جۇڭگونىڭ پەلسەپە تەرەققىياتىغا دۇنياۋى نەزەردە تۇرۇپ قاراش

جۇڭگونىڭ پەلسەپە تەرەققىياتىغا دۇنياۋى نەزەردە تۇرۇپ قاراش

ياڭ گوروڭ

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

(بۇ ماقالە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2015- يىللىق 4- سانىدا ئېلان قىلىنغان) 

ئۇزاق تەرەققىيات داۋامىدا پەلسەپەدە ھەم ئومۇميۈزلۈك تەرەققىيات خاھىشى نامايان بولدى، ھەم كۆپ خىل ھالەت شەكىللەندى. كېيىنكىسى ئوخشىمىغان پەيلاسوپلارنىڭ نەزەرىيە سىستېمىسى ۋە ئوخشىمىغان پەلسەپە ئېقىملىرىنىڭ ئۆزىگە خاس يۆنىلىشىدە گەۋدىلىنىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە ئۆز ئارا پەرقلىق بولغان مەدەنىيەت سىستېمىسىغا بېرىپ تاقالدى. يېقىنقى زاماندىن ئىلگىرى جۇڭگو پەلسەپىسى بىلەن غەرب پەلسەپىسى ئىككى خىل سىستېما بولۇش سۈپىتى بىلەن نىسبەتەن مۇستەقىل مۇھىتتا تەرەققىي قىلدى. ئىككى پەلسەپە سىستېمىسى چىڭ، مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە قىسقا، ئاندا- ساندا ئۇچراشقاندىن باشقا، بۇ ئىككى پەلسەپە سىستېمىسى ئارىسىدا ماھىيەتلىك ئۇچرىشىش كۆرۈلمىدى. لېكىن، يېقىنقى زاماندىن كېيىن، بۇ خىل ئەھۋالدا ئۆزگىرىش بولدى. غەرب پەلسەپىسىنىڭ شەرققە سىڭىپ كىرىشى ھەمدە جۇڭگو پەلسەپىسىنىڭ غەرب پەلسەپىسىگە بولغان تۈرلۈك ئىنكاسلىرى پەلسەپىۋى تەپەككۇر ئۆزىنى قاچۇرالمايدىغان تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشكە ئايلاندى. جۇڭگو پەلسەپىسىنى دۇنياۋى نەزەردە تۇرۇپ قانداق چۈشىنىش مەسىلىسىمۇ شۇنىڭغا ئەگىشىپ پەيدا بولدى.

جۇڭگو پەلسەپىسى بىلەن غەرب پەلسەپىسىنىڭ شەكىل ۋە ماھىيەت جەھەتتىكى پەرقى

تارىخىي نۇقتىدىن تۇرۇپ قارىغاندا، رايون خاراكتېرلىك ھەمدە ئوخشىمىغان مەدەنىيەت سىستېمىسى ۋە مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى قاتارلىقلارنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىدى. جۇڭگو- غەرب پەلسەپىسىگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، بۇ خىل پەرق شەكىل ۋە ماھىيەت جەھەتتىكى ئىككى قاتلامدا گەۋدىلەندى.

شەكىل قاتلىمىدىن ئېيتقاندا، پەلسەپە لوگىكىلىق تەپەككۇر ۋە تەن ئارقىلىق سېزىش، تەن ئارقىلىق ھېس قىلىشتىن ئايرىلالمايدۇ. بىراق، ئوخشىمىغان پەلسەپە فورمىلىرىغا كونكرېت ئەھمىيەت بېرىشتە ئوخشىماسلىق بار. نىسبىي جەھەتتىن ئېيتقاندا، غەرب پەلسەپىسى دەسلەپكى مەزگىللەردىن باشلاپلا لوگىكىلىق تەھلىل ۋە لوگىكىلىق يەكۈنگە بەكرەك ئەھمىيەت بەرگەن. جۇڭگو پەلسەپىسى بولسا دىيالېكتىكىلىق تەپەككۇر، تەن ئارقىلىق سېزىش، تەن ئارقىلىق ھېس قىلىش قاتارلىق جەھەتلەردە ئۆز ئالاھىدىلىكىنى گەۋدىلەندۈرگەن. ماھىيەتلىك قاتلامدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، پەلسەپىۋى تەپەككۇر ئۆزلۈكنى تونۇش ۋە ئۆزلۈكنى يارىتىش بىلەن دۇنيانى تونۇش ۋە دۇنيانى ئۆزگەرتىشكە بېرىپ چېتىلغان. مەيلى جۇڭگو پەلسەپىسى ياكى غەرب پەلسەپىسى بولسۇن، ھېچقايسىسى مۇشۇ تۈپ مەسىلىلەردىن ئۆزىنى قاچۇرالمايدۇ. ھالبۇكى، ئەھمىيەت بېرىش نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، ھەر ئىككىلىسى ئوخشىمىغان ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە بولغان. ئەگەر غەرب پەلسەپىسى دۇنيانى تونۇش ۋە دۇنيانى ئۆزگەرتىشكە بەكرەك ئەھمىيەت بېرىدۇ دېيىلسە، ئۇ ھالدا جۇڭگو پەلسەپىسى ئەھمىيەت بېرىش نۇقتىسىنى ئۆزلۈكنى تونۇش ۋە ئۆزلۈكنى يارىتىشقا بەكرەك قاراتقان.

ئەلۋەتتە، پەرقنى يۇقىرىقىدەك ئايرىشنىڭ ئەھمىيىتى نىسبىي بولىدۇ. بىز ھەم شەكىل قاتلىمى نۇقتىسىدىن «جۇڭگو پەلسەپىسىدە لوگىكىلىق تەھلىل ۋە لوگىكىلىق يەكۈن كەمچىل، غەرب پەلسەپىسى دىيالېكتىكىلىق تەپەككۇر ۋە تەن ئارقىلىق سېزىش، تەن ئارقىلىق ھېس قىلىشنى رەت قىلىدۇ» دېيەلمەيمىز، ھەم ماھىيەتلىك قاتلام نۇقتىسىدىن «جۇڭگو پەلسەپىسى دۇنيانى تونۇش ۋە دۇنيانى ئۆزگەرتىشكە تامامەن ئېتىبارسىز قارايدۇ، غەرب پەلسەپىسى بولسا ئۆزلۈكنى تونۇش ۋە ئۆزلۈكنى يارىتىشقا سەل قارايدۇ» دېيەلمەيمىز. جۇڭگو پەلسەپىسى بىلەن غەرب پەلسەپىسىنىڭ ئېتىبار بېرىدىغىنى ئوخشىمايدۇ، شۇنداقلا كۆپ خىل مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى ئاستىدا ۋە تارىخىي ماكاندا دۇنيانى ئوخشىمىغان نۇقتىدىن چۈشىنىش بولۇپ ئىپادىلىنىدۇ.

بىلىملەرنىڭ پارچىلىنىشى بىلەن دۇنيا تارىخىنىڭ شەكىللىنىشى

«دۇنيا پەلسەپىسى» نى بارلىققا كەلتۈردى

تارىخ رايون چەكلىمىسىدىن ھالقىپ چىقىپ دۇنيا تارىخىغا يۈزلەنگەنسېرى، تارىخىي ماكان قاتارلىق جەھەتلەردىكى چەكلىمىلەردە مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا بۆسۈشلەر بارلىققا كەلدى. بۇ، ئالاھىدە بەلگىلەنگەن چېگرادىن ھەقىقىي ھالقىپ چىقىپ، پۈتكۈل دۇنياغا بولغان چۈشىنىشنى تارىخىي ئالدىنقى شەرت بىلەن تەمىن ئەتتى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە يېقىنقى دەۋرلەردىن بۇيان، بىلىمنىڭ ئۈزۈكسىز پارچلىنىشىغا ئەگىشىپ، پەن مەنىسىدىكى ئوخشىمىغان بىلىم فورمىلىرى تەدرىجىي ھالدا نىسبەتەن مۇستەقىل بولغان مەرتىۋىگە ئېرىشتى ھەمدە بارغانسېرى مەخسۇسلىشىش، كەسپلىشىشكە قاراپ يۈزلەندى. بىلىمنىڭ بۇنداق تەدرىجىي پارچىلىنىشى ھەم ئەقىلنىڭ ئەسلى ھالىتىگە قايتىپ كېلىشىنى مۇمكىنچىلىك بىلەن تەمىنلىدى ھەم چەكلىمىدىن ھالقىپ بىرلىككە كەلگەن قاتلامدىن دۇنيانى چۈشىنىشنى بارغانسېرى زۆرۈرىيەتتەك بىر خىل ھالەتكە ئەكەلدى.

تەپەككۇرغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، بىلىمنىڭ پارچىلىنىشى كىشىلەرنىڭ ئىدراكىي ئۇسۇل بىلەن دۇنيانى ئىگىلىشىنى ئاسانلاشتۇرۇپ بەردى. ئەمەلىيەتتە، مەۋجۇدىيەتنى ئىدراكىي ئۇسۇلدا چۈشىنىش ـــ يېقىنقى دەۋرلەردىن بۇيان بىلىمنىڭ ئۈزۈكسىز پارچىلىنىش جەريانىدىكى ماس قەدەملەك يۈزلىنىش بولۇپ گەۋدىلەندى. ئۇنداقتا، بىلىملەر پارچىلىنىش جەريانىنى باشتىن كەچۈرگەندىن كېيىن دۇنيانىڭ بىر پۈتۈنلۈكىنى قانداق ئىگىلەيدۇ؟ بۇ ـــ ھازىرقى زامان پەلسەپە تەتقىقاتى ئۆزىنى قاچۇرالمايدىغان مەسىلە. مۇشۇ مەسىلىلەرگە ئىنكاس قايتۇرۇش جەريانى ـــ دەل «دۇنيا پەلسەپىسى» گە يۈرۈش قىلىش جەريانىدۇر. بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان ئاتالمىش «دۇنيا پەلسەپىسى» نى ئەقىلنىڭ زامانىۋى شەكلى ياكى زامانىۋى شەكىلدىكى ئەقىل دەپ چۈشىنىشكە بولىدۇ.

پەلسەپە ئەقىل فورمىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ھەم بىلىمنىڭ چەكلىمىسىدىن ھالقىش ئارقىلىق ئومۇمىي يۈزلىنىشنى ئىپادىلەيدۇ ھەم ئىچكى جەھەتتىن قىممەت جەھەتتىكى ئەھمىيەت بېرىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغىنى شۇكى، «دۇنيا پەلسەپىسى» ئىنسانىيەتنىڭ ئورتاق مەنپەئەتى نۇقتىسىدىن دۇنيانىڭ ئادەمگە بولغان ئەھمىيىتىنى چۈشىنىشتىن دېرەك بېرىدۇ. كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا، مەيلى دەسلەپكى مەزگىللەردىكى ئەقىل فورمىسى بولسۇن ياكى زامانىۋى ئەقىل فورمىسى بولسۇن، پەلسەپە مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا «以人观之». بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان «以人观之» ئادەمنىڭ مەۋجۇتلۇق شەكلى ياكى ئادەم بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان ئارقا كۆرۈنۈش ئاستىدا دۇنياغا بولغان تونۇش ۋە چۈشەنچىنى قانات يايدۇرۇشنى كۆرسىتىدۇ. بۇ مەنىدىكى «以人观之» ھەرگىزمۇ «以道观之» بىلەن توقۇنۇشمايدۇ. ئاتالمىش «以道观之» ئادەمنىڭ دۇنيانى ئەخلاق ئۆلچىمى نۇقتىسىدىن «كۆزىتىشى» دىن باشقا نەرسە ئەمەس.

كەڭ نەزەردىن قارىغاندا، «تارىخنىڭ تامامەن دۇنيا تارىخىغا ئايلىنىشىغا ئۆزگىرىشى» ھەمدە جۇڭگو ۋە غەرب پەلسەپىسىنىڭ ئۆز ئارا ئۇچرىشىشى ئارقا كۆرۈنۈشى ئاستىدا جۇڭگو پەلسەپىسى بىلەن غەرب پەلسەپىسىنىڭ ھەر ئىككىلىسى ھەقىقىي مەنىدىكى دۇنياۋى ئۆلچەمگە ئىگە بولۇشقا باشلىدى، پەلسەپەنىڭ يەنىمۇ تەرەققىي قىلىشى «دۇنيا پەلسەپىسى» گە يۈرۈش قىلىشتىن دېرەك بەردى. تارىخنىڭ ھەقىقىي مەنىدىكى دۇنيا تارىخىغا ئايلىنىشىغا ئەگىشىپ، ئىنسانىيەتنىڭ ئورتاق مەنپەئەتى تەدرىجىي گەۋدىلىنىشكە باشلىدى، ئىنسانلارنىڭ كىملىك مەسىلىسى ئىلگىرىكى دەۋرلەردىكىدىنمۇ بەكرەك زۆرۈرىيەتكە ئايلاندى. ئىقتىساد، سىياسىي، مەدەنىيەت، ئىدىئولوگىيە قاتارلىق ساھەلەردىكى ھەر خىل شەكىلدىكى پەرق، توقۇنۇشلار ھېلىھەم مەۋجۇت بولۇپ تۇرماقتا. بىراق، بۇنداق پەرق ۋە توقۇنۇشنىڭ ئۆزىمۇ يەنىلا دۇنيا تارىخىنىڭ تەرەققىيات مۇساپىسىدە بولۇپ، بۇ پەرق ۋە زىددىيەتلەرنىڭ پەسىيىشى ئومۇمىي دۇنياۋى نەزەرىدىن ئايرىلالمايدۇ.

ئومۇمىي نۇقتىدىن قارىغاندا، ئىقتىسادىي تەرەققىيات، ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭلۇق، مۇھىتنى قوغداش، ئىجتىمائىي مۇقىملىق، دۆلەتنىڭ بىخەتەرلىكى قاتارلىقلار بارغانسېرى رايون، مىللەت ۋە بىر دۆلەت چېگرىسىدىن ھالقىپ، دۇنياۋى مەسىلىگە ئايلاندى. ئوخشىمىغان دۆلەت، مىللەتنىڭ ئىستىقبالى ۋە تەقدىرى تەدرىجىي ھالدا ئۆز ئارا زىچ بىرلەشتى. بۇنداق تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش ئاستىدا «دۇنيا پەلسەپىسى» ئىنسانلارنىڭ ئۆلچىمى بويىچە دۇنيانى كۆزىتىشىنىڭ ئادەمگە بولغان ئەھمىيىتى بولۇپ ئىپادىلەندى. بۇ خىل ئەھمىيەت يالغۇز دۇنياغا بولغان چۈشەنچە ئارقىلىقلا ئىپادىلىنىپ قالماي، بەلكى دۇنيانى ئۆزگەرتىش ئەمەلىيىتى داۋامىدا ئۈزۈكسىز دەلىللەندى.

دۇنياۋى نەزەردىكى جۇڭگو پەلسەپىسىنىڭ تەرەققىيات يولى

دۇنياۋى نەزەردىكى پەلسەپەنىڭ تەرەققىيات يولى ئوخشىمىغان پەلسەپەلەرنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە تەرەققىيات ئەھۋالى بىلەن زىچ باغلىنىشلىق بولىدۇ. كېيىنكىسىدىن قارىغاندا، دۇنياۋى نەزەردىكى پەلسەپە ياكى «دۇنيا پەلسەپىسى» پەلسەپە تەرەققىياتىنىڭ كۆپ قاتلاملىق مەنبەسى ۋە كۆپ مەنبەلىك ئەقىلگە يەنىمۇ چېتىشلىق بولىدۇ. بۇ مەنىدىكى «دۇنيا پەلسەپىسى» تاق ياكى بېكىك ئەنئەنىدىن ھالقىش، ئىنسانلارنىڭ ئوخشىمىغان مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى ئاستىدا شەكىللەنگەن ئوخشىمىغان ئەقىل فورمىسىدىن پايدىلىنىپ دۇنياغا بولغان چۈشەنچىسىنى ئۈزۈكسىز ئىلگىرى سۈرۈش ھەمدە پەلسەپىۋى ئويلىنىشنى يەنىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرۇشتىن دېرەك بېرىدۇ.

ناھايىتى ئۇزاق بىر مەزگىلدە جۇڭگو پەلسەپىسى، غەرب پەلسەپىسى ئۆزلىرىنىڭ ئەنئەنىسىدە نىسبىي مۇستەقىل ھالەتتە تەرەققىي قىلغان. تارىخ دۇنيا تارىخىغا ئايلىنىش ئارقا كۆرۈنۈشى ئاستىدا پەلسەپە تۇنجى قېتىم ھەقىقىي مەنىدە تاق نەزەرىيە مەنبەسى ۋە ئەنئەنىسىدىن ھالقىپ چىقىپ، ئىنسانلارنىڭ كۆپ مەنبەلىك ئەقىل- پاراسىتىدىن ھەقىقىي پايدىلىنىش ئارقىلىق دۇنيانى ۋە ئادەمنىڭ ئۆزىنى تونۇدى ھەمدە دۇنيانى ۋە ئادەمنىڭ ئۆزىنى يارىتىش جەريانىدا ئەركىن غايىسىنى ئۈزۈكسىز رېئاللىققا ئايلاندۇردى.

كۆپ قاتلاملىق مەنبەلەردىن ئوزۇق ئېلىش، قەدىمىي ئەمما دائىم يېڭىلىنىپ تۇرىدىغان پەلسەپە مەسىلىسىدە ئىجادىي جەھەتتىن ئىزاھلاش جەھەتتە جۇڭگو پەلسەپىسى مۇھىم رول ئوينىشى مۇمكىن. جۇڭگو پەلسەپسى تارىخىي تەرەققىيات داۋامىدا توپلانغان مول ئەقىل- پاراسەت مەنبەسىگە ئىگە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ناھايىتى مول نەزەرىيەۋى پەزىلەتكە ئىگە بولۇپ، ئېچىۋېتىلگەن، كەڭ قورساق روھىي ھالەت بىلەن ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى (غەرب پەلسەپىسىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) نىڭ تەرەققىيات نەتىجىلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ. تارىختا جۇڭگو پەلسەپىسى مۇشۇ شەكىلدە سىرتتىن كەلگەن بۇددا دىنىنى ھەزىم قىلىش ۋە قوشۇۋېلىش ئارقىلىق ئۆزىنى بېيتقان ھەمدە تەرەققىي قىلغان. جۇڭگو پەلسەپسى بۈگۈن ۋە كەلگۈسىدە ئۆزىدە مۇجەسسەملەنگەن مول ئىدىيەۋى نەتىجىلەر ھەمدە ئېچىۋېتىلگەن مەۋقەدىن چىقىپ تۇرۇپ، غەرب پەلسەپىسىنى ئۆزلەشتۈرۈش ئارقىلىق دۇنيا ۋە ئادەمگە بولغان تەتقىقات ۋە تونۇشنى چوڭقۇرلاشتۇرىدۇ.

(«شىنخۇا تەرمىلىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2015- يىللىق 8- سانىدىن تەرجىمە قىلىندى)

مۇھەررىر: ئوسمانجان مۇھەممەت

يازما ئاپتورى: پاساھەت

كىچىكىمدە مومامنىڭ كونا بىر ساندۇقى بولىدىغان ئېچىدىن ھەرخىل -تاتلىق تۈرۈملەر ئۈزۈلمەي چىقىپ تۇراتتى ،مېنىڭ ساندۇقۇم يوقكەن ، ئىچىدە ساقلانغان تاتلىقلىرىم تېخىمۇ يوقكەن ،كەڭ ئوقۇرمەنلەرگە ۋە پەرزەنتلىرىمگە مۇشۈ بلوگقا يىغىپ قويغان ھالال ئەمگىكىمنىڭ مېۋىسى بولغان تەرجىمىلىرىمنى سۇنالايدىكەنمەن.

يازما ھوقۇقى: پاساھەت ئەدەبىي تەرجىمە بلوگى
يازما ئادىرىسى: ?p=12153