A'/0L ئۇيغۇرلارنىڭ كىندىك مەنبەسى توغرىسىدا خەلق ئىچىدە بىر نەچچە خىل رىۋايەت تارقىلىپ كەلگەن . ئۇ رىۋايەتلەر ئىچىدە «ئوغۇزنامە» (<ئوغۇزخان توغرىسىدا قىسسە>) مەشھۇر بولۇپ ، ئېغىزدىن-ئېغىزغا تارقىلىپ يۈرۈش جەريانىدا ، ئۇنىڭغا ھەر قايسى تارىخىي دەۋرنىڭ روھى سىڭىش بىلەن مەزمۇنى داۋاملىق بېيىپ كەلگەن . ئەمما ئۇنىڭ قاچان مەيدانغا كەلگەنلىگى نامەلۇم . تۇرپاندىن XIII ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىغىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى تېپىلغان . بۇ بىزنىڭ دەۋرىمىزگە يېتىپ كەلگەن بىردىنبىر يازما شەكىل بولۇپ ، ھازىر پارىژ مىللىي كۈتۈپخانىسىدا ساقلانماقتا . C/t`
«ئوغۇزنامە» نىڭ XIII ئەسىردىلا كۆچۈرۈلۈشى ئۇنىڭ ئۆز دەۋرىدىن بۇرۇنلا يازما شەكلىنىڭ بارلىقى ، جۈملىدىن ئۇزاق ئۆتمۈشتىلا مەيدانغا كەلگەنلىگىدىن دېرەك بېرىدۇ .«ئوغۇزنامە» دىن باشقا <جامىئول تاۋارىخ> ،«تارىخىي جاھانكۇشاي» ، «شەجەرەئى تۈرك» قاتارلىق تارىخ كىتاپلار ۋە «ئىدىقۇتتىكى چى جەمەتىنىڭ شەجەرىسى» ، «يۈەن سۇلالىسى تارىخى . بارچۇق ئارت تېكىننىڭ تەرجىمىھالى» قاتارلىقلاردىمۇ ئۇيغۇرلار توغرىسىدىكى رىۋايەتلەر خاتىرلەنگەن . بۇ رىۋايەتلەرنىڭ ئالاھىدىلىگى شۇكى ، بىرىنچىدىن ، ئوغۇزنامە مەنبە قىلىنغان ، ئىككىنچىدىن ، ئاپتورلار دەۋر ئېھتىياجى ۋە ئۆز خاھىشى بويىچە ئوخشىمىغان ئۇسۇل شەكىل ئارقىلىق ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈپ ئۆزگىچە تۈس كىرگۈزگەن . Ffu)Z
ئابدۇقەييۇم غوجا ، تۇرسۇن ئايۇپ ، ئىسراپىل يۈسۈپلەر تۈزگەن«قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى يازما يادىكارلىقلاردىن تاللانما » دا ، «ئوغۇزنامە» نىڭ ئەسلى تېكىستى بىلەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسى تولۇق بېرىلگەنلىكتىن ، ئوقۇرمەنلەرگە شۇ ئەسەرنى كۆرۈشنى تەۋسىيە قىلىمىز . vQA
@kpnc QUPxw e 7A }d( ئەمدى ئۇيغۇرلار توغرىسدىكى بىر قانچە رىۋايەتنى تونۇشتۇرىمىز !
xL?MUSb` CFM[L3-k[ D`z.t+4 ئۇيغۇرلار توغرىسىدىكى 1- رىۋايەت
K A<26#/ zX~?}9G_ پارس تارىخچىسى راشىددىننىڭ«جامىئۇل تاۋارىخ» دېگەن كىتاۋىغا كىرگۈزۈلگەن رىۋايەت : [4q] TdiG
« ئېيتىلىشلارغا قارىغاندا ، ئۇيغۇرىستان ۋىلايىتىدە ئىككى چوڭ تاغ بار ئىكەن . VES60PCs
بىرى < بۇقراتۇ-بوزلۇق > ، يەنە بىرى < ئۇسقۇلۇق تەڭرىم > دېيىلىدىكەن . قاراقۇرۇم شۇ ئىككى تاغنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقانىكەن . ئۆگدەيخان سالدۇرغان شەھەرمۇ شۇ تاغنىڭ نامى بىلەن ئاتىلىدىكەن . ئۇ ئىككى تاغنىڭ يېنىدا قۇت تاغ دەپ ئاتىلىدىغان يەنە بىر تاغ بار ئىكەن . بۇ تاغلىق رايۇننىڭ بىر يېرىدە ئون ئېقىن ، يەنە بىر يېرىدە توققۇز ئېقىن بار ئىكەن . sO8ch$6
قەدىمكى دەۋىردە ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ئاشۇ دەريا ئېقىنلارنىڭ قىرغاقلىرىدىكى تاغلىق جايلار ۋە تۈزلەڭلىكلەرگە جايلاشقانىكەن . ئون ئېقىن ۋادىلىرىغا جايلاشقانلىرى < ئون ئۇيغۇر > ؛ توققۇز ئېقىن ۋادىلىرىغا جايلاشقانلىرى < توققۇز ئۇيغۇر > دېيىلىدىكەن . ,>'|V3n4
ھېلىقى ئون ئېقىن ئون ئورغۇن دېيلىدىكەن ، بۇ ئېقىنلارنىڭ ئىسمى رەت تەرتىپى بويىچە : ئايىئشلىق ، ئوتىنكار (<ئوتىنكار > رۇسچە تىرانسكرىپسىيىسى بولۇپ ، ئېنگىلىزچە ئونغەر دەپ تىرانسكرىپسىيە قىلىنغان) ، بۇ قىز ، ئوزقوندۇز ، تۇلار ، تاردار ، ئۈچ تابىن ، قامۆپقۇ ، ئۆتىكەن دېيىلىدىكەن . باشتىكى ئۈچ ئېقىن بويىغا توققۇز قەبىلە ، (ئۇنىڭدىن كېيىنكى) تۆت ئېقىن بويىغا بەش قەبىلە جايلاشقانىكەن ؛ قاملاپقۇ ئېقىنى بويىغا جايلاشقان قەبىلىلەر < قاماق-ئەتقۇز > دېيىلىدىكەن . ئاشۇ دەريا بويلىرىغا جايلاشقان ئۇ قەبىلىلەردىن تاشقىرى ، شۇ رايۇن ئىچىدە يەنە 122 قەبىلە جايلاشقان ، ئەمما ئۇلارنىڭ ئىسىملىرى ئېنىق ئەمەس . ]db=oR9I
يىللار ئۆتۈپتۇ ، ئەسىرلەر ئۆتۈپتۇ ، ئەمما بۇ ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ئىچىدە بىرەر پادىشاھ بارلىققا كەلمەپتۇ . ھەر قانداق چاغدا ، ھەر قايسى قەبىلىلەردە كىم كۈچلۈك بولسا ، شۇ كىشى زورلۇق بىلەن شۇ قەبىلىگە ئەمىر بولىدىكەن . كېيىنكى ۋاقىتلاردا ھەممە قەبىلە ئورتاق مەنپەئەتنى كۆزدە تۇتۇپ ، يىغىن ئۆتكۈزۈپ يىغىندا : < بىز ھەممىگە بۇيرۇق چۈشۈرەلەيدىغان تولۇق ھوقۇقلۇق پادىشاھ تىكلىمىگىچە روناق تاپالمايمىز > دەپ قارار چىقىرىپتۇ . l+N, E6A!b
ھەممەيلەننىڭ بىردەك ماقۇللىشى بىلەن ھەر قايسى قەبىلىلەر ئىچىدە ئەڭ زېرەك بولغان ئابىشلىق قەبىلىسدىن مانقۇتاي ئىسملىك بىر كىشىنى سايلاپ چىقىپ ئۇنىڭغا ئېل --- ئېلتەبىر دەپ نام بېرىپتۇ . (ئۇلار) يەنە ئوزقوندۇز قەبىلىسىدىن يەنە بىر < ياخشى > پەزىلەتلىك كىشىنى (سايلاپ چىقىپ) كۆل - ئېركىن دەپ ئاتاپتۇ . شۇنداق قىلىپ بۇ ئىككى كىشىنى پۈتۈن مىللەتنىڭ جۇمھۇرى ۋە بارلىق قەبىلىلەرنىڭ پادىشاھى قىلىپتۇ . شۇنىڭدىن كېيىن ، ئۇلارنىڭ ئۇلۇغلىرى يۈز يىلچە سۈرۈپتۇ > . R^@> p#d
< ئوغۇزخان قادىر ئاللاغا ئېتىقاد قىلىش بويىچە دادىسى قاراخان ، تاغىلىرى ، ئاكا-ئۇكىلىرى بىلەن دۈشمەنلىشىپ ئۇلار بىلەن ئۇرۇشۇپتۇ ، شۇ ۋاقىتتا ئوغۇزخاننىڭ قوۋم - قېرىنداشلىرىدىن بەزىلىرى ئوغۇزخان ببلەن بىرلىشىپ ، شۇ تەرەپتە تۇرۇپ ئۇنىڭغا ھەمكارلىشىپتۇ . بەزىلىرى بولسا ، دادىسى ، تاغىلىرى ۋە ئاكا - ئۇكىلىرى تەرەپتە تۇرۇپتۇ . ئوغۇزخان ئۆزىگە قارىغان ۋە ھەمكارلاشقانلارنى ئۇيغۇر دەپ ئاتاپتۇ ، بۇ تۈركىي سۆز . پارسچە < ئۇ بىزگە قوشۇلدى ، ھەمكارلاشتى > دېگەن بولىدۇ > . BGn}tzL
( «جامىئۇل تاۋارىخ» خەنزۇچە نەشىرى ) 5k3-Wp_ ZT:eb8P2V ئۇيغۇرلار توغرىسىدىكى 2- رىۋايەت
0#' 1
$
\ 5PKI/EPH پارس تارىخچىسى جۆۋەينىنىڭ (1283-1226) <تارىخىي جاھانكۇشاي> دېگەن كىتاۋىغا كىرگۈزۈلگەن رىۋايەت : z&^g
« ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنى دەسلەپتە ئورخۇن دەرياسى ۋادىلىرىدا كۆپەيگەنلىگىنى ئېيتىشىدۇ . بۇ دەريا ئۇلار قارا-قۇرۇم دەپ ئاتايدىغان تاغدىن سۇ ئالىدۇ . قاغان يېقىندا سالدۇرغان شەھەرنىڭ نامى شۇنىڭدىن كەلگەن .30 ئېقىن شۇ قارا-قۇرۇم تېغدىن سۇ ئالىدۇ .ھەر بىر ئېقىننىڭ قىرغىقىدا بىردىن ئۇرۇق ئولتۇراقلاشقان ، ئۇيغۇرلار ئورخۇن دەرياسىنىڭ ۋادىلىرىدا شەكىللەنگەن ئىككى شاخ . @)ywYR/s
ئۇلارنىڭ ئاھالىسى كۆپەيگەن چاغلاردا باشقىلارنى دوراپ ئۆزلىرى ئىچىدىن بىرىنى ئاتالىققا سايلاپ ئۇنىڭغا ئىتائەتمەنلىك بىلدۈرەتتى . ئۇلار 500 يىل شۇ تەرىقىدە ئۆتۈپتۇ ، شۇنىڭدىن كىيىن بوغراخان چىقىپتۇ . ھازىر بەزىلەر بوغراخان ئافراسىياپتۇر ، دەيدۇ ....... T~/-DQLU
ئۆز زامانىسىدا قارا-قۇرۇمدا توغلا ۋە سېلىنگا دەيدىغان ئىككى دەريا بولۇپ ، ئۇلار < قاملانچۇ > دېگەن يەردە بىر-بىرىگە قوشۇلىدىكەن .بۇ ئىككى دەريا ئارىلىقىدا ياندىشىپ ئۆسكەن ئىككى تۈپ دەرەخ با ئىكەن ، ئۇلار ئۇنىڭ بىرىنى < خۇسۇخ > دەيدىكەن . ئۇ قارىغايغا ئوخشاش بولۇپ ، يوپۇرماقلىرى قىشتا قېيىن دەرىخىگە ئوخشاپ قالىدىكەن ،مېۋىسىمۇ قارىغاي ئۇرۇقىغا ئوخشايدىكەن . يەنە بىرىنى < توز > دەپ ئاتايدىكەن . بۇ ئىككى دەرەخنىڭ ئوتتۇرىسىدا بىر دۆڭ بار ئىكەن ، قۇياش نۇرىدا بۇ دۆڭ بارغانسېرى چوڭىيىپ ئېگىزلەپتۇ ، ئۇيغۇر قەبىلىلىرى بۇ مۆجىزىنى كۆرۈپ ھەيران بولۇشۇپتۇ ، ئۇلار بۇ دۆڭگە ئەيمىنىپ يېقىملىق تازىم قىلىشپتۇ ، بۇ چاغدا ئۇلارغا ناخشىغا ئوخشاش يېقىملىق ئاۋاز ئاڭلىنىپتۇ . G4!P^Pz`
ھەر كۈنى كەچتە شۇ دۆڭنى چۆرىدەپ 30 قەدەم ئارىلىقىدا بىر پارچە نۇر چۈشۈپ تۇرىدىكەن . دۆڭنىڭ ئىچىدىن خۇددى ھامىلدار ئايال بوشانغاندىكىدەك دۇنياغا يېڭى كەلگەن بوۋاقنىڭ ئاۋازى ئاڭلىنىپتۇ-دە ، دۆڭلۈكتىن بىر ئىشىك ئېچىلىپتۇ . قاراشسا دۆڭلۈكنىڭ ئىچىدە بەش ھۇجرا ، ھۇجرىلار ئىچىدە بىردىن ئوغۇل بالا تۇرغىدەك . بالىلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئاغىزىدا بىردىن ئېمىزگە بار ئىكەن ، ھەر بىر ھۇجرىنىڭ ئۈستىدە بىردىن كۈمۈش تور يېپىقلىق تۇرغۇدەك . ]OzD*ch8
قەبىلە ئاقساقاللىرى بۇ غەلىتە ئىشىنى كۆرۈپ ھەيرانۇ-ھەستە قېلىشىپ ، باش ئۇرۇپ تازىم قىلىشىپتۇ . بىردىنلا غۇر-غۇر شامال چىققاندەك بوپتۇ- دە ، ھېلىقى بالىلار ئورنىدىن تۇرۇپ مېڭىشقا باشلاپتۇ . ئۇلار مېڭىپ تاش ئۆيدىن چىقىپتۇ . كىشىلەر بۇ بالىلارغا قاراشقا بىردىن ئىنىكئانا تەيىنلەپ ، ئۇلارنىڭ نامىغا تۈرلۈك مۇراسىملارنى ئۆتكۈزۈپتۇ . ! j'9 uG
بالىلار ئەمچەكتىن ئايرىلىش بىلەنلا تىلى چىقىپ گەپ قىلالايدىغان بولۇپتۇ . شۇنىڭ بىلەن ئۇلار كىشىلەردىن ئۆزلىرىنىڭ ئاتا-ئانىسىنىڭ كىملىكىنى سوراپتۇ . كىشىلەر ئۇلارغا ھېلىقى ئىككى تۈپ دەرەخنى كۆرسىتىپ قويۇپتۇ . ئۇلار دەرەخقە خۇددى ئاتا-ئانىسىغا مۇئامىلە قىلغاندەك تىزلىنىپ تەزىم قىلىپتۇ . بۇ ئىككى دەرەخ ئۆسكەن يەرگىمۇ تەزىم قىلىپ ھۆرمەت بىلدۈرۈپتۇ . N&$`1\4
شۇ ئەسنادا ئۇ ئىككى تۈپ دەرەختىن ئۇشتۇمتۇتلا ؛ < ھەي بالىلار ! سىلەر بۇ يەرگە دائىم كېلىپ بىزنى يوقلاپ تۇرۇڭلار ، بىز سىلەرگە ئۇزاق ئۆمۈر ، مەڭگۈ شانۇ-شەۋكەت تىلەيمىز > دېگەن سادا كەپتۇ . شۇ يەردە ياشىغان قەبىلىلەرنىڭ كىشىلىرى كەينى-كەينىدىن كېلىپ ، بۇ بەش بالىنى خۇددى شاھزادىلەردەك ئىززەتلەپتۇ ، ئۇلار قايتىش ۋاقتىدا بۇ بالىلارنىڭ چوڭىغا < سوتقۇر تېكىن > ، ئىككىنچىسىگە < قۇت تېكىن > ، ئۈچىنچىسىگە < توقۆ تېكىن > ، تۆتىنچىسىگە < ئور تېكىن > ، بەشىنچىسىگە < بۇقۇ تېكىن > دەپ ئات قويۇپتۇ . Z-[K@pE
بۇ مۆجىزىلەرنى كۆرگەن كۆپچىلىك بۇ بەش ئوغۇلدىن بىرىنى ئۆزلىرىگە ئاتالىققا ۋە پادىشاھلىققا تاللاشقا قوشۇلۇپتۇ . ئۇلار بۇ بەش شاھزادە قادىر ئىگەم تەرىپىدىن ئاتا قىلىنغان دەپ قارايدىكەن . بۇقۇخاننىڭ پەزىلەت ۋە پاراسەتتە باشقا بالىلاردىن ئېشىپ چۈشىدىغانلىقىنى ، يەنە كېلىپ ھەممە قەبىلىلەرنىڭ تىل-يېزىقىنى بىلىدىغانلىقىنى بايقىشىپتۇ . شۇڭا ئۇنى خاقانلىققا كۆرسىتىپ كاتتا مۇراسىم ئۆتكۈزۈپ تەخىتكە چىقىرىپتۇ . < بىر قېتىم بۇقۇخان چۈشىدە بىر پەرىزاتقا يولۇقۇپتۇ ، پەرىزات بوقۇخاننى ئاق تاغ ( يەنى قۇت تاغ ) قا باشلاپ كەپتۇ . ئۇلار شۇ يەردە يەتتە يىل ئالتە ئاي 20 كۈن بىللە تۇرۇپتۇ . ئەڭ ئاخىرقى خوشلىشىدىغان كۈنى پەرىزات بۇقۇخانغا <پۈتۈن ئالەم سىزنىڭ بولغاي> دەپتۇ . ]{ 14
z
بۇقۇخان لەشكەرلىرىنى توپلاپ ئاغا-ئىنى ، قوۋم-قېرىنداشلىرى بىلەن بىرلىكتە يۈرۈش قىلىپ موڭغۇللار ، قىرغىزلار ، تاڭغۇتلار ،قىتانلارنى بويسۇندۇرۇپ نۇرغۇن غەنىمەتلەرگە ئېرىشىپتۇ ۋە ئۇ يەرگە ئوردۇبالىق شەھرىنى سالدۇرۇپتۇ . بۇقۇخان يەنە بىر چۈش كۆرۈپتۇ ، چۈشىدە بىر ئاق لىباسلىق بوۋاي < بۇنى يېنىڭدىن ئايرىماي ساقلىساڭ پۈتۈن جاھان سېنىڭ بولغاي > دەپ بىر پارچە تاش بېرىپتۇ . چۈشىدە بولغان بۇ بېشارەتتىن كىيىن ، بۇقۇخان ھەر تەرەپكە لەشكەر تارتىپتۇ . غەربتە تۈركىستان ۋە بارلىق ئوت-سۈيى مول تۈزلەڭلىكلەرنى ئېلىپتۇ ، ئۇ يەرگە بالاساغۇن شەھرىنى سالدۇرۇپتۇ ، شۇنداق قىلىپ 12 يىل ئىچىدە پۈتۈن ئالەمنى بويسۇندۇرۇپ بوپتۇ > . R4:vq=j Wt= ^\w ^, ئۇيغۇرلار توغرىسىدىكى 3- رىۋايەت
d]c> &N ~ C}H 8E[~ مىلادى 1331- يىلى تىكلەنگەن < ئىدىقۇت خاننىڭ تۆھپىلىرى > دە مۇنداق خاتىرىلەر ئويۇلغان : M+ qc X
« قوچۇ خانىغا قاراشلىق ئۇيغۇرلار يېرىدە قارا قۇرۇم دەيدىغان بىر تاغ بولۇپ ، تاغنىڭ يېنىدا تۇغلا ۋە سېلېنگا دېيلىدىغان ئىككى دەريا بار ئىكەن . بىر كۈنى ئىككى دەريا ئوتتۇرىسىدىكى دەرەخنىڭ ئۈستىگە ئۇشتۇمتۇتلا نۇر چۈشۈپ ، ئۇ دەرەخ ئىككى قات بولۇپ قاپتۇ . ئارىدىن توققۇز ئاي 10 كۈن ئۆتكەندىن كېيىن دەرەخ يېرىلىپتۇ-دە ،بەش بالا تۇغۇلۇپتۇ . ئۇلارنىڭ ئەڭ كەنجىسىنىڭ ئىسمى < ئېسەن بوقۇقاغان > ئىكەن . ئېسەن بوقۇقاغان چوڭ بولغاندىن كېيىن ئۆز ئېلىگە پادىشاھ بولۇپتۇ ، قىرىق نەچچە ئەۋلاد 520 يىل ھۆكۈم سۈرۈپتۇ . MYZsJWLc.|
شۇ زاماندا < ئالپ بىلگە ئىدىقۇت قاغان > دېگەن يەنە بىر خان ئۆتكەن بولۇپ ، ئۇنىڭ كۈل تېكىن ئاتلىق بىر ئوغلى بار ئىكەن . ئۇ قارا قۇرۇمدىكى پىلپىل تاغ دېگەن يەردە تۇرىدىكەن . تەڭرىخان دەپ ئاتىلىدىغان يەنە بىر تاغ بار ئىكەن . بۇ تاغنىڭ جەنۇب تەرىپىدە قوت تاغ دەپ ئاتىلىدىغان يەنە بىر تاغ بار ئىكەن » ............
" Qgek[
1. ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن شەرقتىكى نۇرغۇن دۆلەتلەرنى بوي سۇندۇرۇپ ، ئۇيغۇر ئىلىگە يىقىنلاشقاندا ، تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن . ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قانىتى ، لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن . ئوقنى ئالدىغا قانداق ئاتسا ، كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتىدىكەن . زۇلقەرنەين بۇلارغا ھەيران قاپتۇ . ۋە << ئىنانخۇزخۇرەند>> ( بۇلار باشقىلارغا مۇھتاج بولماي ، ئۆز ئوزۇقىنى ئۆزى تىپىپ يەيدىغانلار ئىكەن . ئۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قىچىپ قۇتۇلالمايدۇ . قاچان خالىسا شۇ چاغدا ئىتىپ يىيەلەيدۇ ) دەپتۇ . شۇندىن تارتىپ بۇ ئەل <<خۇزخۇز>> دەپ ئاتىلىپ ، بۇ سۆز بارا_بارا <<ئۇيغۇر>> غا ئۆزگىرۈپ كىتىپتۇ . 4UgpF>W
" تۈركى تىللار دىۋانى " 1- توم 151- بەتتىن ئىلىندى Q3<RA$ {
2 . رىۋايەتتە ئىيتىلىشىچە ، ئوغۇز نوھ ئەلەيھىسسالامنىڭ 3- ئوغلى يافەسنىڭ ئەۋلادى بولۇپ ، ئۇ بارلىق تۈركى ۋە موڭغۇل قەبىلىسىنىڭ ئەجدادى ھىسابلانغان قاراخاننىڭ ئوغلى ئىكەن . ئوغۇزخاننىڭ بوۋىسى ئەبۇلچەخان (بۇلچەخان)ئەسلىدە ئاۋۇر تاغ بىلەن قىزتاغ ئارىسىدىكى ئىنانچ شەھىرىدە ياشايدىكەن . ئۇنىڭ قاراخان ، ئۇرخان ، كۆزخان ، گۆزخان ئىسىملىك تۆت ئوغلى بار ئىكەن . كۈنلەرنىڭ بىرىدە قاراخاننىڭ ئايالى ئاجايىپ بىر ئوغۇل تۇغۇپتۇ . بالا بىر ياشقا توشقاندا يۈزىدىن نۇر يىغىپ تۇرغان ، كۆزىدىن ئوت چاقناپ تۇرغان چوڭلا بىر يىگىت بولۇپ قاپتۇ . دادىسى ئۇنىڭغا ناھايىتى ھەيران قالىدىكەن . ئۇ پۈتۈن بەگ قوماندانلىرى ، ۋەزىر-ۋۇزرالىرىنى يىغىپ بالىغا ئات قويماقچى بولغاندا ، تىخى ئەمدىلا بىر ياشقا توشقان بالا "مىنىڭ ئىتىم ئوغۇز بولسۇن" دەپتۇ . ھەيران قالغان جامائەت ۋە دادا ناھايىتى چوڭ مەرىكە ئۆتكۈزۈپ بالىغا " ئوغۇز" دەپ ئىسىم قويۇپتۇ .كىيىنچە ئۇنىڭغا ئىنىسى كۆزخاننىڭ قىزىنى ئىلىپ بىرىپتۇ ئوغۇز ئۇنى ياخشى كۆرمىگەنلىكى ئۈچۈن ، يەنە بىر ئىنىسى گۆرخاننىڭ قىزىنى ئىلىپ بىرىپتۇ . ئوغۇز بۇ ئايالنى ئۆزىگە ئوخشاش مۇسۇلمان قىلىپتۇ . ئۇنى ئاڭلىغان دادىسى بالىغا قارشى لەشكەر تارتماقچى بولۇپتۇ . بالىسى بۇ خەۋەرنى ئايالىدىن ئاڭلاپ ، دادىسىغا قارشى تەييارلىنىپتۇ . ئۇرۇشتا ئوغۇز غەلبە قىلىپ ،دادىسى قاراخاننى ئۆلتۈرۈپتۇ . دادىسىنىڭ پايتەختى ئىنانچ شەھىرى ، شۇنداقلا تالاس ، سايرام ۋە بۇخارا شەھەرلىرىنى ئىگەللەپتۇ . ئۇزۇن يىللىق ئۇرۇشتىن كىيىن ئۇنىڭ تاغىلىرى ۋە باشقا ئەۋلادى ئوغۇزغا تەسلىم بولۇپتۇ . تەسلىم بولمىغانلار شەرىق تەرەپكە كۆچۈپ ، ئۆز ئالدىغا ياشاپتۇ . ئۇلار كىيىنچە <<مۇڭ_ ئول>> (مۇڭغۇل) دەپ ئاتىلىپتۇ . بىر كۈنى ئوغۇز ئالتۇن بارگاھ بىنا قىلدۇرۇپ ، ئۆز قەبىلىسىنى تەبرىكلەپ ناھايىتى چوڭ مەرىكە ئۆتكۈزۈپ ، ئۆزىنى " ئوغۇزخان" دەپ ئىلان قىلىپتۇ . مەرىكىدە ئۆز ئەتراپىغا ئۇيۇشۇپ جەڭ قىلغانلارنى << ئۇيغۇر>> دەپ ئاتاپتۇ . بۇ سۆزنىڭ مەنىسى " بىز بىلەن بىرلەشتى ، بىزگە ياردەملەشتى " دىگەن بولىدىكەن كىيىنكى چاغلاردا بۇ سۆز ئاستا_ئاستا شۇ كىشىلەرنىڭ كىيىنكى ئەۋلادىنىڭ مىللەت نامى بولۇپ قاپتۇ . _2 biAR=
3 . قاراخان ئوغلىنىڭ كۇندىن كۇنگە -كۇچىيىپ كېتىپ بارغانلىقىنى ئاڭلاپ ،بەگلىرىنى چاقىرتىپ كىڭەش ئۆتكۈزدى . ئۇلار ئوغۇزخان ئوۋدا يۈرگەندە ئۆلتۈرەيلى دەپ قارار چىقىرىشتى .ۋە ئەلگە كىشى ئەۋەتىپ " ئۇلار تىز يىنىپ كەلسۇن ، مەن ئوۋغا چىقىمەن " دەپ خەۋەر قىلدى . ئوغۇزخانمۇ بۇ سۆزنى ئاڭلاپ ئەلگە كىشى ئەۋەتىپ " ئاتام ئەسكەر ئەۋەتىپ مىنى ئۆلتۈرمەكچى ، مىنى ياقلايدىغالار ماڭا كەلسۇن . ئاتام تەرەپتە تۇرىدىغانلار ئاتام تەرەپكە بارسۇن " دەپ خەۋەر بەردى . ئەلنىڭ كۆپ قىسمى قاراخان تەرەپكە باردى . ئاز قىسمى ئوغۇزخان تەرەپكە باردى . قاراخاننىڭ ئىنىلىرىنىڭ ئوغۇللىرى كۆپ ئىدى . ھىچكىم ئۇلارنى قاراخاندىن يۈز ئۆرۈيدۇ دەپ ئويلىمايتى . ئۇلارنىڭ ھەممىسىلا ئوغۇزخاننىڭ يىنىغا كەلدى . ئوغۇزخان ئۇلارغا << ئۇيغۇر >> دەپ نام قويدى . بۇ سۆز تۈركچە بولۇپ ، ئۇنىڭ مەنىسى " يىپىشقۇچى " ، " ئىتائەت قىلغۇچى " دىگەن بولىدۇ . كىشىلەر ئىچىدە ، سۈت ئۇيۇيدۇ ، ئۇ ئۇيۇشتىن بۇرۇن سۇيۇق ۋە چىچىلىپ كىتىدىغان ھالەتتە بولىدۇ . ئۇيۇپ بولغاندىن كىيىن ئۆز ئارا ئۇيۇشۇپ قالىدۇ . << ئۇيغۇر >> دىگەن سۆز مۇشۇ << ئۇي>> دىن كەلگەن دىگەن ئوخشىتىشلار بار . كىشىلەر ئارىسىدا << ئىمام>> ئۆلچەم قىلىنىشى كىرەك دىيىلىدۇ . " ئىمام ئولتۇرسا بىز ئولتۇرىمىز . ئىمام قوپسا بىز قوپىمىز >> بۇ ئۇلارنىڭ ئىمامغا يىپىشقىنى بولمامدۇ ؟ ئۇلار ھەممىسى ئوغۇزخاننىڭ پىشىنى ئىككى قوللاپ تۇتۇپ تىز پۈككەندە خان ئۇلارنى << ئۇيغۇر >> دەپ ئاتىغان . }s2E}&SO
7"4Hno3|\f
4 . مۇڭغۇل يۇرتىنىڭ كۈن پىتىشىدا بىر تاغ بار بولۇپ ، ئۇ تاغ " قۇتتاغ" دىيىلىدىكەن . بۇ تاغنىڭ بىر تەرىپىدە ئون ساي ، يەنە بىر تەرىپىدە توققۇز ساي بار بولۇپ ، ھەممىسىدە ئۇلۇغ سۇ ئاقىدىكەن . ئۇيغۇرلار ئىلى ئەنە شۇ سايلارنىڭ ئارىسىغا جايلاشقان بولۇپ ، ئون ساي تەرەپتە ئولتۇراقلاشقانلىرى << ئون ئۇيغۇر>> دىيىلسە ، توققۇز سايدا ئولتۇراقلاشقانلىرى << توققۇز ئوغۇز >> دەپ ئاتىلىدىكەن . ئۇلارنىڭ شەھەرلىرى ئاۋات ، ئىتىز يايلاقلىرى كەڭ ۋە مۇنبەت ئىكەن . ئۇلار بىر يۈز يىگىرمە ئۇرۇقنى تەشكىل قىلىدىكەن . ھەر قايسىسى ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بولۇپ . بىر پادىشاھقا بىرلەشمىگەن ئىكەن . شۇ سەۋەپتىن ئۇلار ئارىسىدا ئىتپاقسىزلىق تۇغۇلۇپ . قالايمىقانچىلىق يۈز بىرىشكە باشلاپتۇ . كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئۇلار يىغىلىپ مەسلەتلىشىپتۇ : بىز چوڭ ئىككىگە بۆلۈنگەن ئەلكەنمىز ، ھەر قايسىمىز بىر كىشىنى << توغران>> (خان) قىلايلى ، كىمكى ئۇنىڭ سۆزىگە كىرمىسە شۇ كىشى مال مۈلۈك ھەتتا جىنىدىن ئايرىلسۇن __ دىيىشىپتۇ . شۇنىڭدىن ئىتىبارەن ئون ئۇيغۇرلار << مەڭگۈ باش >> ئاتلىق كىشىنى توغران قىلىپ كۆتۈرۈپ << ئەل ئىتەر >> دەپ نام بىرىپتۇ . توققۇز ئوغۇزلار يەنە بىر كىشىنى توغرانلىققا كۆتۈرۈپ << كۆل ئەركىن >> دەپ نام قويۇپتۇ . بۇ ئىككىسىنىڭ ئوغلانلىرى يۇز يىللارغىچە توغرانلىق قىلىپتۇ ۋە كۆپ يىللارغىچە خاننىڭ نامىنى مۇشۇتەقلىتتە يۈرگۈزۈپتۇ . كىيىنرەك ئۇلاردىن كىم توغران بولسا ، شۇ كىشىنى<<ئىدىقۇت>، دىگەن نام بىلەن ئاتايدىغان بولۇپتۇ . v, Nrn%
5 . ئىگىز ھارۋىلىقلار قەدىمقى قىزىل تۇرالارنىڭ نەسلىدىن ئىكەن ........ ھون تەڭرىقۇتىنىڭ ئايالى ئىككى قىز تۇققان بولۇپ ، قىزلار ناھايىتى چىرايلىق ئىكەن . بۇ ئەلدىكى ئادەملەر ئۇ قىزلارنى پەرىلەر دەيدىكەن . ھون تەڭرىقۇتى : " مۇشۇ قىزلىرىم قانداق كىشىلەرگە جورا بولۇشى مۇمكىن ؟ ئۇلار تەڭرى بىلەن جورىلاشسا بولىدۇ " دەپتۇ . شۇنداق قىلىپ تەڭرىقۇت ھونلار ئىلىنىڭ شىمالىدىكى ئادەم قەدىمى يەتمىگەن جايغا ئىگىز بىر قورغان سالدۇرۇپ ، قىزلارنى قورغانغا جايلاشتۇرۇپ ، " قىزلارنى تەڭرىنىڭ ئۆزى قارشى ئىلىشىنى ئۆتىنىمەن " دەپتۇ . ئارىدىن ئۈچ يىل ئۆتكەندە قىزلارنىڭ ئانىسى قىزلارنى كۆرمەكچى بولغاندا ، تەڭرىقۇت : " بۇنداق قىلىشقا بولمايدۇ ، ئۇلارنىڭ بۇ دۇنيا بىلەن ئالاقىسى ئۈزۈلگەن " دەپتۇ . يەنە بىر يىل ئۆتكەندە بىر قىرى بۆرە پەيدا بولۇپ ، كىچە كۈندۇز قورغاننى ياقىلاپ ھوۋلايدىغان بولۇپتۇ . بۆرە قورغان تىمىنى كولاپ بىر ئۇۋا ياساپتۇ . كۈنلەر ئۆتىيۋىرىپتۇ . بۆرە زادى كەتمەپتۇ . كۇنلەرنىڭ بىرىدە قىزلارنىڭ كىچىكى ئاچىسىغا " دادام مىنى مۇشۇ قورغانغا جايلاشتۇرۇپ قويغاندا تەڭرى بىلەن جۆرىلىشىمنى ئۈمىد قىلغان .بۈگۇنگە كەلگەندە بۆرە پەيدا بولدى . بۇ بىر ئىلاھى مەخلۇق ياكى پەرىشتىنىڭ ئۆزى " دەپتۇ ۋە قورغاندىن چىقىپ ، بۆرىگە جورا بولماقچى بولۇپتۇ . سىڭلىسىدىن بۇ سۆزنى ئاڭلىغان ئاچىسى قاتتىق چۆچۈپ كىتىپ : " بۇ ھايۋان تۇرسا ، ئۇنىڭغا جورا بولىمەن دىيىش ئاتا_ ئانىمىزغا قىلغان ھاقارەت " دەپتۇ . سىڭلىسى ئاچىسىنىڭ سۆزىگە قۇلاق سالماي ، قورغاندىن چىقىپ بۆرىگە جورا بولۇپتۇ . بۇلاردىن توققۇز ئوغۇز ، ئون ئۇيغۇر تۇغۇلۇپتۇ . ئۇلارمۇ بالىلىق بولۇپتۇ . s)68v 4} s}HaH,S S تۈركلەرنىڭ ئەجداتلىرى ھەققىدە ئەپسانىلەر
>L
B:f=U :@61G: 1- تۈركلەر يۇرۇن غەربىي دېڭىزنىڭ غەربىدە ياشىغان ئىكەن . ئۇلارنىڭ ئۇرۇغىنىڭ ئىسمى ئاشىنا بولۇپ ، باشقىلىرى قەبىلە ئىكەن . ئۇلارنىڭ ھەممىسى خوشنا ئەل تەرىپىدىن يوقىتىلىپتۇ . پەقەت پۈتلىرى كېسىۋېتىلگەن بىر ئوغۇل بالا بىر چىشى ، بإرىنىڭ ئوزۇقلاندۇرۇشى بىلەن ساق قېلىپ چوڭ بوپتۇ . بۆرە بۇ بالىدىن ھامىلدار بوپتۇ . كېيىن ھېلىقى بالا ياۋلەشكەرلىرى تەرىپىدىن زىيانكەشلىككە ئۇچراپتۇ . بۇ چاغدا بىر ئەۋلىيا ھېلىقى بۆرىنى غەربىي دېڭىزنىڭ شەرقىدىكى ئىدىقۇتنىڭ غەربىگە جايلاشقان شىمالىي تاققا ئاپىرىپ قويۇپتۇ . بۆرە ئۇ جايدا ئون ئوغۇل تۇغۇپتۇ .ئۇلارنىڭ ئەۋلاتلىرى چوڭ بولۇپ كۆپىيىپتۇ . ئۇلارنىڭ ھەر قايسىسىنىڭ ئإزىگە خاس ئىسمى بولۇپ ، ئاشىناشىر ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى بىرى ئىكەن . ئاشناشىرنىڭ ۋاقتىغا كەلگەندە ، ئۇلار تاغدىن ئايرىلىپ جۇرجانلارغا تەۋە بوپتۇ . >9$&,6\
بۆرە توتىم ئەپسانىسى X@0h
_nE\x
تاڭ سۈزۈلگەندە ، ئوغۇز خاقاننىڭ چېدىرىغا كۈندەك بىر يورۇق چۈشۈپتۇ . ئۇ يورۇق ئىچىدىن كۆك تۈكلۈك ، كۆك يالىلىق چوڭ بىر ئەركەك بۆرە چىقىپتۇ . بۇ بۆرە ئوغۇز خاقانغا مۇنداق دەپتۇ : " ھەي ، ئوغۇز ، سەن ئورۇمغا ئەسكەر چىقارساڭ ، مەن ئالدىڭلاردا يول باشلاپ ماڭىمەن . Ea5({
شۇندىن كېيىن ئوغۇز خاقان چېدىرلىرىنى يىغىپ ئاتلىنىپتۇ . قارىسا ، لەشكەرلىرىنىڭ ئالدىدا كۆك تۈكلۈك كۆك يايىلىق چوڭ بىر ئەركەك بۆرە يول باشلاپ مېڭىۋاتقان ، شۇنىڭ بىلەن ئۇلار بۆرىنىڭ كەينىدىن ئەگىشىپ ئىلگىرىلەپتۇ . -1<|`$X Y*`\;ROV B بۆرە توتېمى ھەققىدىكى ئەپسانە
>iB~6 MYv`V ئۇيغۇرلار بىر ئۇرۇشتا دۈشمەندىن مەغلۇپ بولۇپ بىر تاغ قاپتىلىدا قامىلىپ قاپتۇ . ماڭىدىغان يول تاپالماي ھالاك بولۇش خەۋپىگە دۇچ كەپتۇ . شۇنداق قىيىن ئەھۋالدا قالغاندا ئۇلار ئۇشتۇمتۇت بىر بۆرىنىڭ تاغ تەرەپكە قاراپ كېتىۋاتقانلىغىنى كۆرۈپ قاپتۇ . خەۋپتە قالغان ئۇيغۇرلار بۆرىنىڭ كەينىدىن مېڭىپتۇ ، تاغنىڭ تۈۋىگە يېتىپ بارغان بۆرە ناھايىتى چوڭ بىر غارغا كىرىپ كېتىپتۇ . ئۇيغۇرلار بلارە كىرىپ كەتكەن غارغا كىرىپ مېڭىپتۇ . قاپ – قاراڭغۇ غار ئىچىدە خېلى ئۇزۇن ماڭغاندىن كېيىن ، غارنىڭ ئۇ بېشىدا بىر ئوچۇقچىلىق كإرۈنۈپتۇ . بإرە غارنىڭ ئۇ بېشىدىكى چوڭ تإشۈكتىن ئوتۆپ يەلپۈنۈپ تۇرغان ، سۇلار شاقىراپ ئېقىپ تۇرغان جەننەتتەك بىر يايلاققا چىقىپتۇ . ئۇيغۇرلارمۇ بۆرىنىڭ كەينىدىن مېڭىپ شۇ يايلاققا چىقىپ ، ھالاكەتتىن قۇتۇلۇپ قالغان ئىكەن ، شۇڭا ئۇيغۇرلار بۆرىنى مۇقەددەس ئىلاھ ھىساپلاپ ، ئۇنىڭغا چوقۇنىدىغان بوپتۇ . V[> ;]?J v
/H[FJ OC بۆكە خان ھەققىدە رىۋايەت
u"5Hu!v-Y lQMjbq!0AI بۆكە خان ھەققىدىكى رىۋايەت قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى ، تارىخى ، ئەدىبىياتى ، دىنىي ئېتىقادى ... قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىش ۋە ئۆگۈنۈشتە مۇھىم يادىكارلىقلارنىڭ بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . بۇ رىۋايەتتە ئاساسلىغى ئورخۇن - سېلىنگا دەرياسى ۋادىلىرىدا قۇرۇلغان قەدىمقى ئۇيغۇر خاقانلىغىنىڭ ( مىلادى 747 - 840 - يىللار ) ئىككىنچى ئەۋلاد خاقانى --- مويۇنچۇرنىڭ كەنجى ئوغلى بۆكەخاننىڭ ( ئېل تېكىن ياكى تەڭرى خاقان ) تۇغۇلىشى ، تەختكە چىقىشى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئومۇمىي پائالىيەتلىرى خەلق رىۋايەتلىرىگە خاس گۈزەل ئۇسلۇب بىلەن بايان قىلىنغان . رىۋايەت قىلىنىشىچە ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ناھايىتى كەڭ تارقالغان بولۇپ ، بۇنى فىرانسۇز تارىخچىسى دوسسون ئۆزىنىڭ " جامىئۇت تەۋارىخ " دېگەن كىتاۋىغا ئاساسەن يازغان " مۇڭغۇل تارىخى " ناملىق ئەسىرىدە خاتىرلەپ قالدۇرۇلغان . ^\JvFr?!A
دوسسون خاتىرلىگەن " بۆكەخان ھەققىدە رىۋايەت " نىڭ ۋەقەلىگى مۇنداق : 5F\0rIO
" ..... قاراقۇرۇم تاغلىرىدىن ئېقىپ چىقىدىغان دەريالىرىنىڭ تۇغلا ، سېلىنگا دەريالىرىنىڭ قوشۇلىدىغان جايىدا "قۇملانجۇ" دېگەن جاي بار ئىكەن . شۇ جاينىڭ بىر - بىرىگە ياندىشىپ ئۆسكەن ئىككى تۈپ دەرەخ بولۇپ ، بۇنىڭ بىرىنىڭ نامى فېستۈك ( قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىدا قىزىل قارىغاي دېگەن مەنىدە بولۇپ ، " بوز تۈك " دەپ ئاتالغان ) ئىكەن . ئۇنىڭ كۆرۈنۈشى ئاق قارىغايغا ئوخشىشىپ كېتىدىكەن ، ھەمىشە يېشىل ئارچىدەك كۆكىرىپ تۇرىدىكەن ، ئۇنىڭ ئۇرۇغى (مەدىكى) ئاق قارىغاينىڭكىگە ئوخشايدىكەن . دەرەخنىڭ يەنە بىرى ياۋا قارىغاي ئىكەن . كۈنلەرنىڭ بىرىدە مانا شۇ ئىككى تۈپ دەرەخنىڭ ئارىسىدا ئۇشتۇمتۇتلا كىچىك بىر دۆڭ پەيدا بولۇپ قاپتۇ . بۇ دۆڭ كۈن ئۆتكەنسېرى ئىگىزلەشكە باشلاپتۇ . دۆڭنىڭ ئۈستىدە تاڭ ئاتقۇچە شام يېنىپ تۇرىدىكەن . ئۇيغۇرلار دۆڭنىڭ ئالدىغا كېلىپ ئېھتىرام بىلدۈرۈدىكەن . دۆڭنىڭ ئىچىدىن خۇددى ناخشا ئېيتقاندەك ئاۋازلار ئاڭلىنىپ تۇرىدىكەن . ھەر كېچە ئەھۋال شۇنداق بولۇپ تۇرىدىكەن . دۆڭنىڭ ئۈستىدىكى شام بارغانسېرى چاقناپ دۆڭدىن 30 قەدەمچە كېلىدىغان ئەتراپنى يورۇتۇپ تۇرىدىغان بوپتۇ . كۈنلەرنىڭ بىرىدە دۆڭدىن ئۇشتۇمتۇتلا بىر ئىشىك ئىچىلىپتۇ . شۇ ئىشىكتىن دۆڭنىڭ ئىچكىرىسىگە قارىغانلار دۆڭنىڭ ئىچىدە خۇددى ئوتاۋ ( كىگىز ئۆي ) غا ئوخشاپ كېتىدىغان بەش ئېغىز ئۆينىڭ بارلىغىنى ، ھەر بىر ئۆيگە ئايرىم - ئايرىم ھالدا كۈمۈش سەگۈنچەكلەرنىڭ ئېسىلغانلىقىنى ، سەگۈنچەكنىڭ ئوتتۇرىسىدا بىردىن بوۋاق ئوغۇل بالىنىڭ ئولتۇرغانلىغىنى ، بوۋاقلارنىڭ ئاغزىدا سۈت ئەمگۈزىدىغان ئېمىزگىلەرنىڭ بارلىغىنى كۆرەلەيدىكەن . ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ ئاقساقاللىرى بۇ ئاجايىپ بوۋاقلارنى كۆرۈپ ، ئۇلارنىڭ ئالدىغا كېلىپ ھۆرمەت ئىزھار قىلىشىپتۇ . بۇ بەش نەپەر ئوغۇل بوۋاق ھاۋا بىلەن ئۇچراشقان ھامان ھەرىكەتلىنىپ ئۆيدىن چىقىپتۇ . ئۇيغۇرلار ئىنىگئانىلارنى تەيىنلەپ ، بوۋاقلارنى ئىمىتكۈزۈپتۇ . بوۋاقلار تىلى چىققان ھامان ئۆزلىرىنىڭ ئاتا - ئانىلىرىنى سۈرۈشتۈرۈپتۇ . كىشىلەر ئۇلارغا ھېلىقى ئىككى تۈپ دەرەخنى كۆرسىتىپ قويۇشۇپتۇ . بۇ بەش ئوغۇل دەرھال دەرەخكە چوقۇنۇپتۇ . دەرەخ ئادەمگە ئوخشاش تىلغا كىرىپ ، ئۇلارنىڭ ئەخلاقلىق ، پەزىلەتلىك ئادەم بولۇپ ئۆسۈشى ھەققىدە ۋەسىيەت قىلىپ ، ئۇلارنىڭ مەڭگۈلۈك ئۆمۈر كۆرۈشىنى قۇتلاپتۇ . شۇ جايدا كىشىلەر بۇ بەش ئوغۇلغا خۇددى شاھزادىلەرگە ئىتائەت قىلغاندەك بويسۇنۇشۇپتۇ . بۇ بەش ئوغۇلنىڭ ئەڭ چوڭىنىڭ ئىسمى شۇڭقار تېكىن ، ئىككىنچىسىنىڭ ئىسمى قۇتچۇر تېكىن ، ئۈچىنچىسىنىڭ ئىسمى بۇقا تېكىن ، تۆتىنچىسىنىڭ ئىسمى ئۆر تېكىن ، بەشىنچىسىنىڭ ئىسمى بۆكە تېكىن ئىكەن . ئۇيغۇرلار بۇ ئوغۇللارنى تەڭرى ئاتا قىلغانلىقى ئۈچۈن ، ئۇلارنىڭ ئىچىدىن بىرسىنى خاقان قىلىشنى قارار قىلىشىپتۇ . ئوغۇللارنىڭ ئىچىدە بۆكە تېكىن چىرايلىق ، ئەقىللىق ، تالانتلىق بولۇپ ، نۇرغۇن ئەللەرنىڭ تىلىنى مۇكەممەل بىلىدىكەن . شۇڭا ئۇيغۇرلار بۆكە تېكىننى خاقان قىلىپ ، ئۇنىڭغا ئىتائەتمەنلىك بىلدۈرگەن ئىكەن . بۆكە تېكىن خاقانلىق تەختىدە ئولتۇرغاندىن كېيىن ، دۆلەتنى ياخشى ئىدارە قىلىپتۇ . دۆلەتنىڭ ئاھالىسى كۆپىيىپتۇ . تەڭرى بۆكەخانغا ئۈچ قۇش ئىنئام قىلغان ئىكەن . بۇ قۇشلار نۇرغۇن ئەللەرنىڭ تىلىنى بىلىدىكەن . بۆكەخان بۇ قۇشلارنى ھەمىشە دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا ئەۋەتىپ دۇنيادىكى ئىشلاردىن خەۋەردار بولۇپ تۇرىدىكەن " . 5SZ>7
" كۈنلەرنىڭ بىرىدە كېچىسى بۆكەخان چېدىر ئىچىدە ياتقاندا ، بىر ئىلاھى جاننى كۆرۈپتۇ . ئىلاھى جان گۆدەك قىز قىياپىتىدە كۆرۈنۈپتۇ . خاقان قورقۇپ ، يالغاندىن ئۇخلىغان بولىۋېلىپ ، گەپ قىلىشقا پېتىنالماپتۇ . ئىككىنچى كېچىسىمۇ يەنە شۇنداق ئەھۋال يۈز بېرىپتۇ . ئۈچىنچى كېچىسى بۆكەخان بۇ ئەھۋالنى باش ۋەزىرگە ئېيتىپ قويۇپ ، ئۆزى پەرى قىزغا ئەگىشىپ "قۇت تېغى" ( بەخت تېغى ) دەپ ئاتالغان تاغنىڭ ئىچىگە بېرىپتۇ . تاڭ ئاتقۇچە قىز بىلەن مۇڭدىشىپتۇ . شۇنىڭدىن باشلاپ ھەر كېچە شۇنداق ئەھۋال يۈز بېرىپ تۇرۇپتۇ . مۇنداق ئەھۋال يەتتە يىل ئالتە ئاي 22 كۈنگىچە داۋام قىلىپ ، بۆكەخان پەرى قىز بىلەن خوشلىشىدىغان چاغدا قىز مۇنداق دەپتۇ : 'كۈنچىقىشتىن كۈنپاتارغىچە پۈتۈن دۇنيا ساڭا بويسۇنىدۇ . سەن بۇ ۋەزىپىنى ئورۇنداپ ، ئەلنى ياخشى باشقۇرغىن ' . پەرى قىز بۇ گەپنى قىلىپ بولغاندىن كېيىن غايىپ بوپتۇ . بۆكەخان لەشكەر يىغىپ ، چوڭ ئاكىسى شۇڭقار تېكىنگە بۇيرۇق چۈشۈرۈپ ئۇنى 300 مىڭ قوشۇن بىلەن مۇڭغۇل ۋە قىرغىزلار ئېلىگە ماڭغۇزۇپتۇ . ئىككىنچى ئاكىسى قۇتچۇر تېكىننى 100 مىڭ كىشىلىك قوشۇن بىلەن تاڭغۇتلار ئۈستىگە ماڭغۇزۇپتۇ . ئۈچىنچى ئاكىسى بۇقا تېكىننى 100 مىڭ كىشىلىك قوشۇن بىلەن جوڭگوغا ماڭغۇزۇپتۇ . تۆتىنچى ئاكىسى ئۆر تېكىننى ئۆز ئېلىنى ساقلاشقا قالدۇرۇپتۇ . يۈرۈشكە ماڭغان قوشۇنلار نۇرغۇن ئەللەرنى بويسۇندۇرۇپ ، كۆپلىگەن ئەسىر ۋە ئولجىلارنى ئېلىپ ، ئورخۇن دەرياسىنىڭ بويىغا قايتىپ كېلىشىپتۇ . شۇ يەردە " ئوردابالىق " دېگەن بىر شەھەر بىنا قىلىنىپتۇ . شۇ چاغدا كۈنچىقىش تەرەپتىكى دۆلەتلەر پۈتۈنلەي بويسۇندۇرۇلۇپتۇ . " V[A>`t/S|
" كۈنلەرنىڭ بىرىدە بۆكەخان كېچىسى ئاجايىپ بىر چۈش كۆرۈپتۇ ، چۈشىدە ئاپپاق چاپان كىيگەن ، ئاق ھاسا تۇتقان بىر ئەر كىشىنى كۆرۈپتۇ . ئۇ بىر پارچە قاشتېشىنى بۆكەخانغا بېرىپ تۇرۇپ مۇنداق دەپتۇ : ' سەن مۇشۇ تاشنى مەڭگۈ ساقلىيالىساڭ ، پۈتۈن جاھان ساڭا باش ئېگىدۇ ' . بۆكەخاننىڭ باش ۋەزىرىمۇ خۇددى شۇنداق چۈش كۆرۈپتۇ . ئەتىسى بۆكەخان ھەربى ھازىرلىققا كىرىشىپ ، كۈنپېتىش تەرەپكە قوشۇن باشلاپ مېڭىپتۇ . بۇ قوشۇنلار تۈركىستانغا يېتىپ كەلگەندە ، تۈپ - تۈزلەڭ ، بۇلاق سۇلىرى شىرىلداپ ئېقىپ تۇرغان ، سېمىز ماللار سەكرىشىپ ئويناپ تۇرغان بىر يايلاقنى كۆرۈپتۇ . قوشۇن شۇ يەردە توختاپتۇ . ئۇلار شۇ يەردە بالاساغۇن دېگەن شەھەرنى بىنا قىپتۇ . قوشۇنلار بۆلۈنۈپ جاي - جايلارغا بېرىپتۇ . 12 يىل ئىچىدە كۆپ ئەللەرنى ئېلىپ بىر خىل ياۋايى ئادەملەر ياشايدىغان جايغىچە بېرىپتۇ ھەم بۇ جاينىڭ سىرتىدا يەنە ئىنسان يوقتۇ دەپ ئويلاپتۇ . بۇ چاغدا نۇرغۇنلىغان دۆلەتلەرنىڭ خانلىرى بۆكەخان بىلەن كۆرۈشۈپتۇ . ئۇلار بۆكەخانغا سوۋغا تەقدىم قىلىپ ، ھۆرمەت بىلدۈرۈشۈپتۇ .... . بۆكەخان ئۇلارنى ئۆز ئەللىرىگە قايتۇرۇۋېتىپتۇ . چوڭ غەلىبىگە ئېرىشكەن بۆكەخان بالاساغۇندىن ئۆزىنىڭ تۇغۇلغان ئېلىگە قايتىپ كەپتۇ . " H_-1cR 1>
" بۆكەخان ھەققىدە رىۋايەت " سيۇۋژىت تۈزۈلىشى خەلق ئېغىز ئەدىبىياتىنىڭ ئەپسانە ھەم رىۋايەت ژانىرلىرىغا خاس فانتازىيىلىك خاراكتېرگە ئىگە بولۇپ ، ئۇنىڭدىن ئاساسلىق پېرسۇناژ بۆكەخان سىرلىق مۆجىزات ئىگىسى بولغان بىر شەخس سۈپىتىدە قىزىقارلىق قىلىپ سۈرەتلەپ بېرىلگەن . بولۇپمۇ رىۋايەتنىڭ تىل ئۇسلۇبىدىكى ئىخچاملىق ۋە راۋانلىق ئۇنىڭ بەدىئىي ئىپادىلىنىش شەكلىنى ئالاھىدە يۈكسەكلىككە كۆتۈرگەن ؛ ئەمما شۇنداق بولىشىغا قارىماي ، رىۋايەتتىكى ئاجايىپ مۆجىزات ئىگىسى بولغان بۆكەخاننىڭ پۈتۈن پائالىيەتلىرى بەلگىلىك تارىخىي رېئاللىقنى ئۆزىنىڭ تايىنىش ئاساسى قىلغان ھالەتتە قويۇق فانتازىيىلىك تەسەۋۋۇر بىلەن تەسىرلىك ئىپادە قىلىنغان . i3*$VG^=
تاڭ سۇلالىسى تارىخى" نىڭ " ئۇيغۇرلار ھەققىدە قىسسە" بابىدىكى مەلۇماتتىن قارىغاندا ، رىۋايەتنىڭ باش قەھرىمانى بۆكەخان تارىختا ئۆتكەن مەشھۇر شەخس . رىۋايەت بۆكەخان ھەققىدىكى رېئال تارىخىي پاكىتلارنى فانتازىيىلىك ئېلىمېنتلار بىلەن تۈسلەندۈرۈش ئاساسىدا توقۇپ چىقىرىلغان . " تاڭ سۇلالىسى تارىخى " دىكى خاتىرىلەرگە قارىغاندا ، ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن ئۇيغۇر خاقانلىرىنىڭ ئىچىدە بۆكەخان ئىسىملىك مەشھۇر خاقانمۇ بولغان . ئۇ ئۇيغۇر ئورخۇن خانلىقىنىڭ گۈللەنگەن مەزگىلىدە ياشىغان مويۇنچۇرنىڭ كىچىك ئوغلى ئىدى . ئۇنىڭ ئەسلى ئىسمى ئېل تېكىن بولۇپ ، ئاتىسى مويۇنچۇر ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ مىلادى 759 - 780 - يىللاردىكى خاقانى سۈپىتىدە ئاتىسىنىڭ تەختىنى ئىگەللىگەن . بۆكەخان ھەققىدىكى رىۋايەتتە ئېيتىلغان بۆكەخان " پەرى قىز بىلەن 7 يىل 6 ئاي 22 كۈن سۆزلەشكەن .... " ، " بالاساغۇن دېگەن شەھەرنى بىنا قىلىپ ... 12 يىل ئىچىدە كۆپ ئەللەرنى ئېلىپ ... " دېگەن سۆزلەرنى ئەينى دەۋردىكى تارىخىي رېئاللىقلار بىلەن باغلاشتۇرۇپ قارىغاندا ، ئۇنىڭ ھەقىقى پاكىتلاردىن بەك چەتنەپ كەتمىگەنلىكىنى سېزىۋېلىش مۈمكىن . بۇ رىۋايەتتە كۆرسىتىلگەن سانلارنى جەملىگەندە تەخمىنەن 20 يىل بولىدۇ ، بۇ ۋاقىت بۆكەخاننىڭ تەختتە ئولتۇرغان مەزگىللىرىنى كۆرسىتىدۇ . رىۋايەتتە يەنە بۆكەخاننىڭ تەختتە ئولتۇرغان مەزگىللىرىنى كۆرسىتىدۇ . رىۋايەتتە يەنە بۆكەخاننىڭ بەش ئوغۇلنىڭ ئەڭ كەنجىسى ئىكەنلىكى ، ئاكىلىرىنىڭ ھەربىي يۈرۈشلىرى ۋە بۇ بەش ئوغۇلنىڭ ئىسىملىرى بايان قىلىنغان . بۇ مەلۇماتلار " تاڭ سۇلالىسى تارىخى " دا يېزىپ قالدۇرۇلغان " مويۇنچۇر خاننىڭ يابغۇ تېكىن ، قۇتچۇر تېكىن ، ياغلاقار تېكىن ، تون باغا تېكىن ، بۆكە تېكىنلەردىن ئىبارەت بەش ئوغلى بولغان " دېگەن پاكىتقىمۇ ئۇيغۇن كېلىدۇ . بۇ بەش ئوغۇلنىڭ ھەربىي يۈرۈشلىرىنى " تاڭ سۇلالىسى " دەۋرىدىكى ھەقىقى پاكىتلار بىلەن سېلىشتۇرۇپ كۆرگەندە ، رىۋايەتنىڭ ھەقىقەتەن تارىخىي ۋەقەلەر ئاساسىدا پەيدا بولغانلىغى تېخىمۇ روشەن بىلىنىدۇ . L ( 6U*U+
مىلادى 712- 756- يىللار تەختتە ئولتۇرغان تاڭ پادىشاسى تاڭ شۇەنزۇڭنىڭ خېبىي ئەتراپلىرىدا تۇرىدىغان ھەربىي - مەمۇرىي ۋالىسى ئەن لۇشەن ئىسيان كۆتىرىپ نۇرغۇن قوشۇن بىلەن چاڭئەنگە قاراپ باستۇرۇپ كېلىدۇ . تۇڭگۇەندە بولغان دەھشەتلىك ئۇرۇشتىن كېيىن ئەن لۇ شەن تاڭ پادىشالىغىنىڭ ئاساسىي قوشۇنلىرىنى تارمار كەلتۈرۈپ ، پايتەخت چاڭئەننى بېسىۋېلىپ ، ئۆزىنى پادىشا دەپ ئېلان قىلىدۇ . بۇ مەزگىلدە تاڭ شۇەن زۇڭنىڭ ئوغلى تاڭ سۇزۇڭ گەنسۇ ئەتراپىدا تۇرۇشلۇق قوشۇنلىرى سەركەردىسى گو زىيىنىڭ قوللىشى بىلەن تاڭ پادىشاسى دەپ جاكارلايدۇ ھەمدە ئۇيغۇر ئورخۇن خانلىقىغا ئەلچى ئەۋەتىپ ، ئەن لۇ شەن -- شى سىمىڭ ئىسيانىنى بېسىقتۇرۇپ بېرىشنى ئۆتۈنىدۇ . نەتىجىدە ئۇيغۇر خاقانى مويۇنچۇر تاڭ پادىشاسىنىڭ ئۆتۈنۈشىگە ئاساسەن ئەن لۇ شەن ئىسيانىنى تىنچتىش ئۈچۈن 756 - يىلى يابغۇ تېكىننى ئەۋەتكەن بولسا ، شى سىمىڭ توپىلىڭىنى باشتۇرۇش ئۈچۈن 762 - يىلى خاقان بۆكە تېكىننىڭ ئۆزى جوڭگوغا كەلگەن . نەتىجىدە توققۇز يىل داۋام قىلغان ئەن لۇشەن - شى سىمىڭ ئىسيانىنى بېسىقتۇرۇپ بەرگەنلىك ئۈچۈن تاڭ پادىشاسى بۆكە خانغا " قەيسەر ، ھەققانىي ، تۆھپىدار بىلگە خاقان " دەپ ھۆرمەت نام بەرگەن . XR`F{9s
مىلادى 765 - يىلى بۆكە تېكىننىڭ يەنە بىر ئاكىسى ياغلاقار تېكىن ياڭ پادىشالىقىغا غەرپ تەرەپتىن ھۇجۇم باشلىغان 100 مىڭ كىشىلىك تاڭغۇت قوشۇنىنى ھازىرقى نىڭشىيا ئەتراپىدا تارمار كەلتۈرۈپ ، زور غەلبىلەرنى قولغا كەلتۈرگەن . بۇنىڭ بەدىلىگە تاڭ پادىشاسى ئۇيغۇرلارغا 100 مىڭ توپ تاۋار - دۇردۇن ھەدىيە قىلغان ئىكەن ...... `"tAzoy,
دېمەك ، " بۆكەخان ھەققىدە رىۋايەت " تە بايان قىلىنغان ۋەقەلەر بەلگىلىك تارىخىي ئاساسقا ئىگە بولۇپ ، ئۇ خەلق ئېغىز ئەدىبىياتىدىكى قەدىمىي ژانىر --- رىۋايەتنىڭ فانتازىيىلىك تەسەۋۋۇر ئۇسۇلى بويىچە توقۇپ چىقىرىلغان . يەنى مەلۇم تارىخىي شەخس ۋە تارىخىي ۋەقەلەر ئاساسىدا يۈكسەك تەسەۋۋۇر ۋە مول فانتازىيىلىك ئېلىمېنتلارنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ قىزىقارلىق ئىپادە قىلىنغان . رىۋايەتتە فانتازىيىلىك تەسەۋۋۇر بىلەن قەدىمىي ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي دىنىي ئېتىقادىغا ئائىت بەزى چۈشەنچىلەر ئارىلاش ئىپادە قىلىنىدۇ . مەسىلەن ، رىۋايەتتە ئېيتىلغان بۆكەخان باشلىق بەش ئوغۇلنىڭ خىسلەتلىك ئىككى تۈپ دەرەخ ئارىسىدا پەيدا بولغان كىچىك دۆڭدە تۇغۇلغانلىقى ۋە بۇنى كۆرگەن ئۇيغۇرلارنىڭ دەرەخكە ، دۆڭگە ھەم خىسلەتلىك بەش بوۋاققا چوقۇنغانلىقى ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمقى شامان دىنى ئېتىقادى بىلەن زىچ باغلىنىشلىقىدۇر . چۈنكى ، شامان دىنى ئىپتىدائىي كۆپ ئىلاھلىق دىنلارنىڭ بىرى بولۇپ ، كىشىلەر شامانىزىم چۈشەنچىسى بويىچە ئوتنى ، دەرەخنى مۇقەددەس ئىلاھ سۈپىتىدە تونۇيتتى . خاقانلارنى بولسا ئىلاھنىڭ يەر يۈزىگە ئەۋەتكەن ئەلچىلىرى دەپ قارايتتى . شۇ سەۋەبتىن قەدىمقى شامان ئېتىقادىدا ئوتقا ( نۇرغا ) ، دەرەخكە ۋە پادىشالارغا چوقۇنۇش مۇقەددەس ئىش ھېسابلىناتتى . دېمەك ، مانا بۇ قەدىمىي دىنى ئېتىقاد ۋە ئۆرپ - ئادەت چۈشەنچىسى " بۆكەخان ھەققىدە رىۋايەت " تە ئەنە شۇنداق ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان . BDFi82.g]
Gm=y=1r]
بۆشۈك،جىنازا،قەبرە ھەققىدە رىۋايەت ( XiQg\9+
ئەرلەر دەپنە قىلىنىغان قەبرىلەرنىڭ ئەڭ ئۈستىدە ئوخشاشلا بۈشۈك شەكلى ،ئاستىدا پەقەت بىر ياكى ئىككى قەۋەت پەلەمپەي بار ،بۇ ئۇلارنىڭ جىنىس پەرقىگەئاساسەن ياسالغان بۇلۇپ ،ئاياللار قەبرىسىگە سېلىشتۇرغاندا قەۋەت سانى ئاز بۇلىدۇ .بۇ قەۋەتلەرنىڭ بىرى ئۆي ئىچىدىكى سېلىنچا شەكلىنى كۆرسىتىدۇ . ئەگەر قەۋەت ئىككى بولسا سېلىنچا (كېگىز)ئۈستىدە يەنە بىر قەۋەت كۆرپە بۇلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ.ھەر ھالدە مەيلى ئەر،مەيلى ئايال بۇلسۇن بەرىبىر قەبرە گۈمبىزى بۈشۈك سىياقىدا ياسىلىدۇ. nF^h-{Ij
رىۋايەت قىلىنىشىچە ،مۇندىن ناھايىتى بۇرۇن، خان ئانىسى تۈركەن خاتۇن ئۆز ئوغلىنى كۆڭۈلدىكىدەك تەربىيلەش ئۈچۈن ھەمدە ئۇنىڭ سەبىي ۋاقتىدا ئۆز ئاپپىسىنىڭ ئېتىكىنى بىزەۋىتە قىلىپ گۇناھكار بۇلۇپ قالماسلىقى ئۈچۈن ئوغلىنى بۈشۈككە بۈلۈپ بېقىشنى نىيەت قىپتۇ .ئوردا ئۆلىمالىرى لاھىيلەپ كۆڭۈلدىكىدەك بىر ئالتۇن بۈشۈكنى ياساپ بېرىپتۇ .تۈركەن خاتۇن ئالتۇن كوكۇلىلىق ئوغلىنى ئالتۇن بۈشۈكتە ئىككى يىل بېقىپتۇ .ئوغلى كىيىنچە ھەربى مەشىق ،ئىلىم-ئېرپان جەھەتتە كامالەتكە يېتىپ ئەلەمگىمۇ ،قەلەمگىمۇ ماھىر بۇلۇپ يېتىشىپتۇ .ئوغۇل ئون توققۇز ياشقا كىرگەن يىلى جەڭدە يارىدار بۇلغان شاھ ئاتىسىنىڭ ئورنىغا پادىشاھ بوپتۇ .ئۇ دۆلەتنى ئوبدان باشقۇرۇپ خەلىق ئېغىزىدا <<ئادىل پادىشاھ>>دەپ ئاتىلىپتۇ. ئارىدىن بەش يىل ئۈتۈپ ،ئۇمۇ غازات ئۈستىدە تاسادىپەن ئوق (يا ئوقى)تېگىپ ۋاپات بوپتۇ .ئانا بولغۇچى تۈركەن خاتۇن چاچلىرىنى يۇلۇپ ،پىغانلار چىكىپ ، نادامەتلىك كۆز ياشلىرىنى دەريادەك ئاققۇزۇپ ئوغلىنىڭ ئۈستىگە ياتقىنىچە يىغلاپتۇ . [k&bGh4 >
باشقىلار ھەر قانچە قىلغان بىلەن ئانا بىچچارە ئۆز ئوغلىنى گىرەلىۋېلىپ دەپنە قىلىشقا بەرمەپتۇ . ئوردىدىكى ئاقىللاردىن بىرى <<ئادىل پادىشاھ>>نىڭ ئۇستىخىنى بىمالال سىغقۇدەك بىر كۈمۈش بىر كۈمۈش بۈشۈك ياساپ كەپتۇ -دە، تۈركۈن خاتۇنغا : M0x>z 7
_بولدى قىلسىلا خېنىم !ئوغۇللىرىنىڭ روھى ئارام ئالسۇن .مىنىڭچە خان ئالىلىرى پاقلان ۋاقتىلىرىنى ئۆزلىرى ياسىتىپ بەرگەن ئالتۇن بۈشۈكتە ئۆتكۈزۈپ چوڭ بولغانىدى.ئۆزىمۇ بۈشۈككە قەۋەتلا ئامراق ئىدى .خاننىڭ روھى ئۈچۈن مەن كۈمۈشتە بۈشۈك ياسىتىپ كەلدىم ،بۈلەپ قويساقمىكىن ،_ دەپتۇ . smmAy] z
تۈركەن خاتۇن دەرھال ماقۇل كەپتۇ . بالا پادىشاھ كۈمۈش بۈشۈككە بۈلۈنۈپتۇ.تۈركەن خاتۇنمۇ ھېرىپ دەرمانى قالمىغان ھالدا سەل ئۇيقۇغا كىتىپتۇ .ئالدىن مەسلىھىتى پىشقان نۇرغۇن كىشىلەر كۈمۈش بۈشۈك (جىنازىنى)نى كۆتۈرۈپ مېڭىپتۇ. ئۇلار ئاخىرىدا ئوردا سىرتىدىكى قەبرىستانلىققا بېرىپ گۈل-گىياھ ، ئوت-چۆپلەر ئارىسىغا كۈمۈش بۈشۈكنى قۇيۇپ قۇيۇپتۇ .تۈركەن خاتۇن ھەر كۈنى دېگۈدەك قەبرە بېشىغا چىقىپ بۈشۈكنىڭ ياپقۇچ پەردىسىنى قايرىپ ئوغلىنى كۆرۈپ قايتىشنى داۋام قىپتۇ .ۋاقىت ئۇزاق ئۆتمەستىن <<ئادىل پادىشاھ >>نىڭ چىرايى ئۆزگىرىشكە باشلاپتۇ .قاراپ تۇرۇپ ئوغلىنىڭ رەڭگىنىڭ مۇنچىۋالا ئۆزگىرىپ كىتىۋاتقانلىقىنى كۆرگەن تۈركەن خاتۇنمۇ <<ئاھ>>دەپ جان ئۈزۈپتۇ .ئوردا ئەھلى مەسلەتلىشىپ ،بۈشۈكتە چوڭ بولغان شاھزادىنىمۇ، ئۇنى تەربىيلەشتىكى پىداكار ئانا تۈركەن خاتۇننىمۇ كۈمۈش رەڭ بۈشۈككە سېلىپ قەبرىستانلىققا قۇيۇشنى ماقۇللىشىپتۇ . بىراق ، ھەر ئىككىلا بۈشۈك ئوخشاش بۇلۇپ قالسا پەرىق ئېتىش قىيىن بۇلىدۇ ،دەپ تۈركەن خاتۇننىڭ كۈمۈش رەڭ بۈشۈكىنى كۆپ قەۋەتلىك پەنجىرىلىك قەبرە سۇپىسىنىڭ ئۈستىگە توختىتىپ ،ئەتراپىغا ئارچا دەرىخى ئەھيا قىپتۇ . oBn=,)> z
شۇنىڭدىن تارتىپ ،تۈركى خەلىقلىرىنىڭ مۇسىبەت ئادەتلىرنىڭ ئىچىدە ۋاپات بولغان كىشىنى بۈشۈك سىياقىدىكى جىنازىغا سېلىپ دەپنە قىلغاندىن كىيىن ، قەبرە ئۈستىگە بۈشۈك سىياقىدىكى قەبرە گۈمبىزى ياساپ قۇيۇش ئادىتى بارلىققا كەپتۇ . a}wgJrI,{
<<ئۇيغۇر خەلىق رىۋايەتلىرى >>دىگەن كىتاپتىن 7%& z+`L
رىۋايەتتە يەنە " تەڭرى بۆكەخانغا ئۈچ قۇش ئىنئام قىلغان ئىكەن ، بۇ قۇشلار نۇرغۇن دۆلەتلەرنىڭ تىلىنى بىلىدىكەن .... " دېگەن بايانمۇ بار . بۇ ئېھتىمال ئۇيغۇر ئورخۇن خاقانلىغىدىكى خارجى ئىشلارغا مەسئۇل قىلىنغان ، كۆپ خىل تىللارنى ئىگەللىگەن قابىلىيەتلىك ئۈچ نەپەر ۋەزىرنىڭ سىمۋوللۇق ئوبرازى بولسا كېرەك . :+ey~x'+
خۇلاسىلىغاندا ، " بۆكەخان ھەققىدە رىۋايەت " رېئال ، ھەقىقىي ، تارىختا بولۇپ ئۆتكەن ۋەقەلەر ۋە تارىخىي شەخسلەر ئاساسىدا يارىتىلغان ، ئۇنىڭدىكى فانتازىيىلىك توقۇلمىلارنى چىقىرىۋەتكەندە ، كۆز ئالدىمىزدا قالىدىغىنى رېئال تارىخىي شەخس ۋە ۋەقەلەردىن ئىبارەت . شۇڭا بۇ رىۋايەت ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىخىنى ، ئېتنوگرافىيىسىنى تەتقىق قىلىشتا ، خەلق ئېغىز ئىجادىيىتى نەمۇنىلىرىنى تەتقىق قىلىش ھەم ئۈگۈنۈشتە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە . m9MVED7lg
>SaO<_1\
`L+0,~
ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمقى ئادىتى ھەققىدىكى ئەپسانە 1|`WSwya5
'ib;q&
ئوغۇز خاقان چوڭ قۇرۇلتاي چاقىرىپتۇ . نەۋكەرلىرىنى ، ئەل – جامائەتنى چاقىرىپتۇ . ئۇلار كېلىپ با مەسلىھەت ئولتۇرۇشۇپتۇ، ئوغۇز خاقان چوڭ چېدىردا ئوڭ تەرىپىگە قىرىق غۇلاچلىق ئۇزۇن بىر ياغاچنى قاداتتۇرۇپتۇ ، ئۇنىڭ ئۇچىغا بىر ئالتۇن توخۇنى ئېسىپتۇ ، ئۇنىڭ تۈۋىگە بىر ئاق قوينى باغلاپتۇ سول تەرىپىگە قىرىق غۇلاچلىق ئۇزۇن بىر ياغاچنى قاداتتۇرۇپتۇ . ئۇنىڭ ئۇچىغا بىر كۈمۈش توخۇنى ئېسىپتۇ . تۈۋىگە بىر قارا قوينى باغلاپتۇ ، ئوڭ تەرەپتە بۇزۇقلار ئولتۇرۇپتۇ . سول تەرەپتە ئۈچ ئوقلار ئولتۇرۇپتۇ . قىرىق كېچە – كۈندۈز توي بوپتۇ . D]jK0+Ay:
ئۇيغۇرلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدىكى ئەپسانە B2amn )4d
yti"J!&R<
قۇجۇ ئىدىقۇتلىرىنى تەكشۈرۈپ كۈزىتىشتىن مەلۇم بوپتۇكى ، ئۇيغۇرلار يۇرتىدا خىلىن دىگەن بىر تاغ بولۇپ ، ئۇ يۇرتتىكى ئىككى دەريا ئەنە شۇ تاغنى مەنبە قىلغان ئىكەن . ئۇنىڭ بىرى توخۇسى دەرياسى ، يەنە بىرى شولىڭگې دەرياسى دەپ ئاتىلىدىكەن . بىر كۈنى كەچتە ئاسماندىن دەرەخقە شولاچۈشۈپتۇ، ئىككى دەريا ئارىلىغىدىكى خەلقلەر ئۇنى كۈزىتىپ تۇرۇپتۇ ، بۇ دەرەخ خۇددى قوساق كۆتەرگەن ئادەمگە ئوخشاش قوساق سېلىپ قاپتۇ . بۇ شولا دەرەخقە ئۇدا توققۇز ئاي ئون كۈن چۈشكەندىن كېيىن ، ھېلىقى دەرەخنىڭ قوسىغى يېرىلىپتۇ ، ئۇنىڭدىن بەش بالا چىقىپتۇ . بۇلارنىڭ ئەڭ كىچىگى ئەردەن بۇگۇ خاقان ئىكەن . ئۇ قەددى – قامەتلىك ئىكەن ، بۇ خەلقنى ئاينىتىپتۇ ۋە يۇرتنى گۈللەندۈرۈپتۇ ، بۇنىڭ بىلەن ئۇ ئاقساقال بوپتۇ . 1cc/lua
"تۈرك "سۆزى ھەققىدىكى ئەپسانە %N*+i)?-
. aVSK|O
جەرجەرالىق ئۇستاز ئەبۇبەكرى مۇفىد ئاخىر زامان توغرىسىدا يازغان بىر كىتاۋىدا پەيغەمبىرىمىزدىن نەقىل كەلتۈرۈپ ، مۇنداق بىر ھەدىسنى ( پەيغەمبەر سۆزىنى ) رىۋايەت قىلغان ئىكەن : ئۇلۇغ تەڭرى ئېيتىدۇ : "مېنىڭ بىر تائىپە قوشۇنۇم بار، ئۇلارنى تۈرك دەپ ئاتىدىم ، ئۇلارنى كۈنچىقىشقا ئورۇنلاشتۇردۇم . بىرەر قوۋمغا غەزەپلەنسەم ، تۈركلەرنى ئۇلارنىڭ ئۈستىگە ئەۋەتىمەن ." ~1JP\}o-c$
"قاچان ئۇنى تۈرك دەپ تونۇسا U*53W [w
خەلق ئۇنىڭغا شۇنى ئېيتىدۇ ؛ "M~wOIDcW
بۇنىڭغا ئۇلۇغلۇق تېگىدۇ ، X*]I~=e|@
بۇنىڭدىن باشقىسىغا ئاشمايدۇ . " vUH
,7|
" ئۇيغۇر " دىگەن نامنىڭ كېلىپ چىقىشى o}+-\RT
`i\x/i
زۇلقەر نەيىن ئۇيغۇر ئېلىگە يېقىنلاشقاندا، تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن ، ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن . ئوقنى ئالدىغا قانداق ئاتسا ، كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتىدىكەن . زۇلقەر نەيىن بۇلارغا ھەيران قاپتۇ ۋە : " lnanhuzhurnd (يەنى بۇلار باشقىلارغا مۇھتاج بولماي ، ئۆز ئوزۇغىنى ئۆزى تېپىپ يەيدىغانلار ئىكەن ؛ بۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قېچىپ قۇتۇۆلمايدۇ، فاچان خالىسا ، شۇ چاغدا ئېتىپ يىيەلەيدۇ ) "دەپتۇ . شۇندىن تارتىپ بۇ ئەل " huzhür " دەپ ئاتىلىپتۇ ،كېيىنچە " h " ھەرىپى1_ ئېلىف " قا، " z ," ھەرىپى " ى " غا،" خ " ھەرپى "غ " غا ئالمىشىپ ، ," hüzhür " سۆزى " ئۇيغۇر " غا ئۆزگىرىپتۇ . "ئۇيغۇر " بىر ئەلنىڭ ئىسمى بولۇپ ئۇنىڭ " sülmi _ سۈلمى " ، " koqu _ قوچۇ "،" Qanbalik _ چانبالىق " ، " xbaik B _ بەشبالىق " ،" Yanibalik _ ياڭىبالىق " ، دەپ بەش شەھىرى بار ئىكەن . بۇ شەھەرلەرنى زولقەرنەيىن تۈرك خاقانى بىلەن پۈتۈن تۈزگەندىن كېيىن سالدۇرغان ئىكەن . fp?^ReS5d
" ئەرگىنە قۇن " رىۋايىتى Y;Js%v K`S
B!MT*LVWE
شەرق تورا قەبىلىلىرىنىڭ بىرى بىر ئۇرۇشتا ھىلە ئىشلەتكەن دۈشمەندىن يېڭىلىدۇ . يالغۇز قايان ئاتلىق بىر يىگىت بىلەن ئۇنىڭ جىيەنى نوكۇز خوتۇن ، بالا– چاقىلىرى بىلەن قېچىپ قۇتۇلىدۇ . ئۇلار ئۇزۇن يول مېڭىپ ، بىر تاغ ئارىسىدا پانالىنىدۇ . بۇ خىلۋەت جايدا ئۇلار ك:پىيىپ ، بىر قەبىلە بولۇپ ئۇيۇشۇپ تۆت يۈز يىل ياشايدۇ ، كېيىن بۇ يەر ئۇلارغا تار كېلىپ قالغاچقا باشقا يەرگە كۆچمەكچى بولىدۇ . ئەمما بۇ جىرادىن چىقىپ كېتىدىغان يولنى تاپالمايدۇ . ئاخىرى بىر تۆمۈرچى : بۇ يەردىكى تاغدا تۆمۈر رۇدىسى بار ئىكەن . بىز شۇ رۇدىنى ئېرىتىپ يول ئاچايلى ، دەيدۇ . شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئوتۇن ، كۆمۈر دۆۋىلەپ ئوت يېقىپ ، رۇدىلارنى ئېرىتىپ ، بىر تۆگە پاتقۇدەك يول ئاچىدۇ . كۆك يايلىلىق بإرە ئۇلارغا يول باشلاپ ماڭىدۇ . شۇنىڭ بىلەن ياپ – يېشىل ، چإپلىرى ئىغاڭلاپ تۇرغان ، زۇمرەت سۇلىرى شاقىراپ ھەيۋەت بىلەن ئېقىپ تۇرغان پايانسىز بىر مۇنبەت يايلاققا چىقىپ ئورۇنلىشىپ ، قايتىدىن ئۇلارنى جىلغىدا قورشاپ تۇرغان دۈشمەنلەرنى تارمار قىلىدۇ . "ئەرگىنە قۇن " دەپ ئاتالغان مۇشۇ جايدىن چىقىپ كەتكەن كۈننى ئۇلار ئإزلىرىنىڭ مىللى بايرىمى قىلىپ بەلگىلەيدۇ ھەمدە شۇنىڭدىن باشلاپ بۇ قەبىلە " تۆمۈرچى " دىگەن نام بىلەن ئاتىلىپ ، داڭقى ھەممە ئەتراپقا يېيىلىدۇ . }DYI\)v0
"ئون ئۇيغۇر "ۋە "توققۇز ئوغۇز " رىۋايىتى ^O:Mt/\B
n @DPW,}
موڭغۇل يۇرتىنىڭ كۈنپېتىشىدا بىر تاغ بار بولۇپ ، ئۇ " قۇت تاغ" دىيىلىدىكەن . بۇ تاغنىڭ بىر تەرىپىدە ئون ساي ، يەنە بىر تەرىپىدە توققۇز ساي بار بولۇپ ، ھەممىدە ئۇلۇغ سۇ ئاقىدىكەن . ئۇيغۇرلار ئېلى ئەنە شۇ سايلارنىڭ ئارىلىرىغا جايلاشقان بولۇپ ، ئون ساي تەرەپتە ئولتۇراقلاشقانلىرى ئإزلىرىنى " ئون ئۇيغۇر " دىسە ، توققۇز سايدا ئولتۇراقلاشقانلىرى ئۆزلىرىنى "توققۇز ئوغۇز " دەپ ئاتايدىكەن . ئۇلارنىڭ شەھەرلىرى ئاۋات ، ئېتىز – يايلاقلىرى كەڭ ۋە مۇنبەت ئىكەن . ئۇلار بىر يۈز يىگىرمە ئۇرۇقنى تەشكىل قىلىدىكەن ، ھەر قايسىسى ئلاز ئالدىغا مۇستەقىل بولۇپ ، بىر پادىشالىققا بىرلەشمىگەن ئىكەن ، شۇ سەۋەپتىن ، ئۇلار ئارىسىدا ئىتتىپاقسىزلىق تۇغۇلۇپ ، قالايمىقانچىلىق يۈز بېرىشكە باشلاپتۇ . كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئۇلار يىغىلىپ مەسلىھەتلىشىپتۇ : بىز ئىككىگە بۆلۈنگەن ئەلمىز ، ھەر قايسىمىز بىر كىشىنى" توغران " ( خان ) قىلايلى ، كىمكى ئۇنىڭ سۆزىگە كىرمىسە شۇ كىشى مال مۈلۈك ، ھەتتا بېشىدىن ئايرىلسۇن ، دىيىشىپتۇ . شۇنىڭدىن كېيىن ئون ئۇيغۇرلار " مەڭگۈ باش" ئاتلىق كىشىنى توغران قىلىپ كۆتىرىپ ، "ئەل ئېلتەر " دەپ نام بېرىپتۇ . توققۇز ئوغۇزلار يەنە بىر كىشىنى توغرا نىلىققا كۆتىرىپ ،" كۆل ئەركىن " دەپ نام قويۇپتۇ . بۇ ئىككىسىنىڭ ئوغلانلىرى يۈز يىللارچە توغرانلىق قىپتۇ ۋە كإپ يىللارغىچە خاننىڭ نامى شۇ تەقلىتتە يۈرگۈزۈلۈپتۇ . كېيىنرەك ئۇلاردىن كىم توغران بولسا ، شۇ كىشىنى" ئىدىقۇت " دىگەن نام بىلەن ئاتايدىغان بوپتۇ . cr=\O^P
ئىدىقۇت رىۋايىتى ).=pd x\
D=CUJ ; b
قوچۇ ئۇيغۇرلىرى تۇرپان ئويمانلىغىنى ئاساس قىلىپ ، تارىم ۋە جۇڭغار ئويمانلىقلىرىنىمۇ ئۆز دائىرىسىگە ئالغان ئىدى . ئۇلار بۇ جايلاردا مال باقىدىغان گۈزەل يايلاقلارنى ، ئارام ئالىدىغان ھەشەمەتلىك شەھەرلەرنى بىنا قىلدى . دەسلەپتە ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ پادىشالىرىنى تۈركچە "ئارسلانخان" دىگەن نام بىلەن ئاتايتتى . كېيىنچە ئۇلار چوڭ قۇرۇلتاي چاقىرىپ ، پادىشالىرىنى "ئىدىقۇت "دەپ ئاتايدىغان بولدى ." ئىدىقۇت " قوچۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىلى بولۇپ ، "ئىدى "سۆزى " مۇقەددەس دىگەن مەنىنى ، " قۇت " سۆزى " بەخت" ، " ئالىلىرى "دىگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى . ئىككىسى قوشۇلۇپ ، " مۇقەددەس پادىشا " ، "مۇقەددەس بەخت ئىگىسى " دىگەن مەنىدە قوللىنىلاتتى . شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ مەركىزىنىمۇ " ئىدىقۇت "دەپ ئاتىدى =HvM r[i S,>IW^u^: Ylc ; id~m ئابدۇكېرىم راخماننىڭ:«يىپەك يولىدىكى ئەپسانە ۋە رىۋايەتلەر» ناملىق كىتابىدىن ئېلىندى.
