ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىيات تەتقىقاتى

ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىيات تەتقىقاتى

رېن ۋېلىك، ئاۋسىتىن ۋورىن

       بىز چوقۇم ئالدى بىلەن ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى ئايرىۋېلىشىمىز كېرەك.بۇ ئىككى خىل ئوخشاشمايدىغان پائالىيەت :ئەدەبىيات بولسا ،ئىجادچانلىققا ئىگە بولۇپ ،ئۇ بىر خىل سەنئەت؛ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى ئىلىم پەن دەپ ئېيتىشقا بولمىغان تەغدىردىمۇ ،بىلىم ياكى ئىلىمنىڭ بىر تىپى ھېسابلىنىدۇ.ئەلۋەتتە ،بەزىلەر بۇ پەرقنى چىقىرىپ تاشلاشقا تىرىشىدۇ.مەسىلەن:بىر خىل كۆز قاراش بولۇپ،ئۇلار بىر ئادەم ئەدەبىيات ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللانمىغۇچە ئەدەبىياتنى چۇشىنەلمەيدۇ،ئۆز قولى بىلەن قوش قاپىيەلىك قەھرىمانلىق قىسسىلىرىنى يېزىپ باقمىغان ئادەم پوپنى ياكى قاپىيەسىز شېئىر يېزىپ باقمىغان ئادەم ئېلزابىت دەۋرىدىكى دىراممىلارنى تەتقىق قىلماسلىقى كىرەك ھەم قىلالمايدۇ دەپ قارايدۇ.ئەدەبىيات ئىجادىيەت تەجرىبىسى ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا ئىنتايىن پايدىلىق .بىراق تەتقىقاتچىنىڭ ۋەزىپىسى يازغۇچىنىڭكىگە پۈتۈنلەي ئوخشىمايدۇ .تەتقىقاتچى ئۇنىڭ ئەدەبىي تەجرىبىسىنى چوقۇم ئەقلى شەكىلگە ئايلاندۇرغاندا ،ھەم  پەقەت باش ئاخىرى ماسلاشقان مۇۋاپىق سىستىمىغا ئوخشاتقاندىلا بىلىمگە ئايلىنىدۇ .ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى تەتقىق قىلىدىغان ماتىرىياللار ئىرراتسىئونال بولىشىمۇ ياكى كۆپلىگەن ئىرراتسىئونال ئامىللارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولىشىمۇ مۈمكىن .بىراق ئۇنىڭ ئورنى ۋە رولى بۇنىڭلىق بىلەنلا رەسىم تارىخ تەتقىقاتچىسى ۋە مۇزىكا تارىخ تەتقىقاتچىسىدىن پەرقلىق بولماستىن ،ھەتتا جەمىيەتشۇناس ۋە ئاناتومىيەشۇناس بىلەنمۇ ھېچقانداق پەرقى يوق دېيىشكە بولىدۇ .ناھايىتى روشەن بۇخىل مۇناسىۋەتتىن نۇرغۇنلىغان قىيىن مەسىللەر تۇغۇلىدۇ .بۇلارنى ھەل قىلىش ئۇسۇلىمۇ كۆپ خىل .بەزى نەزەرىيەچىلەر ئەدەبىيات تەتقىقاتىنىڭ بىلىم ئىكەنلىكىنى ئۇدۇللا ئىنكار قىلىپ ،ئۇنى ”قايتا ئىجادىيەت ”دەپ قارايدۇ .بۇ خىل كۆز قاراش بۇرغۇن كىشىلەر ئۈچۈن ئاقىۋەتتە يەنىلا پايدىسىز–پېتىر(W.Peter)نىڭ مونالىزا تەسۋىرى،سىموندىز(J.A.Symonds)ۋە سىمونس(A.Symons)نىڭ ھەشەمەتلىك ئەمما توقۇلما ماقالىلىرى دەل مۇشۇ خىل تەنقىدگە ياتىدۇ.ئاتالمىش ”ئىجادىي تەنقىد“ زۆرۈرسىز تەكرار بايان قىلىش يا بولمىسا بىرخىل بەدىئىي ئەسەرنى يەنە بىرخىلغا ئايلاندۇرۇش بولۇپ،ئادەتتە ئەسلى نۇسقىسىدىن ناچار كېلىدۇ.يەنە بىر قىسىم نەزەرىيەچىلەر ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق بىزنىڭكىگە پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان گۇمانلىق خۇلاسە چىقىرىدۇ:ئۇلار ئەدەبىياتنى تەتقىق قىلغىلى بولمايدۇ،ئۇنى پەقەت ئوقۇپ بەھىر ئېلىپ ،ئۇنىڭدىن ھوزۇرلىنالايمىزدېگەن قاراشتا چىڭ تۇرىدۇ.بۇخىل گۇمانلىق قاراش كىشى ئويلاپ يېتەلمىگۈدەك دەرىجىدە ئومۇملاشقان.ئەمەلىيەتتە ،ئۇلار مۇھىتقا ئەگىشىپ ئۆزگىرىدىغان ”پاكىت“نىلا تەكىتلەپ،ئۇنىڭدىن ھالقىغان بارچە تىرىشىشقا سەل قارايدۇ.ھوزۇرلىنىش،ئۇسلۇپ،ئەدەبىي قىزىقىش دېگەنلەر بولسا مۇقەررەر ئېچىنىشلىق ھالدا نورمال ئىلىم تەرەققىياتىدىن ساقلىنىدىغان،شەخسى قىزىقىشقا مەستانە بولۇشتىن ئۆزىنى قاچۇرىدىغان باھانە بولۇپ قالىدۇ.بىراق بۇ خىل ”ھوزۇرلىنىش“بىلەن“تەتقىقات“نى ئايرىۋېتىش ”ئەدەبىي ”ھەم“سىستىمىلىق“ھەقىقىي ئەدەبىيات يازغۇچىسىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا ھېچقانداق ئەھمىيىتى يوق.

     مەسىلىنىڭ ئاچقۇچى سەنئەتكە بولۇپمۇ ئەدەبىيات سەنئىتىگە قانداق كونكىرت ئەقلىي ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىش .بۇنداق قىلىش مۇمكىنمۇ؟قانداق قىلغاندا مۇمكىن بولىدۇ؟بەزىلەرنىڭ جاۋابى بولسا:تەبىئىي پەندىن كېلىپ چىققان ئۇسۇللارنى ئەدەبىيات تەتقىقاتىغا ئىشلەتسەكلا بولىدۇ.يۆتكەپ ئىشلىتىش ئۇسۇلى ھەرخىل.بىر خىلى بولسا ،تەبىئىي پەننىڭ ئوبىكتىپچانلىق،شەكىلسىزلىك،شەخسىيەتسىزلىك قاتارلىق ئەۋزەللىكلىرىنى ئۆرنەك قىلىش.بۇخىل تەسەۋۋۇر ئادەمگە قاراپ ئۆزگەرمەيدىغان نىيترال ماتىرىياللارنى توپلاشتا ئاساسى جەھەتتىن مۇۋەپپىقىيەتلىك.يەنەبىر خىلى بولسا تەبىئىي پەننىڭ ئۇسۇلىنى دوراپ ،ئەدەبىي ئەسەرنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە مەنبەسىنى تەكشۇرۇش.ئەمەلىيەتتە،بۇ خىل ”مەنبە تەتقىقات ئۇسۇلى“ھەر قانداق مۇناسىۋەتتىكى ئانالىستىك ماتىرىيالنىڭ مۇلاھىزىسىگە ماس كېلىدۇ.تەبىئىي پەندىكى بۇ خىل مەنبە قانۇنىنىڭ ئىشلىتىلىشى بىر قەدەر قاتمال بولۇپ ،بېكىتىلمەكچى بولغان ئەدەبىي ھادىسىلەرنىڭ سەۋەبىنى پەقەت ئىقتىسادىي شارائىت،جەمىئەت ئارقا كۆرىنىشى ۋە سىياسىي شارائىتقا باغلاپ قويىدۇ.ئۇنىڭدىن سىرت،بىر قىسىم كىشىلەر بەزى تەبىئىي پەنلەردە ئومۇملاشقان  مىقدار بېكىتىش ئۇسۇلى ،مەسىلەن:سىتاتىستىكا،گىرافىك،كوئوردىنات قاتارلىقلارنى ئەدەبىيات تەتقىقات ساھەسىگە ئېلىپ كىردى.

     بۈگۈنكى كۈندە نۇرغۇن كىشىلەر ،بۇ خىل ئۆز پېتى يۆتكەپ ئىشلىتىشنىڭ بىزنىڭ ئالدىنقى مۆلچەرىمىزگە يېتەلمەيدىغانلىقىنى تونۇپ يەتتى. تەبىئىي پەننىڭ ئۇسۇلى پەقەت چەكلىك ئەدەبىيات ساھەسىدە ياكى بەزى ئالاھىدە تەتقىقات ئۇسۇلىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا بەزىدە مەلۇم قىممەتلەرگە ئىگە .مەسىلەن:سىتاتىسكا ئىلمىنى نەشىر نۇسقىسىنى تەھرىرلەش ياكى ۋەزىن تەتقىقاتىغا ئىشلىتىشكە بولىدۇ.بىراق كۆپلىگەن تەبىئىي پەن ئۇسۇلى ئارقىلىق ئەدەبىياتنى تەتقىق قىلىشنى تەشەببۇس قىلىدىغان كىشىلەر مەغلۇب بولغانلىقىغا تەن بېرىپ ،ۋاقتىنچە قويۇپ تۇرۇشنى جاكارلاپ ئاخىرلاشتۇردى ياكى تەبىئىي پەننىڭ ئۇسۇلى كەلگۈسىدە غەلبە قازىنىدۇ دېگەن خىيال بىلەن ئۆزىگە تەسەللى بەردى.مەسىلەن،رىچارد(I.A.Rrchards)نېرۋا كېسىلىنىڭ كەلگۈسىدىكى مۇۋەپپىقىيىتى بىلەن كىشىلەرگە بارلىق ئەدەبىيات مەسىللىرىنىڭ يېشىلىدىغانلىقىغا كاپالەتلىك بەردى.

     بىز ئەدەبىيات تەتقىقاتىدا  كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىۋاتقان تەبىئىي پەن ئۇسۇللىرى كەلتۈرۇپ چىقارغان مەسىللەرنى ئەسلەپ بېقىشىمىز كېرەك.بۇ مەسىللەرنى ئاسانلىقچە يوقىتىۋەتكىلى بولمايدۇ.شەك-شۈبھىسىزكى،ئەدەبىيات بىلەن تەبىئىي پەننىڭ تەتقىق قىلىش ئۇسۇلىدا نۇرغۇن كېسىشكەن ۋە تەكرارلانغان يەرلەر بار.يىغىنچاقلاش،تەپسىلىي بايان قىلىش،تەھلىل قىلىش ،ئومۇملاشتۇرۇش ۋە سېلىشتۇرۇشقا ئوخشاش ئاساسلىق ئۇسۇللار بارلىق سىستىمىلاشقان بىلىملەرگە نىسبەتەن ئومۇملاشقان.بىراق يەنە قايىل قىلىش كۈچىگە ئىگە مىساللاردىن كۆرىنىپ تۇرۇپتۇكى ،ئەدەبىياتتا تەبىئىي پەن تەتقىقات ئۇسۇللىرىغا ئوخشىمايدىغان ئۆزىگە خاس باشقا ئۇسۇللارمۇ بار.يەنە كېلىپ بۇلار ئەقلىي ئۇسۇللار.پەقەت ھەقىقەتكە تار نەزەردە قارايدىغان قارايدىغان كىشىلەرلا ئىجتىمائىي پەننىڭ ئۇتۇقلىرىنى چەتكە قاقىدۇ.ھازىرقى ئىلىم -پەن تەرەققىياتىدىن خېلىلا بۇرۇن پەلسەپە،تارىخ،قانۇنشۇناسلىق،تېئولوگىيە ھەتتا تىلشۇناسلىققىچە ئىزدىنىشنىڭ خېلى ئۈنۈملۈك ئۇسۇللىرىنى تېپىپ بولغانىدى.ھازىزقى زامان فىزىكا ئىلمىنىڭ نەزەرىيە ۋە ئەمەلىيەت جەھەتتىكى مۇۋەپپەقىيىتى بەلكىم ئاشۇ پەنلەرنىڭ ئورنىنى باستى.لېكىن بۇنىڭلىق بىلەنلا ئىجتىمائىي پەننىڭ ئۇسۇللىرى ساختا ھەم ئۈنۈمسىز بولماستىن ،بەزىدە سەل پەل تۈزىتىپ توغۇرلىغاندىن كېيىن قايتا جانلىنىدۇ ياكى يېڭىلىق يارىتالايدۇ.ئالدى بىلەن شۇنى بىلىشىمىز كېرەككى ،تەبىئىي پەن ۋە ئىجتىمائىي پەننىڭ ئۇسۇللىرى ۋە  مەخسەت نىشانلىرىدا ئوخشىماسلىق مەۋجۇد.

     بۇ ئوخشىماسلىقلارنى قانداق ئايرىش بىر مۇرەككەپ مەسىلە.1883 يىلىدىن بۇرۇن دېلتاي(W.Dilthey)چۈشەندۈرۈش ۋە چۈشىنىشتىن ئىبارەت ئىككى خىل كاتوگورىيەنىڭ سېلىشتۇرمىسىدىن تەبىئىي پەن ۋە تارىخشۇناسلىق ئۇسۇللىرىنىڭ ئوخشىمايدىغانلىقىقنى چۈشەندۈرىدۇ.دېلتاينىڭ قارىشىچە ،ئالىملار نەرسىلەرنىڭ باش ئاخىرى ۋە سەۋەبلىرىدىن ئۇنىڭ ماھىيىتىنى چۈشەندۈرىدۇ.تارىخشۇناسلار بولسا ئۇ ۋەقەنىڭ ئەھمىيىتىنى چۈشىنىشكە تىرىشىدۇ .كېيىن رىكەرت(H.Rickert)بۇ خىل كۆز قاراشنى زېھىن قويۇپ تەتقىق قىلىپ ۋە تۈزىتىپ تولۇقلىدى.ئۇ يىغىنچاقلاش ۋە خاسلىق مۇھاكىمىسىدىن ئىبارەت ئىككى خىل ئۇسۇلنىڭ ساھەسىگە كۆڭۈل قويماستىن ،تەبىئىي پەن ۋە ئىجتىمائىي پەن ئارىسىدىكى ئوخشىماسلىققا بەكرەك كۆڭۈل بۆلدى.ئۇنىڭ قارىشىچە،ئىجتىمائىي پەن كونكىرت ۋە ئايرىم ئەمەلىيەتنى ئاساس قىلىدۇ.ئايرىم ئەمەلىيەت پەقەت مەلۇم قىممەت سىستىمىسىغا –بۇ مەدەنىيەتنىڭ باشقىچە ئاتىلىشى خالاس–تەقلىد قىلغاندىلا ئاندىن بايقىغىلى ۋە چۈشەنگىلى بولىدۇ.فىرانسىيەدە سىنوپول(A.D.Xenopel)مۇنداق ئېنىقلىمىنى ئوتتۇرىغا قويدى:تەبىئىي پەننىڭ تەتقىق قىلىش ئوبىكتى بولسا“ قايتىلانغان ئەمەلىيەت،“ئىجتىمائىي  پەننىڭ  تەتقىق قىلىش ئوبىكتى بولسا ”داۋاملىشىۋاتقان ئەمەلىيەت“ئىتالىيەدە،كىروس(B.Croce)ئۇنىڭ پۈتۈن پەلسەپىسىنى تەبىئىي پەن ئۇسۇلىغا پۈتۈنلەي  ئوخشاشمايدىغان تارىخشۇناسلىق ئۇسۇلىنىڭ ئاساسى ئۈستىگە قۇرىدۇ.

     بۇ مەسىللەرنى تولۇق مۇھاكىمە قىلىش يەنە ئىلىم پەننىڭ تۈرلىرى ،پەلسەپەشۇناسلىق تارىخى ،بىلىش نەزەرىيەسى دېگەن تەرەپلەردىكى چۈشەنچىلەرگە چېتىلىدۇ.بىراق ،بەزى كونكىرىت مىساللاردىن ئازدۇر كۆپتۇر بىلىشكە بولىدۇكى ،ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى بىز نېمە ئۈچۈن شېكىسپىرنى تەتقىق قىلىمىز دېگەن ناھايىتى ئەمەلىي بىر مەسىلىگە دۇچ كەلمەي قالمايدۇ.ئېنىقكى ،بىزنىڭ قىزىقىدىغىنىمىز ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ باشقىلار بىلەن ئوخشايدىغان تەرەپلىرى ئەمەس.بولمىسا بىز ھەر قانداق بىر ئادەمنى تەتقىق قىلىۋېرەتتۇق.بىزنىڭ قىزىقىدىغىنىمىز ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ بارلىق ئەنگىلىيەلىك،بارلىق ئەدەبىيات سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدىكى كىشىلەر،بارلىق ئېلزابىت دەۋرىدىكى درامما يازغۇچىلىرى بىلەن ئوخشايدىغان تەرەپلەر ئەمەس،ئەگەر شۇنداق بولغان بولسا ،بىز پەقەت دېككىر(T.Dekker)ۋە خەيۋۇد(T.Heywood)نى تەتقىق قىلساق تامامەن بولىۋېرەتتى.بىزنىڭ بايقىماقچى بولغىنىمىز شېكىسپىرنىڭ ئۆزگىچە كۆز قارىشى،يەنى شېكىسپىرنى شېكىسپىر قىلغان تەرەپلەر.ئېنىقىنى ئېيتقاندا خاسلىق ۋە قىممەت مەسىلىسى.ھەتتامەلۇم بىر مەزگىل ،مەلۇم بىر ئەدەبىيات ھەركىتى ياكى مەلۇم بىر دۆلەتنىڭ ئەدەبىياتىنى تەتقىق قىلغاندا،تەتقىقاتچىلار قىزىقىدىغىنى پەقەتلا بىر نەرسىنىڭ باشقا تۈردىكى نەرسىگە ئوخشىمايدىغان تەرىپى ،ئۇلارنىڭ ئالاھىدە كۆرۈنىشى ۋە خۇسۇسىيىتى بولىدۇ.

خاسلىق نەزەرىيەسىنى قوللايدىغان يەنە بىر دەلىل ئىسپات بار،يەنى ئەدەبىياتنىڭ ھەممىباب قانۇنىنى مۇھاكىمە قىلىشنىڭ نەتىجىسى مەغلۇبىيەت بىلەن ئاياغلىشىدۇ.كازامىيان(L.Cazamian)نىڭ ئاتالمىش ئەنگىلىيە ئەدەبىيات قانۇنى،يەنى ئەنگىلىيە مىللىي خاراكتىر رىتىمىنىڭ ھېسسىيات ۋە ئەقىل ئارىسىدا تەۋرىنىش(بۇخىل تەۋرىنىش يېقىنقى زاماندا تېخىمۇ تېزلىشىپ كەتتى)قانۇنىيىتىنى ئۈنۈمسىز، چېچىلاڭغۇ دېمىسەكمۇ،بىمەنە دېيىشكە بولىدۇ.ئۇ ۋىكتورىيە دەۋرىگە ھەرگىزمۇ ماس كەلمەيدۇ.بۇ قانۇنىيەت كۆپىنچە تەسىر ۋە ئەكىس تەسىر ياكى ئەنئەنىگە ئېسىلىش ۋە تىركىشىشىتىن ئىبارەت پىسخىلوگىيەلىك مايىللىقتىن باشقا نەرسە ئەمەس.يەنى ھېچ گۇمانلىق بولمىغان تەقدىردىمۇ ،ئىجادىيەت جەريانىدىكى ھەر قانداق ئەمەلىي ئەھمىيەتكە ئىگە نەرسىنى چۈشەندۈرەلمەيدۇ.فىزىكا ئىلمىنىڭ ئەڭ يۇقىرى مۇۋەپپىقىيىتىنى ئومۇميۈزلۈك قانۇنىيەتلىرىدىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ.مەسىلەن:ئېلىكتىر ،ئىسسىقلىق،تارتىش كۈچى ۋە نۇر قاتارلىقلارنىڭ فومۇلىلىرى.بىراق،ھېچقانداق ئومۇميۈزلۈك.قانۇندىن ئەدەبىيات ئىجادىيىتىدىكى مەخسەتكە يەتكىلى بولمايدۇ. قانچە ئومۇميۈزلۈك بولغانسىرى شۇنچە ئابىستىراكىت ،يەنە كېلىپ چوڭ ئەمما قۇرۇق نەرسىگە ئايلىنىپ قالىدۇ.بەدىئىي ئەسەر قانچە كونكىرت بولغانسىرى بىزنىڭ چۈشىنىشىمىز شۇنچە قىيىنلىشىدۇ.

بۇنداق بولغاندا ،بۇ مەسىللەرنى ھەل قىلشنىڭ ئىككى خىل چەكتىن ئېشىپ كەتكەن ئۇسۇلى بار:بىرى بولسا ،تەبىئىي پەننىڭ ئەۋزەللىكىنىڭ تەسىرى نەتىجىسىدە ئەۋج ئالغان بولۇپ ،ئىلىم پەن ئۇسۇلى بىلەن تارىخشۇناسلىق ئۇسۇلىنى ئوخشاش كۆرۈپ،ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى ئەمەلىيەتنى توپلاش ياكى يۈكسەك يىغىنچاقلانغان تارىخىي قانۇنىيەتنى تىكلەش دەپ قاراش.يەنە بىرى بولسا ئەدەبىيات تەتقىقاتىنىڭ بىر خىل پەن ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلىپ ،ئەدەبىياتنى ”چۈشىنىش“تە شەخىسنىڭ شەخسى خاراكتىرىنىڭ قوشۇلۇپ كېتىدىغانلىقىدا چىڭ تۇرۇپ ،ھەر بىر ئەسەرنىڭ خاسلىقىنى تەكىتلەپ ،ھەتتا ئۇنى بىردىنبىر خاسلىققا ئىگە دەپ قاراش.ئەمما كېيىنكى پەنگە قارشى ئۇسۇل بولۇپ ،چەكتىن ئېشىپ كېتىشكە يۈزلەنگەندە شۈبھىسىزكى مەلۇم خەتەرگە تەۋەككۇل قىلىدۇ.چۈنكى ئايرىم شەخىسنىڭ“بىۋاستە سېزىمى“پەقەتلا ھېسسى ھوزۇرلىنىش ئېلىپ كېلىدۇ،ئوبىكتىپچانلىقى ئىنتايىن كۈچلۈك بولىدۇ.ھەربىر ئەدەبىي ئەسەرنىڭ ”خاسلىقى ”ۋە ئۇنىڭ ”بىردىنبىر“خۇسۇسىيىتىنى تەكىتلەش،گەرچە بەزى يېنىكلىك قىلىدىغان ئابىستىراكىتلاشتۇرۇلغان تەتقىقات ئۇسۇلىغا نىسبەتەن قالايمىقانچىلىقنى ئوڭشاش رولىغا ئىگە بولسىمۇ،لېكىن ئۇ مۇنداق بىر ئەمەلىيەتنى ئۇنتۇپ قالدى:ھەرقانداق سەنئەتنىڭ رولى ھەرگىزمۇ بىردىنبىر ئەمەس،بولمىسا كىشىلەر ئۇنى چۈشىنەلمەيدۇ.ئەلۋەتتە بىزدە پەقەت بىرلا ”خاملەت“بار،پەقەت بىرلا خونسى كىلمىرنىڭ ”دەرەخ“ى بار.بىراق ،ئەگەر مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقاندا،بىر دۆۋە ئەخلەتمۇ بىردىنبىر بولىدۇ.چۈنكى يەنە بىر دۆۋە ئەخلەتنىڭ ھەجىمى،تۇرغان ئورنى ۋە خىمىيەلىك تەركىبى بۇ بىر دۆۋە بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشىمايدۇ.تېخىمۇ ئىچكىرلەپ ئېيتقاندا،ھەربىر ئەدەبىي ئەسەرنىڭ تىللىرى تېگې تەكتىدىن يەنىلا ”ئومومىي خاراكتىر“غا .ئىگە بولۇپ،ئالاھىدە ئەمەس.ئەدەبىياتتىكى ”ئومومىيلىق ”ۋە ”خاسلىق“قا دائىر باش ئاخىرى يوق تالاش تارتىشلارئارىستوتىلدىن باشلانغان بولۇپ،ئۇ شېئىر تارىختىن بەكرەك ئومومىيلىققا ئىگە ،شۇڭا پەلسەپىۋى مەنىگە باي .تارىخ بولسا پەقەت پەۋقۇلئاددە ئىشلارغا ئەھمىيەت بېرىدۇ دەپ ئېيتىدۇ.يەنە دوكتۇر جونسۇنمۇ ئاشۇ قاراشتا بولۇپ،ئۇ شائىرلار ”كۆركۈم گۈلىنىڭ بەرگ سانىنى سانىماسلىقى“كېرەك دەپ كېسىپ ئېيتىدۇ.رومانتىزىمچىلار ۋە ھازىرقى زامان تەنقىدچىلەر زېرىكمەستىن شېئىرنىڭ خاراكتىرى،شېئىرنىڭ مۇسكۇلى ۋە شېئىرنىڭ كونكىرتكلىقىنى تەكىتلەيدۇ.بىراق بىلىش كېرەككى،ھەربىر ئەدەبىي ئەسەر خاسلىق بىلەن ئومومىيلىققى ئىگە،ياكى            ئادەمگە ئوخشاش ھەربىر ئەدەبىي ئەسەر خاسلىققا ئىگە .بىراق ئۇ يەنە باشقا ئەدەبىي ئەسەرلەر بىلەن يەنە ئومومىيلىققا ئىگە.مەسىلەن ،ھەربىر ئادەم ئىنسانلار ئوخشاش جىنىسلىقلار ،ئوخشاش مىللەت ،ئوخشاش سىنىپ ،ئوخشاش كەسىپتىكى كىشىلەر بىلەن ئوخشاش خاراكتىرغا ئىگە .بۇ نۇختىنى تونۇپ يەتكەندە ،بىز بارلىق سەھنە ئەسەرلىرى،بارلىق ئەدەبىيات ۋە بارلىق سەھنە ئەسەرلىرى قاتارلىقلارنى يىغىنچاقلاپ،ئۇلارنىڭ ئومومىيلىقىنى تاپالايمىز.ئەدەبىيات ئوبزورچىلىقى ۋە ئەدەبىيات تارىخچىلىقى ئوخشاشلا بىر پارچە ئەسەر ،بىر مۇئەللىپ،بىر دەۋىر ياكى بىر دۆلەت ئەدەبىياتىنى چۈشەندۈرۈشكە تىرىشىدۇ.بىراق بۇ خىل چۈشەندۈرۈش پەقەت ئوخشاش ئەدەبىيات نەزەرىيەسىنى ئاساس قىلىپ ،ئومۇملاشقان ئۇقۇمنى ئىشلەتكەندىلا ئاندىن مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولىدۇ.ئەدەبىيات نەزەرىيەسى بولسا،ئۇسۇل جەھەتتىكى ۋاستە بولۇپ،ھازىرقى زامان ئەدەبىيات تەتقىقاتىغا ئىنتايىن ئېھتىياجلىق.

   ئەلۋەتتە،بىزنىڭ بۇ خىل تەسەۋۋۇرىمىز ئورتاق چۈشىنىش ۋە رولىنىڭ بىزنىڭ ئەدەبىياتقا بولغان چۈشىنىشىمىز ۋە ئويلىرىمىزنىڭ ئالدىنقى شەرتى ئىكەنلىكىگە سەل قارىمايدۇ.بىراق بۇلار پەقەت ئالدىنقى شەرتتىنلا ئىبارەت.گەرچە ئوقۇش سەنئىتى ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسىغا نىسبەتەن كەم بولسا بولمايدىغان بولسىمۇ،بىراق .ئەگەر ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى پەقەت ئوقۇش سەنئىتىگە مۇلازىمەت قىلىدۇ دېسەك،بۇ خىل سىستىمىلىق بىلىمنىڭ مۇددىئاسىنى خاتا چۈشەنگەن بولىمىز.كەڭ مەنىدىكى ”ئوقۇش“گەرچە تەنقىدىي چۈشىنىش ۋە بىلىشنى ئۆزئىچىگە ئالغان بولسىمۇ .بىراق ئوقۇش سەنئىتى يەنىلا ئادەمنىڭ تەربىيىلىنىشىنى مەخسەت قىلىدۇ.ئوقۇش سەنئىتى ئەدەبىيات سەۋىيەسىنى ئومۇملاشتۇرۇشنىڭ ئاساسى بولۇپ،كىشىلەر ئىنتايىن ئېھتىياجلىق.بىراق بۇ ئەدەبىيات تەتقىقاتىنىڭ ئورنىنى باسالمايدۇ.چۈنكى ئەدەبىيات تەتقىقاتى دېگەن ئۇقۇم ئاللىقاچان شەخىس مەنىسىدىكى ئەنئەنىۋىيلىكتىن ئېشىپ كەتكەن دەپ قارالغان بولۇپ توختىماستىن تەرەققى قىلىۋاتقان بىلىم ،نەزەر دائىرە ۋە ھۆكۈم قىلىش سىستىمىسى.

يازما ئاپتورى: پاساھەت

كىچىكىمدە مومامنىڭ كونا بىر ساندۇقى بولىدىغان ئېچىدىن ھەرخىل -تاتلىق تۈرۈملەر ئۈزۈلمەي چىقىپ تۇراتتى ،مېنىڭ ساندۇقۇم يوقكەن ، ئىچىدە ساقلانغان تاتلىقلىرىم تېخىمۇ يوقكەن ،كەڭ ئوقۇرمەنلەرگە ۋە پەرزەنتلىرىمگە مۇشۈ بلوگقا يىغىپ قويغان ھالال ئەمگىكىمنىڭ مېۋىسى بولغان تەرجىمىلىرىمنى سۇنالايدىكەنمەن.

يازما ھوقۇقى: پاساھەت ئەدەبىي تەرجىمە بلوگى
يازما ئادىرىسى: ?p=11204