2009 – يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ساھىبى ھېرتا مىلوينى زىيارەت

تىلنىڭمۇ كۆزى بار

– 2009 – يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ساھىبى ھېرتا مىلوينى زىيارەت

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

2009 – يىل 8 – ئۆكتەبىر ، شۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيىسى 2009 – يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ گېرمانىيىلىك ئايال يازغۇچى ۋە شائىر ھېرتا مىلويغا بېرىلگەنلىكىنى جاكارلىدى . بىر نەچچە مىنۇتتىن كېيىن ، مەزكۇر ماقالىنىڭ ئاپتورى مارىكا گرىسېر ھېرتا مىلوينى گېرمان تىلىدا تېلېفوندا زىيارەت قىلدى . ئارقىدىن نوبېل فوندى جەمئىيىتى تور بېكىتى (http://nobelprize.org/index.html) گلورىيا كاستەنس (Gloria Custance) گېرمانچىدىن ئىنگلىزچىگە تەرجىمە قىلغان زىيارەت خاتىرىسىنىڭ پۈتۈن نۇسخىسىنى ئېلان قىلدى ، تۆۋەندىكىسى شۇ زىيارەت خاتىرىسىنىڭ تەرجىمىسى .

ھېرتا مىلوي : ياخشىمۇسىز!

مارىكا گرىسېر : مۇبارەك بولسۇن مىلوي خانىم ! مەن مارىكا گرىسېر بولىمەن . مەن ھازىر سىزگە نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى فوندى جەمئىيىتى تور بېكىتىنىڭ ئىشخانىسىدىن تېلېفون بېرىۋاتىمەن . نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكىنىڭىزنى قىزغىن تەبرىكلەيمەن !

ھېرتا مىلوي : رەھمەت !

مارىكا گرىسېر : سىز گېرمان تىلىدا ئەسەر يازىدىكەنسىز ، ئىلگىرى : «يېزىقچىلىق مەن ئۈچۈن ئىنتايىن موھىم ، مەن يېزىقچىلىق ئارقىلىقلا مەۋجۇتلۇقۇمنى ساقلايمەن» دەپتىكەنسىز .

ھېرتا مىلوي : شۇنداق . يېزىقچىلىق مېنىڭ ئۆزلۈكۈمنى تېپىشىمدىكى بىردىنبىر ئۇسۇلۇم . چۈنكى مۇستەبىت ھۆكۈمرانلىق ئاستىدا ئۇ ماڭا ئىشەنچ ئاتا قىلىدۇ . لېكىن ، خىزمىتىم بار ۋاقتىدا ئۇ ماڭا ئۇنچە مۇھىم بىلىنمەيىتتى . شۇ چاغلاردا قەيەرگىلا بارماي ، ئىشتىن ھەيدىلەتتىم ، قاقتى – سوقتى قىلىناتتىم ، سوراققا تارتىلاتتىم ، زىيانكەشلىككە ئۇچرايتتىم . يېزىقچىلىق گاھىدا كىشىنى سەل تەلۋىلەشتۈرۈپ قويىدىكەن . چۈنكى ئۇ دۆلەت شۇنچىلىك نامرات ئىدى ، مەن نۇرغۇن بەخىتسىزلىكلەرنى ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەن ئىدىم .

مارىكا گرىسېر : گېرمانىيىگە 1987 – يىلى ئولتۇراقلىشىپ قالغانىكەنسىز – ھە ؟

ھېرتا مىلوي : شۇنداق .

مارىكا گرىسېر : سىز ئاشۇ دۆلەتنى چۆرىدەپ نۇرغۇن ئەسەرلەرنى يازدىڭىز . سىزنىڭچە بۇنىڭ سەۋەبى نېمىدۇر ؟

ھېرتا مىلوي : مېنىڭچە ، تارتقان ھەرەجلىرىمنىڭ تولىلىقىدىنغۇ دەيمەن . ئەدەبىيات ۋەزنى بار تەرەپكە قاراپ يۈزلىنىدۇ . مەن مۇستەبىت ھۆكۈمرانلىق ئاستىدا 30 نەچچە يىل ياشىدىم ، مەن ئۇچرىغان بۇ زىيانكەشلىكلەر تەبىئىيلا ئەسەرلىرىمگە باش تېما بولىدۇ . مەن مەخسۇس مۇشۇ تېمىدا ئەسەر يازاي دەپ ئويلىمايمەن ، لېكىن يازغان ئەسەرلىرىمدە مۇشۇ تېما تەبىئىيلا ئۆز ئىپادىسىنى تاپىدۇ .

مارىكا گرىسېر : سىز يېزىقچىلىققا قاچان كىرىشكەن ؟ بۇرۇن كىم ئۈچۈن يازغانىدىڭىز ، ئەمدى كىم ئۈچۈن يېزىۋاتىسىز ؟

ھېرتا مىلوي : ئەمەلىيەتتە مەن پەقەت ئۆزۈم ئۈچۈنلا يېزىقچىلىق قىلىمەن . ئەسەرلىرىمدە ھەقىقەتنىڭ ئەينەن قىياپىتىنى ئاشكارىلىسامكەن ، كەچۈرمىشلىرىمدىن كىشىلەرنى خەۋەردار قىلسامكەن  ، ئەمەلىيەتتە يۈز بەرگەن ئىشلارنى ياكى بېشىمغا چۈشكەن كۈنلەرنى يۈرىكىمدىن تونۇسامكەن ، دېگەن مەقسەتتە ئەسەر يازىمەن . مەن كىچىككىنە بىر يېزىدا تۇغۇلغان ، شەھەرگە كېيىن كەلگەن ، تۇرمۇشۇمنى ئۇنچە ئوڭۇشلۇق دېگىلى بولمايىتتى . ئۇنىڭدىن باشقا ، مەن گېرمانلارنىڭ پۇشتىدىن بولغان ئاز سانلىق مىللەت بولساممۇ ، لېكىن ئۆزۈمنى ئۇ دۇنياغا مەنسۇپ دەپ ھېسابلىغۇم كەلمەيىتتى . شۇنداق قىلىپ ، گېرمانلارنىڭ پۇشتىدىن بولغان باشقا ئاز سانلىق مىللەت قېرىنداشلىرىم بىلەن ئارىمىزدا توقۇنۇش كېلىپ چىقتى : تۇنجى كىتابىمنى يازغان چاغدا ئۇلار «ئۆز يۇرتىغا داغ تەگكۈزدى» دېگەننى باھانە قىلىپ مېنى دىنىي تەۋەلىكىمدىن قوغلاپ چىقاردى . چۈنكى ئەسىرىمنىڭ مەزمۇنى دۆلەتنىڭ سوتسىيالىستىك ئەھۋالى ، قەدىمىي سەھرا تۇرمۇش يوسۇنلىرى ۋە مىللىي ئەۋزەللىك تۇيغۇسىغا بېرىپ چېتىلاتتى . ئۇلار شۇ ۋەجىدىن مېنى ئەپۇ قىلىشمىدى . ئۇلار ئەدەبىي ئەسەرلەردە ئۆز يۇرتىنىڭ تەسۋىرلىنىشىنى ئۈمىد قىلاتتى . ئۇلارچە بولغاندا ، مەن ئۇلار بىلەن مۇرەسسە قىلىشىم كېرەك ئىدى . بۇ تولىمۇ مۇتەئەسسىپ بىر ئاز سانلىق مىللەت ئىدى . شۇنىڭ بىلەن مەن سىياسىي سەۋەب تۈپەيلى رۇمىنىيە جەمئىيىتىدىن قوغلاپ چىقىرىلدىم . كېيىن گېرمانىيىگە كەلدىم . گېرمانىيىدە مەن بىر رۇمىنىيىلىك ئىدىم ، لېكىن رۇمىنىيىدە مەن يەنىلا بىر گېرمانىيىلىك ئىدىم . نېمىشقىكىن ، ھەمىشە باشقىلاردىن پەرقلىنىپلا تۇراتتىم . . . . .

مارىكا گرىسېر : ئۆزىڭىزنى ئارتۇقچە ئادەمدەك ھېس قىلىدىكەنسىز . سىزنىڭچە ، بۇ بەك مۇھىممۇ ؟

ھېرتا مىلوي : مۇھىممۇ – ئەمەسمۇ ، بۇنى تازا بىلىپ كەتمەيمەن . ئەلۋەتتە بۇنداق بولۇشىنى ئۆزۈممۇ خالىمايمەن . گاھىدا بەك ئازابلىنىمەن . كىشى مەلۇم جەھەتلەردە تەۋەلىك تۇيغۇسىغا ئىگە بولۇشنى خالاپ قالىدىكەن ، لېكىن رېئاللىق شۇنداق بولغاندىكىن ئامال يوقكەن . ئۇنىڭ ئۈستىگە بىر كىشى ئۆز ئىرادىسىنى باشقىلارغا مەجبۇرىي تاڭماسلىقى ، ئۇنى مەسىلىلەرگە مۇئامىلە قىلىشتا تۇتقان ئۆزىگە خاس ئۇسۇلىغا خىلاپلىق قىلىشقا مەجبۇرلىماسلىقى كېرەك . مېنىڭ تەۋەلىك تۇيغۇسىنى دەپ ئۆزۈمنى بۇرمىلىغىم ياكى ئىنكار قىلغۇم كەلمەيدۇ . گەرچە بۇنداق قىلىشنىڭ ھېچقانداق رولى بولمىسىمۇ .

مارىكا گرىسېر : سىزچە ، يازغۇچى ئەدەبىياتتا . . .  يېزىقچىلىقتا . . . چوقۇم ئەمەلىي بولۇش كېرەكمۇ ؟

ھېرتا مىلوي : شۇنداق . يازغۇچى ئۆزىگە چوقۇم ئەمەلىي مۇئامىلە قىلىشى كېرەك . مەن يېزىقچىلىق ئارقىلىق سەزگۈ ئەزالىرىم ھېس قىلىپ يېتەلمىگەن نەرسىلەرنى ھېس قىلىمەن . چۈنكى تىلنىڭ ئۆزىگە خاس ئارتۇقچىلىقى بولىدۇ . يازغۇچى يېزىقچىلىق قىلغاندا ئىزدىنىدۇ ، بۇنداق ئىزدىنىش يازغۇچىنى داۋاملىق يېزىقچىلىق قىلىشقا ئۈندەيدۇ ، يازغۇچى تامامەن ئوخشىمايدىغان باشقا بىر نۇقتىدىن شەيئىلەرگە مۇئامىلە قىلىدۇ ۋە ئۇنى ھېس قىلىدۇ ، يېزىقچىلىق داۋامىدا ئۆزىنى تونۇپ يېتەلەيدۇ . يازغۇچى ئەسەر يېزىۋاتقاندا يېزىقچىلىقنىڭ زادى نېمە ئىكەنلىكىنى بىلمەيدۇ ، يېزىقچىلىقنىڭ چۈمبىلى ئەسەر يېزىلىپ تامام بولغاندىلا ئاندىن قايرىپ تاشلىنىدۇ . ئەسەر يازساملا مەندە بىر خىل بىخەتەرلىك تۇيغۇسى پەيدا بولىدۇ ، شۇندىلا بۇنىڭدىن كېيىنكى تۇرمۇشۇمنى قانداق داۋاملاشتۇرۇشنى بىلىپ تۇرىمەن .

مارىكا گرىسېر : گېرمانلار پۇشتىدىن بولغان بەزى ئاز سانلىق مىللەت كىشىلىرى تۈرمىلەرگە قامىلىپتۇ . ئۇلار قارشى ئېلىنمايدىكەن . راسىت شۇنداق ئىش بارمۇ ؟ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن ئۇلارنى ھېچكىم ئەسكە ئېلىپ باقماپتۇ .

ھېرتا مىلوي : شۇنداق . ئۇلار «كوللېكتىپ جىنايەت ئۆتكۈزدى» دېگەن نام بىلەن قوغلاپ چىقىرىلىۋېدى ، گېرمانلار پۇشتىدىن بولغان ئاز سانلىق مىللەتلەرمۇ بۇنىڭغا چېتىلىپ قالدى . ئۇلار گېرمانىيە گۋاردىيە ئەترىتىدە ياكى گېرمانىيە ئارمىيىسىدە ئەسكەر بولغان . ئانتونىسكۇ ھۆكۈمرانلىقىدىكى رۇمىنىيە بىر فاشىستىك ھۆكۈمەت ئىدى . مېنىڭ نەزىرىمدە كوللېكتىپ جىنايەت دېگىنى تازا ئادىللىق ئەمەس ، چۈنكى قوغلاپ چىقىرىلغان ئاشۇ كىشىلەرنىڭ ئۇرۇش بىلەن ئالاقىسى يوق . ئۇلار 1945 – يىلى يانۋاردا قوغلاپ چىقىرىلغان ، لېكىن ئۇرۇش 5 – ئايدا ئاخىرلاشقان ، گۋاردىيە ئەترىتىدىكى دادام شۇ چاغدا تېخىچە ئالدىنقى سەپتىن قايتىپ كەلمىگەنىدى . ئۇلار ئاددىي پۇقرالارنى تۇتقۇن قىلدى ، 17 ياشلىق ئوسكار پاستىيورغا ئوخشاش ياش – ياش بالىلارنى تۇتتى . ئەينى چاغدا ئانتونىسكۇ باشچىلىقىدىكى رۇمىنىيە ھېتلىر بىلەن بىر سەپتە تۇرىدىغان فاشىستىك ھۆكۈمەت ئىدى ، بۇ ھۆكۈمەت ئەڭ ئاخىرقى مىنۇتلاردىلا ئاندىن ئۆز مەيدانىنى ئۆزگەرتتى ياكى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ بېسىمى بىلەن شۇنداق قىلىشقا مەجبۇر بولدى . بۇمۇ گېرمانلارنىڭ پۇشتىدىن بولغان ئاز سانلىق مىللەتلەرنى قايتا ئويلىنىشقا مەجبۇر قىلدى ۋە دۆلەت سوتسىيالىزمى بىلەن چېتىشلىقى بولغان جەھەتلەردە ئۆز پىكرىدە چىڭ تۇرۇۋالىدىغان ھالغا ئەكەلدى ، چۈنكى رۇمىنىيىلكلەر ۋە ئانتونىسكۇلار سىتالىنگرادتا ئىدى . 1945 – يىلىدىن كېيىن  ، مەسئۇلىيەتنى پەقەت ئاز سانلىق مىللەتلەرلا ئۆز ئۈستىگە ئالدى . خورتنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى ، ۋىنگىرىيەدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ۋە گېرمانىيىلىكلەر ھېتلىرنىڭ قوللىغۇچىلىرى ئىدى . ئەينى چاغدا رۇمىنىيە پۈتۈنلەي ناتسېسىتلار تەرەپتە تۇراتتى . لېكىن ، تارىخ 1945 – يىلىدىن كېيىن بۇرمىلىنىپ كەتتى . مېنىڭ ئاناممۇ قوغلاپ چىقىرىلىپ ، چەتئەللەردە 5 يىلغا يېقىن سەرگەردان بولۇپ يۈردى . لېكىن مېنىڭ بۇ ئىشلارغا مۇئەييەن بىر ئارقا كۆرۈنۈشتە تۇرۇپ مۇئامىلە قىلغۇم كېلىدۇ . مۇبادا ناتسېسىتلار گېرمانىيىسى شۇقەدەر جىنايى ھەرىكەتلەرنى سادىر قىلمىغان بولسا ، بىزمۇ سۈر – توقاي قىلىنمىغان بولاتتۇق ، كىشىلەرمۇ ئۇنى قەلبىدە ياد ئېتىپ تۇرغان بولاتتى . بۇ «شامال چىقمىسا دەرەخ لىڭشىمايدۇ» دېگەنلىك ئەمەس . لېكىن ، ئۇ ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭمۇ شۇنىڭ ئىچىدىكى جىنايى ھەرىكەتلەرگە ئارىلىشىپ قالغانلىقىنىڭ نەتىجىسىدۇر .

مارىكا گرىسېر : كىتابلىرىڭىزنىڭ رۇمىنىيە تىلىغا تەرجىمە قىلىنغانلىقىغا قانداق قارايسىز ؟ كىشىلەر ئۇنى قۇبۇل قىلالارمۇ ؟

ھېرتا مىلوي : كىشىلەر ھەرخىل ئىنكاستا بولۇشى مۇمكىن . ئىشقىلىپ ، مېنىڭ كىتابلىرىم قارشى ئېلىنىدۇ . لېكىن ، رۇمىنىيىدە بولسام كىشىلەر مېنى ئانچە ياقتۇرۇپ كەتمەيدۇ . چۈنكى ، رۇمىنىيەنىڭ سەلبىي تەرەپلىرى ھەققىدە دەيدىغانلىرىم ھازىرمۇ ناھايىتى جىق ، لېكىن ئۇلارنىڭ ھەممىسى ھەقىقەت . ھوقۇقدارلار قاتلىمى بىلەن ئالاھىدە ئىشلار تارماقلىرى دۆلەتتىكى ئىش ئورۇنلىرىنىڭ ھەممىسىنى تالان – تاراج قىلىپ بولدى ، ئۇلار يىمىرىلمەس بىر تور بولۇپ شەكىللىنىپ ، تىلىنى بىر قىلىۋالدى . مانا بۇ دەل رۇمىنىيىدە چېرىكلىك يامرىمىغان جاي قالمىغانلىقىنىڭ سەۋەبىدۇر . كىشىنى ئېچىندۇرىدىغىنى ، رۇمىنىيەنىڭ دېموكراتىيىلىشىشتە ماڭىدىغان يولى تېخى خېلىلا ئۇزۇن .

مارىكا گرىسېر : ئانا تىلىڭىز گېرمان تىلى ئىكەن . لېكىن رۇمىنىيىدىمۇ تەسىرىڭىز چوڭ ئىكەن . سىزدىكى شۇ قەدەر جەلىپكارلىق نەدىن كەلگەن ؟

ھېرتا مىلوي : گېرمان تىلى مېنىڭ ئانا تىلىم . رۇمىنىيە تىلىنى ناھايىتى كېچىكىپ ئۆگەندىم . رۇمىنىيە تىلى ناھايىتى يېقىملىق ، شېئىرىي تۇيغۇغا باي چىرايلىق تىل . بەلكىم بۇ تىلنى كېچىكىپ ئۆگەنگىنىم ناھايىتى ياخشى بولغاندۇ . مۇشۇ تىلنى ئۆگەنگەندىن باشلاپ مەن يەنە بىر جۈپ كۆزگە ئىگە بولدۇم : رۇمىنىيە تىلىنىڭ تەسەۋۋۇرغا نەقەدەر باي تىل ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتىم ! سىز كىشىلەرنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشتا ، خۇراپاتلىق پائالىيەتلىرىدە ۋە ئۆسۈملۈك ناملىرىدا ئىشلەتكەن ياپتا گەپلىرىنىڭ قانچىلىك قالتىس ئىكەنلىكىنى بىلمەيسىز . مانا بۇ – ئاتالمىش شەيئىلەرگە ئوخشىمىغان نەزەردە قاراش دېگەنلىك بولىدۇ . تىلنىڭمۇ ئوخشىمايدىغان كۆزى بولىدۇ . رۇمىنىيە تىلى يېزىقچىلىق قىلغانلىرىمدا ھەمىشە ماڭا ھەمراھ بولىدۇ ، شۇ تىلدا ئەسەر يازمىغان چېغىمدىمۇ خىيالىمدىن نېرى بولمايدۇ . چۈنكى ئۇ مېنىڭ روھىم ، تىنىقىم بىلەن بىرلىشىپ كەتكەن . بۇ ئىككى تىلنى مېنىڭ ئىككى قانىتىم دېسەممۇ بولىدۇ . گاھىدا ئەسەر يازغاندىكى كۆزىتىش نۇقتامنىڭ قايسى تىلىدىن كېلىۋاتقانلىقىنىمۇ بىلەلمەي قالىمەن .

مارىكا گرىسېر : ئەسىرىڭىزدىن بىرنى تەۋسىيە قىلىش توغرا كەلسە ، بىرىنچى بولۇپ قايسى ئەسىرىڭىزنى تەۋسىيە قىلغان بولاتتىڭىز ؟

ھېرتا مىلوي : بىلمەيمەن . گېرمان تىلىدىكى كىتابلىرىمنى دېسىڭىز ، ئەلۋەتتە ئاخىرقى كىتابىم «نەپەسلىنىش ماياتنىكى» نى تەۋسىيە قىلىمەن . يازغۇچى ئۆزىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئەسىرىگە پىسىخىك جەھەتتىن بەكرەك يېقىن تۇرىدۇ .

مارىكا گرىسېر : بۇ ئەسىرىڭىزنىڭ سېتىلىشىنىڭ قالتىس بولىدىغانلىقىغا ئىشەنچىم كامىل . بۇ ھەقتە سىزنىڭ ئويىڭىز قانداق ؟

ھېرتا مىلوي : نېمە دېسەم بولار ؟ مەن باشقا بىر ئادەم بولۇپ قالمايمەن ، بۇنىڭ ئەمەلىيەتتە يېزىقچىلىق بىلەن ھېچ ئالاقىسى يوق . مەن شۇ تاپتا بەك خۇشال ، لېكىن ئەمەلىيرەك بولمىسام بولمايدۇ . شۇڭا بۇ خوشلۇقۇمنى ھازىرچە نېرى قويۇپ تۇرىمەن ، نەچچە كۈن ئۆتكەندىن كېيىن كېيىن ئوبدان ھوزۇرلىنىۋالىمەن . كۆڭلۈمگە ئايان ، شۇ تاپتا بۇ خوشلۇقۇم ھۇجرامغا مەندىن بۇرۇن كىرىپ بولدى . لېكىن بۇنىڭغا تېخىچە ئىشەنگۈم كەلمەيۋاتىدۇ .

مارىكا گرىسېر : مىلوي خانىم ، سىزگە كۆپ رەھمەت ! سىزنى يەنە بىر قېتىم قۇتلايمەن !

ھېرتا مىلوي : سىزگىمۇ رەھمەت ، ئىشلىرىڭىز ئوڭۇشلۇق بولسۇن !

«دۇنيا ئەدەبىياتى» ژۇرنىلى 2010 – يىللىق 2 – سانىدىن ئېلىندى

يازما ئاپتورى: پاساھەت

كىچىكىمدە مومامنىڭ كونا بىر ساندۇقى بولىدىغان ئېچىدىن ھەرخىل -تاتلىق تۈرۈملەر ئۈزۈلمەي چىقىپ تۇراتتى ،مېنىڭ ساندۇقۇم يوقكەن ، ئىچىدە ساقلانغان تاتلىقلىرىم تېخىمۇ يوقكەن ،كەڭ ئوقۇرمەنلەرگە ۋە پەرزەنتلىرىمگە مۇشۈ بلوگقا يىغىپ قويغان ھالال ئەمگىكىمنىڭ مېۋىسى بولغان تەرجىمىلىرىمنى سۇنالايدىكەنمەن.

يازما ھوقۇقى: پاساھەت ئەدەبىي تەرجىمە بلوگى
يازما ئادىرىسى: ?p=10875