«لوپنۇر»،«لوپ مەدەنىيتى» ۋە لوپ ناھىيسى توغرسىدا مۇلاھىزە

قەييۇم · ۋاقتى: 2015-3-21 11:05:10


	«لوپنۇر»،«لوپ مەدەنىيتى» ۋە لوپ ناھىيسى توغرسىدا مۇلاھىزە（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ）（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） ئابدۇقادىر كېرەم （بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） ئاپتونۇم رايونىمىزنىڭ بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونۇم ئوبلاستىدىكى لوپنۇر، چەرچەن، چارقىلىق قاتارلىق جايلار ئىنسانلارنىڭ ئەڭ قەدىمى پائالىيەت ئىلىپ بارغان ماكانلىرىدىن بىرى بۇلۇش سۈپىتى بىلەن ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان دۆلىتىمىز ۋە خەلىقئارادىكى ئالىم، تەتقىقاتچىلارنىڭ كۈچلۈك دىققەت-ئىتىۋارىنى قوزغاپ كەلگەن ئىدى. 2012- يىلى لوپنۇردا «تۇنجى نۆۋەتلىك شىنجاڭ لوپنۇرلۇقلار مەدەنىيىتى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى» لوپنۇر ناھىيەلىك خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيۇشتۇرۇشى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىنىڭ كونكرېت تەشكىللىشى بىلەن مۇۋەپپەقىيەتلىك ئېچىلدى. بۇ ماھىيەتتە نوقۇل ھالدىكى لوپنۇر مەدىنىيتىنى تەتقىق قىلىشلا بولماستىن بەلكى پۈتكۈل مىللى مەدەنىيتىمىزنىڭ يىلتىزى، تۇپرىقى بولغان تارىم مەدەنىيتىنى تەتقىق قىلىشىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشمىزدىكى يەنە بىرمۇھىم قەدەم ھىساپلىنىدۇ.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） كۆپ يىللاردىن بۇيان بىرقىسىم ئالىملار، تەتقىقاتچىلارنىڭ بۇ تىما ئۈستىدە ھەر تەرەپلىمە تەتقىقاتلارنى ئىلىپ بىرىشى، «لوپنۇر»، «لوپلۇقلار»، «لوپ مەدەنىيىتى» ھەققىدىكى ئىزدىنىشلەرنىڭ بارغانسىرى چوڭقۇرلىششىغا ئەگىشىپ نىمە ئۈچۈن لوپنۇر رايونىنىڭ نەچچە يۈز كىلومىتىر غەربىدە يەنە «لوپ» دىگەن ئاتالغۇ پەيدا بولغان؟ «لوپنۇر»، «لوپ مەدەنىيتى»، «لوپلۇقلار» قاتارلىق ئاتالغۇلارنىڭ خوتەن ۋىلايىتىدىكى لوپ ناھىيسى ئوتتۇرسىدا قانداق باغلىنىش بار؟ دىگەن مەسىلە بارغانسىرى كىشىلەرنىڭ دىققەت-ئىتىۋارىنى قوزغاشقا باشلىدى. چۈنكى مەن شۇ لوپ ناھىيەسىدە تۇغۇلۇپ ياشىغانلىقىم ئۈچۈن مەندە مۇشۇ جەھەتتە ئىزدىنىپ بىقىش ئىستىگىم تۇغۇلدى، نەتىجىدە يىقىنقى يىللاردىن بىرى كىتاب، گىزىت- ژورناللاردا ئىلان قىلىنغان لوپنۇر مەدەنىيتى توغىرسىدىكى ئەسەرلەرنى ئوقۇپ،ئىزدىنىپ بۇھەقتە مەلۇم تۇنۇشلارغا ئىگە بولدۇم. شۇڭا بۇ مەسىلە توغىرسىدىكى دەسلەپكى قاراشلىرىمنى مۇشۇ ساھەدە ئىزدىنىۋاتقان تەتقىقاتچىلار ۋە ئوقۇرمەنلەر بىلەن ئورتاقلاشماقچىمەن. ئۇزۇن تارىخى دەۋرلەردىن بۇيان تارىم دەرياسى، كۆنچى دەرياسى، چەرچەن، مىرەن دەريالىرىدىن ئېقىپ كەلگەن سۇ تاراملىرى قۇملۇقلار ئارىسىدىن ئېقىپ ئۆتۈپ، لوپنۇر كۆلىگە قۇيۇلۇپ، مول سۇ زاپىسىنى ھاسىل قىلىپ، لوپنۇر كۆلىنىڭ ئەتىراپلىرىدا نۇرغۇن بوستانلىقلارنى شەكىللەندۈرۈپ، ئىنسانلارنىڭ ياشىشى ئۈچۈن مۇھىم كاپالەت بىلەن تەمىنلىگەن. شۇڭا لوپنۇر قەدىمقى ئىنسانلار پائالىيىتىنىڭ مۇھىم نوقتىسى بولۇپ قالغان.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） دۇنياغا مەشھۇر بولغان يىپەك يولىنىڭ جەنۇبى ئوتتۇرا تارماق يولى بۇيەردىن ئۆتۈپ، شەرق بىلەن غەرىپنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرىشىدا مۇھىم كۆۋرۈكلۈك رول ئوينىغان. نۇرغۇن قەدىمى مىللەتلەر، دىنلار ۋە مەدەنىيەت ئامىللىرى ئۆز- ئارا بۇ رايوندا ئۇچۇرۇشۇپ، تارىم مەدەنىيىتىنىڭ شانلىق سەھىپىسىنى ياراتقان.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） شۇڭا «لوپنۇر» ۋە «لوپ مەدىنىيتى»، «لوپلۇقلار» قاتارلىق ئاتالغۇلارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى تەتقىق قىلىش ئاددى بىر تەتقىقات تۈرى ئەمەس. بولۇپمۇ لوپنۇر رايۇنىدا ياشاپ ئۆتكەن ئىنسانلارنىڭ تارىخى ئۇزۇن، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ رايۇندىكى ئىنسانلار مەدەنىيتىگە دائىر نۇرغۇنلىغان سىر-ھىكمەتلەر تىخى ئىچىلغىنى يوق. بۇ رايۇننىڭ تارىخى، جۇغراپىيلىك ئەھۋالى جەھەتتىكى ئۆزگىرىشلەرمۇ بىرقەدەر مۇرەككەپ. بۇ تىمنىڭ دائىرىسى ناھايىتى كەڭ. بىرەر ئىككى پارچە ماقالە ئارقىلىق بۇ تىمىنى ھەرگىز يورۇتۇپ بەرگىلى بولمايدۇ.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） شۇڭا بىز ماقالىمىزدا ئالدى بىلەن «لوپنۇر»، «لوپ مەدەنىيتى»، «لوپلۇقلار» دىگەن ئاتالغۇلارنىڭ تومۇرى بولغان «لوپ» دىگەن ئاتالغۇسى ئۈستىدە توختىلىمىز،（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） چىڭ سۇلالىسىنىڭ چيەنلۇڭ زامانىسىدىن تارتىپ، تا ھازىرغىچە «لوپنۇر» ياكى «لوپ» سۆزىنىڭ ئېتمولوگىيىسى توغرسىدا نۇرغۇن تالاش -تارتىش، بىرنەچچە خىل قاراش ۋە پەرەزلەر ئوتتۇرغا قويۇلدى، مۇشۇ داۋامىدا «لوپ» سۆزىنىڭ مەنىسىنى تېپىش ئۈچۈن، روسىيەلىك رادلوۋ، مالوۋ، خۇاڭ ۋىنبى، نيۇ رۇچىن، گاردىن باتىر، سىۋىن ھېدىن قاتارلىق زاتلار كۆپ ئەجىر قىلدى. لېكىن «لوپ» سۆزىنىڭ ئېتمولوگىيەلىك مەنىسىنى ئەڭ توغرا چۈشەندۈرگۈچى روسىيلىك رادلوۋ بولدى. ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيا تېرىم بويلىرىغا ئائىت تۈركىي يېزىقىدىكى ماتېرىياللارنى كۆرۈش ئاساسىدا «لوپ» سۆزىنى قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىدىكى «لاپ» (نەملىك، سۇ يىغىلىش) ، «لەب»، «ناب» (سۇ كۆلچىكى) سۆزىنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسى بىلەن ئالىم، سەيياھلارنىڭ لوپنۇر رايونىدىكى جۇغراپىيەلىك كۆزىتىش، كارتوگىرافىيەلىك سېلىشتۇرۇشلىرىغا ئاساسەن ئىلمىي خۇلاسە چىقىرىپ «سۇ يىغىلىش»، «سۇ تىندۇرمىلىرى» دېگەن ھۆكۈمنى ئوتتۇرىغا قويدى. قەدىمكى زاماندىكى خەنزۇ مەنبەلىرىدىكى «دەريا ئېقىنلار تەپسىرىسى» دېگەن رىسالىدە «لوپ ئۇيغۇرلىرى تىلىدا لوپ سۆزى يىغىلغان سۇ دېيىلىدۇ» دەپ پۈتۈلگەنلىكى ئىسپاتلاندى. ئەڭ ئاخىرى ئالىم رادلوۋنىڭ ئىسپاتى دۇنيا جامائەتچىلىكى تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىندى[①].（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） بۇيەردىكى ئەڭ مۇھىم تەرەپ «لوپ» دىگەن سۆزنىڭ بۇرۇنقى نۇرغۇن تەتقىقاتچىلار ئوتتۇرىغا قويغان باشقا مىللەت تىللىرىدىكى ھەرخىل شەرھىلەردىكىدەك بولماستىن بەلكى قەدىمى ئۇيغۇر تىلىدىن كەلگەنلىكىدە. تارىخى ماتىرىياللارغا ئاساسلانغاندا «لوپ» دىگەن ئاتالغۇ مىلادىنىڭ بىشىدىلا چاقىلىق ناھىيسى تەۋەسىدە مەۋجۇت بولۇپ دەسلەپتە «نوپ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىپ كىيىنچە «لوپ» دەپ تەلەپپۇزقىلىنغان ۋە ھازىرغىچە شۇنداق تەلەپپۇز قىلىنىپ داۋاملىشىپ كەلگەن. «لوپ» دىگەن ئاتالغۇ باشتا چاقىلىقنىڭ بىر قىسىم شەھەر بازارلىرىنى كۆرسەتكەن بولسا ئوتتۇرا ئەسىرلەرگە كەلگەندە ۋاششەھرى كونا شەھرىنى يەنى يازمىلاردىكى مەشھۇر لوپ قەدىمى شەھرىنى كۆرسىتىدىغان بولغان. «لوپ» ئاتالغۇسىنىڭ دەسلەپتە پەيدا بولعان ئورنىغا كەلسەك، جۇغراپىيە نوقتىسىدىن قارىغاندا، تارىم دەرياسى، كۆنچى دەرياسى ۋە چەرچەن دەريالىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن ئېقىنلىرىدىكى قەدىمدىن بۇيانقى لوپنۇر كۆلى رايونى ھەقىقەتەن يوقۇرىدىكى دەريالارنىڭ سۇلىرى يىغىلىپ توپلىشىدىغان دائىرە بولغاچقا تارىختا بۇجايلار «لوپ» ئاتالغۇسى بىلەن ئاتالغان.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） «لوپنۇر» دىگەن ئاتالغۇغا كەلسەك، قەدىمدىن بۇيانقى لوپنۇر كۆلى رايونى، جۈملىدىن تارىم دەرياسى، كۆنچى دەرياسى ۋە چەرچەن دەريالىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن ئېقىنلىرىدىكى بوستانلىقلارنى كۆرسىتىدۇ. «لوپنۇر» ئاتالغۇسى ھەرگىزمۇ ھازىرقى لوپنۇرناھىيسى دائىرسى بىلەن چەكلەنمەيدۇ. ھازىر ئورتاق ئىشلىتىلىۋاتقان «لوپنۇر» دېگەن سۆزدە ئىملا خاتالىقى بار، ئەسلى توغرىسى «لوپنور» بولۇشى كېرەك. پاكىت شۇكى، بۇ يۇرت تارىختىن بېرى لوپ دەپ ئاتىلىپ كەلگەن، يېڭى زاماندا خوتەننىڭ لوپ ناھىيەسىگە ئوخشاپ قالماسلىقى ئۈچۈن، لوپ دېگەن سۆزگە موڭغۇلچە كۆل مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان «نور» دېگەن سۆز قوشۇپ ياسالغان. كېيىن ئېغىز تىلىدا «نور» سۆزى«نۇر» غا ئۆزگىرىپ ھازىرقى «لوپنۇر»غا ئايلىنىپ قالدى، شۇڭا توغرىسى «لوپنۇر» بولۇشى كېرەك[②]. لوپنۇرنىڭ ئۆزگىچە تارىخى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىككە ئىگە بولۇپ، ئۇزۇن ئۆتمۈشتە لوپنۇر دىيارىدا قەدىمىي كروران دۆلىتى مەۋجۇت بولغان، يەنە كېيىن يىللارنىڭ ئۆتۈشى، قۇملارنىڭ كۆچۈشى قاتارلىق نۇرغۇن سەۋەبلەر بىلەن بۇ دۆلەت يوقاپ كەتكەن. كېيىن سىۋېن ھېدىن ئۆردەكنىڭ يول باشلىشى بىلەن كىروران شەھىرىنى بايقاپ، قايتىدىن دۇنياغا تونۇلغاندىن كېيىن، ئىلىم دۇنياسىدا كىروران دۆلىتى ۋە كىروران دۆلىتى جايلاشقان لوپنۇرغا نىسبەتەن زور قىزىقىش پەيدا بولغان، چۈنكى بۇ رايون ئەينى ۋاقىتتا يىپەك يولىنىڭ جەنۇبىي بۆلىكىدىكى مۇھىم بىر ئۆتەڭ بولغاچقا، ئاسىيا-ياۋروپا مەدەنىيەت مۇناسىۋېتىنىڭ ئۆتۈشۈشىدىكى نۇرغۇن تارىخىي ئۇچۇرلارمۇشۇ جايغا كۆمۈلۈپ قالغان، شۇڭا تارىخچىلارنى ئۆزىگە جەلىپ قىلىدۇ. «لوپنۇرمەدەنىيتى» ئۇقۇمى بولسا، لوپنۇر ناھىيەسىنىلا ئەمەس، ئۇنىڭ ئەتراپتىكى چاقىلىق، چەرچەن، بۈگۈر، كۇچا، كورلا قاتارلىق يۇرتلارنىڭ بىر قىسىم لوپقا مۇناسىۋەتلىك سەنئەت، تىل، تارىخ، فولكلور قاتارلىق مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكىنىمۇ ئۆزئىچىگە ئالىدۇ، بۇ ھەقىقىي لوپ مەدەنىيىتى چەمبىرىكىنى كۆسىتىدۇ.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） «چاقىلىق ناھىيىسى تەزكىرىسى» دە «1797- يىلى باھاردا لوپنۇر كۆلى رايونىدا يۇقۇملۇق كېسەل تارقىلىپ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە نۇرغۇن لوپلۇق ئاھالە يۇقۇملىنىپ ئۆلۈپ كەتكەن، ھايات قالغانلىرى بۈگۈنكى لوپ (洛浦) ۋە لوپنۇر(尉犁) قاتارلىق جايلارغا كۆچۈپ بېرىپ ئولتۇراقلاشقان، بىر قىسمى ئابدالدا ئولتۇراقلاشقان» دىيىلگەن. بىزگە ھازىرچە بۇ قاراشنىڭ قانچىلىك ئىشەنچىلىك مەنبەدىن كەلگەنلىگى نامەلۇم ، ئەمما لوپ رايونىدا بىر قانچە قېتىملىق يۇقۇملۇق كېسەل تارقىلىپ نۇرغۇن ئاھالىنىڭ قىرىلىپ كەتكەنلىگى ھەقىقەت، تاكى يېقىنقى كۈنلەرگىچە لوپلۇقلارنىڭ يۇقۇملۇق كېسەلدىن قورقۇش دەرىجىسىنىڭ ئىنتايىن چوڭلۇقى شۇ تارىخى يىللاردىكى دەھشەتلىك يۇقۇملۇق كېسەلنىڭ ئۇلارنىڭ پىسخىكىسىدا قالدۇرغان ئاسارەت ئىكەنلىگىنى كۆرۈۋىلىش مۇمكىن. «چاقىلىق ناھىيىسى تەزكىرىسى»نىڭ بىزگە بەرگەن يۇقارقى ئۇچۇرى بەلكىم ئەينى يىللاردا خاتىرىلەنگەن خەنزۇچە مەنبە ئاساسىدا چىقىرىلىغان يەكۈن بۇلۇشى مۇمكىن، بىز ئىمكان بار ئەسلى مەنبەنى تېپىپ چاقىلىق ناھىيىسىكى لوپ نامىنىڭ قانداقچە خوتەن ۋىلايىتىدە قوللىنىشقا باشلىغانلىغىنى چوڭقۇرلاپ ئىزدىنىپ كۆرۈشىمىزگە توعرا كىلىدۇ[③]. خوتەن ۋىلايىتىدىكى لوپ ناھىيىسىنىڭ نامىغا كەلسەك بۇ ناممۇ بىۋاستە چاقىلىقتىن ئىبارەت لوپ نامىنىڭ قەدىمى ماكانى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىشى مۇمكىن. 1885 – يىلى چاقىلىق لوپلۇقلىرىنى ۋە خوتەننىڭ لوپ كەنتىنى كېزىپ چىققان ئاتاقلىق روس ئېكىسپىدىتسىيىچىسى پېرژىۋالىسكىمۇ خوتەن ئاھالىلىرى توغرىلىق توختىلىپ «ئاھالىلەر ئىچىدە لوپ ۋە ھانگۇي كەنتىدىكىلەردىن باشقىلار ھەممىسى ماچىنلىقتۇر. لوپ كەنتىدىكى ئاھالىلەر لوپ كۆلىنىڭ جەنۇبىدىكى لوپ شەھىرى ۋەيران بولغاندا شۇ جايدىن قېچىپ چىققان كىشىلەرنىڭ ئەۋلاتلىرى» دەپ قارىغىنىغا ئوخشاش بەزى رىۋايەت ۋە تەتقىقاتلاردا خوتەن ۋىلايىتىدىكى لوپ ناھىيىسى نامىنىڭ چاقىلىق ناھىيىسىدىكى لوپ نامى بىلەن بىۋاستە مەنبەداشلىققا ئىگە ئىكەنلىگىنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ[④].（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） چاقىلىق ناھىيىسى تەۋەسىدە لوپ نامىنىڭ مىلادىنىڭ بېشىدىن باشلاپ مەۋجۇت بولغانلىغىنى، لوپ ناھىيىسى نامىنىڭ كېيىنكى دەۋرلەردە ئوتتۇرىغا چىققانلىقىنى كۆزدە تۇتقاندا «لوپ» ئاتالغۇسىنىڭ ئەسلى مەنبەسىنىڭ چاقىلىق ناھىيىسى ئىكەنلىگىنى دەسلەپكى قەدەمدە چۈشەنچە ھاسىل قىلىش مۇمكىن. يۇقىردائالىملار، تەتقىقاتچىلارنىڭ «لوپ» ،«لوپنۇر»، «لوپنۇرلۇقلار»، «لوپ مەدىنىيتى» قاتارلىق ئاتالغۇلار توغىرسىدىكى بايانلىرى ئارقىلىق بۇ ئاتالغۇلار توغىرسىدا دەسلەپكى قەدەمدە چۈشەنچىگە ئىگە بولدۇق. ئەمدى نەزىرىمىزنى لوپ ناھىيەسىگە ئاغدۇرىمىز. خوتەن ۋىلايىتىنىڭ لوپ ناھىيسى-كوئىنلۇن تىغىنىڭ شىمالى تىزمىسىغا، تارىم ئويمانلىغىنىڭ غەربى جەنۇبىغا جايلاشقان. شەرقى چىرا ناھىيسىگە تۇتۇشىدۇ، جەنۇبى كوئىنلۇن تىغى بىلەن تۇتۇشىدۇ. غەربى يۇرۇڭقاش دەرياسىغا تۇتۇشۇپ خوتەن ناھىيسى، خوتەن شەھىرى بىلەن قارىشىپ تۇرىدۇ. شىمالى تەكلىماكان چۆلىگە تۇتىشىپ ئاقسۇ ۋە ئاۋات ناھىيلىرى بىلەن چىگىرلىنىدۇ. جەنۇپتىن شىمالغا ئۇزۇنلىقى 337.5 كىلومىتىر،شەرقتىن غەرىپكە كەڭلىگى24.9 كىلومىتىردىن67.5 كىلومىتىرغىچە كىلىدۇ. 315-نومۇرلۇق دۆلەت يولى ناھىينى شەرىقتىن غەرىپكە كىسىپ ئۆتىدۇ. ئومۇمى يەركۆلىمى13مىڭ 572كۇادىرات كىلومىتىر، بۇنىڭدىن تاغلىق رايۈن %10.4نى، يىشىللق كۆلىمى %5.6نى، چۆل %84 نى ئىگەللەيدۇ. ناھيەدە 8 يىزا، بىر بازار،207 كەنت،240 مىڭ 649 نۇپۇس بار.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） لوپ ناھىيسى جۇغراپىيلىك ئورۇن جەھەتتە كوئىنلۇن تىغىنىڭ شىمالى تىزمىسى ئالدىدىكى يانتۇ تۈزلەڭلىك جاي بولۇپ غەربى جەنۇپتىن شەرقى شىمالغا قىيپاش ئۇزۇنغا سۇزۇلغان. جەنۇبى كوئىنلۇن تاغ تىزمىلىرىنىڭ ئوتتۇرا بەلبىغىغا تۇتىشىدۇ. بۇ يەر دىڭىز يۈزىدىن 5466مىتىر ئىگىز. ئوتتۇرا قىسمى يىشىللىق رايون بولۇپ، يورۇڭقاش دەريا ئىقىنىنىڭ قىيپاش تۈزلەڭلىك بەلبىغى ھىساپلىنىدۇ. قەدىمدىن بۇيان دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، ئورمانچىلىق، باغۋەنچىلىك تەرەققى قىلغان. دىڭىزيۈزىدىن ئىگىزلىكى 1300-1500مىتىر كىلىدۇ. قۇرۇقلۇق خاراكتىرىدىكى تۇراقلىق ھاۋا،تۆت پەسىلى رۇشەن پەرقلىنىدۇ. ئاھالىلەر ئولتۇراقلاشقان بۇ ئوتتۇرا قىسىم رايۇننىڭ %70 زېمىنى 80-يىللاردىن ئىلگىرى زەي، شور قاپلىغان بولۇپ لوپ خەلقىنىڭ ئۇزۇن يىللاردىن بۇيانقى جاپالىق ئەمگەكلىرىنىڭ نەتىجىسىدە ھازىر ئالەمشۇمۇل ئۆزگىرىشلەربارلىققا كەلدى.شىمالى قىسمى قۇملۇق چۆل بولۇپ بۇيەر چۆل خاراكتىرلىق قۇرغاق ھاۋا كىلىماتىغا كىرىدۇ. تارىخى ماتىرىياللارغا نەزەر سالىدىغان بولساق «لوپ ناھىيسىنىڭ خەرىتىلىك يەر ناملىرى تەزكىرىسى»دە : غەربى خەن سۇلالىسى دەۋرىدە ھازىرقى لوپ ناھىيسىنىڭ شەرقى زىمىنى يۈيمى (ئۇزۇنتات) دۆلىتىگە، غەربى زىمىنى ئۇدۇن دۆلىتىگە تەۋە ئىدى، مىلادىدىن بۇرۇنقى 59-يىلى قۇرىغار دۇخۇسىنىڭ قارمىغىدىكى ئۇدۇن دۆلىتىگە تەۋە بولدى.لوپ ناھىيسى چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى گۇاڭشۈينىڭ 28-يىلى(مىلادى 1902-يىلى) قۇرۇلۇپ ئورنى لوپ كەنتىگە جايلاشقانلىقى ئۈچۈن لوپ ناھىيسى دەپ ئاتالغان. تارىختا لوپ يۇرۇڭقاش كەنت (ئۇدۇن دۆلىتىدىكى ئالتە شەھەرنىڭ بىرسى) گە قاراشلىق ئىككى مەھەللىنىڭ بىرى ئىدى دەپ يىزىلغان.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى خەنزۇچە كىتاپلار ۋە مىللى يىزىقتىكى ئەسەر، ماقالىلاردا «لوپ» دېگەن ئىسىم تىلغا ئىلىنمىغان. 18-ئەسىردىمۇ لوپ تېخى ئانچە چوڭ كەنت ھىساپلانمايتتى. شۇڭا 1763–يىلدىن 1771-يىلغىچە يېزىپ تاماملانغان «غەربى دىيارنىڭ ئاممىباب تەزكىرىسى» گىمۇ «لوپ» دېگەن ئىسىم كىرگۈزۈلمىگەن، لېكىن بۇ تەزكىرىگە شۇ چاغدا خوتەندىكى ئالتە بازارنىڭ بىرى بولغان يۇرۇڭقاش كىرگۈزۈلگەن.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） شۇڭا گەرچە «لوپ»نىڭ تارىخىتا تۇتقان جۇغراپىيلىك ئورنى ناھايىتى مۇھىم بولسىمۇ دائىرسى كىچىك، پارچە يىشىللىق، بىرنەچچە كەنتىلەردىن ئىبارەت بولۇپ كۆپۈنچە ئۇدۇن ۋە ئۇزۇنتات دۆلەتلىرىنىڭ باشقۇرىشىدا بولۇپ كەلگەنلىكتىن «لوپ» دىگەن بۇ ئىسىم ئۇدۇن، ئۇزۇنتات، كىرورەن دىگەن ئىسىملاردەك تەسىرگە ئىگە ئەمەس.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） 1821-يىلى يېزىپ تاماملانغان «شىنجاڭنىڭ قىسقىچە تۇنۇشتۇرلىشى» دىگەن كىتاپتا لوپ دىگەن ئاتالغۇ تۇنجى قېتىم تىلغا ئېلىنغان. بۇنىڭدىن باشقا مىنگونىڭ 38-يىلى (1944-يىلى11-ئايدا) يېزىلغان «لوپ ناھىيەسىنىڭ يەرلىك ئاپتونومىيە ئەھۋالىنى مەلۇم قىلىش توغرىسىدىكى دوكلات»تا مۇنداق دىيىلگەن :« ناھىيە تەسىس قىلىشتىن بۇرۇن لوپ بىر كەنت بولۇپ، 20-30 دەك ئائىلە بار ئىكەن. ئۇ ۋاقىتلاردا لوپنىڭ مۇھىم قاتناش يوللىرى ۋە سىياسى، ئىقتىساد، مەدەنىيەت مەركىزىي سامپۇلدا بولۇپ كېرىيە ناھىيسىنىڭ باشقۇرۇش تەۋەلىكىدە بولغان. 1902-يىلى ناھىيە قۇرۇلغانداو ناھىيە بازىرى ھازىرقى ئورۇنغا مۇقۇملىنىپ ناھىيە نامى لوپ دەپ ئاتالغان دىيىلگەن». 1902-يىلى لوپ ناھىيسى قۇرۇلغاندا خوتەننىڭ شەرقىدىن يۇرۇڭقاش دەرياسىنىڭ شەرقىدىكى 15 كەنتىنى، كېرىيەنىڭ غەربىدىن يىڭى لەڭگەرنىڭ غەربىدىكى 23 كەنتىنى لوپقا ئايرىپ بىرىپ ناھىيە قۇرۇلغان. شۇچاغدا لوپ سامپۇل مىڭبەگلىكى، ئالتىلەمىڭ بەگلىكى، تەۋەككۇل مىڭ بەگلىكى دىگەن ئۈچ مىڭ بەگلىككە ئايرىلغان. ئەمدى بىز ياشاۋاتقان بۇ زىمنىنىڭ قانداق بولۇپ لوپ ناھىيسى دەپ ئاتىلىپ قالغانلىقى ۋە «لوپنۇر» ئاتالغۇسى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتەيلى، يۇقىردىكى بايانلار ئىچىدە كىشىنىڭ دىققىتىنى قوزغايدىغان بىر ئوخشاشلىق بار، گەرچە «لوپ» ئاتالغۇسى قەدىمى ئۇيغۇر تىلىدا «سۇيىغىلىپ قالغان يەر»، «نەملىك يەر» دىگەن مەنىدە بولۇپ ئاتالغۇ جەھەتتە لوپنۇر كۆلى رايونى، جۈملىدىن تارىم دەرياسى، كۆنچى دەرياسى ۋە چەرچەن دەريالىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن ئېقىنلىرىدىكى بوستانلىقلارنى كۆرسىەتسىمۇ جۇغراپىيلىك ئورنى جەھەتتە لوپ ناھىيمىز بىلەن ئارىلىقى خىلى يىراق. ئەمما ئەجەپلىنەرلىكى لوپ ناھىيسىنىڭ ئۈچتىن ئىككى قىسىم زىمىنى بولۇپمۇ لوپ بازىرىنىڭ سۇيىغىلىپ قالغان، ئىغىر دەرىجىدە زەيلەشكەن زىمىنىنىڭ كەڭ كەتكەن لوپنۇر رايۇنى زىمىنى بىلەن ئوخشاشلىقىدىن ئىبارەت. بۇيەردە «لوپ» دىگەن بۇ ئاتالغۇ لوپ ناھىيسى زىمىنىدا يەنە ئۆز مەنىسىنى تاپقان.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） لوپ ناھىيسىنىڭ جۇغراپىيلىك ئەھۋالىدىن ئىلىپ ئىيتقاندا جەنۇبى تەرىپى تاغقا تۇتاشقان ھازىرقى سامپۇل يىزىسى، ناۋا يىزىسى ۋە چاھارباغ يىزىسىنىڭ جەنۇبى تەرەپتىكى ئايدىڭكۆل كەنتىدىن باشلاپ قارقى كەنتىگىچە بولغان كونا رەخمانپۇر ئىقىنى بويىغا جايلاشقان كەنتىلىرى، قارا سۇ ئىقىنى (ھاڭگىيا ئوستىڭى) بويىغا جايلاشقان چاھارباغ يېزىسىنىڭ تايلاق كەنتىدىن باشلاپ چۆل كۆلبىشى كەنتىگىچە بولغان كەنتىلەر، بۇيا يېزىسى، لوپ بازىرىنىڭ قىقاش كەنتى،ھاڭگىيا يىزىسىنىڭ كونا ھاڭگىي دائىرسى، دول يىزىسىنىڭ يولچىكول ئەتىراپى قاتارلىقلاردىن باشقاجايلارنىڭ ھەممىسى 80-يىللارغىچە ئاساسەن زەيلىشىپ كەتكەن. زېمىنى ئاساسەن قۇرۇقلۇق ھىساپلىنىدىغان چاھارباغ يېزىسىدىمۇ 70-يىللاردىن بۇرۇن مىڭ مو ئەتىراپىدا شال تىرىلاتتى. ھەتتا خىلى بىرقىسىم يەرلەرگە سۇ يىغىلىپ قالغان زىمىن ئىدى.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） تارىخى ۋە ئىجتىمائى نۇقتىدىن قارىغاندا لوپ ناھىيسىنىڭ ھازىرقى زىمىنى قەدىمقى زامانلاردا ئىنسانلارنىڭ قايناق ھاياتلىق سەيناسى بولغان، شۇنداقلا جەنۇبى يىپەك يولىغا جايلاشقان مۇھىم جاي بولۇپ قەدىمقى ئۇدۇن دۆلىتىنىڭ مەركىزى پائالىيەت رايۇنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلگەن. شۇڭا قەدىمدىن قالغان ئاسارە-ئەتىقە مىراسلىرىنىڭ ئورنى كەڭ، تارىخى، مەدەنى يادىكارلىقلار كۆپ. ھازىرغىچە خوتەن ۋىلايىتىدە بايقالغان گوۋۇيۈەننىڭ تەستىقلىشى بىلەن دۆلەت دەرىجىلىك نوقتىلىق قوغدىلىدىغان سامپۇل قەدىمى قەبرستانلىقى، ئاق سېپىل قەدىمىي مەدەنىي يادىكارلىق ئورنى قاتارلىقلار لوپ ناھىيسى زىمىنىدا، ئاپتونۇم رايون دەرىجىلىك نوقتىلق قوغدىلىدىغان مەدەنىي يادىكارلىق ئورنىدىن ئىككىسى، ناھىيە دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىق ئورنىدىن 6 ئورۇننىڭ لوپ ناھىيە تەۋەسىدە بولىشى قاتارلىقلار لوپ زېمىنىنىڭ قەدىمكى ئۇدۇن دۆلىتىنىڭ ئىقتىسات، مەدەنىيەت مەركىزى بولۇپ ئۆتكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. مۇشۇلاردىن قارىغاندا ھازىرقى لوپ دىگەن بۇ ئىسىمنىڭ مۇشۇ زىمىنغا نىسبەتەن تولىمۇ ياشلىقى چىقىپ تۇرىدۇ. شۇڭا لوپ دىگەن بۇ جاي ئىسمىنى تەتقىق قىلغاندا قەدىمى خوتەن دىيارىدىكى جۇغراپىيلىك ئومۇملۇق نوقتىسىدىن ئويلىشىشنى نەزەردىن ساقىت قىلماسلىق كىرەك.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） لوپ ناھىيلىك خەلق ھۆكۈمىتى 1983-يىلدىن 1986 -يىلى 10-ئايغىچە پىشىقەدەم، بىلىملىك، ھەرساھەكىشىلەردىن 16 كىشلىك خىزمەت گۇرۇپپىسى قۇرۇپ پۈتۈن ناھىيە بويىچە يەر ناملىرىنى كەنت-مەھەللىلەرگىچە بىرىپ تەكشۈرۈش ئىلىپ بىرىپ لوپ ناھىيسىنىڭ كىلىپ چىقىش تارىخى، ناھىيە ئىچىدىكى يەر ناملىرى توغىرسىدا چوڭقۇر ئىزدەنگەن ۋە بىكىتىپ چىققان. ئاخىردا «لوپ ناھىيسىنىڭ خەرىتىلىك يەر ناملىرى تەزكىرىسى» دىگەن كىتاپنى تۈزۈپ نەشىر قىلدۇرغان. مۇشۇ كىتاپتا ‹لوپ› دىگەن ئىسىمنىڭ پەيدا بۇلۇش مەنبەسى توغىرسىدا مۇنداق دىيىلگەن: لوپنىڭ كىلىپ چىقىش تارىخى ۋە مەنىسى ھەققىدە مۇنداق خىل چۈشەندۈرۈش بار، ئۇنىڭ بىرى «شىنجاڭنىڭ خەرىتىلىك تەزكىرسىدە ‹لوپنى مۇسۇلمانلار (ئۇيغۇرلار) دولپۇر دەپ ئاتايدۇ. ئۇ مۈرە، ئۇستىخان دىگەن مەنىدە› دىيلگەن. ئىككىنچىسى، يەر ناملىرىنى ئومۇميۈزلۈك تەكشۈرۈشتە ئىسپاتلىنىشچە لوپ ئەسلى لوپنۇر دىگەن نامدىن كىلىپ چىققان، ئۇ توختام سۇ يىغىلىپ كۆلچەك بولۇپ قالغان سازلىق يەر دىگەن مەنىدە.‹نۇر› قەدىمكى تۈرۈك تىلى ۋە ئۇيغۇر تىلىدا كۆل دىگەن مەنىدە (قەدىمكى تۈرك تىللىرى لۇغىتى،موسكىۋا 1962-يىلى نەشىرى) .‹چىڭگىزخاننىڭ تەرجىمىھالى›نىڭ ئاپتۇرى، مۇڭغۇل تارىخچىسى سەيشالىنىڭ ئىيتىشىچە، لوپ-مۇڭغۇلچە سۇ يىغىلىپ قالغان سازلىق يەردىگەن مەنىدە. رىۋايەت قىلىنىشىچە،18 -ئەسىرنىڭ بىشىدا لوپنۇر رايۇنىنىڭ لوپ كەنتىدە، چارقىلىق بويلىرىدا(ھازىرقى چارقىلىق ناھىيسىنىڭ شىمالىدا) ئەجەل خاراكتىرلىق چوڭ ۋابا كىسىلى تارقىلىپ، شۇچاغدا ھايات قالغان لوپلۇقلار قىچىشقا مەجبۇر بۇلۇپ، ئىككى تارماققا بۆلۈنۈپ قاچقان. بىرتامىقى شىمالدىكى قۇرۇق دەريا تەرەپكە قىچپ تەكلىماكان چۆلى بويىدىكى يېشىللىق تارىم ۋادىسىغا بارغان، يەنە بىرتارمىقى غەرپتىكى چەرچەن دەرياسىنى بويلاپ، چەرچەندىن ئۆتۈپ، ھازىرقى لوپ بازىرى تۇرۇشلۇق يەردە ماكان تۇتقان. يەرلىك دىھقانلار بىلەن بىرلىشىپ بوز يەر ئاچقان ۋە لوپلۇقلار كەنتى دەپ نام ئىلىپ «لوپ» دىگەن نامنى شەكىللەندۈرگەن.كىيىنچە بىرقىسىم لوپلۇقلار ئەسلى يۇرتىنى سېغىنىپ ماكانىغا قايتقان بولسىمۇ لىكن لوپ دىگەن نام ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە[⑤]. لوپ دىگەن ئىسىمنىڭ پەيدا بولۇش مەنبەسى توغرىسىدا يەنە مەدەنىيەت يادىكارلىقلار تەتقىقاتچىسى، «بۇددا ئىلى ئۇدۇن» ماۋزۇلۇق كىتاپنىڭ ئاپتورى يولداش لى يىنپىڭ لوپ ناھىيلىك سىياسى كىڭەش كومتىتى تۈزگەن «لوپ تارىخى ماتىرياللىرى»نىڭ 1-قىسىم كىتابىغا بىسىلغان «لوپ دېگەن نامنىڭ تارىخى ۋە مەنىسى» ماۋزۇلۇق ماقالىسىدا ھازىرغىچە تەتقىقاتچىلار ئارسىدا ئۈچ تۈرلۈك قاراش ئوتتۈرىغا قويولغانلىغىنى ،بۇ ئۈچ خىل قاراش ئىچىدە 2- خىل قاراش، يەنى لوپنۇرلۇقلار كۆچۈپ كەلگەچكە لوپ دېگەن نام پەيدا بولغان دېگەن قاراشنىڭ مەلۇم ئاساسى بار دىيىشكە بولۇدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇ دەلىللەپ لوپنۇرلۇقلار كۆچۈپ كەلگەچكە لوپ كەنتى دىگەن ئىسىم پەيدا بولغان دىگەن قاراشنىڭ مۇھىم ئاساسى بار دىيىشكە بولىدۇ. چۈنكى، 18- 19- ئەسىرلەردە لوپنۇر كۆلى بويىدىكى سۇ پەيدىن-پەي ئازىيىپ، ئەتراپتىكى ئاھالىلەر تۈركۈم-تۈركۈملەپ كۆچۈپ كەتكەن. بۇ كۆچمەنلەر خوتەن دەرياسى ياكى چەرچەن ئارقىلىق لوپقا كىلىپ ئولتۇراقلاشقان. ئۆتكۈر يۇقۇملۇق كىسەللىك تارقالغان يىللاردا كىشىلەر كۆچمەنلەرنى لوپنۇرلۇقلار كەنتى دەپ ئاتىغاندىن كىيىن بۇ نام تەدرىجى ھالدا ئۇموملىشىپ قالغان. يوقىرىدا كۆرسىتىپ ئۆتۈلگىنىدەك، لوپنۇرلۇقلارنىڭ ئۆتكۈر يۇقۇملۇق كىسەللىكلەر تۈپەيلىدىن كۆچكەنلىكى توغرسىدىكى بىر قەدەر ئىشەنچىلىك ئاساسلارنىڭ بولۇشى بىلەن بىللە كۆچمەنلەرنىڭ ھەقىقەتەن لوپقا كىلىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغانلىقى توغىرسىدا لوپ ناھىيسىدە ئىشەنچىلىك مەلۇماتلار بولغان. 80-يىللارنىڭ بىشىدا يەنى لوپ ناھىيەلىك خەلق ھۆكۈمىتى ناھىيە بويىچە يەر ناملىرىنى ئومۇميۈزلۈك تەكشۈرۈشنى قانات يايدۇرۇۋاتقان مەزگىلدە مەن چاھارباغ يىزىلىق پارتىكۇمنىڭ كاتىپى ئىدىم ۋە يېزىدىكى مۇشۇ خىزمەتكە قاتناشقان بولغاچقا بىر قىتىملىق يەرناملىرى توغرسىدىكى سۆھبەتتە شۇ چاغلاردا لوپ ناھيەسىنىڭ مۇئاۋىن ھاكىمى ۋە لوپ ناھىيلىك يەرناملىرىنى تەكشۈرۈشكە رەھبەرلىك قىلىش گۇرۇپپسىنىڭ باشلىقىلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتەۋاتقان يولداش مەترۇزى سادىقنىڭ ئىغىزىدىن لوپ بازىرنىڭ ھازىرقى ناھيەلىك سىمۇنت زاۋۇتى جايلاشقان ئورنى يەنى غەربى تەرەپتىكى كەنتىدە لوپنۇردىن كۆچۈپ كەلگەنلەرنىڭ ئەۋلادلىرى بارلىقى توغرسىدىكى گەپنى ئاڭلىغان ئىدىم. 2013- يىلى 8-ئايدا ئاپتونۇم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ ئورۇنلاشتۇرىشىغا ئاساسەن شىنجاڭ ئۇنۋىرىستىتىنىڭ بىر تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسىى لوپ ناھىيمىزدە بىرئايغا يىقىن ۋاقىت سەرپ قىلىپ «لوپنۇر» بىلەن لوپ ناھىيەسى ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋىتىنى تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلدى. تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى بۇ داۋامىدا لوپ ناھيەمىزدىكى ھەر ساھە كىشىلەردىن مۇشۇ مەسىلە ئۈستىدە پىكىر ئالدى ۋە تەكشۈرۈش ئىلىپ باردى. كىيىن مۇشۇ تەكشۈرۈشكە قاتناشقانلاردىن بىلىشىمچە بىر ئايغا يىقىن داۋاملاشقان بۇ تەكشۈرۈشنىڭ ئاخىرىدا ھازىرقى لوپ بازىرىدا لوپنۇر رايۇنىدىن كۆچۈپ كەلگەنلەرنىڭ ئەۋلادلىرىدىن بىرنەچچە ئائىلە بارلىقى ئىسپاتلىنىپتۇ. ئۇلارنىڭ سۆزلەپ بىرىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا بۇ كۆچمەنلەر ئەسلىدە لوپنۇر رايۇنىدىن تارىم دەرياسىنى بويلاپ كەلگەن بولۇپ ئەڭ دەسلەپتە يۇرۇڭقاش دەرياسى بويى، يەنى ھازىرقى خوتەن ناھىيسىنىڭ تەۋەككۇل يىزىسى دائىرسىدە ئورۇنلاشقان. ئۇلار «تەۋەككەل، مۇشۇيەردە توختايلى» دىيىشىپ شۇ يەردە ئولتۇراقلاشقاچقا ھازىرقى «تەۋەككۇل» دىگەن نام شۇنىڭدىن قالغان ئىكەن دەپتۇ. دىمەك، لوپنۇردىن كۆچۈپ كەلگەنلەرنىڭ ئەۋلادلىرى لوپ بازىرىدىن باشقا تەۋەككۇل يىزىسى، يۇرۇڭقاش بازىرى ئەتراپى، يۇرۇڭقاش بازىرىنىڭ مىيقىلا كەنتى قاتارلىق ئورۇنلاردا بۇلۇپ 18 ئائىلىلىك ئادەم بارئىكەن. بۇ جەھەتتىكى تەپسىلاتلار تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسىنىڭ دوكلاتى ئىلان قىلىنغاندىن كىيىن تىخىمۇ ئايدىڭلىشىشى مۇمكىن. دىمەك، يوقارقىلاردىن لوپنۇرلۇقلارنىڭ بۇ زىمىنغا كۆچۈپ كىلىشى، ئالدى بىلەن «لوپلۇقلار كەنتى»نىڭ بارلىققا كىلىشىگە، ئاخىرىدا بۇ ئاتالغۇنىڭ تۇمۇرى بولغان «لوپ»نىڭ بىز تۇرغان بۇ زىمىننىڭ لوپ ناھىيسى بولۇپ ئاتىلىشىغا ئاساسلىق سەۋەپ بولغان دىگەن خۇلاسىگە كىلىشكە بولىدۇ.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） مۇشۇنداق بىر رىئاللىقنىڭ، مۇشۇنداق بىر ئاتالغۇنىڭ بارلىققا كىلىشىدە تۆەندىكىدەك بىرقانچە ئامىللارنى نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدۇ؛ بىرىنچىدىن، تارىختا ئۇدۇن دۆلىتىدىن شەرققە سوزۇلغان قەدىمى يىپەك يولى لوپنۇر رايۇندىن ئۆتىدۇ، شۇڭا لوپنۇر رايۇنى بىلەن لوپ، ئۇدۇن دۆلىتى ئوتتۇرسىدا سودا-سىتىق، مال ئالماشتۇرۇش، خەت-ئالاقە ئىشلىرى خىلى بۇرۇنلا راۋاجلانغان، شۇڭا يول ئۈستىدىكى بۇ زىمىن لوپنۇرلۇقلارغا ناتۇنۇش ئەمەس. مۇشۇنداق سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن كۆچمەنلەرنىڭمۇ ئىغىر كۈنلەرگە دۇچ كەلگەندە ئۆزلىرى توۇش بولغان شۇ يولدىن ۋە مۇشۇ يۇرتتىن پايدىلىنىشى ئىھتىمالغا ئىنتايىن يىقىن. ئىككىنچىدىن، مىللەت، تىل، دىن، مەدەنىيەت، ئۆرپ-ئادەت ۋە باشقا جەھەتلەردە خىلى كۆپ ئوخشاشلىقلارغا ئىگە. ئۈچۈنچىدىن، ناھىيە تەسس قىلىنغاندىكى ئەھۋالىدىن قارىغاندىمۇ «لوپ كەنتى» ھەقىقەتەن پەقەت ھازىرقى مەھەللە ھىسابىدىكى بىر بىرلىك بولغان. «لوپ ناھيەسىنىڭ خەرىتىلىك يەر ناملىرى تەزكىرىسى» دە كۆرسىتىلىشچە 1934-يىلنىڭ ئالدى-كەينىدە پۈتۈن ناھيە ئالتە مەمۇرى رايونغا بۆلۈنگەندە ناھيە ئىچى 1-رايون بولۇپ ئۇنىڭغا لوپ، قوغان، چاپال، راخمانپۇر، دول كەنتىلىرى قاراشلىق بولغان. مۇشۇ بەش كەنت ئىچىدىمۇ پەقەت لوپ، قوغان، چاپال قاتارلىق ئۈچ كەنىتلا شۇيەردىكى ئەسلى تەبئىي كەنتىلەر بولۇپ، كېيىن راخمانپۇر كەنتى ھاڭگىي يىزىسى تەرەپتىن، دول كەنتى دول يىزىسى تەرەپتىن قۇشۇپ تەشكىللەنگەن.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） 1958-يىلىغا كەلگەندە سامپۇل رايۇنىدىن 6- يېزا (قىقاش)، دول رايونىدىن 6- يېزا (بوشقان) قاتارلىقلارنى قۇشۇپ قىزىل يۇلتۇز خەلق كوممۇناسى يەنى ھازىرقى لوپ بازىرى قۇرۇلغان. 1986- يىلغا كەلگەندە بەش مەھەللە كومىتېتى، 17 كەنت كومتېتىدىن تەركىپ تاپقان. يوقارقىلاردىن قارىغاندىمۇ لوپ كىچىك بىر مەھەللىدىن لوپ كەنتىگە، كىيىنكى لوپ بازىرى، يەنى ناھىيە مەركىزىگە ئايلانغان.（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） ئەمدى 20-30 ئائىلىسى بار بىر كەنىتنىڭ ئاخىردا لوپ بازىرىنىڭ ناھىيە بازىرى شۇنداقلا ناھىيە ئىسمى بولۇپ قېلىشى توغىرسىدا پىشىقەدەملەر ئارسىدا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلگەن تۆۋەندىكىدەك بىر رىۋايەت بار: ناھىيە تەسس قىلىش ۋاقتىدا چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ جەنۇبى شىنجاڭنى باشقۇرۋاتقان مەسلىھەتچى ئامبىلى ناھىيە مەركىزىنىڭ ئورنىنى بىكىتىشتە ئورنى مۇۋاپىق، تۇپرىقى مۇنبەت بولغان ئىككى جاينى تاللاپ ئۇلارنىڭ ھەر بىرىدىن بىر خالتىدىن ئەۋرىشكە تۇپراق ئېلىپ چىقارتىپ بىرىشنى تەلەپ قىلغان. ئىش بىجىرىۋاتقان ئەمەلدارلار ئەسلىدىكى يورۇڭقاش بازىرىنى خوتەن شەھرىگە بەك يېقىن دەپ قارىغانمۇ ئىشقىلىپ يورۇڭقاش بازىرىنى ناھىيە مەركىزى قىلىپ تاللىمىغان، بەلكى چاھارباغ يېزىسى بىلەن لوپ يېزىسىنى تاللىغان ۋە ئۇ يەرلەردىن ئايرىم-ئايرىم ئىككى خالتىغا ئەۋرىشكە تۇپراق ئېلىپ چىققان. ئەۋرىشكە تۇپراقنى ئېلىپ ماڭىدىغان چاغدا خىزمەتچىلەر خاتالىشىپ چاھارباغنىڭ تۇپرىقى سېلىنغان خالتا ئەۋرىشكىسىگە «لوپنىڭ تۇپرىقى» دەپ، لوپنىڭ تۇپرىقى ئېلىنغان خالتا ئەۋرىشكىسىگە «چاھارباغنىڭ تۇپرىقى» دەپ يېزىپ قويغان، مەسلىھەتچى ئامبال تۇپراقلارنى تەكشۈرگەندە ئاشۇ خاتالىققا ئاساسەن، لوپنىڭ تۇپرىقى ياخشى ئىكەن، ناھىيە مەركىزى لوپتا تەسس قىلىنسۇن دەپ تەستىق چۈشۈرگەنمىش. شۇ ۋەجىدىن يىڭىدىن تەسىس قىلىنغان ناھىيە مەركىزى ناھيەنىڭ دەل ئوتتۇرسىغا كىلىدىغان چاھارباغ بولماستىن بەلكى ناھىينىڭ شەرقى ياقىسىغا جايلاشقان لوپتا بولۇپ قالغانمىش. چاھارباغ يىزىسى ئىنسانلارنىڭ بۇندىن 2700 يىللار بۇرۇنقى ھاياتلىق پائالىيەتلىرى ھەققىدىكى قىممەتلىك مەدەنىي يادىكارلىقلار قېزىۋىلىنغان سامپۇل يىزىسى بىلەن ئەزەلدىن بىر باشقۇرۇش دائىرسىدە بولۇپ كەلگەن، سامپۇل يېزىسى بىلەن تىخى 60-يىللارغىچە راخمانپۇر ئۆستىڭى ئارقىلىقلا چىگىرلىنەتتى. چاھارباغ يىزىسىنىڭ شىمالى تەرىپىگە ئاقسېپىل قەدىمى شەھەر خارابىسى جايلاشقان. شۇڭا بۇ ئىككى قەدىمى جاي ئوتتۇرسىغا جايلاشقان مىۋە-چىۋە ماكانى بولغان چاھارباغ يېزىسى ناھىيە مەركىزى بولۇشقا مۇناسىپ گۈزەل زىمىن ئىكەنلىكىدىن گۇمانلانماي تۇرالمايمىز. ئەمما ئاخىرىدا لوپلۇقلار ئولتۇراقلاشقان كەنتىنىڭ نامى ھازىرقى بۇ زىمىننىڭ نامى بولۇپ تاللىنشى تارىخنىڭ تاللىشى بولۇپ قالغان. ماقالىنىڭ ئاخىرىدا لوپنۇرلۇقلارنىڭ بۇ زىمىنغا كەلگەندىن كېيىن يەرلىكلەرگە كۆرسەتكەن تەسىرىمىكىن دىگەن بىر مەسىلە ئۈستىدە يۈزەكى قارىشىمنى دەپ باققۇم كەلدى. مىنىڭچە، ئۇيغۇر ئېتنوگىرافىيسى نۇقتىسدىن قارىغاندا لوپنۇر رايونىدىكى ئۇيغۇر ئاھالىلار بىلەن بۇ زىمىندىكى ئۇيغۇر ئاھالىلار ئوتتۇرسدا چوڭ جەھەتتە ئوخشاشلىق بولسىمۇ، كۆچۈپ كەلگەنلەرنىڭ سانى كۆپ بولمىغاچقا ئۆزئارا كۆرسىتىدىغان تەسىرىمۇ چوڭ بولمايدۇ. ئەمما مەدەنىيەت يەنى ئۆرپ-ئادەت، يىمەك-ئىچمەك، كىيىم-كىچەك قاتارلىق جەھەتلەردە پەقەتلا تەسىر كۆرسەتمىدى دېگىلىمۇ بولمايدۇ. مەسىلەن، مەن كىچىك ۋاقتىمدا ئائىلىمىزدە بىر قالپاق بولىدىغان. ھەم باشقىلارنىڭ بېشىدىمۇ كۆرەتتۇق.بۇ قالپاقنىڭ گىرۋەكلىرى چىرايلىق ھەرخىل رەخىتلەر قاپلىنىپ، ئوتتۇرسى تۆت بۆلەككە بۆلۈنۈپ قول ۋە كىيىم تىكىش ماشىنىسى ئارقىلىق گۈل چىكىپ چىقىلىدۇ، قالپاقنىڭ ئىككى يان تەرىپىدە چېكى بولۇپ، چوڭقۇرلىقى7-8سانتىمىتىر كىلىدۇ. بۇچىكىنى ئۈستىگە قايرىپ قويۇپ كىيىۋالسا ئادەمنىڭ پىشانىسىنى ئاپتاپتىن تۇسىدۇ. قالپاق قىلىن بولغاچقا كۈز كۈنلىرى كەيسە سوغۇقتىن مۇداپىئەلەنگىلى بولىدۇ، ياز كۈنلىرى كەيسە ئىسسىق ئۆتۈپ كېتىشنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ. ئىلگىرى مەن بۇ قالپاقنى باشقا مىللەتلاردىن كىرگەنمىدۇ-دەپ ئويلاپ قالاتتىم، كىيىنچە بۇنى لوپنۇرلۇقلاردىن كىرگەنمۇ قانداق دىگەن قاراشتمۇ بولغان ئىدىم. «لوپنۇر»، «لوپ مەدىنىيتى» كەڭ دائىرىدىكى تەتقىقاتنى ئۆز ئىچىگە ئالغاچقا، بولۇپمۇ «لوپ مەدىنىيتى»نىڭ لوپ ناھىيسىدىكى تەسىرى بارمۇ-يوق؟ ئەگەر بار بولسا قايسى دەرىجىدە دىگەنلەرنى بۇندىن كىيىن داۋاملىق ئىزدىنىشكە ۋە تەتقىق قىلىشقا توغرا كىلىدۇ. دىمەك، يوقارقىلاردىن تارىم دەريا بويلىرىنىڭ قەدىمدىن بۇيان ئەجداتلىرىمىزنىڭ ئورتاق ياشاپ، ئورتاق پائالىيەت ئىلىپ بارغان كەڭ سەيناسى ئىكەنلىكىنى ۋە تارىم مەدەنىيىتىنىڭ شانلىق سەھىپىسىنى ئورتاق ياراتقانلىقىنى، شۇڭا «لوپنۇر»، «لوپلۇقلار»نىڭ لوپ ناھىيسى دىگەن ئاتالغۇنىڭ پەيدا بولۇشىدا مۇئەييەن باغلىنىش بارلىقىدىن شەكلەنگىلى بولمايدىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. قانداقلا بولمىسۇن، ئانا يۇرتىمىز لوپ ناھىيسى خۇددى لوپنۇر رايۇنىدىكى لوپ مەدەنىيتىنى ياراتقان ۋە ھازىرغىچە ساقلاپ كەلگەن ئەمگەكچان خەلىققە ئوخشاشلا ئەجداتلىرىمىزنىڭ نەچچە مىڭ يىللار ئىلگىرىكى سەلتەنەتلىك ھۆكۈم سۈرگەن مۇبارەك قەدەم ئىزلىرىنى ئوز قوينىدا ساقلاپ ياتقان، ئەقىللىق، ۋاپادار، ئاق كۆڭۈل، ئەمگەكچان ئوغۇل-قىزلىرىنى ئۆزىنىڭ ئىسسق مىھرى، مول مەئىشەتلىرى بىلەن پەپىلەپ بىقىۋاتقان قەدىمى، سىرلىق، گۈزەل ماكاندۇر. پايدىلانغان ماتىرىياللار:（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） 1. «لوپ ناھىيسىنىڭ خەرىتىلىك يەر ناملىرى تەزكىرىسى» 1986-يىل 10-ئاي نەشىرى. 2. «لوپ تارىخى ماتىرىياللىرى»، 1-قىسىم. 3. «شىنجاڭ ئىجتىمائى پەنلەر تەتقىقاتىى» ژورنىلى، 2003- يىل 1-سان. 4. «شىنجاڭ مەدەنىيتى» ژورنىلى، 2013-يىل 3-سان. 5. لوپتېكىن مەدەنىيەت مىراسلىرى تور بېكىتىدىكى لوپنۇر ھەققىدىكى ماقالىلار (ئاپتۇر : لوپ ناھىيەلىك سىياسى كىڭەش كومتېتىنىڭ تەكلىپلىك يازغۇچىسى، لوپ ناھىيە چاھارباغ يېزىلىق خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ پىنسىيۇنىرى) （بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ）（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） -------------------------------------------------------------------------------- （بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） [①] تەكلىماكاندىكى قەدىمكى شەھەر لوپ››غالىپ بارات ئەرك ‹‹شىنجاڭ ئىجتىمائى پەنلەر تەتقىقاتى››ژورنىلى2003-يىلى1-سان（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） [②] لوپلۇقلارمەدىنىيتى ھەققىدە.ئابدۇرۇسۇل ئابدۇرىھىم،دولقۇن قادىر،‹‹شىنجاڭ مەدىنىيتى››ژورنىلى2013-يىل3-سان（بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） [③] «تەكلىماكاندىكى قەدىمكى شەھەر لوپ» غالىپ بارات ئەرك: «شىنجاڭ ئىجتىمائى پەنلەرتەتقىقاتى» ژورنىلى2003-يىلى1-سان [④] «تەكلىماكاندىكى قەدىمكى شەھەر لوپ» غالىپ بارات ئەرك: «شىنجاڭ ئىجتىمائى پەنلەرتەتقىقاتى» ژورنىلى2003-يىلى1-سان [⑤] لوپ ناھىيسىنىڭ خەرىتىلىك يەر ناملىرى تەزكىرىسى››1986-يىلى10-ئاي نەشىرى （بۇ مەزمۇن پۈتۈنلەي ئويلىرىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن،تور ئادرېسى::http://bbs.oylirim.cn/ ） لوپنۇر ئەدەبىياتى ژۇرنىلىنىڭ تۇنجى سانى

ھېسابات		ساقلاش	پارول قايتۇرىۋېلىش
پارول			ئەزا بۇلۇڭ