|
ئېلان ئورنى |
|
|
ماقالە مەزمۇنى |
| ئۇيغۇرلارنىڭ ئېلىپبەلىك يېزىق م... |
| يوللىغۇچى TarimDadxah كۆرۈش 7086 يوللانغان ۋاقتى 2008/2/15 14:35 ||مۇنبەردە كۆرۈش|| |
|
بايانات: بۇ ئەسەرنىڭ توردىكى ھوقۇقى پەقەت ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتىگىلا تەۋە، بۇ ئەسەرنى يوللىغۇچى ۋە تور بېكەت باشلىقلىرىنىڭ رۇخسىتىسىز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ئېلىكتىرونلۇق كىتاپ قىلىپ تارقىتىشقا رۇخسەت قىلىنمايدۇ جۇڭگودا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە غەرپكە تارقىلىشى ياسىن ھوشۇرئەلى [align=justify] مىلادى 12-ئەسىردىن 13-ئەسىرگىچە بولغان مەزگىلدە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىغا مۇھىم تۆھپە قوشقان يەنە بىر مىللەت回鹘(خۇيگۇ（لاردۇر. خۇيگۇلار بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادى بولۇپ،مىلادى 788-يىلدىن 13-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىغىچە يېزىلغان خەنزۇچە تارىخىي كىتابلاردا مۇشۇنداق ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە خاتىرىلەنگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى مىلادىدىن بۇرۇنقى3-ئەسىردە تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالى بىلەن بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبىدىكى بىپايان زېمىندا ياشىغان «دىڭلىڭ›› (丁零)لارغا تۇتىشىدۇ. مىلادى3-ئەسىردىن ئىلگىرى دىڭلىڭلار «دى››(狄)لار دەپ ئاتالغان. 3-ئەسىردىن كېيىن «دى››لار«چىلى››(«敕勒››) ياكى «گاۋچې››( «高车›› ـــــ ئېگىز ھارۋىلىقلارــــ قاڭقىللار) دەپ ئاتالغان. مىلادى 390-يىلى خەنزۇچە يازما خاتىرىلەردە «يۇەنخې››(«袁纥››) دېگەن مىللەت نامى خاتىرىلەنگەن، يۇەنخېلار قاڭقىللار ئېلىنىڭ تەركىبىي قىسمى ئىدى. يۇەنخې ۋە تارىخىي خاتىرىلەردە كېيىنچەرەك ئۇچرايدىغان «ۋېيخې››(韦纥)، «خۇيگۇ›› قاتارلىقلار «Uyghur›› نىڭ ئوخشاشمىغان تارىخىي دەۋردىكى ئاھاڭ تەرجىمىسىدۇر. مىلادى487-يىلى قاڭقىللار تەڭرىتاغلىرىنىڭ شەرقىي قىسمىدا قاڭقىللار ئېلىنى قۇرغاندا خۇيگۇلار قاڭقىللار قەبىلە ئىتتىپاقىدىكى بىر ئۇرۇق ئىدى. 541-يىلى(غەربىي ۋېي دەۋرى داتۇڭ سەلتەنەتىنىڭ7-يىلى) قاڭقىللار ئېلى زاۋال تاپتى. مىلادى627-يىلى(تاڭ سۇلالىسى جېنگۇەن سەلتەنەتىنىڭ -1 يىلى) ئۇيغۇرلار(خۇيگۇ) ئاقساقىلى بۇساتنىڭ باشلىشى بىلەن سىرتاردۇش قاتارلىق تۈركىي تىللىق قەبىلىلەرنى ئىتتىپاقلاشتۇرۇپ ناھايىىتى تېزلا زوركۈچ ھاسىل قىلىپ تۈرك قاغانلىقى(كۆك تۈرك قاغانلىقى)نى ھالاك قىلدى. شۇنىڭدىن كېيىن ئۇيغۇرلار قۇملۇقنىڭ شىمالى ۋە شەرقىي تەڭرىتاغ ئەتراپلىرىدا كۈنسېرى كۈچىيىپ تاڭ سۇلالىسى بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈپ سىرتاردۇش خانلىقىنى ھالاك قىلدى، دەل شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ئۇيغۇرلار قۇملۇقنىڭ شىمالىدىن تەڭرىتاغلىرى ۋە تارىم ئويمانلىقىغىچە بولغان زېمىندا سەل چاغلىغىلى بولمايدىغان قۇدرەتلىك كۈچكە ئايلاندى. مىلادى 9-ئەسىردىن 13-ئەسىرگىچە ئۇيغۇرلار تۇرپان، دۇنخۇاڭ(دەشتئاتا) قاتارلىق جايلاردا يەرلىك ھاكىمىيەت قۇرغان. بۇ جايلار شەرق-غەرب مەدەنىيىتى ئالمىشىدىغان ئۆتۈشمەيول بولغاچقا شەرق-غەرب مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ تۈرلۈك مەدەنىيەتلەرنىڭ ئۆزئارا ئۇچرىشىش تۈگۈنى بولۇپ قالغان. ئۇيغۇرلار تارىخىي تەرەققىيات داۋامىدا سىرتتىن كىرگەن تۈرلۈك دىن ۋە مەدەنىيەتلەرنى سىغدۇرۇپ ۋە قوبۇل قىلىىش ئارقىلىق شانلىق مەدەنىيەت يارىتىپ، شەرق-غەرب مەدەنىيىتىنىڭ ئالماشتۇرۇلىشى ئۈچۈن مۇھىم تۆھپە قوشۇپ، مول تارىخىي مەدەنىيەت مىراسلىرىنى قالدۇرغان. ئۇيغۇرلار قالدۇرغان بۇ قەدىمىي مىراسلار قەدىمقى غەربىي يۇرت ۋە شەرق-غەرب مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. مىلادى745-يىلى ئۇيغۇرلار ئورخۇن دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىدىكى ئوردۇبالىخ( قارابالاغاسۇن)نى پايتەخت ۋە سىياسىي مەركەز قىلغان قاغانلىق قۇرغان ھەمدە ئىدۇققۇت، تارىم ئويمانلىقىنىڭ شىمالى ۋە ئىككى دەريا ۋاداسى (ماۋارائۇننەھر) نى ئۆزىنىڭ كۈچ دائىرىسىگە ئالغان. مىلادى 755-يىلى تاڭ سۇلالىسى زېمىنىدە ئۆڭلۈگ-سۆيگۈن توپىلىڭى كۆتۈرۈلگەندە تاڭ سۇلالىسىنىڭ ياردەم سوراش ئىلتىجاسىغا بىنائەن ئۇيغۇر قاغانلىقى ئىككى قېتىم لەشكەر تارتىپ تاڭ سۇلالىسىنىڭ توپىلاڭنى تىنچتىشىغا ياردەم بەرگەن، شۇ مەزگىللەردە ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ قۇدرىتى تازا كۈچىيىپ مەنپەئەت دائىرىسىنى شەرقىي ئاسىيا ۋە ئوتتۇرا ئاسىياغىچە كېڭەيتكەن. 9-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىغا كەلگەندە ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ئارىسىدا ئىچكىي نىزا كۆتىرىلىپ، قاغانلىق ۋەزىيىتى داۋالغۇپ ئارقا-ئارقىدىن قاغان ئالماشقان، ئۇدا بىرنەچچە يىل تەبىئىي ئاپەتنىڭ قۇيرىقى ئۈزۈلمەي قاغانلىق ئىگىلىكى ۋەيران بولغان. مۇشۇنداق ئەھۋالدا مىلادى 840-يىلى(تاڭ سۇلالىسى كەيچېڭ سەلتەنەتىنىڭ5-يىلى) قاغانلىق پۇقرالىرىدىن قىرغىزلار توپىلاڭ كۆتۈرۈپ پايتەخت قارابالاغاسۇنغا باستۇرۇپ كېلىپ قاغانلىقنىڭ ھالاكىتىنى ئىلگىرى سۈردى. بۇ چاغدا پانتېكىن قاتارلىق خان جەمەتى ئەزالىرى ۋەزىر-ۋۇزرالىرىنىڭ ھېمايىسىدە 15قەبىلىنى باشلاپ قاغانلىق ئوردىسىنى غەربكە كۆچۈرۈپ يەتتەسۇ ۋادىسىغا كەلدى ھەمدە پانتېكىن ئۆزىنى200مىڭ پۇقراغا يابغۇ، دەپ جاكارلاپ كېيىنكى قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ قۇرۇلۇشىغا ئاساس سالدى(1). مىلادى866-يىلى ئۇيغۇلارنىڭ ئاتامانى بۆكەقۇن (仆固俊)ئۇيغۇر قوشۇنلىرىغا قوماندانلىق قىلىپ تۈبۈتلەر ئىلكىدىن ئىدۇققۇت، بېشبالىخ، بۈگۈر،كۈسەن قاتارلىق جايلارنى قايتۇرۇۋېلىپ تەڭرىتاغنىڭ شەرقى ۋە ئوتتۇرا قىسىمىدىكى ھەرقايسى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ كۈچىنى بىىرلىككە كەلتۈرۈپ، ئىدۇققۇتنى مەركەز قىلغان خاندانلىقنى شەكىللەندۈردى، بۇ تارىختا ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى، دەپ ئاتالدى. ‹‹يۇەن سۇلالىسىتارىخى.بارچۇقئارت تېكىننىڭ تەرجىمىھالى››دا خاتىرىلىنىشىچە، ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ خان جەمەتى ئورخۇن ئۇيغۇر قاغانلىقى خان جەمەتىنىڭ بىۋاسىتە ئەۋلادلىرىدىن بولغان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە گەنجۇ قاتارلىق جايلاردىكى خېشى( غەربىي خۇاڭخې) ئۇيغۇرلىرى گۇرۇھى ياغلاقارنى ئۆزىگە ئاتامان قىلغان. گەنجۇ ئۇيغۇرلىرى ھۆكۈمرانلىقىدىكى ھەرقايسى قەبىلىلەر تارقاق بىرلەشمە ھاكىمىيەت بولۇپ، بۇ ھاكىمىيەت تەركىبىگە كىرگەن باشقا مىللەتلەرمۇ ئۇيغۇر قاغانىنىڭ ئالىي ھامىيلىقىنى ئېتراپ قىلغان، ئەمما ھەرقايسى قەبىلىلەر ئۆزلىرىنىڭ ئىچكىي ئىشلىرىغا ئۆزلىرى ئىگە بولغان، سۇڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن خوڭ خاۋ ‹‹ دەشت- چۆل دىيارىدا ئاڭلىغانلىرىم. ئۇيغۇرلار›› دا ئۇلار ھەققىدە «گەنجۇ، لياڭجۇ، گۇاجۇ، شاجۇلاردا ھەرقايسى قەۋملەر ئۆز ھۆكۈمرانلىرىنى تىكلىگەن ، تائىپىلەرمۇ ئۆز ئاتامانلىرىغا ئىتائەت قىلغان»دەپ خاتىرىلىگەن. بۇنىڭ ئىچىدە مۇستەقىللىقى بەكرەك كۈچلۈك بولغان خەنزۇلار ئاتامانىدىن جاڭ، ساۋ جەمەتلىرى شاجۇ، گۇاجۇغا ئىگىدارچىلىق قىلغان ھەمدە لياڭجۇدا ئولتۇراقلاشقان تۈبۈتلەرنىڭ جېلۇڭ، ليۇگۇ قەبىلىلىرىگە باش بولغان. گەنجۇ ئۇيغۇرلىرى سىياسىي جەھەتتە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىگە تەۋە بولغان. [align=justify]مىلادى10-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا شەرقتە ئىۋىرغول،غەربتە كېنگىت (قاراشەھەر)، كۈسەن، شىمالدا بەشبالىخ ئىدۇققۇتنى مەركەز قىلغان ئۇيغۇر ئېلىگە قارىغان. شىمالىي سۇڭ سۇلالىسىنىڭ ئەلچىسى ۋاڭ يەندې مىلادى981-يىلى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىگە ئەلچىلىككە بارغاندا قالدۇرغان خاتىرىسىدە يېزىلىشىچە ئەينى چاغدا ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى جەنۇبىي تۈركلەر(كۆكتۈركلەر)، شىمالىي تۈركلەر(كۆكتۈركلەر)، چوڭ چىگىللەر، كىچىك چىگىللەر،ياغما،قارلۇق،قىرغىز، بارمان، ئۈرۇن قاتارلىق نۇرغۇن قەبىلىلەرگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ زېمىنى كۈنچىقىشتا قۇمۇلدىن ئۆتۈپ تاڭغۇتلارغا، جەنۇبى تەكلىماكان قۇملىقىغا، كۈنپېتىشتا قاراخانىلار زېمىنىغا، شىمالدا قۇربانتوڭغۇس قۇملىقىغا تۇتاشقان(2).تۇرپاندىن قېزىۋېلىنغان بىرتاختايغائويۇلغان ئۇيغۇرچە ھۆججەتتە، ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ زېمىنى كۈنپېتىشتا ئىسسىقكۆلنىڭ غەربىدىكى بارسخانغا تۇتىشىدىغانلىقى خاتىرىلەنگەن(3). ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ مەمۇرىي مەركىزى ئىدۇققۇت شەھىرى (بۈگۈنكى تۇرپاننىڭ سىڭگىم ئەتراپىدا)گە تەسىس قىلىنغان. بەشبالىخ ئۇيغۇر ئېلى قاغانىنىڭ سالقىندايدىغان جايى ياكى يازلىق ئاستانىسى بولۇشى مۇمكىن. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئالىي ھۆكۈمرانى «ئىدۇققۇت» ، دەپ ئاتالغان ، بۇ «مۇقەددەس بەخت» دېگەنلىكتۇر. خۇاڭ ۋېنبى ئەپەندى تۇرپاندىن تاپقان بىر پارچە ئۇيغۇرچە مانى دىنىغا ئائىت ھۆججەتكە خەنزۇچە« 大福大回鶻國»( بۈيۈك ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى )دېگەن خەت ئويۇلغان تامغا بېسىلغان(4). ئىدۇققۇتلۇق(پادشاھلىق) قاغانلىقنىڭ نەسەبتىن نەسەبكە مىراس قالىدىغان ئالىي پەرمان چىقارغۇچىسى ۋە ئالىي ئىجرائىيە ئەمەلدارى بولغان. ئىدۇققۇت 9 ۋەزىر، تۇتۇقبەگ (ۋالىي)، ئەدلىيە ئەمەلدارى ۋە ھەردەرىجىلىك بەگلەرنى تەيىنلىگەن. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى قاغانلىق قۇرۇلغان دەسلەپكى چاغدىن باشلاپلا نۇرغۇن ئەل ۋە مىللەتلەر بىلەن قويۇق مۇناسىۋەت ئورناتقان، بۇ، ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت، ئىقتىساد جەھەتتىكى تەرەققىياتىدا مۇھىم رول ئوينىغان. ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى ئۆزىنىڭ كۈنچىقىش تەرىپىدىكى شىمالىي سۇڭ، لياۋ سۇلالىرى ۋە ئالتۇن خانلىقى(جىن سۇلالىسى)بىلەن بولغان سىياسىي، ئىقتىسادىي ئالاقىسىنى كۈچەيتكەن.ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى شىمالىي سۇڭ سۇلالىسىغا كۆپ قېتىم ئەلچى ئەۋەتىپ ئۇيغۇر ئېلىنىڭ يەرلىك تاۋارلىرىدىن سوۋغا تەقدىم قىلغان. مىلادى 981-يىلى(شىمالىي سۇڭ سۇلالىسى تەيپىڭ شىڭگو سەلتەنەتىنىڭ6-يىلى) شىمالىي سۇڭ سۇلالىسى ئۆزئەلچىسى ۋاڭ يەندېنى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىگە ئەۋەتكەن، ۋاڭ يەندېنىڭ ئەلچىلىك خاتىرىسى بۈگۈنكى كۈندە ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرىنى تەتقىق قىلىشتا ناھايىتى قىممەتلىك تارىخىي ماتېرىيال بولۇپ قالماقتا. ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۆزلىرىنىڭ كۈنپېتىش قوشنىسى قاراخانىلار دۆلىتى ۋە پېرسىيە، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھەرقايسى جايلىرى ھەمدە ھىندىستان بىلەن بولغان ئىقتىساد، مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئالاقىسىمۇ ناھايىتى قويۇق ئىدى. بۇدپەرەست ئىدۇققۇت ئۇيغۇرئېلى بىلەن كاشىغەرنى مەركەز قىلغان مۇسۇلمان قاراخانىلار دۆلىتى گەرچە بىربىرىگە مۇخالىپ ئىككى دىنغا ئېتىقاد قىلسىمۇ ئەمما ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى مەدەنىيەت ۋە سودا ئالاقىسى تەسىرگە ئۇچرىمىغان. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە بوستانلىقلار ناھايىتى كۆپ بولۇپ، مول سۇ مەنبەسى ۋە خېلىلا ئىلغار سۇئىنشائاتى قۇرۇلۇشى بار ئىدى. بۇ ئەلدە كۈن نۇرىنىڭ يورۇتۇش ۋاقتى ئۇزۇن، كېچە بىلەن كۈندۈزدىكى تېمپراتۇرا پەرقى بىرقەدەر چوڭ بولۇپ، بۇلار يېزائىگىلىكىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن پايدىلىق شارائىت ئىدى. شۇ زاماندا ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى ئۆزىنىڭ تەرەققىي قىلغان يېزا ئىگىلىكى ۋە باغۋەنچىلىكى بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادا مەشھۇر بولغان. يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرىدىن بۇغداي، شال، ئارپا، كۆممەقوناق، تۈرلۈك پۇرچاق مەھسۇلاتلىرى قاتارلىق ئاشلىق زىرائەتلىرى ۋە پاختا، ئۈزۈم، تۈرلۈك مېۋە-چىۋە قاتارلىقلار ئىقتىسادىي زىرائەتلىرى بولغان. تۇرپاندىن چىقىدىغان پاختىنىڭ سورتى ناھايىتى ئەلا بولۇپ، ئەتراپتىكى ئەللەرگە مەشھۇر ئىدى. تۇرپاندا ئۆستۈرۈلىدىغان ئۈزۈمنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ بولغان ھەم بۇ يەردىن چىقىرىلىدىغان ئۈزۈم ھاراقلىرى ئۆزىنىڭ خۇشبۇيلىقى ۋە سۈپىتىنىڭ ياخشىلىقى بىلەن ئەتراپتىكى ئەللەردە داڭق چىقارغان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە چارۋىچىلىق ھەم قول ھۈنەرۋەنچىلىكمۇ ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە ناھايىتى تەرەققىي قىلغان. بۇ ئەلدىكى ئاتلارنىڭ نەسلى ناھايىتى ياخشى بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە مەشھۇر ئىدى. چارۋىچىلىق ئىگىلىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە ناھايىتى مۇھىم ئورۇندا تۇراتتى. تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىدا بىپايان يايلاقلار بولۇپ، ئات، كالا، قوي، تۆگە، ئېشەك قاتارلىق ئۆ ھايۋانلىرىنى بېقىشقا تولىمۇ ماس كېلەتتى. ئۇيغۇر ئېتى ئۆزىنىڭ ئەلا نەسلى بىلەن قەدىمدىنلا مەشھۇر بولۇپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خەلقىنىڭ ئالقىشىغا سازاۋەر بولغان، مۇنداقچە ئېيتقاندا ئۇيغۇر ئاتلىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەن بولىدىغان سودىدىكى ئاساسلىق تاۋار ئىدى. تارىختا ئۇيغۇر ئېلى بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئوتتۇرىسىدا زور كۆلەملىك ئات سودىسى ئۈزۈلمەي كەلگەن، ئاز بولغاندا بىرەرمىڭ، كۆپ بولغاندا نەچچە مىڭ ئات سودىسى بولغان. تارىخىي ماتېرىياللاردا خاتىرىلىنىشىچە، كۆلىمى ئەڭ زور بولغان بىر قېتىملىق ئات سودىسى مىلادى 1085-يىلى( يۇەنفېڭ سەلتەنەتىنىڭ 8-يىلى ) قىلىنغان بولۇپ، 20مىڭ ئۇيغۇر ئېتى سۇڭ سۇلالىسىگە ئېلىپ بېرىلىپ سودا قىلىنغان. مىلادى1206-يىلى تېمۇرچىن غونان دەرياسى(ئونان دەرياسى؟)نىڭ باش ئېقىنىدا موڭغۇل ئاقسۆڭەكلىرىنى قۇرۇلتايغا چاقىرىپ ئۆزىنى «چىڭگىزخان»،ئېلىنى«يەكە موڭغۇل ئۇلۇس ،Yeke Mongghul Ulusيەنى بۈيۈك موڭغۇل ئېلى»دەپ ئاتىدى. چىڭگىزخان دۆلەت قۇرۇش بىلەن بىللە يەنە موڭغۇل ئېلىنىڭ مىڭبېگى، يۈزبېگى، ھىماتچى قوشۇن، دارۇغاچ ، جاساق قاتارلىق بىرقاتار تۈزۈملىرىگە ئاساس سېلىپ بەردى. چىڭگىزخان ئۆزئېلىنى قۇرۇپ ئۇزاق ئۆتمەي ئىلگىر-ئاخىر تەڭرىتاغلىرىنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىنى ھەمدە غەربىي لياۋ سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى رايونلارنى بويسۇندۇرۇپ ئاندىن تاڭغۇتلارنى بويسۇندۇردى. موڭغۇل ئېلى قۇرۇلغان دەسلەپكى چاغلاردا ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىدۇققۇتى(بارچۇقئارت تېكىن) چىڭگىزخانغا بەيئەت قىلىپ موڭغۇل ئاقسۆڭەكلىرىنىڭ چوڭقۇرئىشەنچىسىگە ئېرىشتى ھەمدە چىڭگىزخان ئۇرۇق-تائىپىلەرنى ئۆزىگە ئوغۇل قىلىۋالىدىغان ئادىتى بويىچە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىدۇققۇتىنى ئۆزىگە «5-ئوغۇل»قىلىۋالدى ۋە مەلىكىسى(چوڭ ئوغلى جۇجىنىڭ قىزى) ئالتان بېكەنى ئۇنىڭ نىكاھىغا بەردى. ئۇيغۇرلار كۆپ قېتىم جازا يۈرۈشىگە ئاتلىنىپ موڭغۇل قوشۇنلىرى بىلەن بىللە ئوتتۇرا ئاسىيا، تاڭغۇتلارنى بويسۇندۇرۇشتا كاتتا تۆھپىلەرنى ياراتتى. شۇ سەۋەبلىك بولسا كېرەك، تارىختا چىڭگىزخاننىڭ ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى بىلەن باشقا بويسۇندۇرۇلغان ئەللەرگە تۇتقان مۇئامىلىسىمۇ ئوخشىمىغان ئىدى، يەنى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى داۋاملىق تۈردە موڭغۇل ئېلىنىڭ ھامىيلىقىدىكى دۆلەت سۈپىتىدە ساقلىنىپ قالدى. ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت سەۋىيەسى موڭغۇل ئاقسۆڭەكلىرىدىن خېلىلا يۇقىرى بولغانلىقتىن موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى ئۇيغۇرلارنى ناھايىتى ئەتىۋارلىدى. موڭغۇل ئېلى قۇرۇلغان دەسلەپكى چاغلاردا موڭغۇللارنىڭ يېزىقى يوق ئىدى، شۇڭا نۇرغۇن ئۇيغۇر باخشىلىرى موڭغۇل ئېلىنىڭ ھاكىمىيەت قاتلىمىغا قوبۇل قىلىنىپ ئۇلارنىڭ ئەقىل-پاراسىتى جارى قىلدۇرۇلدى، يەنە بەزى ئۇيغۇرلار چىڭگىزخاننىڭ ھوزۇرىدا باخشىلىق(ئوقۇتقۇچىلىق) قىلىشقا ئېلىپ قېلىندى، ھەتتا بەزىلىرى چىڭگىزخاننىڭ خاس مۇشاۋۇرلىقىغا ئېلىپ قېلىندى. مەسىلەن ئۇيغۇر باخشى تاتاتوڭا«پەم-پاراسەتلىك،سۆزمەن،ئۆزئېلىنىڭ تىل-يېزىقىغا پىششىق»بولغانلىقتىن دەسلەپتە نايمان ئوردىسىدا تايانخاننىڭ مۆھۈردارى ۋە خەزىنىچىسى بولغان. چىڭگىزخان نايمان ئېلىنى بويسۇندۇرغاندا تۇتقۇن قىلىنغان ، بۇ زاتنىڭ پاراسىتى ۋە ئۆزىنىڭ خانىغا ساداقەتمەنلىكى چىڭگىزخانغا ياراپ قالغانلىقتىن چىڭگىزخان ئۇنى ئوغۇللىرىغا ئۇيغۇر يېزىقىدا موڭغۇل تىلىنى يېزىشنى ئۆگىتىشكە بۇيرۇغان(5). موڭغۇللار ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنى قولىغا ئېلىپ يۇەن سۇلالىسىنى قۇرغاندىن كېيىن ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ۋە زىيالىيلىرىنىڭ سىياسىي قابىلىيىتى ۋە يوشۇرۇن ئىقتىدارى تولۇق جارى قىلدۇرۇلدى ھەمدە ئىلگىر – ئاخىر 17 نەپەر ئۇيغۇر يۇەن سۇلالىسىنىڭ قارادىۋان مەھكىمىسىدە ۋەزىپە ئۆتىدى، بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئۈچ كىشى قارادىۋان مەھكىمىسىدە سولقول ۋەزىر ( رەسمىي 1-دەرىجە )لىككە،يەنە 20ئادەم قېتىم قارادىۋان مەھكىمىسىدە خانلىق مۇئەككىلى [دىۋان ۋازارەت مۇئەككىلى] (قوشۇمچە1-دەرىجە)لىك ۋەزىپىسىگە،ئالتە ئادەم قېتىم ئوڭقول ۋەزىر ۋە سولقول ۋەزىر( رەسمىي 2-دەرىجە)لىككە، بەش ئادەم قېتىم دۆلەت ئىشلىرى بويىچە مۇئاۋىن ۋەزىر(قوشۇمچە2-دەرىجە) لىككە قويۇلدى(6). ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى يۇەن سۇلالىسىنىڭ سىياسىي سەھنىسىدە ياراتقان تۆھپىلەر ئۇلارنىڭ ئائىلە مۇھىتى ۋە يۈكسەك مەدەنىيەت ساپاسى بىلەن مۇناسىۋەتلىكتۇر. مەسىلەن، ئارغۇن سالىنى ئالايلۇق، ئۇنىڭ بوۋىسى ئاتا سالى بۇددا ئىلمىدە كامالەتكە يەتكەن بولسا ، ئاتىسى قۇت سالى ترىپتاكا(بۇددا نوملىرىنىڭ جەمئىيسىنىڭ نامى) نى تولۇق تەفسىر قىلالايدىغان يېتۈك ئالىم ئىدى، شۇڭا ئۇ مىلادى 1275-يىلى(جىيۇەن سەلتەنەتىنىڭ 12-يىلى)«بۇددا تەفسىر مەھكىمىسىنىڭ ئالىي باشقۇرغۇچىسى، كاھىنلار كېڭىشىنىڭ بېگى، باش چاۋۇش مەھكىمىسىنىڭ ياردەمچى ئەمەلدارى، چاۋۇش بېگى »بولغان. مۇشۇنداق كاتتا مەرتىۋىلىك، ئالىي مەلۇماتلىق ئائىلە مۇھىتىدا ئۆسكەن ئارغۇن سالى«بالا چاغلىرىدىلا ئەقىللىق بولۇپ، دۆلەت ئۇستازى باسپادىن ئىلىم ئۆگەنگەن، ئۇ بىرنەچچە دۆلەتنىڭ تىلىنى پىششىق ئىگىلىگەن، پادشاھ ئۇنىڭ يەنە نوم – دەستۇرلارغا تەبىر بېرىش،تارىخشۇناسلىق، مۇنەججىملىك، كالېندارچىلىق ئىلمى، ئۆلچەش- سىزىش ئىلمى، تېبابەتچىلىك ، دورىگەرلىك ئىلمى ، كۈتۈنۈش ئىلمى قاتارلىقلارغا پىششىق ئىكەنلىكىدىنمۇ خەۋەر تاپتى(7). ليەن شىشيەننىڭ ئاتىسى بۇرۇلمىش قايا خوجايىنىغا ئەگىشىپ چىڭگىزخانغا بەيئەت قىلغاندىن كېيىن چىڭگىزخاننىڭ خاس قورۇقچىسى بولغان. چىڭگىزخان غەربكە يۈرۈش قىغاندا بۇرۇلمىش قايا قوشۇن بىلەن بىللە يولغا چىققان، بۇرۇلمىش قايا قورقۇنچنى، چارچاشنى بىلمەيدىغان باتۇر ئەزەمەت بولغاچقا چىڭگىزخان ئۇنى تارتتۇقلاپ قوي، ئات ۋە چېدىرئىنئام قىلغان ھەمدە قىتان مەلىكىسى يەنى گۆرخاننىڭ قىزى شىموشىنى نىكاھلاپ بەرگەن. سىباننىڭ ئاتىسى كۆلبىئۆز(يۇەن سۇلالىسىدە ئۆتكەن داڭلىق ئۇيغۇر سانغۇن) «چىڭگىزخاننىڭ جازا يۈرۈشى قىلىشقا ئاتلانغىنىنى ئاڭلاپ، قول ئاستىدىكى لەشكەرلىرىنى باشلاپ چىڭگىزخانغا بەيئەت قىلىدۇ ھەمدە مۇسۇلمان ئۇيغۇر ئېلىنى ئېلىشتا بىرنەچچە قېتىم تۆھپە يارىتىدۇ»(8). ئۇيغۇرلاردىن يەنە تابىن چىڭگىزخان جازا يۈرۈشىگە ئاتلانغان چاغدىكى موڭغۇل قوشۇنلىرىنىڭ ۋەھشىيلەرچە يۈرگۈزگەن قانخورلۇقلىرىنى كۆرۈپ قاتتىق قايغۇرغان ۋە ئۆكۈنگەن ھەمدە موڭغۇل قوشۇنىدىكى لەشكەربەگلىرىگە نەسىھەت قىلغان ھەم ئاگاھلاندۇرۇپ : «پۇقرا دۆلەتنىڭ ھۇلى، بۇنداق قىرغىنچىلىق قىلىشنىڭ دۆلەتكە نېمە پايدىسى؟ »دېگەن، ئۇنىڭ بۇنداق پۇقراپەرۋەرلىكىنى كۆرگەن چىڭگىزخان ئۇنى كاتتا ئىنئاملار بىلەن تارتتۇقلىغان (9). چىڭگىزخان ئۇيغۇر ئېلىنى تىزگىنلەپ تۇرۇش ئۈچۈن نۇرغۇن ئۇيغۇردارۇغاچ ( دارۇغاچ ــــــ يەرلىك لەشكىرىي، مۈلكىي ئەمەلدارلارنى ئۈستىدىن نازارەت يۈرگۈزىدىغان ئەڭ ئالىي ئەمەلدار) ،ئۇيغۇر باش جازا بېگى قاتارلىقلارنى ئەۋەتكەن.قۇبلايخان يۇەن سۇلالىسىنى قۇرغان چاغدا ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ۋە يۇقىرى تەبەقەلىرىمۇ مۇھىم رول ئوينىغان. بۇرۇلمىش قايانىڭ ئوغلى ليەن شىشيەن بالا چاغلىرىدىن باشلاپلا ئائىلىدە ياخشى تەربىيە ئالغاچقا بۇددا دەستۇرلىرى ۋە تارىخنامىلەرنى شەرھلىيەلەيدىغان قابىلىيەت يېتىلدۈرۈپ «ليەن مېڭزى» دېگەن ئاتاققا نائىل بولغان. مىلادى 1249-يىلى ليەن شىشيەن ئاتىسى بۇرۇلمىش قاياغا ئەگىشىپ خانبالىختىكى قۇبلاي ھوزۇرىغا تاۋابقا بارغان ھەمدە تاۋابتىن كېيىن خانبالىختا قېلىپ قۇبلاي ئوردىسىدا خىزمەتتە بولغان، كېيىن ئۇ ئۆزىنىڭ قابىلىيىتى ئارقىلىق ئوڭقول ۋەزىر، خانلىق مۇئەككىلى قاتارلىق ۋەزىپىلەردە بولغان. كېيىنكى كۈنلەردە قۇبلاي بۈيۈك خانلىق تەختىگە ئولتۇرغاندا شەنشى-گەنسۇ رايونلىرىدىكى ئەلى بۇقا( ئەركبۇغ ؟ ئارىغ بۆكە؟ــــ تەرجىمان) گۇرۇھىنىڭ تەسىرىنى تازىلاش قاتارلىق بىر قاتار ۋەقەلەر ۋە موڭغۇللار، رەڭدار كۆزلۈكلەر ۋە خەنزۇلار جەمئىيىتىنى ماسلاشتۇرۇش جەھەتلەردە ليەن شىشيەن قاتارلىق ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان(10). مىلادى 1269-يىلى قايدۇ يۇەن سۇلالىسىگە قارىشى توپىلاڭ كۆتۈرگەندە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى موڭغۇل ئاقسۆڭەكلىرىنىڭ جازا يۈرۈش ئۇرۇش مەيدانىغا ئايلاندى. 1275-يىلى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئاستانىسى ئىدۇققۇت شەھىرى مۇنقەرز بولۇپ پۇقرالار تەرەپ-تەرەپكە كۆچۈپ كەتتى، ئىگىلىك ۋەيران بولۇپ دۆلەت زاۋاللىققا يۈزلەندى. 1283-يىلى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ خان جەمەتى گەنسۇنىڭ يۇڭچاڭ ئايمىقىغا كۆچۈپ كەتتى، تۇرپان رايونىدا ئۇيغۇر خان جەمەتى بىلەن زىچ ئالاقىسى بولغان بۇددا دىنىمۇ خارابلاشتى. [align=justify]مىلادى1346-يىلى تۇغلۇق تۆمۈر چاغاتاي خانلىقىنىڭ تەختىگە ئولتۇرغاندىن كېيىن ئىسلام دىنى شەرقىي تەڭرىتاغ رايونىدىكى تۇرپان، بەشبالىخ قاتارلىق جايلاردا تەدرىجىي ھۆكۈمران ئورۇنغا ئۆتتى. مىڭ سۇلالىسى يۇڭلې سەلتەنەتىنىڭ 12-يىلى ( مىلادى 1414-يىلى ) چېن چېڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھېرات، سەمەرقەند قاتارلىق جايلارغا ئەلچىلىككە بېرىش يولىدا تۇرپاندىن ئۆتكەندە بۇ يەردە «بۇدداغا ئېتىقاد قىلىدىغانلارنىڭ بارلىقىنى، راھىب ۋە بۇتخانىلارنىڭ كۆپلىكىنى»، ئەمما راھىب ۋە بۇتخانىلارنىڭ سوغۇق مۇئامىلىگە ئۇچراپ «چۆلدەرەپ» قالغانلىقىنى كۆرگەن. 15-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە ئەسلىدىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى زېمىنى تەلتۆكۈس ئىسلاملىشىپ بولغان(11). دۇنخۇاڭ(دەشتئاتا) تارىخىدا ئۇيغۇرلار نەچچە ئەسىر پائالىيەت قىلغان،ھەتتابۇ يەردە يەرلىك ھاكىمىيەتمۇ قۇرغان. مىلادى1-ئەسىردىن ئېتىبارەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادى بولغان تېلىلار ۋە قاڭقىللار بۇ يەردە ماكانلاشقان.9-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا شىمالىي چۆللۈك( ئورخۇن) ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ يىمىرىلىشى زور تۈركۈمدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ جەنۇبقا كۆچۈشىگە سەۋەب بولدى، يەنى بۇ چاغدا زور بىرتۈركۈم ئۇيغۇرلار گەنسۇنىڭ جاڭيې، دەشتئاتا (دۇنخۇاڭ)، ۋۇۋېي، خېلەنشەن، تيەنشۈي، ئېرگۇنا دەرياسى ۋادىسى، جيۇچۇەن قاتارلىق جايلىرىغا كېلىپ ماكانلاشتى(12). يۇقىرىقى رايونلار خېشى ئەتراپىدا (خۇاڭخېنىڭ غەربى رايونى) بولغاچقا تارىخىي ئەسەرلەردە بۇ رايونغا ماكانلاشقان ئۇيغۇرلارمۇ بىردەك «خېشى ئۇيغۇرلىرى»، دەپ ئاتالدى. خېشى ئۇيغۇرلىرى ئىچىدە گەنجۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ كۈچى ھەممىدىن زور بولغان. بۇ ئۇيغۇرلار دەسلەپتە تۈبۈتلەرگە قارام بولغان، ئەمما تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدىكى جاڭ يىچاۋ گۇاجۇ، شاجۇ، ئىۋىرغول، سۇجۇ، پشامشان، گەنجۇ قاتارلىق 11ئايماققا ھېراۋۇل بولۇپ تۇرغان چاغلاردا ۋاقتىنچە بىر مەزگىل جاڭ يىچاۋ ھاكىمىيىتىگە قارام بولغان. جاڭ يىچاۋنىڭ خېشى رايونىدىكى كۈچى تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى بىرنەچچە يىلىغىچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان. بەش دەۋر مەزگىلىدە تۈبۈتلەر زاۋال تېپىپ ئۇيغۇرلار باش كۆتۈرۈشكە باشلىدى ھەمدە ئوردىسىنى گەنجۇغا قارارلاشتۇردى. كېيىنكى تاڭ سۇلالىسى تيەنچېڭ سەلتەنەتىنىڭ 3-يىلى (مىلادى 928-يىلى) يېڭىلا تەختكە چىققان ئادويۈ تېكىن(ياغلاقار ئۇرىقىدىن بولغان قاغان) تاڭ مىڭزۇڭ ئوردىسىغا ناھايىتى چوڭ بىر ئەلچىلەر ئۆمىكى ئەۋەتكەن، تاڭ مىڭزۇڭ بۇ ئەلچىلەر ئۆمىكىنى شەخسەن ئۆزى قوبۇل قىلغان ھەمدە ئادويۈ تېكىنگە«ئىتائەتمەن قاغان»دېگەن ئوتۇغات نامى بەرگەن. گۇاجۇ، شاجۇ قاتارلىق ئايماقلار جاڭ يىچاۋنىڭ قولىدىن جاڭ فېڭنىڭ ئىلكىگە ئۆتۈپ جاڭ فېڭ ئۆزىنى «ئالتۇنتاغدىكى ئاقيەكتەكلىك تەڭرىنىڭ ئوغلى»دەپ ئاتىۋالغان. دەل شۇ زاماندا گەنجۇ ئۇيغۇرلىرى ئىچكىرىگە بارىدىغان يولنى تىزگىنلىۋالغان بولغاچقا ئالتۇنتاغ بەگلىكىنىڭ ئەشەددىي رەقىبى بولۇپ قالغان. بۇ «تەڭرى ئوغلى» بىلەن ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئۇزۇنغا سوزۇلغان ئۇرۇش بولۇپ، ئاخىرقى ھېسابتا ئۇيغۇرلار غالىب كەلگەن ھەمدە سۈلھى تۈزۈلۈپ جاڭ فېڭ ئۇيغۇر قاغانىنى «ئاتا» تۇتقان. 10-ئەسىردە گەنجۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ 300مىڭ ئاھالىسى بارلىقى خاتىرىلەنگەن. بۇ مەزگىلدىكى گەنجۇ ئۇيغۇرلىرى فېئودال پاترىئارخاللىق جەمئىيەتتە ئىدى، خېشى ئۇيغۇرلىرى ھاكىمىيىتىنىڭ ئالىي ھۆكۈمرانى قاغان ئىدى. قاغاننىڭ ئاستىدا ۋەزىر، تېكىن، بۇيرۇق، تۇتۇق (باسقاقبەگ) ، سانغۇن قاتارلىقلار بولغان. 10-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا خېشى ئۇيغۇرلىرىنىڭ كۈچى تەدرىجىي زورىيىپ دەشتئاتا(دۇنخۇاڭ) رايونىنى ئىلكىگە ئېلىۋالغان، مىلادى 1068-يىلى تاڭغۇت لەشكەرلىرى بۇ رايونغا ئومۇمىييۈزلۈك ھۇجۇم قوزغىغانغا قەدەر ئۇيغۇرلار بۇ رايوندىكى ئاساسلىق سىياسىي كۈچ بولۇپ قالغان(13). مىلادى 1259-يىلى مۆڭگۈخان تەخت ئۆتكۈزۈپ بېرىشى بىلەنلا ئەلى بۇقا( ئەركبۇغ ؟ ئارىغ بۆكە؟ــــ تەرجىماندىن) توپىلىڭى پارتلاپ ئۇيغۇرلار يېرى ئۇدا بىرنەچچە يىل بالايىئاپەت پاتقىقىغا پېتىپ قالدى. قۇبلاي ئەلى بۇقانى تىنچىتقاندىن كېيىن يۇەن ئوردىسى ناھايىتى تېزلا ئۇيغۇر يېرىگە بولغان ھۆكۈمرانلىقىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ قوچقار تېكىننى داۋاملىق ئىدۇققۇتلۇققا تەيىنلىدى. ئۇزاق ئۆتمەي ئوگداينىڭ ئەۋلادىدىن بولغان قايدۇ لەشكەر تارتىپ تەپرىقىچىلىك (بۆلۈنمىچىلىك) يۈرگۈزدى، شىمالىي چۆللۈك بىلەن پۈتكۈل غەربىي شىمال قايتىدىن ئۇرۇش پاتقىقىغا پېتىپ قالدى. جىيۇەن سەلتەنەتىنىڭ 12-يىلى يەنى مىلادى 1275-يىلى دۇۋا لەشكەر تارتىپ قوچۇنى مۇھاسىرىگە ئېلىۋالدى، ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىدۇققۇتى قوچقار تېكىن ئاستانىنى 6 ئايغىچە قاتتىق ساقلىغان بولسىمۇ ئاخىر ئوزۇق – تۈلۈك ئۈزۈلۈپ ئۇرۇشىۋېرىشكە ماجالى قالمىغاندا قىز بېرىپ سۈلھى قىلىشقا مەجبۇر بولۇپ دۇۋانى مۇھاسىرىنى بوشاتقۇزدى. جىيۇەن سەلتەنەتىنىڭ 14-يىلى يەنى مىلادى 1277-يىلى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىدۇققۇتى قوچۇدىن ۋاز كېچىپ قامىل (قۇمۇل) غا كۆچتى(14). ئارىدىن ئۇزاق ئۆتمەي دۇۋا يەنە لەشكەر تارتىپ قامىلغا ھۇجۇم قىلغاندا قوچقار تېكىن ئۇرۇشتا قازا قىلدى، قوچقار تېكىننىڭ ئوغلى نۇرىن تېكىن لەشكەر – ئاۋاملىرىنى باشلاپ شەرق تامان يۈرۈپ گەنسۇنىڭ يۇڭچاڭ ئايمىقىغا كەتتى، شۇنى جەزملەشتۈرۈشكە بولىدۇكى ، بۇ كۆچكۈن ئاۋام ئارىسىدا نۇرغۇن بۇددىست ئۇيغۇر ئاۋام بار ئىدى(15). قانداشلىق ۋە مەدەنىيەت جەھەتتە ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋىتى بولغانلاردىن يەنە قاراخانىلار دۆلىتى بار. 9-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن 13-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە مەۋجۇد بولغان قاراخانىلار دۆلىتى تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربى، پامىرنىڭ شىمالى ۋە يەتتەسۇ ۋادىسىدىكى ئۇيغۇرلار قارلۇق ۋە باشقا تۈركىي قەۋملەرنى بىرلەشتۈرۈپ قۇرغان ھاكىمىيەت. بۇ خانلىقنىڭ ھاكىمىيەت بېشىدىكى تەبىقىنىڭ يادروسى ئۇيغۇرلارنىڭ ياغما قەبىلىسى. قاراخانىلار خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى كۆل بىلگە قادىرخاندۇر. قاراخانىلار خانلىقى گۈللەنگەن دەۋردە زېمىنى تارىم ئويمانلىقىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غەربىي قىسىمىنى، ئىلى دەريا ۋادىسىنى ۋە بالقاش كۆلىنىڭ جەنۇبى، چۇ دەريا ۋادىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، غەربىي چېگرىسى ھەتتا سىر دەرياسى بىلەن ئامۇ دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىنىدىكى رايونلارغىچە سوزۇلغان. قاراخانىلار خانلىقى بىلەن ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ چېگرىسى كۇچا بىلەن بۈگۈر ئارىلىقىغا توغرا كەلگەن. [align=justify]قاراخانىلار خانلىقىنىڭ سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي تۈزۈمى كۆپ تەرەپلەردىن قارلۇق، ياغما قەبىلىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي قەۋملەرنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارسلىق قىلىش ئاساسىدا شەكىللەنگەن، شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە سامانىيلار قاتارلىق ئىسلام ئەللىرىنىڭ ئىجتىمائىي تۈزۈم قۇرۇلمىسىنىڭ تەسىرىگىمۇ ئۇچرىغان. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان سەلتەنەت سۈرگەن دەۋردە خانلىق ئومۇمىييۈزلۈك روناق تاپقان، ئىسلام دىنى ئومۇمىييۈزلۈك قوبۇل قىلىنغان. مىلادى 955-يىلى يەنى ھىجرىيە 344-يىلى سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ۋاپات بولغاندىن كېيىن تەخت ۋارىسى ــــ چوڭ ئوغلى بايتاش تەختكە چىقىپ ئۆزىنى ئارسلانخان، دەپ ئاتىغان ھەمدە 960-يىلى ئىسلام دىنىنى دۆلەت دىنى ، دەپ جاكارلىغان. نەتىجىدە ئەرەب – پارسلارنىڭ ئىسلام مەدەنىيىتى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ بۇخارا، سەمەرقەند، خارەزم قاتارلىق جايلىرىدىكى تۈرك ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرى قاتتىق كۈچەيگەن⒃. ھارون بۇغراخانⅡتەختتە ئولتۇرغان مەزگىل (مىلادى 1074-يىلدىن 1102-يىلغىچە) دۆلەت مۇقىم بولغان، ئىگىلىك گۈللەنگەن، مەدەنىيەت ۋە ئىلىم – پەن تەرەققىي قىلغان دەۋر بولغان. قاراخانىلار خانلىقى شىمالىي سۇڭ سۇلالىسى، ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى، تاڭغۇتلار بىلەن سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت جەھەتتە ئىزچىل ئالاقە ۋە بېرىش – كېلىش قىلىپ كەلگەن. 12-ئەسىرنىڭ 20-،30-يىللىرى ئارىلىقىدا قاراخانىلار خانلىقى قىتانلار ھامىيلىقىدىكى دۆلەتكە ئايلىنىپ قالدى، بۇ ھال تاكى موڭغۇل كۈچلىرى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاشىغەرىيەگە كىرگەنگە قەدەر داۋاملاشتى(17). 2. ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى [align=justify]ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنى قەدىمقى شەرق-غەرب مەدەنىيىتى ئۇچرىشىدىغان مۇھىم جايدا بولۇپ، تۇرپان بىلەن دەشتئاتا(دۇنخۇاڭ) يىپەك يولىدىكى مۇھىم سىياسىي، ھەربىي، ئىقتىسادىي ۋە سودا مەركىزى بولۇش سۈپىتىدە شەرق بىلەن غەربنىڭ تۈرلۈك مەدەنىيىتى بىلەن دىنلىرى ئۆزئارا ئالماشتۇرۇلىدىغان تۈگۈن بولغان. ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك، ھىندى، ئىران ھەمدە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي قەۋملەرنىڭ مەدەنىيەتلىرى بىلەن مۇشۇ يەردە ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىشىپ بىرىكىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز مەدەنىيىتىنى راۋاجلاندۇرۇشىغا ياخشى مۇھىت ھازىرلانغان. يىللار قىسمىتى، ئۇرۇش مالىمانچىلىقىنىڭ گۇمران قىلىشى ۋە سۈنئىي بۇزغۇنچىلىق تۈپەيلىدىن ئەينى چاغدىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئاستانىسى بولغان ئىدۇققۇت شەھىرى ئاللىقاچان خارابەلىككە ئايلانغان، ئۆز ۋاقتىدا جاھانغا نامى پۇر كەتكەن ئىدۇققۇت شەھىرىنىڭ ئاۋات، گۈللەنگەن مەنزىرىسىدىن ئەسەرمۇ قالمىغان ئىدى. ئارخېئولوگىيىلىك قېزىلما ماتېرىياللىرى ۋە تارىخىي ۋەسىقىلەردە خاتىرىلىنىشىچە ھازىر ساقلىنىپ قالغان قەدىمىي شەھەر خارابىسى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى دەۋرىدە تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئىدۇققۇت شەھىرى ئاساسىدا ئۆزگەرتىپ ۋە كېڭەيتىپ قۇرۇلغان. شەھەر خارابىسى ئوردا قەلئەسى، ئىچكى قەلئە ۋە تاشقى قەلئەگە ئايرىلغان. تاشقى قەلئە ئايلانمىسىنىڭ ئۇزۇنلىقى تەخمىنەن 10كلومېتىر بولۇپ، تاشقى قەلئەنىڭ شەرقىي جەنۇبى بىلەن غەربىي جەنۇبىغا ھەيۋەتلىك ئىبادەتخانا، سودا رايونى ۋە قول سانائەت رايونى جايلاشقان. شەھەر سېپىلى ئېگىز، قېلىن ھەم ھەيۋەتلىك بولۇپ، سېپىل ئۇلىنىڭ كەڭلىكى 12مېتىر، ساقلىنىپ قالغان سېپىل خارابىسىنىڭ ئېگىزلىكى 5مېتىردىن 11.5مېتىرغىچە كېلىدۇ، سېپىل تېمى توپىنى چىڭداپ قوپۇرۇلغان، ھازىر ساقلىنىپ قالغان چىڭدالغان سېپىل تېمى خارابىسىنىڭ قېلىنلىقى 8سانتىمېتىردىن 12 سانتىمېتىرغىچە بولۇپ، بەزى جايلىرىغا ئانچە- مۇنچە كېسەك قىستۇرۇپ قوپۇرۇلغان. ھازىر ساقلىنىپ قالغان خان ئوردىسىنىڭ خارابىسىنىڭ جەنۇبتىن شىمالغا سوزۇلغان ئۇزۇنلىقى 60 مېتىر، شەرقتىن غەربكە سوزۇلغان كەڭلىكى 30مېتىر بولۇپ، يەر ئۈستى ۋە يەر ئاستىدىن ئىبارەت ئىككى قەۋەتكە بۆلۈنگەن. ئىچكى قەلئەنىڭ شىمالىدا ئېگىز بىر قەلئە ئىستېھكامى بار، قەلئە ئىستېھكامىنىڭ غەربىي شىمالىدا 15 مېتىر ئېگىزلىكتە بىر بۇددا ئىبادەتخانىسى مۇنارى بار. قەلئە ئىچىدە قۇرۇلۇش كۆلىمى 10مىڭ كۋادراتمېتىرچە كېلىدىغان بىر ئىبادەتخانا بار. شەھەر سېپىلىنىڭ ئەتراپى مۇداپىئە خەندىكى بىلەن ئورالغان بولۇپ، ئىزنالىرى ھېلىھەم ساقلىنىپ قالغان(18). 9-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن (بەلكى ئۇنىڭدىنمۇ بالدۇر بولۇشى مۇمكىن) 13-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان مەزگىل ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە بۇددا دىنىنىڭ گۈللەنگەن دەۋرى بولغان. بۇددا دىنى گۈللەنگەن دەۋردە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى ھۆكۈمرانلىرى باشلامچىلىق بىلەن بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلغان ۋە بۇددا دىنىنىڭ تەرەققىياتىنى پۈتۈن كۈچى بىلەن قوللىغان، نەتىجىدە تۇرپان رايونىدا نەچچە ئەسىرگىچە بولغان تارىخىي دەۋر بۇددا مەدەنىيىتىنىڭ گۈللەنگەن دەۋرى بولغان. ھازىرقى ۋاقىتتا تۇرپاننىڭ يارغول قەدىمىي شەھىرى، ئىدۇققۇت قەدىمىي شەھىرى، بېزەكلىك، تۇيۇق، سىڭگىم قاتارلىق جايلاردىكى مىڭئۆي (تاشكېمىر)خارابىلىرىنىڭ كۆلىمى ناھايىتى ھەيۋەتلىك، بۇ خارابىلىكتىن تېپىلغان نەفىس تام رەسىملىرى ۋە لاي ھەيكەللەر ناھايىتى كۆپ، مانا بۇلار بىزنىڭ ئەينى چاغدىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە بۇددا دىنىنىڭ قايسى دەرىجىدە گۈللەنگەنلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلىشىمىزغا يېتەرلىك. مەسەلەن بېزەكلىك مىڭئۆيى تۇرپان شەھىرىنىڭ شەرق شىمالىغا 50نەچچە كلومېتىر كېلىدىغان مۇرتۇق جىلغىسىنىڭ كۈنپېتىش قىرغىقىدىكى تىك ياردا بولۇپ، ھازىر 80نەچچە تاشكېمىر ساقلىنىپ قالغان، بۇ يەردىكى ئەڭ بالدۇرقى تاشكېمىر تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ياسالغان بولۇپ، مۇتلەق كۆپچىلىكى ئۇيغۇرخانلىقى دەۋرىگە مەنسۇپ، سەل كېيىنرەك ياسالغانلىرىمۇ يۇەن سۇلالىسى دەۋرىگە مەنسۇپ. كېمىرنىڭ شەكلى ئاساسەن تۆت چاسا كېمىر، ئۇزۇن چاسا كېمىر ۋە مەركىزىي تۈۋرۈكلىك كېمىردىن ئىبارەت. تام راسىملىرى ئاساسەن ماھايانا دەستۇرلىرىدىكى مەزمۇنلار تېما قىلىنىپ سىزىلغان. «ئۆزگەرتىلمە»رەسىملىرىمۇ، سەۋەبىيەت ھېكايەتلىرى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن رەسىملەرمۇ، يەنە بەزىلىرى كىشىلەر تەرىپىدىن ساخاۋەتچى، دەپ قارالغان رەسىملەرمۇ بۇ يەرگە سىزىلغان. تام رەسىملىرىدە نۇرغۇن ساخاۋەتچى شەخسلەرنىڭ ئوبرازى يارىتىلغان بولۇپ، ئادەتتە تاشكېمىر ئىشىكىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى تامغا سىزىلغان، بۇنىڭ ئىچىدە ساخاۋەتچى ئۇيغۇرلارنىڭ رەسىملىرى ھەممىدىن كۆپ. ساخاۋەتچى ئەرلەر يۇمۇلاق ياقىلىق ئۇيغۇر تونى كىيگەن، بەلباغ باغلىغان، بېشىغا تاجسىمان باش كىيىم كىيگەن، بومبا ساقاللىق كىشىلەر بولۇپ، رەسىملەرگە ئۇيغۇرچە بېغىشلىما يېزىلغان. ئۇيغۇر ساخاۋەتچىلەرنىڭ ئىچىدە نۇرغۇن ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى، راھىب كالانلار، بۇددا ئەھكاملىرىنى قوغدىغۇچى تۇتۇق راھىبلار ھەمدە ئوتتۇرا ئاسىيا قاتارلىق جايلاردىن كەلگەن ھەرقايسى ئەللەرنىڭ ئاقسۆڭەكلىرى، ساخاۋەتچى تەقسىر-خانىملارمۇ بار(19). ئۇيغۇر ئېلىنىڭ يازلىق ئاستانىسى بەشبالىخمۇ ئۇيغۇرلاردىكى مۇھىم بۇددا دىنى پائالىيەتلىرى رايونى بولۇپ، تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكى بۇددا دىنى مەركىزى. 1979- يىلى جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئارخېئولوگىيە تەقىقات ئورنى شىنجاڭنىڭ جىمساردىكى بەشبالىخ قەدىمىي شەھىرىدە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى دەۋرىگە تەۋە بىر بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىىسىنى بايقىدى، قېزىۋېلىنغان تېپىندىلارنى 14C بىلەن ئېنىقلاش ۋە قالدۇق ئىزلارنى ئانالىز قىلىش ھەمدە تارىخي ماتېرىياللاردىكى يازما مەنبەلەرگە سېلىشتۇرپ ھۆكۈم قىلىش ئارقىلىق بۇ ئىبادەتخانىنىڭ قۇرۇلغان دەۋرىنىڭ تەخمىنەن 10-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىغا توغرا كېلىدىغانلىقى ۋە قايدۇ توپىلىڭىدا ۋەيران قىلىنغانلىقىنى دەلىللىدى. جىمساردىكى ئۇيغۇر بۇددا ئىبادەتخانىلىرىدىن زور مىقداردىكى ئۇيغۇر ساخاۋەتچىلەرنىڭ رەسىمى ۋە ئۇيغۇرچە بېغىشلىما بايقالدى، بۇ بېغىشلىما مەزمۇنىدىن ئۇيغۇر خاقانى، ئۇيغۇر مەلىكىسى ۋە دورغابلىرىنىڭ رەسىمىنى پەرقلەندۈرگىلى بولىدۇ، يەنە تېخى بەشبالىخ شەھىرىنىڭ يازلىق ئاستانە ئىكەنلىكى، ئىبادەتخانا ئورنى ۋە كۆلىمى ھەمدە ھەيكەل-تام رەسىملىرىنىڭ نەفسلىك دەرىجىسى قاتارلىق ئامىللارغا ئاساسەن تەھلىل قىلىپ بۇنىڭ ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ خان جەمەتى ئىبادەتخانىسى ئىكەنلىكى دەلىللەندى. چوڭ قەسىرنىڭ جەنۇبىدىكى يول ئاغزىدىن خېلى چوڭ بىر پارچە تام رەسىمىنىڭ پارچىسى تېپىلغان بولۇپ بۇنىڭدا ئۇيغۇر ئىدۇققۇتى ساخاۋەتچىسىنىڭ رەسىمى، ئۇيغۇر ئىدۇققۇتىنىڭ يايسىمان ئالتۇن تاج تاقىغاندا مۈرىسىگە چۈشۈپ تۇرغان قارا چېچى، قاڭشارلىق بۇرنى، ساقىلى ، يۇمىلاق ياقىلىق، تار يەڭلىك نىمچا كىيگەن، ئۇزۇن غوللۇق ئالتۇنگۈلنى كۆكسىگە بېسىپ كۆتۈرۈۋالغان تەسۋىرىمۇ سىزىلغا. ئۇيغۇر قاغانىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى ئاق قالغان يەرگە «كۈن-ئاي تەڭرىدە قۇتبولمىش ئەل ئارسلانى، تەڭرىم ئۆز پاناھىدا ساقلىغان دانىشمەن ئىدۇققۇتنىڭ رەسىمى»(20). دېگەن ئۇيغۇرچە بېغىشلىما قارا سىياھدا ئۈچ قۇر قىلىپ يېزىلغان. ئىبادەتخانا يان سارىيىنىڭ شىمال تەرىپىنىڭ كۈن چىقىش ئۇچىدىكى S105 نومۇرلۇق سارايدا ساقلىنىپ قالغان كەمتۈك تام رەسىمىدە بىرپارچە جەسەت كۈلى تالىشىۋاتقان رەسىم بار، «جەسەت كۈلى تالىشىش» بۇددا دەستۇرلىرىدا يەنە «سەككىز پادشاھنىڭ جەسەت كۈلى تالىشىشى» مۇ دېيىلىدۇ، يەنى بۇددا نېرۋاناغا يەتكەندىن كېيىن ئەتراپتىكى ئەللەر لەشكەر تارتىشىپ جەسەت كۈلىگە ئېرىشمەكچى بولغانلىقى ھەققىدىكى ھېكايە كۆزدە تۇتۇلىدۇ. بەشبالىخ بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىسىدىكى جەسەت كۈلى تالىشىۋاتقان رەسىمدە ھازىر پەقەت بىرنەچچە پادشاھلىقنىڭ كۇشىناگارا ئېلىگە يۈرۈش قىلىۋاتقانلىقى، كۇشىناگارا شەھىرىگە ھۇجۇم قىلىۋاتقانلىقى ھەمدە براھمان مۇرىتى رۇننانىڭ قوللىرىغا جەسەت كۈلى قۇتىسى ئېلىۋالغان سەككىز ئەل پادشاھلىرى بىلەن بىللە تۇرغان كۆرۈنۈشىلا ساقلىنىپ قالغان. مۇتەخەسىسلەرنىڭ ئانالىزى قىلىشىچە، بۇ رەسىم روشەن ئۇيغۇرچە ئالاھىدىلىككە ئىگە ئىكەن، پېرسۇناژلار ئوبرازى پۈتۈنلەي دېگۈدەك ئۇيغۇرلاشتۇرۇۋېتىلگەن بولۇپ، بۇددا دىنىنىڭ مەزمۇنى ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشى بىلەن زىچ بىرلەشتۈرۈۋېتىلگەن ئىكەن(21). سۇڭ سۇلالىسى تەيپىڭ شىڭگو سەلتەنەتىنىڭ 6-يىلى( مىلادى 981-يىلى) سۇڭ تەيزۇڭ خادىمئاغا ۋاڭ يەندې قاتارلىقلارنى ئىدۇققۇتقا ئەلچىلىككە ئەۋەتكەن. يۇڭشى سەلتەنەتىنىڭ تۇنجى يىلى (مىلادى 984-يىلى) 4-ئايدا ۋاڭ يەندې سۇڭ ئوردىسىغا قايتىپ بارغاندىن كېيىن ئەلچىلىك جەريانى بايان قىلىنغان «ۋاڭ يەندېنىڭ ئۇيغۇر ئېلىگە ساياھەت خاتىرىسى»نى يېزىپ چىققان، بۇنىڭ قىسمەن پارچىلىرى «سۇڭ تارىخى»قاتارلىق كىتابلاردا ساقلانماقتا. ئىدۇققۇت رايونىنىڭ بۇددا ئىبادەتخانىلىرى ھەققىدە ۋاڭ يەندې«تاڭ سۇلالىسىدىن قالغان بۇددا ئىبادەتخانىسىدىن 50نەچچىسى بار ئىكەن، ئىبادەتخانىلىرىدا” گادىنجور نومى“ (” ترىپىتاكا “) ” تاڭ ئاھاڭلىرى “ ،” سۆزلەر جەۋھىرى“ ، ” سۇتراسۋادا “ قاتارلىق بۇددا دەستۇرلىرى بارئىكەن» دەپ يازغان. بۇ شۇنىڭدىن بىشارەتكى، ئەينى چاغدىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدىكى ئىبادەتخانىلاردا زور مىقداردىكى خەنزۇچە بۇددا دەستۇرلىرى ساقلانغان، شۇنداقلا يەنە خەنزۇ تىلىنىڭ قاپىيە سۆزلىكىگە ئائىت ئەسەرلەرمۇ ساقلانغان. خەنزۇلار رايونىدىكى بۇددا دەستۇرلىرى ۋە باشقا مەدەنىيەتكە ئائىت كىتابلار ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە تارقىلىشى ئۇيغۇر بۇددا مەدەنىيىتى تەرەققىياتىنىڭ مۇھىم ئارقا كۆرۈنىشى بولۇپ قالغان. گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان تۇرپاندىن تېپىلغان خەنزۇچە قالدۇق نوم-سۇترالارغا جەمئىي 7مىڭ نومۇر سېلىنغان بولۇپ، ئاساسەن بۇددا دەستۇرلىرىنىڭ قالدۇقلىرىدۇر، مەزمۇنى ئاساسەن بۇددا دىنىدىكى نوم،قانۇن(ۋىنايا)،مۇھاكىمەدىن ئىبارەت ”گادىنجور نومى“ (” ترىپىتاكا “) نى ئاساس قىلغان. بۇ بۇددا نوملىرىنىڭ قالدۇقلىرى ئېھتىمال ئەينى يىللىرىدىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ بۇددا ئىبادەتخانىلىرىدا ساقلىنىپ كەلگەن كىتابلارنىڭ مىڭ يىللار مابەينىدىكى قىسمەتلەرنى باشتىن كەچۈرگەنلىكىدىن پەيدا بولغان قالدۇق بولسا كېرەك(22). 3.ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىقى [align=justify]ئۇيغۇر تىلى ئالتاي تىلى سىستېمىسى تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە تەۋە. ئۇيغۇرلار ناھايىتى بۇرۇنلا يېزىق ئىجاد قىلىپ ئۇيغۇر تىلىنى يازغان. بايقالغان ۋەسىقىلەردىن ھۆكۈم قىلىشقا بولىدۇكى، ئۇيغۇرلار ئىلگىر-ئاخىر تۈرك-رۇنىك يېزىقى، مانى يېزىقى، ئۇيغۇر يېزىقىنى قوللانغان. بۇنىڭ ئىچىدە مانى يېزىقىنى ئاساسەن مانى دىنىغا كىرگەن ئۇيغۇرلارلا قوللانغان. يۇقىرىقى ئۇچ خىل يېزىقتا قالدۇرۇلغان ۋەسىقىلەر(يازما ھۆججەتللەر) بىرقەدەر كۆپ بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە دىنىنى تەتقىق قىلىشتا تولىمۇ مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇنىڭدىن باشقا يەنە براھمان يېزىقى ، سۈرىيە يېزىقى، باسپا يېزىقى ۋە تىبەت يېزىقىمۇ ناھايىتى تار دائىرىدە ئۇيغۇر تىلىنى يېزىش ئۈچۈن قوللىنىلغان(23). ئۇيغۇرلار ئەڭ دەسلەپتە قەدىمقى تۈرك يېزىقىنى قوللانغان ، بۇ يېزىق شەكىل جەھەتتىن قەدىمقى شىمالىي ياۋروپا مىللەتلىرى ئىشلەتكەن رۇنىك يېزىقىغا ئوخشىشىپ كەتكەنلىكتىن تۈرك-رۇنىك يېزىقىمۇ دېيىلىۋاتىدۇ. ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قاغانى قارا قاغان (مويونچۇر قاغان، مىلادى 747-يىلىدىن 759-يىلىغىچە تەختتە ئولتۇرغان) مەڭگۈ تېشى مۇشۇ يېزىقتا (تۈرك-رۇنىك يېزىقى) خاتىرىلەنگەن. ئادەتتە تۈرك-رۇنىك يېزىقىنىڭ كېلىپ چىقىشى قەدىمقى ئوتتۇرا شەرقتىكى ئارامى يېزىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك، بۇ خىل يېزىق ئالدى بىلەن پارسلار ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىيادىكى پارس تىللىق مىللەتلەرگە تارقىلىپ ئاندىن شۇلار ئارقىلىق تۈركلەرگە تارقالغان، دەپ قارالماقتا. تۈرك-رۇنىك يېزىقى ھەرپ ۋە بوغۇم ئۆزئارا ئارىلاش بولغان ئەبجەش يېزىق بولۇپ، 38~40 ھەرپ بار، 5 ھەرپ ئارقىلىق 8 سوزۇق تاۋۇش ئىپادە قىلىنىدۇ؛ 8ئۈزۈك تاۋۇش جۈملىدە كېلىدىغان فونېتىك (تاۋۇش)مۇھىتقا ئاساسەن ئىككى يۈرۈش ئوخشاشمايدىغان ھەرپ ئارقىلىق ئىپادە قىلىنىدۇ. سوزۇق تاۋۇش ھەرپلىرى دائىم جۈملە ئوتتۇرىسى ۋە جۈملە ئاخىرىدا قىسقىراپ كېتىدۇ. تۈرك-رۇنىك يېزىقى ئادەتتە ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ. يەنسەي ۋادىسىدىن بايقالغان تۈرك-رۇنىك يېزىقىدىكى مەڭگۈتاشلاردا سولدىن ئوڭغا يېزىلغانلىرىمۇ بار. سۆز-جۈملىلەر ئادەتتە قوشچېكىت (:) ئارقىلىق ئايرىلغان(24). ئۇيغۇرلار ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ دەسلەپكى دەۋرىدە تۈرك-رۇنىك يېزىقىنى قوللانغان. ئۇيغۇرلار سوغدى يېزىقى ئاساسىدا يېڭى بىر يېزىق ئىجاد قىلغان، بۇ يېزىق ئۇيغۇرلار ئىلگىرى قوللانغان باشقا يېزىقتىن پەرقلەندۈرۈلۈش ئۈچۈن ئادەتتە ئۇيغۇر يېزىقى، دەپ ئاتالدى. ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئىشلىتىلىشكە باشلىغان دەۋرى توغرىلىق ئېنىق يازما خاتىرىلەر يوق، ئەمما مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇكى، مىلادى9-ئەسىرنىڭ ئالدى-كەينىگە ئائىت كۆپلىگەن يازما ھۆججەتلەر مۇشۇ يېزىقتا خاتىرىلەنگەن. ئۇيغۇر يېزىقى كېيىنكى بىرنەچچە ئەسىردە ئىزچىل تۈردە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ يېزىقى بولۇپ، قاغانلىقنىڭ ئەمىر-پەرمانلىرى، دىنىي دەستۇرلار، پۇقرالار ئارا ئىقتىسادىي ئېلىم-بېرىم ھۆججەتلىرى، ئەدەبىي ئەسەرلەر، تېببابەت ۋە دورىگەرلىككە ئائىت ۋەسىقىلەر قاتارلىقلارنى خاتىرىلەشتە قوللىنىلغان. ئۇيغۇر يېزىقى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ مەدەنىيىتىگىمۇ خېلى زور تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇيغۇر يېزىقى13-ئەسىردىن15-ئەسىرگىچە بولغان دەۋردە ئالتۇن ئوردا خانلىقى(قىفچاق خانلىقى)، تۆمۈرىيلەر ئىمپېرىيىسى ۋە چاغاتاي خانلىقىنىڭ يېزىقى بولغان. 11-ئەسىردىكى مەشھۇر ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى، شائىرى يۈسۈف خاس ھاجىپنىڭ شاھانە ئەسىرى«قۇتادغۇ بىلىگ» ناملىق ئەسىرىنىڭ 1439-يىلى باشقىلار تەرىپىدىن مۇشۇ ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن. تۇرپان رايونىدا بۇ يېزىق 15-ئەسىرگىچە قوللىنىلغان. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا گەنسۇ ئۆلكىسىنىڭ جيۇچۇەندىكى سېرىق ئۇيغۇرلار رايونىدا 17-ئەسىردە كۆچۈرۈلگەن ئۇيغۇرچە«ئالتۇن ئۆڭلۈگ يارۇغ يالتىراغلىق قوپتا كۆتىرىلمىش نوم ئىلىكى ئاتلىغ نوم بىتىك»(«ئالتۇن يارۇق»)نىڭ نۇسخىسى تېپىلدى. ئۇيغۇرلار قارلۇق قاتارلىق قەبىلىلەر بىلەن بىرلىشىپ قۇرغان قاراخانىيلار تەسەررۇپىدا 10-ئەسىردە ئىسلام دىنى قوبۇل قىلىنغاندىن كېيىن ئەرەب يېزىقى ئاساسىدىكى خاقانىيە تۈرك يېزىقى قوللىنىلىشقا باشلىدى، بۇ كېيىنكى دەۋردە چاغاتاي يېزىقى شەكىللىنىشىنىڭ مۇھىم ئاساسى بولۇپ قالغان. ئۇيغۇر يېزىقى قاراخانىلاردىمۇ قوللىنىلغان، بۇ يېزىق ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ كۈچى ئاجىزلىشىپ تاكى تۇرپان قاتارلىق جايلار تەلتۆكۈس ئىسلاملاشقانغا قەدەر قوللىنىلغان، 15-ئەسىرگە كەلگەندە چاغاتاي يېزىقى تەدرىجىي ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئورنىنى ئالغان. ئۇيغۇر يېزىقى ھەرپلىك يېزىق بولۇپ، 19~20ھەرپتىن تەركىب تاپقان. ھەرپلەرنىڭ باش ھەرپ، ئوتتۇرا ھەرپ ۋە ئاخىرقى ھەرپتىن ئىبارەت ئوخشاشمىغان شەكلى بولغان. دەسلەپتە ئۇيغۇر يېزىقى ئوڭدىن سولغا توغرىسىغا يېزىلغان بولسا، كېيىنچە سولدىن ئوڭغا تىك(يۇقىرىدىن تۆۋەنگە) يېزىشقا ئۆزگەرتىلگەن. ئۇيغۇر يېزىقى ئۆزىنىڭ خەتتاتلىق شەكلىگە ئاساسەن تېزيازما نۇسخىسى، يازما نۇسخىسى، نوم-سۇترا نۇسخىسى ۋە ئويما مەتبەئە نۇسخىسىدىن ئىبارەت نەچچە خىل شەكىلدىن تەركىب تاپقان. ئادەتتە قوشچېكىت(:) ياكى تۆتچېكىت(::) تىنىش بەلگىسى قىلىنغان. بەزى نوم-سۇترا يازما نۇسخىلاردا دائىم يۇقىرىقى تىنىش بەلگىلىرىدىن باشقا يەنە قىزىل، قارا چەمبەرلەرمۇ قوللىنىلغان. يېزىق ئىشلىتىشكە باشلىغاندىن كېيىنكى ھەرقايسى دەۋرلەردە ئۇيغۇرلار ئۆزىنىڭ ئەدەبىي تىلىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. نەچچە ئەسىرگە سوزۇلغان تارىخىي دەۋردە ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىچكىي قىسىمىدىكى ئالاقە قورالى بولۇپلا قالماستىن يەنە ئىزچىل تۈردە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي خەلقلەرنىڭمۇ قوبۇل قىلىپ قوللىنىشىغا ئېرىشكەن. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر . ئېلى بىلەن قاراخانىيلار تەسەررۇپىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى ھەمدە خارەزىم تۈركچىسى ئەدەبىي تىلى (خاقانىيە تۈركچىسى بىلەن خارەزىم تۈركچىسىنىڭ ئەدەبىي تىلى) موڭغۇل يۇەن سۇلالىسى دەۋرىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە شەكىللەنگەن ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي ئەدەبىي تىلى بولغان چاغاتاي تىلىنىڭ ئىككى مەنبەسىدۇر. ئۇيغۇر ئېلىپبە جەدۋىلى(1) (نوم-سۇترا نۇسخىسى ئاساس قىلىنغان): ئۇيغۇر يېزىقىدا سوزۇق تاۋۇش o (ئو) ھەرپى بىلەنu (ئۇ)ھەرپى ۋە ó (ئۆ) ھەرپى بىلەن ú (ئۈ) ھەرپى تېكىستتە پەرقلەندۈرۈلمىگەن .o ھەرپىنىڭ كەينىگە سوزۇق تاۋۇش ھەرپى y (ي) ھەرپىنى قوشۇش ئارقىلىق ó بىلەن ú ھەرپى ئىپادە قىلىنغان. ó بىلەن ú سوز - جۈملىنىڭ بىرىنچى بوغۇمىدا يېرىم سوزۇق تاۋۇش y ۋە ئۈزۈك تاۋۇش k ۋە g دىن كېيىن كەلسە u ياكى o لا يېزىلىپ يېرىم سوزۇق تاۋۇش بولغانy چۈشۈپ قالغان (قىسقارتىلغان)؛ سۆز بېشى ياكى بىرىنچى بوغۇمدىكى ئۈزۈك تاۋۇشتىن كېيىن (يېېرىم سوزۇق تاۋۇشy ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلاردىن k بىلەن g دىن باشقىلىرى ) كەلگەن يېرىم سوزۇق تاۋۇش ھەرپى y قىسقارتىلمىغان.ئۈزۈك تاۋۇشلاردىن b(ب) ھەرپى بىلەن p (پ)ھەرپى شەكىلدە ئوخشاش بولۇپ، پەرقلەندۈرۈلمىگەن. ئۈزۈك تاۋۇشلاردىن s (س)ھەرپى بىلەنš(ش) ھەرپى شەكىل جەھەتتىن ئوخشاش بولسىمۇ ئەمماš نى ئىپادە قىلىدىغان ھەرپنىڭ باشقا بىر ئۆزگەرگەن شەكلى بولغان، يەنى s نىڭ ئوڭ تەرىپىگە ئىككى چېكىت قويۇش ئارقىلىق ئىپادە قىلغان. q (ق) ھەرپى بىلەن γ (غ) ھەرپى شەكىل جەھەتتىن پەرقلەندۈرۈلمىگەن بولسىمۇ ئەمما q نىڭ يەنە بىرخىل ئۆزگىرىش شەكلى بولغان، يەنى qنىڭ سول تەرىپىگە ئىككى چېكىت ياكى بىر سىزىق قوشۇش ئارقىلىق ئىپادىلىگەن .سۆز ئوتتۇرىسىدا ۋە سۆز ئاخىرىدا كەلگەن i(ئى) بىلەن y (ي)تاۋۇشى يېزىقتا پەرقلەندۈرۈلمىگەن. 4. ئۇيغۇرلارنىڭ تىلشۇناسلىق بىلىملىرى [align=justify]ئۇيغۇرلار قەدىمقى شەرق-غەرب مەدەنىيىتى ئۆزئارا ئۇچرىشىدىغان غەربىي يۇرتتا ياشىغان ، قەدىمقى جۇڭگو مەدەنىيىتى ، ھىندىستان مەدەنىيىتى ، پارس – ئەرەب مەدەنىيىتى، تۈرك ئىسلام مەدەنىيىتى ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى بىلەن بۇ يەردە ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىشكەن. مانامۇشۇنداق مەدەنىيەت مۇھىتىدا ئۇيغۇرلار شەرق بىلەن غەربنىڭ تۈرلۈك مەدەنىيەت جەۋھەرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، مول ئالاھىدىلىككە ئىگە ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى شەكىللەندۈرۈپ ۋە راۋاجلاندۇرۇپ، شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدا مەدەنىيەت تارقىتىش ۋە ئالماشتۇرۇشقا مۇھىم تۆھپىلەرنى قوشقان. بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ تىلشۇناسلىق جەھەتتىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرى كىشىلەرنى بەكرەك جەلپ قىلىدۇ. ۋېي-جىن دەۋرىدىن سۈي-تاڭ دەۋرىگىچە بولغان غەربىي يۇرتتا بۇددىزم تازا روناق تاپقان، ئىدۇققۇت، كۈسەن، سۇللاغ(كاشىغەر يېڭىشەھەر)، ئۇدۇن (خوتەن) قاتارلىق جايلار ئەينى زاماندا بۇددا مەدەنىيىتىنىڭ مەركەزلىرىدىن ئىدى. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن غەربكە نوم ئىستەپ كەلگەن فاشيەن، شۇەنزاڭ، يىجىڭ قاتارلىق راھىبلار بۇددىزمنىڭ جۇڭگودىكى تەرەققىياتى ئۈچۈن غايەت زور تۆھپە قوشقان. توخارىستان، ئارساك (بۇخارا)، كانجۇت (سوغدىيانا)، ھىندىستان قاتارلىق ئەللەردىن شەرققە كېلىدىغان راھىبلارنىڭ ئايىقى ئۈزۈلمىگەن، ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خان جەمەتى ۋە بۇددا دىنى ساھەسىنىڭ تەكلىبىگە بىنائەن جۇڭگونىڭ ئىچكىرى جايلىرىغا بۇددا ئەقىدىلىرىنى تەرجىمە-تەرغىب قىلىشقا كەلگەن بولسا، يەنە بەزىلىرى ئۆز ئالدىغا جاھان كېزىپ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى بۇددا دىنى ساھەسىدىكىلەر بىلەن بۇددا ئەقىدىلىرى ھەققىدە تەجرىبە ئالماشتۇرۇش باھانىسىدە ھىندىستان ۋە غەربىي يۇرتنىڭ بۇددا دەستۇرلىرى، ئىلمىي نۇجۇم ئىلمى (ئاسترونومىيە ئىلمى)، تەقۋىمچىلىك ئىلمى(كالېندارچىلىق ئىلمى)، تلشۇناسلىق ئىلمى، تېبابەت ئىلمى، ئاسترولوگىيە ئىلمى(يۇلتۇزلارنىڭ جايلىشىشىغا قاراپ كېلەچەككە پال ئېچىش ئىلمى) قاتارلىقلارنى تارقىتىش ئۈچۈن جۇڭگونىڭ ئىچكىرى جايلىرىغا كەلگەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى نۇرغۇن كىشىلەر بۇددا دىنىنىڭ جۇڭگوغا تارقىلىشىدا ئالاھىدە تۆھپە ياراتقىنى ئۈچۈن تارىخ سەھىپىسىدىن ئورۇن ئالغان. مەسىلەن ئەنەتكەكنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدىن(ئوتتۇرا ھىندىستاندىن) كەلگەن سرامانالاردىن(راھىبلاردىن) كاسياپاماتانگا، دىھارماراتنا، دىھارماراكسا، غەربىي يۇرت راھىبلىرىدىن جۇدالى، سروكاشا، سېخار، ئارساكتىن(بۇخارادىن) كەلگەن پارتھاماسىرس، كۈسەنلىك كومراجىۋا، شىمالىي ئەنەتكەكلىك(شىمالىي ھىندىستانلىق) بۇددىرۇتچى، سۇللاغلىق(كاشىغەرلىك) خۇيلان، ھىندىستانلىق مۇنەججىم( ئاسترونومىيە ئالىمى) كاسياپا، گائۇتاما، شاھزادە كومارا قاتارلىقلار جۇڭگونىڭ بۇددا دىنىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشىدا ئالاھىدە تۆھپە قوشقان ھىندىستان ۋە غەربىي يۇرتلۇق راھىبلاردۇر. ئۇلار بۇددا نوملىرىنى كۆپلەپ تەرجىمە قىلىش ئارقىلىق بۇددا ئەھكاملىرى ۋە بۇددا تەلىماتلىرىنى ئۇيغۇر يېرى ۋە جۇڭگونىڭ ئىچكىرى رايونلىرىغا تارقىتىپلا قالماستىن بەلكى قەدىمقى ھىندىستان، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تىلشۇناسلىق بىلىملىرىنىمۇ ئۇيغۇر يېرى ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە تارقىتىپ، قەدىمقى جۇڭگونىڭ تىلشۇناسلىقى ئۈچۈن مۇھىم تەسىر كۆرسەتكەن. قەدىمقى ھىندىستاندا تىلشۇناسلىق ناھايىتى تەرەققىي قىلغان، براھمان مۇرىتلىرى نوم-سۇترالارنىڭ مۇكەممەللىكى ۋە توغرىلىقىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ئۇلار نوم-سۇترالارنى ئېغىزدىن قۇلاققا يەتكۈزۈپ ئوقۇشتا قاتتىق تەدبىر قوللىنىپ، يېزىق، فونېتىكا(تاۋۇش) ۋە گرامماتىكا ئۈستقدە ئىزدىنىشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. قەدىمقى ھىندىستاننىڭ تۆت خىل ماھارىتىنىڭ بىرى بولغان «ئاۋاز ماھارىتى» يەنى تىلشۇناسلىققا ئائىت بىلىمى مۇشۇنداق ئىجتىھات بىلەن ئىزدىنىش نەتىجىسىدە تەرەققىي قىلغان. قەدىمقى ھىندىستاننىڭ تىلشۇناسلىق نەزەرىيىسىدە فونېتىكا، سۆز يىلتىزى (سۆز تومۇرى)، سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلار، سۆزياسىغۇچى ئالدى قوشۇمچىلار، سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرى، ياسالما سۆز ۋە بىرىككەن سۆزلەر ناھايىتى ئەتراپلىق ھەم ئىنچىكە تەھلىل قىلىنغان. ھىندىستانلىق تىلشۇناس پانىنى(Panini)قەدىمقى ھىندىستاننىڭ تىلشۇناسلىقىنى سىستېمىلىق يەكۈنلەپ زور مۇۋەپپەقىيەت قازانغان ئەسىرى«پانىنى گرامماتىكىسى» نى يېزىپ چىقىپ، كېيىنكى ئەسىرلەردىكى تىلشۇناسلىققا ناھايىتى زور تەسىر كۆرسەتكەن. ھىندىستان تىلشۇناسلىقىدىكى فونېتىكاغا ئائىت بىلىملەرنىڭ قەدىمقى جۇڭگونىڭ فونېتىكا ئىلمىغا بولغان تەسىرى ناھايىتى زور بولغان. شەرقىي خەن سۇلالىسىدىن كېيىن بۇددا نوملىرىنىڭ تەرجىمە قىلىنىپ جۇڭگوغا كىرىشىگە ئەگىشىپ خەنزۇلار رايونىدىكى ئىلىم ساھەسىدە تارقالغان«سىددام» سانسىكرىت تىلىنىڭ قولدىن قولغا ئۆتۈپ شەكىللەنگەن سوزۇق تاۋۇش ۋە ئۈزۈك تاۋۇش بوغۇم جەدۋىلىدۇر. «سىددام» جۇڭگوغا كىرگەندىن كېيىن بۇددا دىنى ساھەسىدىكىلەرلا سانسىكرىت تىلىنىڭ فونېتىكا قانۇنىيىتىنى چوڭقۇر تەتقىق قىلىش ئۈستىدە ئىزدىنىپ قالماستىن بەلكى ئىلىم ساھەسىدىكىلەر، زىيالىيلار ۋە ئەدىبلەرمۇ «سىددام»تەلىماتىغا ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلدى. ھازىر بىزگىچە يېتىپ كەلگەن ئەڭ بالدۇرقى سانسىكرىتچە كىتاب«سىددام تەلەپپۇزى دەستۇرى» بولۇپ، تاڭ سۇلالىسىنىڭ تاڭ دېزوڭ دەۋران سۈرگەن جېنگۇەن سەلتەنەتى مەزگىللىرىدە(مىلادى 785~805-يىللىرى) يېزىلغان، دېمەك تاڭ دەۋرىدىكىلەر «سىددام» شەكلى(ئۈزۈك تاۋۇش ھەرپلىرى) نىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ھەمدە تىبەت يېزىقى ھەرپلىرى تىزىسلىرى بويىچە خەنزۇ يېزىقىغا ھەرپ ئىجاد قىلىشقان. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا دۇنخۇاڭدىن بايقالغان ۋەسىقىلەر ئىچىدىن مۇشۇنىڭغا ئائىت ئىككى پارچە كەمتۈك جىلد تېپىلدى، بۇنىڭ بىرى «30ھەرپكە تەۋە مىساللار»، يەنە بىرى«شوۋۋېن قاپىيەلىرىنىڭ كەمتۈك جىلدى»دىن ئىبارەت. «سىددام» تەلىماتىنىڭ تەسىرىدە، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇلار رايونىدا تەڭداش قاپىيەشۇناسلىق ئىلمى بارلىققا كېلىپ، تەڭداش قاپىيە قوللانمىلىرى يېزىلغان. تاڭ دەۋرىدە، ئىلىم ساھەسىدىكىلەر خەنزۇ تىلىنىڭ ئوقۇلۇش تەلەپپۇزىغا ئالاھىدە ئېتىبار بەرگەن، بۇددا ئىلىم ئەھلىلىرى بولسا «قاپىيە ئىلمىنى ئېتىكاپتا ئولتۇرۇپ، پۈتۈن ئەقىل-ئىدراكىنى يىغىپ ئۆگىنىپ»، سانسىكرىت، خەنزۇ يېزىقىنىڭ تاۋۇش قۇرۇلمىسىنى تەتقىق قىلىشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. مەسىلەن تاڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدىكى راھىب يىجىڭ يازغان«سانسىكرىتچە-خەنزۇچە مىڭ سۆزلۈك ماقالىلەر»(25)، چۇەنجېننىڭ «سانسىكرىتچە-خەنزۇچە ماقالىلەر»نىڭ ھەممىسى خەنزۇچە-سانسىكرىتچە سېلىشتۇرمىسى بولغان سانسىكرىتچە ئوقۇشلۇق. «سىددام» تەلىماتى يەنە داۋاملىق شەرققە تارقىلىپ ياپونىيەگىچە بارغان، 8-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا، ياپونىيەلىك راھىب ئەنرەن 880-يىلى (ياپونىيە يۇەنچىڭ سەلتەنەتىنىڭ 4-يىلى) يازغان 8جىلدلىق «سىددام دەستۇرى»دا سانسىكرىت يېزىقى ھەرپلىرىنىڭ شەكلى، تەرتىپى، ئوقۇلۇش تەلەپپۇزى ھەمدە ھەرپنى زورلاپ قوشۇشنىڭ ئەھمىيىتى قاتارلىقلار تەپسىلىي بايان قىلىنغان(26). جۇڭگونىڭ بۇددا راھىبلىرى بىلەن زىيالىيلىرى سانسىكرىت تىلىنىڭ فونېتىكىلىق ترانسكرىپسىيە قائىدىسىدىن ئىلھاملىنىپ خەنزۇچە خەتلەرنى ترانسكرىپىسىيە قىلىپ يېزىشتا قوللىنىلىدىغان ترانسكرىپسىيە قائىدىسىنى ئىجاد قىلغان(27). سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى جېڭ چياۋ يازغان«ئومۇمىي تەزكىرە»36-جىلدىنىڭ «7 تاۋۇشنىڭ بىرىنچىسى» دە : « يەتتە خىل تۈپ تاۋۇشتىن تەركىب تاپقان ئوقۇش ھەرپى غەربىي يۇرتتا بارلىققا كېلىپ كېيىنچە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە كىرگەن، ھىندىستانلىق راھىبلار بۇ ئوقۇش ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىپ دۇنيا مىقياسىدا دىن تارقىتىش يۈزىسىدىن بۇ كىتابنى يېزىپ چىققان. گەرچە ناھايىتى مۇرەككەپ بولغان تۈپتىن ئوخشىمايدىغان تىللار بىلەن تەرجىمە قىلىنىپ چۈشىنىش بەك قىيىن بولسىمۇ ئەمما خەتنىڭ ئوقۇلۇشى ۋە مەناسى بويىچە تارقالغان، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك راھىبلىرى مۇشۇنىڭغا ئاساسەن يەتتە خىل تاۋۇشنى قايتىدىن سېلىشتۇرۇپ 36 خىل ئەڭ ئاساسىي ئوقۇش ئۇسۇلىنى بەلگىلەپ چىققان، جاراڭسىز تاۋۇش، يېنىك تاۋۇش، جاراڭلىق تاۋۇش، تىترەڭگۈ تاۋۇش قاتارلىقلار ئۆز قانۇنىيىتى بىلەن ئالەمدىكى بارلىق شەيئىلەر چىقارغان تاۋۇشنى ئىپادە قىلغىلى بولىدۇ» دەپ يازغان بولسا يەنە 64-جىلدنىڭ «دەسلەپ ئۆگەنگۈچىلەرئۈچۈن تاۋۇش ۋەزنى»دە« ئوقۇلۇش بەلگىسى بىلەن تاۋۇش بەلگىلەش غەربىي يۇرتتىن كىرگەن بولۇپ، ئۇزۇندىن بېرى داۋام قىلىپ كەلگەن 14 خەت بىلەن بارلىق تاۋۇشنى ئىپادىلەش ئۇسۇلىدۇر، قوللىنىلغان يېزىق (ئوقۇلۇش بەلگىسى) ناھايىتى ئىخچام بولسىمۇ ئەمما ئىپادە قىلغان تاۋۇشلار ناھايىتى كۆپ بولغان، بۇ براھمان دەستۇرى، دېيىلىدۇ، ھالبۇكى تاۋۇشقا بەلگە قويۇش ئۇسۇلىنى مۇكەممەل ، دەپ كەتكىلىمۇ بولمايدۇ، سەل كېيىنرەك 36ئوقۇلۇش بەلگىسى ھەرپى بارلىققا كەلگەندىن كېيىنلا ئوقۇلۇش بەلگە سىستېمىسى ۋە ئۇنىڭ نەزەرىيەسى ئاندىن مۇكەممەللەشتى» دەپ يازغان. بۇددا نوملىرىنىڭ تەرجىمە قىلىنىشى بۇددا ئىدىيىسى، بۇددا تەلىماتىنىڭ تارقىلىش ئاساسى. شۇڭا ئۇيغۇر راھىبلىرى بۇددا ھەقىقىتىگە ئېرىشىش ئۈچۈن بەس-بەستە سانسىكرىت تىلىنى ئىجتىھات بىلەن تەتقىق قىلىپ، سانسىكرىت تىلىدىن ناھايىتى كۆپ مۇھىم بۇددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلغان. زور مىقداردىكى سانسىكرىتچە بۇددا دەستۇرلىرىنىڭ ئۇيغۇر يەرلىرىگە تارقىلىشى ۋە سانسىكرىت تىلىنىڭ ئۇيغۇر بۇددا ئىبادەتخانىرىغا كىرىشى بۇدددا دىنىنىڭ سانسىكرىتچە ئەسلىي دەستۇرلىرىنى ئۇيغۇر بۇددىستلىرى ئىچىدە كەڭ تارقىلىشىغا ئاساس يارىتىپ بېرىپلا قالماستىن بەلكى ئۇيغۇر راھىبلىرىنى ھىندىستاننىڭ تىلشۇناسلىق بىلىملىرىنى ئۆگىنىش پۇرسىتىگىمۇ ئېرىشتۈردى. 10-ئەسىردىن كېيىن ئىسلام دىنىنىڭ كىرىشىگە ئەگىشىپ ئەرەب تىلشۇناسلىقىمۇ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە قاراخانىلار تەۋەلىكىگە ھەم ئۇيغۇر يەرلىرىگە تارقالدى. كاشىغەرىيەنىڭ ئىلىم-پەن ۋە مەدەنىيىتىدە مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە گۈللىنىش بارلىققا كەلدى، مەكتەبلەردە «قۇرئان كەرىم»، ھەدىس، ئەرەب تىلى، پارس تىلى، ئىسلام ئەقىدىلىرى نەزەرىيىسى، ئىسلام قانۇنشۇناسلىقى، ماتىماتىكا ۋە ئىلمىي نۇجۇم(ئاسترونومىيە) دەرسلىرى ئۆتۈلدى. نەتىجىدە تۈرك ئىسلام مەدەنىيىتى روناق تېپىپ، تىلشۇناسلىققىمۇ يۈكسەك ئەھمىيەت بېرىلدى. بۇ مەزگىللەردە بىر تۈركۈم مەشھۇر ئالىملار ئارقا-ئارقىدىن مەيدانغا كەلدى، ئۇلار ئىسلام ئەقىدىلىرىگە ئائىت ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىپ ۋە شەرھلەپ، ئۆلمەس ئەدەبىي ئەسەرلەرنى ئىجاد قىلىپ، نۇرغۇن تېببىي، ئاسترونومىيە ئەسەرلىرىنى يېزىپ ۋۇجۇدقا چىقاردى، يەنە تېخى شۇ چاغدىكى تىللار ئۈستىدە نەق مەيداننى تەكشۈرۈپ، تۈركىي تىللار ۋە شېۋىلەرنى توپلاپ، شۇ زاماندىكى تىلشۇناسلىق نەزەرىيەسى بويىچە تۈركىي تىللارنىڭ قۇرۇلمىسىنى ئومۇمىيۈزلۈك تەتقىق قىلدى. 11-ئەسىردىكى ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد كاشىغەرى دەل شۇلارنىڭ بۈيۈك ۋەكىلىدۇر. كاشىغەر شەھىرىدە تۇغۇلغان مەھمۇد كاشىغەرىنىڭ بوۋىسى ۋە ئاتىسى قاراخانىيلار خانىدانلىقىنىڭ خانزادىلىرىدىن بولۇپ، قاراخانىلار ھاكىمىيىتىنى تىكلىگەن ھارون بۇغراخانلار جەمەتىنىڭ ئەۋلادى. بالىلىقى ۋە ياشلىقىدا ئۆز يۇرتىدا ياخشى تەربىيە كۆرگەن مەھمۇد كاشىغەرى ئەينى زاماندىكى ئىسلام مەدەنىيەت مەركىزى بولغان باغدادقا بارغان ھەمدە كېيىنچە تۈركىي قەۋملەر ئولتۇراقلاشقان يۇرتلارنى ئارىلاپ چىققان، تارىم ئويمانلىقى، يەتتەسۇ ۋادىسى، ئىلى يايلاقلىرى، ماۋاررائۇننەھر، دەشتى قىفچاق تۈركىي قەۋملىرى ئارىسىدا تۈركىي تىللارنىڭ ھەرقايسى تارماقلىرى ۋە شېۋىسىنى نەچچە يىللاپ نەق مەيداندا تەكشۈرۈپ، زور مىقداردىكى تىل، تارىخ، ئەل ئېغىز ئەدەبىياتى، جۇغراپىيە ۋە ئۆرپ-ئادەتكە ئائىت ماتېرىياللارنى توپلاپ، 1074-يىلى يەنى ھىجىرىيە 464-يىلى قامۇس كەبى شاھانە ئەسەر «تۈركىي تىللار دىۋانى»نى تاماملىدى. مەھمۇد كاشىغەرى تەكشۈرۈپ ماتېرىيال توپللاشتىن بۇرۇن ئەتراپلىق تىلشۇناسلىق نەزەرىيىسىنى ئىگىلەپ، ناھايىتى يۇقىرى ئىلمىي ساپا ھازىرلىغان، شۇڭا ئۇ ئۇيغۇر تىلىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھەرقايسى تۈركىي تىللارنىڭ فونېتىكا ۋە سۆزلىكلىرىنى توغرا خاتىرىلىگەن، ھەتتا ئۇنىڭ «دىۋان»دىكى فونېتىكا ۋە گرامماتىكا ئۈستىدە يۈرگۈزگەن تەھلىل-يەكۈنلىرى، تۈركىي تىللار ئۈستىدىكى ئاجايىب چوڭقۇر ۋە ئەتراپلىق تەتقىقاتى ھازىرغا قەدەر يىگانىلىقى بىلەن ناھايىتى زور ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. مەھمۇد كاشىغەرى بۇ لۇغەتنى تۈزۈشتىن بۇرۇن ئەرەب تىلشۇناسلىقى ۋە لۇغەت تۈزۈش جەھەتتىكى نەزەرىيە ھەم ئەمەلىيىتى ھەققىدە ئەتراپلىق ھەم چوڭقۇر بىلىمگە ئىگە بولغان. ئۇ ئەرەبلەرنىڭ لۇغەت تۈزۈش جەھەتتىكى ئۇسۇلى ۋە تەجرىبىسى ئۈستىدە ئىزدىنىپ، كۆپ تەرەپلەردىكى ئارتۇقچىلىقلارنى قوبۇل قىلغان. «تۈركىي تىللار دىۋانى»8جىلدقا بۆلۈنگەن بولۇپ، ھەربىر جىلدى يەنە ئالدىنقى ۋە كېيىنكى دەپ ئايرىمچە ئىككى جىلدقا يەنى ئىملىق(静词) ۋە پېئىلغا ئايرىلغان، بۇ ئايرىمچە جىلد يەنە كۆرسەتكۈچكە(门)ئايرىلغان، ھەربىر كۆرسەتكۈچتىكى سۆزلۈكلەر سۆزدىكى ھەرپنىڭ ئاز-كۆپلىكى بويىچە يەنە ئىككى ھەرپلىك سۆزلەر، ئۈچ ھەرپلىك سۆزلەر، تۆت ھەرپلىك سۆزلەر قاتارلىق تۈرلەرگە ئايرىلغان. ھەربىر تۈردىكى سۆزلەر يەنە سۆزتۈركۈمى(سۆزقۇرۇلمىسى ۋەشەكلى) ۋە سۆز ئالاھىدىلىكى بويىچە تىزىلغان. مۇئەللىپ ھەربىر سۆزنىڭ تاۋۇشىنى ئىمكان قەدەر توغرا شەرھلەپ بەرگەن، «دىۋان»دا تۈركىي تىللارنىڭ گرامماتىكىسى، سۆزياسىغۇچى قوشۇمچىلىرى ۋە فونېتىكىسىغا ئائىت چۈشەنچە، ئىزاھات ۋە سېلىشتۇرمىلار ئالاقىدار باب-پاراگراف ۋە سۆزلەرنىڭ كەينىگە بېرىلگەن ؛ قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى بىلەن باشقا تۈركىي قەۋملەر تىلىنىڭ گرامماتىكىلىق ھالەتلىرىنى تەھلىل قىلىش ۋە سېلىشتۇرۇش جەھەتتە ناھايىتى يۇقىرى سەۋىيەگە يەتكەن. ئۇيغۇر تىلى ھەققىدە توختالغاندا مەھمۇد كاشىغەرى «دىۋان»نىڭ كىرىش سۆز قىسىمىدا: «ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى ساپ تۈركچىدۇر،ئۇلارنىڭ ئىچكىي قىسىمدا ئۆزئارا قوللىنىدىغان يەنە بىر تىلى بار. (ئۇلار) بىرخىل تۈرك يېزىقى قوللىنىدۇ، بۇ يېزىق 25ھەرپتىن تۈزۈلگەن، باشتا ئېيتىپ ئۆتكىنىمدەك ئۇلار بۇ يېزىق بىلەن يازىدۇ، ئۇلارنىڭ چىننىڭكىگە (جۇڭگونى دېمەكچى)ئوخشاپ كېتىدىغان يەنە بىر يېزىقى بار، ئۇلار بۇخىل يېزىقتا ئىمزا قويىدۇ ياكى تىزىملايدۇ. كاپىرلار ۋە چىنلىقلاردىن باشقىلار بۇ يېزىقىنى بىلمەيدۇ»(28).بۇ يەردىكى«چىنلىقلارنىڭكىگە ئوخشاپ كېتىدىغان يېزىق» خەنزۇ يېزىقى. دۇنخۇاڭ ۋە تۇرپان رايونىدىكى ئۇيغۇر بۇددا ئىبادەتخانىلىرىدا خەنزۇ تىل-يېزىقى مۇھىم تىل-يېزىق بولغان، نۇرغۇن ئۇيغۇر راھىبلار خەنزۇ تىل-يېزىقىنى پۇختا ئىگىلىگەن. ئۇيغۇر راھىبلىرى يەنە خەنزۇ يېزىقىنى ئۇيغۇر يېزىقى ھەرپى بىلەن ترانسكرىپسىيە قىلغان، بۇ رايوندىن بايقالغان ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرپى بىلەن ترانسكرىپسىيە قىلىنغان خەنزۇچە بۇددا نوملىرىدىن«تەڭرى ئىبادەتخانىسىدىكى قۇت ئاتلىغ نوم»بىلەن«ئېتىكاپتىكى بىكسۇ(راھىب)» ھازىر روسىيە ئاكادېمىيىسى شەرقشۇناسلىق تەتقىقات ئورنىنىڭ سانكت-پېتىربۇرگ شۆبىسىدە ساقلانماقتا(29). غەربىي يۇرتتىكى ئۆزئارا سىڭىشىپ كەتكەن تۈرلۈك تىلشۇناسلىق تەلىماتىنىڭ تەسىرىدە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى ۋە دۇنخۇاڭدىكى ئۇيغۇرلارمۇ ئۇيغۇر تىلىغا ئائىت بىلىملەرنى تەرەققىي قىلدۇرغان. ھازىرغىچە بايقالغان ئۇيغۇرچە بۇددا دىنىغا ئائىت يازما يادىكارلىقلار ئىچىدە ئۆزگىچە بىرخىل مەزمۇندىكى يازما يادىكارلىق ئالاھىدە دىققەتكە سازاۋەردۇر، بۇ خىل يازما يادىكارلىقلاردا ئۇيغۇرچە تېكىست ئارىلىرىغا خەنزۇچە خەت يېزىلغان ئەھۋال دائىم ئۇچرايدۇ. ھازىرغىچە ئېلان قىلىنغان يازما يادىكارلىقلار تەھلىلىدىن قارىغاندا، خەنزۇچە خەتلەرنى قىستۇرۇپ يېزىش ھادىسىسى خەنزۇچىدىن تەرجىمە قىلىنغان ئۇيغۇرچە يازما يادىكارلىقلاردىلا ئۇچرايدۇ. بۇ تۈردىكى يازما يادىكارلىقلاردا خەنزۇچە خەتلەرنىڭ تېكىستتىكى رولى ۋە ئورنى بىرنەچچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە خەنزۇچە خەت قىستۇرۇلغان بىرتۈردىكى خەنزۇچە خەت ئۇيغۇرچە تېكىست مەزمۇنىنىڭ ئايرىلماس بىر تەركىبى بولۇپ قالغان. مەسىلەن، ئۇيغۇرچە«ئابىدارما كۇشاۋاردى شاشتىرغا مەدھىيە» بىلەن «تىلاۋەتتىكى بۇدساتۋا» قاتارلىقلاردا بۇ ھال كۆپ ئۇچرايدۇ. ئۇيغۇرچە«ئابىدارما كۇشاۋاردى شاشتىرغا مەدھىيە»نىڭ ھازىر سارقلىنىۋاتقىنى كەمتۈك بىر بەت بولۇپ، باشقا ئۇيغۇرچە يازما يادىكارلىقلار بىلەن بىرلىكتە تۈپلەنگەن، 1907-يىلى مارك ئاۋرېل شتايىن (سىتەيىن) دۇنخۇاڭ تاشكېمىرىنىڭ نوم ساقلاش خانىسىدىن ئېلىپ كەتكەن، ھازىر برىتانىيە كۇتۇپخانىسىدا ساقلىنىۋاتىدۇ. بۇ ئۇيغۇرچە يازما يادىكىارلىقنىڭ مەزمۇنى ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا دىنىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن بەلكى ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ تىلشۇناسلىق بىلىملىرىنى تەتقىق قىلىشتىمۇ مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. «ئابىدارما كۇشاۋاردى شاشتىرغا مەدھىيە»نىڭ بۇ كەمتۈك بېتىدە جەمئىي 13 قۇر ئۇيغۇرچە خەت بولۇپ، ئۇيغۇرچە قۇر ئىچىگە 127خەنزۇچە خەت قىستۇرۇپ يېزىلغان. بۇ خەنزۇچە خەتلەر بىلەن ئۇيغۇرچە خەتلەر ئۇلاپ يېزىلغان بۇ كەمتۈك بەتتە خەنزۇچە خەت تەرجىمىسىز بولۇپ، ئۇيغۇرچە جۈملىنىڭ ئايرىۋەتكىلى بولمايدىغان تەركىبىي قىسىمى بولغان، يەنى خەنزۇچە خەتنىڭ ئارقىسىغا ئۇيغۇر تىلىنىڭ گراماتىكا تەركىبىنى ئۇلاپ يازغان، بۇنداق تېكىستتە خەنزۇچە خەت ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىسىم ، تۈپ سۆز قاتارلىقلارنىڭ رولىنى ئوينىغان، خەنزۇچە خەتنىڭ كەينىگە ئۇلاپ يېزىلغان ئۇيغۇرچە خەت بولسا ئاشۇ ئىسىمنىڭ كەينىگە ئۇلانغان قوشۇمچە ياكى كۆپلۈكنىڭ رولىنى ئوينىغان، بەزىلىرىدە ئالماش ئىسىم تەۋەلىك قوشۇمچىسى ۋە سۈپەت ياسىغۇچى تەركىبلەر قاتارلىق گراماتىكىلىق ياكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە تەركىبلەرنىڭ ئورنىدا كەلگەن. مەسىلەن، (ئىككىنچى قۇر) 无病__ tag، بۇيەردە بۇ خەنزۇچە خەت ئۇيغۇر تىلىدىكى«ساق،ساغلام»دېگەن سۆز يىلتىزىنىڭ ئورنىدا كەلگەن(شۇ كەمتۈك يازما يادىكارلىقنىڭ 2-قۇرىدا)؛ 根_ lar، (4-،9-قۇردا)، بۇ خەنزۇچە خەت «يىلتىز»دېگەن سۆزنىڭ ئورنىدا كەلگەن؛ يەنە مەسىلەن 良药-tag(4-قۇر)، 惭愧-ta 6-قۇر، 相应-intin (6-،13-قۇر)، 水-tin (7-قۇر)، 色-li (7-قۇر)، 心-taki (7-قۇر)، 喻-I (10-قۇر)، 毒药-tag(10-قۇر)، 无记-ning(13-قۇر)، 等起-si(13-قۇر) قاتارلىق خەنزۇچە خەتلەر تېكىستتە ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز يىلتىزى ياكى تۈپ سۆزنىڭ ئورنىنى ئالغان، بۇ خەتلەر ئىپادىلىگەن مەنا ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزنىڭ ئىپادىلىمەكچى بولغان مەناسى بىلەن ئوخشاش، دېمەك، خەنزۇچە خەتلەر شەكىل ۋە گرامماتىكىلىق ئىقتىدار جەھەتتە ئۇيغۇر تىلى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتتە بولغان. بۇ كەمتۈك يازما يادىكارلىق بېتىدىن شۇنى بايقايمىزكى، ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇچە خەتلەرگە ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز ياسىغۇچى ياكى گرامماتىكىلىق تەركىبلەرنى قوشۇپ يېزىش تەھلىلى ھازىرقى زامان تۈرك تىلشۇناسلىقىنىڭ تۈپ پرىنسىپلىرىغا ئۇيغۇن. (7-رەسىم 81~82-بەتلەرگە چۈشسە مۇۋاپىق). يەنە مەسىلەن، پېللىئوت ساقلىغان يادىكارلىقلار ئىچىدە بىر پارچە ئۇيغۇرچە «ئىستىقامەتتىكى بۇدساتۋا»نىڭ كەمتۈك جىلدى بولۇپ، ھازىر فرانسىيە دۆلەت كۇتۇپخانىسىددا ساقلانماقتا، ئۇنىڭ ھەربىر بېتىدە ئوخشاشلا ئۇيغۇرچە قۇرلار ئارىلىرىغا خەنزۇچە خەت قىستۇرۇپ يېزىلغان. بىز يۇقىرىدا تىلغا ئالغان«ئابىدارما كۇشاۋاردى شاشتىرغا مەدھىيە»گە ئوخشاشلا تېكىستتىكى خەنزۇچە خەتلەرنىڭ ھېچقانداق ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى يوق بولۇپ، ئۇيغۇرچە جۈملىلەرنىڭ ئايرىلماس تەركىبى قىلىنغان، خەنزۇچە خەتلەرگە ئۇلاپ يېزىلغان ئۇيغۇرچە خەتلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ گرامماتىكىلىق ياكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلىرى تەركىبى بولغان، خەنزۇچە خەت ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىسىم ياكى پېئىل قاتارلىقلارنىڭ سۆز تومۇرىلىق رولىنى ئوينىغان(30). تىلشۇناسلىق بىلىمىنىڭ تەرەققىياتى ۋە ئومۇملىشىشى ئارقىلىق ئۇيغۇرلار ئۇيغۇر تىلىنى تەھلىل قىلىپ، سۆز يىلتىزى، تۈپ سۆز، تۈرلۈك سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ياكى گرامماتىكىلىق ئۇلانمىلارنى پەرقلەندۈرۈپ، تۈرلۈك سۆزلەرگە ئۇلىنىدىغان گرامماتىكىلىق ئىقتىدارلارغا بولغان چۈشەنچىسىنى چوڭقۇرلاشتۇرغان. بىز ھازىرغىچە ئۇيغۇر راھىبلىرىنىڭ بۇددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلغاندا قانداق مۇددىئا-مەقسەتتە ئۇيغۇرچە نوم تېكىستلىرىگە خەنزۇچە خەت قىستۇرۇپ يېزىش شەكلىنى بىلمەيمىز، شۇڭا بۇ ھەقتىكى تارىخىي ماتېرىياللار ياكى يازما يادىكارلىقلار بولمىغاچقا بۇ خىل ھادىسىگە ھازىرچە يەكۈن چىقىرىشقىمۇ ئامالسىزمىز. ئەمما خەنزۇچە خەت قىستۇرۇپ يېزىلغان بۇ ئۇيغۇرچە يازما يادىكارلىقلار يەنە بىر نۇقتىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇيغۇرچە سۆز ياسىغۇچى ئۇلانمىلاردىن جانلىق پايدىلىنىپ ئۆز تىلىنى خەنزۇچە خەتكە ئۇلاپ يېزىش ئارقىلىق چوڭقۇر ئىدىيىۋىي مەزمۇنلۇق بۇددا نوملىرىنى ئىپادە قىلغانلىقىدەك بىر پاكتنى ھەمدە ئۆز تىلىنىڭ قۇرۇلمىسىغا بولغان تونۇش سەۋىيىسىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرگەن. بۇنىڭدىن باشقا، ئۇيغۇرچە بۇددا نوملىرى يادىكارلىقلىرىنىڭ باسما نۇسخىسى بىلەن كۆچۈرۈلمە نۇسخىسىدا ئۇيغۇرلارنىڭ تۈپ سۆز ئاخىرى ياكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ بېشىدا كەلگەن بەزى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ جاراڭلىق، بوم بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلىرىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن ئاڭلىق رەۋىشتە تۈپ سۆز بىلەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى ئايرىپ يازغانلىقىنى ئۇچرىتىمىز. بۇنداق ئەنئەنە يەنەبىر تەرەپتىن ئۇيغۇرلارئۆز تىلىنىڭ قۇرۇلمىسى، مەسىلەن پېئىل قوشۇمچىلىرى، ئىسىم قوشۇمچىلىرى ۋە سۈپەت قوشۇمچىلىرىنىڭ ئىقتىدارىنى خېلى بۇرۇنلا تونۇپ يەتكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. مىلادى 10-ئەسىر بىلەن 11-ئەسىرنىڭ ئالمىشىش مەزگىللىرىدە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە سىڭقۇ سەلى تۇتۇڭ ۋەكىللىكىدىكى بىر تۈركۈم يېتۈك ئىلىم ئەھلىلىرى مەيدانغا كېلىپ، بۇددا نوملىرىنى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىش ۋە ئۇيغۇر تىلى ۋەكىللىكىدىكى تۈركىي ئەدەبىي تىلنىڭ تەرەققىياتى ھەم قېلىپلىشىشى ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىدى(31). بۇدددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلىش داۋامىدا سوغدى، توخار، خەنزۇ تىللىرىدىن نۇرغۇن سۆز قوبۇل قىلىپ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ سۆز بايلىقىنى تېخىمۇ موللاشتۇردى؛ نوم تەرجىمە تىلىنىڭ تاۋلىنىشى بىلەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ بايان قىلىش ئىقتىدارى سېمانتىكا(سۆز مەنالىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزگىرىشى) جەھەتتىن يەنىمۇ تاكامۇللاشتى، بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ نەزمىي ۋە نەسرىي شەكلى تەرەققىي قىلىپ تېخىمۇ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈلدى. گەرچە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى بىلەن كاشىغەرىيەنى مەركەز قىلغان قاراخانىيلار دۆلىتىنىڭ دىنىي ئېتىقادى ئوخشىمىسىمۇ ئەمما قاراخانىيلار دۆلىتىنى قۇرغانلار ۋە ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقانلار ئوخشاشلا ئۇيغۇر بولۇپ، ئۇلارنىڭ تىلى خاقانىيە تىلى، دەپ ئاتالغان ئەمەلىيەتتىكى ئۇيغۇر تىلى ئىدى(32).خاقانىيە تىلى بىلەن ئۇيغۇر تىلىنى سېلىشتۇرىدىغان بولساق، فونېتىكا، بەزى گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار، شېۋە ئامىلى پەرقى ھەم ئالدىنقىسىنىڭ ئەرەب-فارس تىلىدىن كۆپرەك سۆز قوبۇل قىلىش خاھىشى قاتارلىق جەھەتلەردە ساقلانغان پەرقتىن باشقا بۇ ئىككى تىل ئاساسەن بىر مىللەتنىڭ ــــــ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەدەبىي تىلى ئىدى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە بۇ ئىككى رايوننىڭ يېزىقىمۇ ئوخشىمايتتى، ئالدىنقىسى ئەرەب يېزىقىنى قوبۇل قىلغان، كېيىنكىسى بولسا يەنىلا ئۇيغۇر يېزىقىنى قوللىنىۋاتاتتى. ئەمما شۇنىمۇ كۆرۈشىمىز كېرەككى، ئۇيغۇر يېزىقى قاراخانىلار دۆلىتىدە يەنىلا ئەرەب يېزىقى بىلەن بىللە قوللىنىلغان، بۇ ئەھۋال ناھايىتى ئۇزۇن ۋاقت داۋام قىلغان(33). ئۇيغۇرلار ئاساسلىق مىللەت بولغان بۇ ئىككى رايوننىڭ دىنىي ئېتىقادى ئوخشاش بولمىغىنى بىلەن ئوخشاش بىر مىللەت ئوتتۇرىسىدىكى ئالاقىگە توسالغۇ بولالمىغان، مەھمۇد كاشىغەرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىلى ۋە يېزىقىغا مەخسۇس ئورۇن بەرگەن. مەھمۇد كاشىغەرىنىڭ نەزەرىدە «ئۇيغۇر تىلى ئەڭ ساپ تۈركچىدۇر»، ئۇ «دىۋان»دا ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەممىسىنى مەخسۇس تىزىپ تونۇشتۇرۇپ، قاراخانىلار ئۇيغۇرلىرى قوللىنىۋاتقان ئەرەب يېزىقى بىلەن سېلىشتۇرغان، بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، مەھمۇد كاشىغەرى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئەھۋالىنى ناھايىتى پىششىق بىلگەن. شۇنداق قاراشقا بولىدۇكى، گەرچە قاراخانىيلار دۆلىتىدىكى ئۇيغۇرلار بىلەن ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى ئوخشاشمىغان دىنغا ئېتىقاد قىلسىمۇ ئەمما ئىككى ئەل پۇقرالىرى بىلەن ئىلىم ساھەسىدىكىلەر ئارا ناھايىتى قويۇق ئالاقە ساقلىنىپ كەلگەن. ئىدۇققۇت بىلەن دەشتئاتا(دۇنخۇاڭ) دىكى ئۇيغۇر راھىبلىرىمۇ مەھمۇد كاشىغەرىنىڭ تىلشۇناسلىق جەھەتتىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرىدىن خەۋەردار بولغان بولۇشى مۇمكىن، چۈنكى بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز مىللىتىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكىگە ئۇيغۇن كېلىدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى كەشپ قىلىشىنىڭ مۇھىم ئالدىنقى شەرتى. 5. ئۇيغۇرلارنىڭ دىنى [align=justify]ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى ھاكىمىيەت تىكلەشتىن بۇرۇنلا تۇرپان رايونىدا مانى دىنى بىلەن بۇددا دىنى تازا گۈللەنگەن. كيۇ جەمەتى خانىدانلىقى(鞠氏王朝) دەۋرىدە بۇ يەردە بۇدخانىلار كۆپلەپ قۇرۇلغان بولۇپ، غەربىي يۇرتتىكى مەشھۇر بۇددا دىنى مەركىزى بولۇپ قالغان. تۇرپاندىن تېپىلغان ۋەسىقىلەرگە ئاساسەن بىىز تۇرپان رايونىدىلا كيۇ جەمەتى خانىدانلىقى دەۋرىدە 150 نەچچە بۇددا ئىبادەتخانىسى بارلىقىنى بىلىمىز(34).قوچۇدىكى ئىبادەتخانىلاردا ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ راھىبلىرى ئۆزئارا ئۆگىنىپ، بۇددا ئەھكاملىرىنى بىرلىكتە مۇتالىئە قىلغان. غەربىي يۇرتتىكى مۇھىم شەھەر دەشتئاتا(دۇنخۇاڭ) بىلەن تۇرپان راھىبلارنىڭ غەربتىن بۇددا نوم-ئەھكاملىرىنى ئېلىپ كېلىشىدە ئۆتۈدىغان جاي بولغان، مەسىلەن خېشىلىق سرامان شى تەنشۆ قاتارلىق 8 راھىب ئۇدۇنغا(خوتەنگە) بېرىپ بۇددا دەستۇرلىرىنى تاۋاب قىلغان ھەمدە«بەس-بەستە غۇزچە مۇتالىئە قىلىپ، خەنزۇچە تەفسىر بېرىپ، راۋان ھەم پاساھەتلىك تەرجىمە قىلىپ، ھەرقايسىسى ئىگىلىگەنلىرىنى جىلد قىلىپ قوچۇغا قايتقاندىن كېيىن جەمئىيلەپ كىتاب قىلغان»(35). «شۇەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى»دا خاتىرىلىنىشىچە، تاڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن راھىب شۇەنزاڭ غەربكە نوم ئالغىلى مېڭىپ، قوۋۇقتىن چىقىپ ئىۋىرغولغا كەلگەندىن كېيىن شىمالىي يول ئارقىلىق ماڭماقچى بولۇپ بۇ يەردىكى قاغانلىقنىڭ قاغانبۇت شەھىرىدىن ئەگىپ ئۆتۈپ غەربكە ماڭغان. ئىدىۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ قاغانى بۇ خەۋەرنى ئىشتكەندىن كېيىن ۋەزىرلىرىنى ئالدىغا چىقىپ كۈتۈۋېلىشقا ئەۋەتىپ، شۇەنزاڭنى ئىدۇققۇت شەھىرىگە ئېلىپ كەلگەن ھەمدە بۇ تاڭ راھىبىنى ئىدۇققۇتتا ئېلىپ قالماقچى بولغان. قاغاننىڭ تەكلىبىنى قەتئىي رەت قىلىپ، ئاچلىق ئېلان قىلىش ئارقىلىق غەربكە بېرىپ نوم ئەكىلىش ئىرادىسىنى نامايان قىلغان شۇەنزاڭ ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى قاغانىنىڭ ھوزۇرىدا«دىيانەتلىك راجەنىڭ پرەجناسى»نومىدىن بىر ئاي ساۋاق بېرىپ، ئىدۇققۇت قاغانى كيۈۋىنتاي(鞠文泰) بىلەن ئاغا-ئىنى بولۇپ ئاندىن غەربكە يولغا چىقىشنى ۋەدە قىلغان. كۈنۋىنتاي قاغان شۇەنزاڭنىڭ نومدىن تەلىم بېرىشىدىغان ئورنى قىلىش ئۈچۈن مەخسۇس چېدىر تىكتۈرگەن، «چېدىرغا 300دىن كۆپ ئادەم سىغاتتى، خانىشتىن باشقا يەنە بۇيرۇق-تۇتۇقلار،تارخانبەگلەر ئۆز رەت-تەرتىپلىرى بويىچە ئورۇن ئېلىشقان، ھەر قېتىم ساۋاق باشلىنىش ئالدىدا قاغان تەكەللۇب سالام-ساھەتلىرى بىلەن قارىشى ئالغىلى چىقىپ مېنى ئورنۇمغا تەكلىپ قىلاتتى، قاغان تېخى ئىبادەتتە يەنە يۈكۈنۈپ ھۆرمەت بىلەن ئولتۇراتتى، بۇ رەسمىيەت ھەر كۈنى شۇنداق داۋام ئەتتى»(36). كۈنۋىنتاينىڭ تاڭ راھىبى شۇەنزاڭغا تۇتقان پوزىتسىيەسىدىن قاغاننىڭ قانچىلىك تەقۋادار بۇددىست ئىكەنلىكى ۋە بۇددا دىنىنىڭ ئىدۇققۇتتىكى ئورنىنىڭ قانچىلىك يۇقىرى ئىكەنلىكىنى چۈشىنىۋېلىش مۇمكىن. مىلادى7-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا بۇددا دىنى ئۇيغۇرلارغا خېلىلا زور تەسىر كۆرسەتكەن، «كونا تاڭنامە. ئۇيغۇرلار تەزكىرىسى»دە خاتىرىلىنىشىچە، ئۇيغۇر قاغانى سۇكۇن ئېركىن« بۇدساتۋادەك دانىشمەن بولغاچقا قەبىلىلەر دانىشمەن بىلىپ باش قىلغان»، بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان «بۇدساتۋادەك» دېگىنى بۇددا دىنىدىكى «رەھىمدىل، دىيانەتلىك» ئادەم ، دېگەنلىكتۇر، بۇنىڭدىن بۇ ئۇيغۇر قاغانىنىڭ ئىسمىنىڭ بۇددا دىنى بىلەن مۇناسىۋەتلىكلىكىنى بىلىۋېلىش مۇمكىن. ئورخۇن ئۇيغۇر قاغانلىقى قۇرۇلۇشتىن ئىلگىرى بۇددا دىنى تۈرك قاغانلىقىدا تارقالغان، تاڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدىكى شاكرەماتال (شىفالىن، 释法琳) يازغان «بۇددا ئەھكاملىرىغا ئىسپات»نىڭ 3-جىلدىدا شىمالىي جۇ سۇلالىسىنىڭ پادشاھى تەي زۇۋېن يەنى يۇ ۋېنتەينى« قاغانلىقنىڭ بۈيۈك ئىنان قاغانى ئۈچۈن تۈرك ئىبادەتخانىسى سالدۇرۇپ بەرگەن»دەپ خاتىرىلىگەن. «سۈينامە. تۈركلەر تەزكىرىسى»دە:«چى بەگلىكىدىكى سرامان خۇيلىن تۈركلەر ئېلىگە بۇلاپ كېلىنگەندە ئۇ تاسبارقاغانغا‹چى بەگلىكى قۇدرەتلىك ئەل، بۇددا ئەقىدىسى ھۆكۈمراندۇر›دېگەندە، تاسپار قاغان ئۇنىڭ سۆزىگە ئىشەنگەن... ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى دەۋرىدە بۇ يەردە بۇددا دىنى تېخىمۇ زور تەرەققىياتلارغا ئېرىشكەن، شۇنىڭ بىلەن بىللە مانى دىنىمۇ ئۇيغۇرلارئىچىگە تارقىلىپ كىرىپ ئۇيغۇر خان جەمەتى ۋە ئاقسۆڭەكلىرى ئارىسىدا قوللاشقا ئېرىشىپ بۇددا دىنى بىلەن بىللە ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە مەۋجۇدلىقىنى ساقلاپ كەلگەن. بۇ دەۋردە ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا مەدەنىيىتى ۋە سەنئىتى تازا روناق تاپقان، بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇرلار جۇڭگو، ھىندىستان، ئوتتۇرا ئاسىيا، ئىران مەدەنىيىتىنىڭ جەۋھەرلىرىنى قوبۇل قىلىپ ئۆزگىچە خاس بىرخىل مەدەنىيەت يارىتىپ، شەرق-غەرب مەدەنىيىتىنىڭ تارقىلىشى ۋە ئالماشتۇرۇلىشىدا مۇھىم رول ئوينىغان. مانى دىنى خەنزۇچە تارىخ كىتابلىرىدا«يورۇق دىن»دەپ ئاتالغان، بۇ دىننى پېرسىيىلىك مانى مىلادى 3-ئەسىردە زوروئاستېر(ئاتەشپەرەست) دىنى ئاساسىدا خرىستيان، بۇددا دىنى ۋە نېستورىيان مەزھىبى ئەھكاملىرىنى يۇغۇرۇپ ئۆزىگە خاس ئېتىقاد ۋە تەلىمات شەكىللەندۈرۈش ئارقىلىق بارلىققا كەلتۈرگەن. بۇ دىن مىلادى3-ئەسىردىن 15-ئەسىرگىچە ئاسىيا، ئافرىقا ۋە ياۋروپانىڭ نۇرغۇن رايونلىرىغا تارقالغان. بىر مەزگىل ئىران ساسانىيلار خانىدانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانى شاپۇرⅠ (مىلادى 241-يىلدىن 272-يىلغىچە تەختتە ئوتۇرغان) تەرىپىدىن قوغدالغان. كېيىنچە ۋەللامⅠ نىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغان. ئۇزاق ئۆتمەي مانى دىنى يەنە بىر قېتىم زىيانكەشلىككە ئۇچراپ، مانىنىڭ ئۆزى بەھرامⅠ تەرىپىدىن دارغا ئېسىلغان، ئۇنىڭ مۇرىتلىرى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تۇرپان قاتارلىق جايلارغا قېچىپ كېلىپ پاناھلانغان، ھەتتا بەزىلىرى جۇڭگوغىچە قېچىپ بېرىپ پاناھلانغان. مانى دىنى 9-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ دۆلەت دىنى بولغان، مانى روھانىيلىرى قاغانلىقتا ھەتتا ھاكىمىيەت قاتلاملىرىغىچە كۆتۈرۈلگەن. ئۇيغۇر قاغانىمۇ مانى مۇرىتلىرىغا يۈكسەك ئىمتىيازلارنى بېرىپ مانى ئىبادەتخانىلىرىنى سالدۇرغان، ئۇلارنىڭ دىن تارقىتىشىنى پۈتۈن كۈچى بىلەن قوللىغان. لى جاۋ يازغان«تاڭ سۇلالىسى تارىخىغا تولۇقلىما»نىڭ 9-جىلدىدا:«ئۇيغۇرلار ئادەتتە مانى روھانىيلىرى بىلەن ھاكىمىيەت ئىشلىرىنى كېڭىشەتتى، ئوردۇبالىختا مانى ئىبادەتخانىلىرى قۇرۇپ بەرگەن ئىدى. مانى ئەھكامىدا ئەتىگەن ۋە كەچتىلا غىزالىنىش، سۇنى ئۇلۇغلاش، توخۇ-ئۆردەك ، بېلىق يېيىش تەرغىب قىلىناتتى، سۈت-قايماق مەنئىي قىلىناتتى. مانىنىڭ ئالىي روھانىيسى نەچچە يىلدا بىر جۇڭگوغا بېرىپ تۇراتتى»دەپ خاتىرىلەنگەن. مانى مۇرىتلىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونلىرىدىمۇ ناھايىتى جانلانغان بولۇپ، پائال دىن تەشۋىق قىلىپ، ئىبادەتخانا سېلىپ، قەدەملىرىنى چاڭجياڭنىڭ جەنۇبىغىچە كېڭەيتكەن.«كىتابلار جەۋھىرى. خارجى ۋەزىرلىكى مەھكىمىسى. ئۆتۈنۈشنامە» دە خاتىرىلىنىشىچە، يۇەنخې سەلتەنەتىنىڭ 2-يىلى(مىلادى 803يىلى) «ئۇيغۇر يالاۋاچلىرى‹ئەلچىلىرى› خېنەن مەھكىمىسى بىلەن تەييۇەن مەھكىمىسىدىن ئۈچ جايدا مانى ئىبادەتخانىسى قۇرۇپ بېرىشنى ئۆتۈنگەن» يەنە «بۇددا بۇزۇرۇگلىرى ئومۇمىي تەزكىرىسى» نىڭ 54-جىلدىدا خاتىرىلىنىشىچە، تاڭ سۇلالىسى دالى سەلتەنەتىنىڭ 6-يىلى(مىلادى 771-يىلى)«ئۇيغۇرلار جىڭ، ياڭ، خۇڭ، يۆ قاتارلىق ئايماقلاردا يورۇق بۇلۇت ئىبادەتخانىسى قۇرۇپ بېرىشنى ئۆتۈنگەن، بۇ دىن مۇرىتلىرى ئاق لىباس، ئاق تاج كىيەتتى» دېيىلگەن. مانى دىنى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە داۋاملىق ھامىيلىققا ئېرىشكەن بولۇپ، خان جەمەتى، ئوردا ئەھلى ۋە ئاقسۆڭەكلەر تەبەقىسىدە نۇرغۇن مۇرىتلىرى بولغان. مانى دىنى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىنىڭ سىياسىي تۇرمۇشىغا مۇئەييەن تەسىر كۆرسەتكەن، قاغانلىقنىڭ نۇرغۇن مۇھىم سىياسىي ۋە خارجى قارارلىرىنى كېڭىشىشكە مانى روھانىيلىرى ئىشتراك قىلغان. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر قاغانىنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە ئەۋەتكەن يالاۋاچلىرىغا كۆپىنچە مانى روھانىيلىرى باش بولغان. سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىگە كەلگەندىمۇ مانى روھانىيلىرى ئۇيغۇر قاغانىنىڭ ئەلچىسى بولغان ئەھۋاللار كۆرۈلىدۇ. سۇڭ سۇلالىسىنىڭ ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىگە ئەۋەتكەن ئەلچىسى ۋاڭ يەندې ئۆزىنىڭ ئەلچىلىك خاتىرىسىدە«...قەلئەنىڭ ئارقىسىدا مانى ماناستىرى بار ئىكەن، ئىران راھىبلىرى ئۆز قانۇنلىرىنىڭ مەزھىبىنى قوغدايدىكەن» دەپ يازغان. ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدە مەخسۇس مانى ئىبادەتخانىلىرى بولغان، مانى دىنى سۈلۈكى نۇرغۇن تېرىلغۇ يەر، ئۈزۈمزارلىق ۋە چارۋىغا ئىگە بولغان. مانى دىنى سۈلۈكىنىڭ ئىچكىي قىسمىدا قاتتىق دەرىجە ۋە تەبەقە تۈزۈمى بولغان، بۇلار مانى كاھىنلىرى، مانى تەپتىشلىرى، مانى چوپان راھىبى، سايلىغۇچى بودۇن قاتارلىق تەبەقىلەرگە بۆلۈنگەن (37). دەشتئاتا(دۇنخۇاڭ) بىلەن ئىدۇققۇت رايونىدا مانى دىنىنىڭ نۇرغۇن نادىر دەستۇرلىرى ئۇيغۇرچىگە تەرجىمە قىلىنغان.ھازىرغىچە بايقالغان ئۇيغۇرچە مانى دىنى دەستۇرلىرىدىن «مانى مۇخلىسلىرىنىڭ تۆۋىنامىسى»، «يورۇق-زۇلمەت دەستۇرى»قاتارلىقلاربار(38). ئۇيغۇر مانى مۇخلىسلىرى مانى دىنى دەستۇرلىرىنى ئۇيغۇرچە ۋە مانىچە يازغان. ھازىر ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە مانى دىنى ۋەسىقىلىرىدىن مۇھىمراق بولغانلىرى««مانى مۇخلىسلىرىنىڭ تۆۋىنامىسى» بولۇپ، بۇنىڭ دەسلەپكى ئەسلىي نۇسخىسى ئوتتۇرا قەدىمكى دەۋردىكى ئىران تىلىدا يېزىلغان بولۇشى مۇمكىن، ھازىرغىچە بۇنىڭ سوغدى تىلىدىكى كەمتۈك پارچىسى بايقالدى. مەزمۇنى مانى مۇخلىسلىرىنىڭ گۇناھىغا تۆۋە قىلىدىغان تۆۋىنامىدىن ئىبارەت. ھازىرغىچە بۇ ۋەسىقىنىڭ ئوخشاشمىغان كۆچۈرۈلمىسى بايقالدى، بۇنىڭ ئىچىدە مۇھىمراقى ئۈچ خىل بولۇپ، بىرىنچى خىلى مانى يېزىقىدا يېزىلغان يۆگىمە شەكىلدىكى ئۇزۇنلۇقى 454سانتىمېتىر، ئېگىزلىكى 10.5سانتىمېتىرلىق كۆچۈرۈلمىسى. بۇنىڭغا قاتتىق قەلەمدە مانى يېزىقىدىكى مانى دەستۇرى ئەقىدىلىرى ناھايىتى چىرايلىق ۋە رەتلىك قىلىپ يېزىيلغان. بۇ يۆگىمە كىتابنىڭ ئاخىرقى بېتىدە يەككە سىزىق بىلەن سىزىلغان مانى مۇخلىسىنىڭ رەسىمى بار. مۇشۇ يۆگىمە كىتاب تېكىستىنىڭ ئالدىنقى قىسىمىنىڭ ئارقا يۈزىگە ئۇيغۇرچە«bitigim(a?) »(مېنىڭ مانى دەستۇرنامەم) دېگەن بېغىشلىما يېزىلغان. بۇنىڭدىن مانى يېزىقىدا كۆچۈرگۈچىنىڭ ئۇيغۇر تىل-يېزىقىدىن خەۋىرى بارلىقى مەلۇم. ئېھتىمال كۆچۈرگۈچى بۇ مانى دەستۇرىنى مانى يېزىقىدا كۆچۈرگەن بولۇشى مۇمكىن، شۇنىڭدەك يەنە سوغدى يېزىقى ئاساسىدا ئىجاد قىلىنغان ئۇيغۇر يېزىقى ئارقىلىق ئىجتىمائىي ئالاقە قىلغان بولۇشىمۇ مۇمكىن. بۇ كۆچۈرۈلگەن نۇسخىنى ئاۋرېل شتايىن (ستەيىن) دۇنخۇاڭدىكى تاشكېمىرلەرنىڭ نوم-دەستۇر ساقلايدىغان خانىسىدىن بايقىغان، ھازىر برىتانىيە كۇتۇپخانىسىىدا ساقلانماقتا. ئىككىنچى خىلى چارروسىيەنىڭ شىنجاڭدا تۇرۇشلۇق كونسۇلى دىياكوۋ 1908-يىلى تۇرپان ئاستانىدىن بايقىغان ئۇيغۇرچە يېزىلغان نۇسخىسى، بۇ نۇسخا ھازىر روسىيە پەنلەر ئاكادېمىيەسى يىراق شەرق تەتقىقات ئورنىنىڭ سانكت-پېتىربۇرگ شۆبىسى قوليازما بۆلۈمىدە ساقلانماقتا. ئۈچىنچى خىلى گېرمانىيە ئارخېئولوگىيە ئەترىتى 1907-يىلى تۇرپاندىن قېزىۋالغان نۇسخا (39). ئارخېئولوگىيىلىك قېزىلمىلارنىڭ تەھلىل قىلىنىشىچە، تۇرپاندىكى ئىغۇققۇت قەدىمىي شەھىرى، يارغول قەدىمىي شەھىرى، بېزەكلىك تاشكېمىرىدىكى 52كېمىر، سىڭگىم ئېغىزى تاشكېمىرى، تۇيۇق قاتارلىق جايلاردا تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىگە ئائىت مانى خارابىسى ساقلانغان. گېرمانىيە ئارخېئولوگىيە ئەترىتى 20-ئەسىرنىڭ بېشىدا ئىدۇققۇت قەدىمىي شەھىرى خارابىسىدىن مانى دىنى ئىبادەتخانىسىنى بايقىغان ھەمدە مانى دىنىغا ئائىت قوليازما چەسىقىلەر بايقالغان، بۇلارنىڭ ئىچىدە مانىچىلىرىمۇ، ئۇيغۇرچىلىرىمۇ بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە مانى دىنى ئىبادەخانىسىنىڭ تۇغ-ئەلەملىرى، مانى دىنى مەزمۇنىدىكى شايى رەسىم ۋە تام رەسىملىرىمۇ بايقالدى. مانى ئىبادەتخانىسىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى ۋە تام رەسىملىرى مەزمۇنىنى تەھلىل قىلغاندا، مانى دىنى بۇ يەردە بۇددا دىنى بىلەن ناھايىتى زور دەرىجىدە بىر گەۋدىلىشىپ، بۇ ئىككى دىن ئىناق مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان، ئارخېئولوگلار يارغول قەدىمىي شەھەر خارابىسىدىنمۇ مانى دىنى ۋەسىقىلىرىنىڭ كەمتۈك پارچىلىرىنى تاپقان(40). گەنجۇ، شاجۇ ۋە دۇنخۇاڭلاردىكى ئۇيغۇرلار مانى دىنىغا ئېتىقاد قىلغان. ئۇيغۇرلار گۇرۇھى بۇ يەرلەرنىڭ ھۆكۈمران يادروسىغا ئايلانغاندىن كېيىن ئۇيغۇر خان جەمەتى، ئاقسۆڭەكلىرىنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشى ۋە پۇقرالىرىنىڭ ئومۇميۈزلۈك بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلىشى بىلەن دۇنخۇاڭدىكى بۇددا دىنى داۋاملىق تەرەققىي قىلغان، ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى موگاۋ تاشكېمىرى قۇرۇش ۋە بۇددا دىنىنىڭ تۈرلۈك ئىشلىرىنى زور كۈچ بىلەن قوللىغان، نەتىجىدە زور مىقداردىكى بۇددا نوملىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرقىمە قىلىنغان، نۇرغۇن تاشكېمىرلەر يېڭىدىن ياسالغان، تام رەسىملىرى سىزىلغان ۋە رېمونت قىلىنغان. دۇنخۇاڭدىكى نوم-سۇترا ساقلاش ئۆيىدە ساقلانغان زور مىقداردىكى بۇددا نوملىرى، موگاۋ غارىدىكى ئۇيغۇرچە بېغىشلىمىلار ھەمدە ئۇيغۇر خان جەمەتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك تام رەسىملىرى قاتارلىقلار بۇ يەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلغانلىقىنىڭ دەلىلىدۇر. دۇنخۇاڭ تاشكېمىر ئىبادەتخانىسىدىكى بىر قىسىم تاشكېمىرلەر ئۇيغۇرلارغا تەۋە تاشكېمىرلەردۇر. موگاۋ غارى تاشكېمىرلىرىدىكى ئۇيغۇر ساخاۋەتچىلەرنىڭ رەسىملىرى ۋە بېغىشلىمىلىرى بۇ يەرنىڭ ئۇيغۇرلارغا تەۋە ئىكەنلىكىنىڭ ئەڭ بىۋاسىتە ۋە ئەڭ قايىل قىلارلىق ئاساسىدۇر. يەنە بەزى تاشكېمىرلەردىكى ئۇيغۇر سەنئىتى ئالاھىدىلىكلىرى ۋە ئۇسلۇبى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن تام رەسىملىرىمۇ بۇنىڭ مۇھىم دەلىلىدۇر. شۇنىڭدەك يەنە تاشكېمىرلەرنىڭ شەكىل قۇرۇلمىسى ۋە تام رەسىملىرىدە ئەكس ئەتتۈرۈلگەن ئۇيغۇر بۇددا سەنئىتى ھەمدە ئۇنىڭدىكى مىللىيچە ئالاھىدىلىك ۋە دەۋر ئامىلى بۇلارنىڭ ئۇيغۇرغا تەۋە ئىكەنلىكىنىڭ مۇھىم ئاساسىدۇر. ئالاقىدار تەتقىقاتچىلار يۇقىرىقى ئالاھىدىلىكلەرگە ئاساسەن موگاۋ غارى، كۈنپېتىش مىڭ ئۆي، قاراياغاچلىق غارى قاتارلىق جايلاردىكى كېمىرلەرنى ئۇيغۇرلارغا تەۋە، دەپ ئايرىدى. دەسلەپكى تەتقىقاتقا ئاساسلانغاندا، موگاۋ غارىدىكى 306-، 307-، 308-، 363-، 399-، 418-، 244-(ئۆتۈشمە يول)، 409-، 237-(ئۆتۈشمە يول ۋە دالان)، 148-(ئۆتۈشمە يول ۋە ھۇجرا ئۆينىڭ يېرىمى)، 309-، 97-، 330-، 310-، 245-، 207-، 464-قاتارلىق تاشكېمىرلەرنىڭ ئۇيغۇر دەۋرىگە ئائىت ئىكەنلىكىنى تەھقىقلىگەن. يەنە كۈنپېتىش مىڭ ئۆيدىكى 4-، 9-، 10-(ئۆتۈشمە يول)، 12-، 13-دىن ئىبارەت بەش غار ۋە قاراياغاچلىق غارىدىكى 21-(دالان ئۆيدىكى ئۆتۈشمەيول)،39- قاتارلىق غارلارنىڭمۇ ئۇيغۇر دەۋرىگە تەۋە ئىكەنلىكىنى تەھقىقلىدى. دۇنخۇاڭدىكى ئۇيغۇرلارغا تەۋە غارلاردا نۇرغۇن ئۇيغۇر ساخاۋەتچىلەرنىڭ رەسىمى بولۇپ، بۇلار بۇ غارلارنىڭ تولىمۇ مۇھىم ئالاھىدىلىكىدۇر. ئۇيغۇر ساخاۋەتچىلەرنىڭ رەسىمىدە ئۇيغۇر خانى ياكى ئاتامانىنىڭ رەسىمى ھەم ئۇيغۇر خانىشىنىڭ رەسىمى بار. مەسىلەن، 100-غارنىڭ كۈنچىقىش تېمىدا «□ تەڭرى قۇنچۇسى(مەلىكىسى) گەنجۇ ئۇيغۇر قاغانىنىڭ ...» ۋە «خاتۇن گەنجۇ قاغانىنىڭ تەڭرى مەلىكىسى بىلەن بىللە خەيرىخاھ بولدى» دېگەندەك بېغىشلىما بار. بۇ بېغىشلىمىلارنىڭ مەزمۇنىدىن ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ۋە يۇقىرى تەبەقەلىرىدىكىلەرنىڭ بۇددا دىنىغا كۆڭۈل بۆلگەنلىكىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن(41). مىلادى 11-ئەسىردە، ئۇيغۇرلارنىڭ قوشنىسى بولغان تاڭغۇتلارمۇ بۇددا دىنىنى زور كۈچ بىلەن تەرەققىي قىلدۇرۇپ، چوڭ تىپتىكى ئىبادەتخانا سالغان، بۇددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلغان. ئۇيغۇر راھىبلىرى تاڭغۇت خان جەمەتىنىڭ تەكلىپى بويىچە تاڭغۇت ئېلىگە بېرىپ بۇددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلىش، بۇددا ئىبادەتخانىلىرىنى سېلىش قاتارلىق بۇددا دىنىنى گۈللەندۈرۈش ئىشلىرىغا قاتناشقان. ئۇيغۇر راھىبلىرى تاڭغۇت ئېلىدە ناھايىتى يۇقىرى نوپۇزغا ئىگە بولغان. تاڭغۇت خانلىقىنىڭ ئىككىنچى خانى تيەنيۇ چۇيشېڭ سەلتەنەتىنىڭ تۇنجى يىلى(مىلادى 1050-يىلى) قىشتا تاڭغۇت ئېلى تەڭرى مەدىتى ئىبادەتخانىسى (چېڭتيەنسى)نى سېلىشقا باشلىغان، بۇ ئىبادەتخانا پۈتكەندىن كېيىن ئۇيغۇر راھىبىنى ئىبادەتخانا مۇنارىغا چىقىپ نوم ئوقۇپ بېرىشكە تەكلىپ قىلغان، تاڭغۇتلارنىڭ ئالىي ھۆكۈمرانى خانىش موساڭ بىلەن تېخى بالاغەتكە يەتمىگەن تەخت ۋارىسى لياڭ زو دائىم كېلىپ نوم تىڭشىغان. ئۇيغۇر راھىبنىڭ يېڭىدىن پۈتكەن ئىبادەتخانىغا تەكلىپ قىلىنىپ نوم ئوقۇغاندا دۆلەت ئانىسى بىلەن بالا ۋەلىئەھد قەدەم تەشرىپ قىلىپ نوم ئاڭلىشىدىن ئۇيغۇر راھىبنىڭ ئالاھىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. يەنە مەسىلەن«تاڭغۇت خاتىرىلىرى»نىڭ 11-جىلدىدە خاتىرىلىنىشىچە، تاڭغۇت ئېلىنىڭ ئىبادەتخانىلىرى«ئۇيغۇر راھىبلىرىنى كۆپلەت تەكلىپ قىلىپ نوم تېكىستلىرىگە شەرھ يازدۇراتتى، نوم تەرجىمە قىلدۇراتتى». تاڭغۇت ئېلىنىڭ ھۆكۈمرانى (يىزۇڭ) لياڭ زو ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن زاماندا لياۋ سۇلالىسى بىلەن بۇددا تەلىماتلىرى ئالماشتۇرغان، لياۋ سۇلالىسىغا ئۇيغۇر راھىبلىرىنى، ئالتۇن بۇتلارنى ۋە براھمانچە نوم قاتارلىقلارنى تەقدىم قىلغان. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، ئۇيغۇر راھىبلىرى تاڭغۇت ئېلىدە نوم تەرجىمە قىلىش، نوم-سۇترالارغا تەپسىر-شەرھ يېزىش بىلەنلا قالماي يەنە تېخى ئىككى ئەل بىلەن بولغان باردى-كەلدىدە«سوۋغاتلىق» سۈپىتىدە لياۋ سۇلالىسىگە يوللانغان (42). ئۇيغۇرلار بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلغان بىرقانچە يۈز يىلدا ئۇيغۇر راھىبلىرى ۋە تەقۋادار بۇددىستلىرى سانسىكرىت، توخار، خەنزۇ، تىبەت تىلىدىن زور مىقداردىكى بۇددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلغان. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە روسىيە، ئەنگلىيە، گېرمانىيە، فرانسىيە، ياپونىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترەتلىرى تۇرپان، كۇچا قاتارلىق جايلاردا زور كۆلەمدە ئارخېئولوگىيىلىك قېزىش ئارقىلىق ئون نەچچە خىل تىل-يېزىقتىكى نۇرغۇنلىغان قەدىمىي ۋەسىقىلەرگە ئېرىشتى، بۇنىڭ خېلى كۆپلىرى ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر ئىدى(43). بۇ ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر ھازىر ئاساسەن روسىيە ئاكادېمىيىسى يىراق شەرق تەتقىقات ئورنى سانكت-پېتېربۇرگ شۆبىسىدە، گېرمانىيە بېرلىن ئاكادېمىيىسى، بېرلىن ھىندىستان سەنئەت مۇزېيى، فرانسىيە دۆلەت كۇتۇپخانىسى، پارىژ گۇيمېت مۇزېيى، ئەنگلىيە كۇتۇپخانىسى، ياپونىيە لوڭگۇ ئۇنىۋېرسىتېتى كۇتۇپخانىسى، يولىڭگۇەن كۇتۇپخانىسى، تيەنلى ئۇنىۋېرسىتېتى كۇتۇپخانىسى قاتارلىق جايلاردا ساقلانماقتا(44). ھازىرغىچە بايقالغان ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەردىن قارىغاندا، بۇددا دىنى ھىنايانا مەزھىبى بىلەن ماھايانا مەزھىبىنىڭ ئاساسلىق دەستۇرى (بالدۇرقى بۇددا دىنى مەزھىبى دەۋرىدىكى سۇدۇر ئاغىلىق نوم بىلەن ئابىدارام ئاغىلىق نومنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ)، نوم تەپسىرلىرى، بۇددا راھىبلىرىنىڭ تەرجىمىھالى ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇلار رايونىدا بارلىققا كەلگە«گۇمانلىق ساختا سۇترا»(مەسىلەن«ئىلاھى ئەفسۇن سۇترىسى»)لارنىڭ ھەممىسى دېگىدەك ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنىپ قوليازما ياكى باسما شەكىلدە ئۇيغۇر يېرىدە كەڭ تارقالغان.ئۇيغۇرچىگە تەرجىمە قىلىنغان بۇ بۇددا نوملىرىنىڭ ئىچىدە سانسىكرىتچىدىن بىۋاسىتە تەرجىمە قىلىنغانلىرىمۇ، توخار تىلى ۋە خەنزۇچىدىن تەرجىمە قىلىنغانلىرىمۇ بار، مەخپىيەت مەزھىبىگە ئائىت يەنە بىر قىسىم ۋەسىقىلەر تىبەتچىدىن تەرجىمە قىلىنغان. بۇنىڭ ئىچىدە قوليازما نۇسخىلارمۇ، باسما نۇسخىلارمۇ بار. تۆۋەندە بىرنەچچە خىل مۇھىمراق ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر تونۇشتۇرۇلدى: [align=justify]1. «مائىترى سىمىت» بۇ بۇددا دىنىدىكى سەرۋاستە ۋادە مەزھىبىنىڭ ۋىپەشيىن دەستۇرى بولۇپ، كەلگۈسىدە يارالمىش مائىترىنىڭ ئىش ئىزلىرى بايان قىلىنغان. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا گېرمانىيەنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترىتى تۇرپان سىڭگىم ئېغىزىدىكى بۇددا تاشكېمىرى خارابىسى بىلەن مۇرتۇق جىلغىسى قاتارلىق جايلاردىن بۇ ۋەسىقىنىڭ نەچچە خىل قوليازما نۇسخىسىنى بايقىغان(45).1959-يىلى قۇمۇلدا يەھيا رەھىم دېگەن پادىچى ئۇيغۇرچە«مائىترى سىمىت»نىڭ 586 بەتلىك كەمتۈك جىلدىنى تېپىۋالغان. بۇ نۇسىىنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان ۋاقتى بىرقەدەر بۇرۇن بولۇپ، توخار تىلىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنغان، شۇنى قەيت قىلىش زۆرۈركى، ھازىرغىچە بايقالغان نۇسخىلىرىنىڭ ھەممىسى 9-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن بۇرۇنقى دەۋرگە تەۋە. 2. «ۋاجرا سۇترىسى» بۇ نومنىڭ ھازىر ساقلىنىۋاتقانلىرى ئاساسەن دېگىدەك كەمتۈك جىلد. گېرمانىيە تۇرپان ئارخېئولوگىيە ئەترىتى قېزىۋالغان ۋەسىقىلەر ئىچىدە بۇ نومنىڭ تۈرلۈك ھەجىمدىكى 8پارچە كەمتۈك جىلدى بار(46). 3. «ئالتۇن يارۇق» تولۇق نامى«ئالتۇن ئۆڭلۈگ يارۇق يالتىراغلىق قوپتا كۆتۈرۈلمىش نوم ئىلىكى ئاتلىغ نوم بىتىك» بولغان بۇ ۋەسىقە تاڭ دەۋرىدە يى جىڭ تەرىپىدىن خەنزۇچىگە تەرجىمە قىلىنغان، بەش دەۋرنىڭ كېيىنكى تاڭ دەۋرىدە(مىلادى923~936-يىللىرى) بەشبالىخلىق ئۇيغۇر بۇددا ئالىمى سېڭقۇ سەلى تۇتۇڭ تەرىپىدىن ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان. بۇ نومنىڭ بىر بۆلىكى، مەسىلەن بىرىنچى جىلدى تىبەت تىلىدىن تەرجىمە قىلىنغان. بۇ نومنىڭ بىرىنچى جىلدىنىڭ خاتىمىسىدە تەرجىمان سېڭقۇ سەلى تۇتۇڭ:« män Tübüt tilindin Uyγur tilingä äwirdim» دەپ يازغان(47).بۇ ھازىرغىچە بايقالغان ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر ئىچىدىكى ھەجمى بىرقەدەر چوڭراقى بولۇپ، چۈنكى ھازىرغىچە بۇ تۈردىكى ۋەسىقىلەرنىڭ بىرقانچە خىل قوليازما نۇسخىسى ۋە باسما نۇسخىسى بايقالدى. بۇ نومنىڭ ئەڭ مۇكەممەل نۇسخىسىنى روسىيەلىك تۈركولوگ مالوۋ 1910-يىلى گەنسۇ ئۆلكىسىنىڭ جيۇچۈەن ۋىلايىتىدىكى سېرىق ئۇيغۇرلار رايونىدىن(يۈگۇ رايونىدىن) سېتىۋالغان 1687-يىلى(چىڭ سۇلالىسى كاڭشىنىڭ 26-يىلى) كۆچۈرۈلگەن جەمئىي 397ياپراق(بەت)لىق نۇسخىسى بولۇپ، ھازىر روسىيە ئاكادېمىيىسى شەرق تەتقىقات ئورنى سانكت-پېتېربۇرگ شۆبىسى قوليازما بۆلۈمىدە ساقلانماقتا(48). بۇنىڭدىن باشقا يەنە گېرمانىيە تۇرپان ئارخېئولوگىيە ئەترىتىمۇ تۇرپاندىكى بۇددا خارابىلىكىدىن«ئالتۇن يارۇق» نىڭ كەمتۈك جىلدىدىن بىرنەچچە خىلنى تاپقان بولۇپ، شۇلارنىڭ ئىچىدە ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان كەمتۈك بەتمۇ بار(49). 4. «ئەمىتايۇر-دىيانا سۇترا» بۇددا دىنىدىكى سۇكاۋەتى مەزھىبى(پاك ئالەم قارىشىدىكىلەر مەزھىبى) نىڭ ئۈچ بۆلۈملىك دەستۇرىنىڭ بىرى بولغان «ئەمىتايۇر-دىيانە سۇترە»دىكى نوم نامى«ئەمىتايۇر»ـــــ ئامىتابا بۇددا بولۇپ، بۇ نومدا ساكيامونىنىڭ ماگات ئېلىنىڭ خانلىق سەدىقە قورغىنىنىڭ شەرقىي شىمالىدىكى قۇماي(تازقارا ـــــ بۈركۈت) تېغىغا ئەرۋاھلارغا سەدىقە بەرگىلى چىققاندا 1250 نەپەر شاگىرتىغا ۋە 32مىڭ شەپقەتچى(بۇدساتۋا)گە خانلىق سەدىقە قورغىنىدا يۈزبەرگەن ئوردا ئىشلىرىنىڭ كېلىپ چىقىش سەۋەبلىرى ھەققىدىكى بايانى مەزمۇن قىلىنغان. بۇ نومنىڭ نەسرىي ۋە نەزمىيدىن ئىبارەت ئىككىلا خىل شەكلى ئۇيغۇرچىگە تەرجىمە قىلىنغان، بۇلارنىڭ ھەم قوليازما نۇسخىسى ھەم باسما نۇسخىلىرىنىڭ نەچچە خىل كەمتۈك جىلدى بار. بۇلارنىڭ كۆپىنچىلىرىنى گېرمانىيەنىڭ 2-قېتىملىق ئارخېئولوگىيە ئەترىتى 1904~1905-يىللىرى ئارىلىقىدا تۇرپاندىكى سىڭگىم ئېغىزىدىكى تاشكېمىر خارابىسىدىن ئېلىپ كەتكەن؛ يەنە بىر قىسىم كەمتۈك جىلدلىرىنى ياپونىيەنىڭ ئوتانى باشچىلىقىدىكى3-قېتىملىق ئارخېئولوگىيە ئەترىتى 1908~1909-يىللىرى ئارىلىقىدا تۇرپاندىن ئېلىپ كەتكەن(50). 5. «بۇدساتۋانىڭ بۈيۈك تاڭ ئېلىدىكى ترىپىتاكا چارياسىنىڭ تەرجىمىھالى» (قىسقارتىپ«شۇەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى»مۇ دېييىلىدۇ) بۇ شۇەنزاڭنىڭ شاگىرتى خۇي لىنىڭ ئۇستازىنىڭ ھاياتى ھەققىدىكى بايانى بولۇپ، مىلادى 10-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ئۇيغۇر بۇددا ئالىمى سېڭقۇ سەلى تۇتۇڭ تەرىپىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنغان. قوليازما نۇسخىسى 1906-يىلى شىنجاڭدا بايقالغاندىن كېيىن بىر قىسىمىنى فرانسىيىلىك پېللىئوت فرانسىيەگە ئېلىپ كەتكەن، ھازىر پارىژدىكى گۇيمېت ئاسىيا سەنئەت مۇزېيىدا ساقلانماقتا؛ بىر قىسمىنى يەنى 204پارچە ياپراقنى چىڭخۇا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى يۇەن فۇلى ئەپەندى سېتىۋېلىپ بېيجىڭ كۇتۇپخانىسىنىڭ ساقلىشىغا ھەدىيە قىلغان. 1951-يىلى پروفېسسور فېڭ جياشېڭ بۇنى رەتلەپ چىققاندىن كېيىن جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىيىسى بىلەن بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى بىرلىكتە فاكسىمىل نۇسخىسىنى نەشىر قىلغان. يەنە بىر قىسىمى ھازىر روسىيە ئاكادېمىيىىسى شەرق تەتقىقات ئورنى سانكت-پېتېربۇرگ شۆبىسىنىڭ قوليازمىلار بۆلۈمىدە ساقلانماقتا، بۇ جەمئىي 94 ياپراق بولۇپ، 1991-يىلى تۇگۇشېۋا تەرىپىدىن رەتلىنىپ نەشىر قىلىنغان(51). 6. « ManjuŠrinamasamgiti نومى » («مانچۇشرى ئاتلىق نوم بىتىك ») بۇ بىر مەخپىي دەستۇر. بۇ نوم يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكەن ئۇيغۇر بۇددا ئالىمى جارۇناداس تەرىپىدىن مىلادى 1302-يىلى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان، ھازىر بۇ نومنىڭ نەچچە خىل كەمتۈك جىلدىنىڭ باسما نۇسخىسى ھەم قوليازما نۇسخىسى بولۇپ، گېرمانىيە تۇرپان ئارخېئولوگىيە ئەترىتى تۇرپاندىكى ئۇيغۇر بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىسىدىن بۇ نومدىن خېلى كۆپ تاپقان، نۆۋەتتە ھەممىسى گېرمانىيە بېرلىن ئاكادېمىيىسىدە ساقلانماقتا(52). 7. «بۇددانىڭ بۈيۈك چوققىسىغا تەلپۈنگەن ئۇلۇغ دەرەنى نومى» ھازىرغىچە بۇ نومنىڭ نەچچە خىل كەمتۈك جىلدى بايقالدى، بۇنىڭ ئىچىدە باسما نۇسخىلىرىمۇ، قولويازما نۇسخىلىرىمۇ بار، ئەمما يەنىلا باسما نۇسخىسى كۆپرەك. باسما نۇسخىسىنىڭ كەمتۈك جىلدى ئاساسەن گېرمانىيە بېرلىن ئاكادېمىيىسىدە ساقلانماقتا. ئاز بىرقىسىم قوليازما نۇسخىسى روسىيە ئاكادېمىيىسى شەرق تەتقىقات ئورنى سانكت-پېتېربۇرگ شۆبىسىدە ساقلىنىۋاتىدۇ. خۇاڭ ۋېنبى ئەپەندى تۇرپاندىن تاپقان كەمتۈك ياپرىقىمۇ بىرنەچچە خىل بولۇپ ھازىر بېيجىڭدا ساقلانماقتا(53). 8. «ئابىدارما كوشا شاسترانىڭ شەرھى» Abhidharma دېگەن بۇ سۆز سانسىكرىت تىلىدا نۇقسانسىز قانۇن، تەڭداشسىز قانۇن، بۈيۈك قانۇن، دېگەنلىكتۇر. ئەسلىسى مىلادى5-ئەسىردە ھىندىستانلىق بۇددا ئالىمى ئانخۇي تەرىپىدىن يېزىلغان بولۇپ، بۇددا دىنىدىكى سەرۋاستى ۋادە مەزھىبىگە ئائىت مۇھىم يادىكارلىق. ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغۇچى تەرجىمان نامەلۇم. دۇنخۇاڭ تاشكېمىرىنىڭ نوم ساقلاش ئۆيىدە ساقلانغان بولۇپ، كېيىن ئاۋرېل شتايىن(ستەيىن) ئەنگلىيەگە ئېلىپ كەتكەن، ھازىر برىتانىيە كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا. كىتاب شەكلىدىكى بۇ ۋەسىقە ئىككى كىتابچە قىلىپ تۈپلەنگەن، بىرىنچى كىتابچىسى 67 ياپراق(بەت)، ئىككىنچى كىتابچىسى 82 ياپراق بولۇپ، بۇنىڭ بىرىنچى كىتابچىسىدىكى 12 ياپراق باشقا بىر ئۇيغۇرچە ۋەسىقە«ئاۋالۇكسۇۋارانىڭ تەقەززالىق ھەققىدىكى پەندى-نەسىھەتلىرى»دۇر. بۇ قوليازمىغا تۇرغان تۆمۈر دېگەن كىشىنىڭ ئىسمى يېزىلغان. بۇ ئۇيغۇرچە ۋەسىقىنىڭ ھەربىر بېتىدە ئاۋۋال خەنزۇچە خەت(سۆز) يېزىلىپ، ئاندىن شۇنىڭغا مۇناسىپ ئۇيغۇرچە تەرجىمە تېكىستى يېزىلغان(54). 9. «بۇددا تەلىماتىدا ئەرش-پەرشتىكى سەككىز قۇياش ئىلاھىنىڭ ئەپسۇن نومى» ئەسلىي مەنبەسى خەنزۇچە بولغان بۇ نوم بۇددا دىنى ساھەسىدە گۇمانلىق ساىتا نوم، دەپ قارالماقتا. ئەمما بۇ نوم ئۇيغۇرلار ئىچىدە ناھايىتى كەڭ تارقالغان بولۇپ، بۇددا دىنىدىكى ئالتە ئەسلىيەت، سەككىز نىيەت قاتارلىق ئۇقۇملار ھەم بۇ نومنى«ئوقۇش،كۆچۈرۈش»نىڭ ساۋابلىرى مەزمۇن قىلىنغاندىن باشقا يەنە جۇڭگونىڭ ئەنئەنىۋىي مەدەنىيەت ئېتىقادچىلىقىدىكى يەرلىك كۆرۈش ئىلمىگىمۇ خېلى كۆپ ئورۇن بېرىلگەن. جۇڭگونىڭ قەدىمقى زامان پەلىسەپەسىدىكى مۇھىم مەزمۇنلارنىڭ بىرى مۇزەككەر-مۇئەننەس بەش ئاناسىر تەلىماتىدۇر. مۇزەككەر-مۇئەننەس بەش ئاناسىر تەلىماتىدىكى يەرلىك كۆرۈش ئىلمى(يەر شارائىتى ئىلمى، سىنچىلىق ئىلمىمۇ دېيىلىدۇ) بىر خىل قورۇ-جاي، قەبرە يېرىنىڭ جۇغراپىيىلىك شارائىتىنى ۋە ئەتراپىدىكى مۇھىتىنى كۆزىتىپ، بۇ يەرلەرنىڭ ياخشىلىق، بەخت-سائادەت، يامانلىق، بالايىئاپەتتىن بىشارەت بېرىدىغان ئىلىم بولۇپ، ئەينى زاماندىكى ئوردا ۋە پۈتكۈل جەمئىيەت بۇنىڭغا ناھايىتى كۆڭۈل بۆلگەن ھەمدە بۇنى كىشىلەرنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى، ئۆلۈم-يېتىم، توي-تۆكۈن ئادەتلىرىدىلا ئەمەس بەلكى جەمئىيەتنىڭ گۈللىنىشى ۋە خارابلىشىشى، دۆلەتنىڭ ئەمىن-ئاسايىشلىقى ھەم زاۋاللىقى ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم، دەپ بىلگەن. بۇنىڭدىن باشقا يەنە بۇ نومنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدە قەدىمقى ئىراننىڭ ناھايىتى قويۇق ئاتەشپەرەستلىك(زوروئاستېر)دىنىنىڭ ئامىللىرى بار، بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئىدىيىسىنىڭ تەرەققىياتىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. ھازىرغىچە بۇ نومنىڭ 70 نەچچە خىل تۈرلۈك كەمتۈك جىلدلىرى تېپىلدى، بۇنىڭ ئىچىدە قوليازما نۇسىىمۇ، ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان نۇسخىسىمۇ بار. بۇنىڭ ئەڭ مۇكەممەل نۇسخىسىنى ئاۋرېل شتايىن(ستەيىن) دۇنخۇاڭدىكى موگاۋ تاشكېمىرىنىڭ نوم ساقلاش ئۆيىدىن بايقىغان قول يازما نۇسخىسى بولۇپ، يىل دەۋرىمۇ بىرقەدەر بۇرۇن، ھازىر برىتانىيە كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا. بۇ ۋەسىقىنىڭ ئارقا تەرىپىدە تۈرك-رۇنىك يېزىقىدا«(مەنكى) قۇغۇر كۆچۈرگەن» دېگەن سۆز يېزىلغان(55). ئاۋالوكسۇۋاراغا ئائىت دەستۇرلارمۇ ئۇيغۇرلاردا ناھايىتى كەڭرى تارقالغان، ئاۋالوكسۇۋاراغا ئائىت دەستۇرلارمۇ ناھايىتى كۆپ، ئۇيغۇرلاردا ئەڭ كۆپ ھەم كەڭ تارقالغىنى«ساددارما پۇندارىكا سۇترا»دىكى «ئاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا سۇترىسى»، بۇ پەقەت ئۇيغۇرلار ئارىسىدىلا تارقالغان بولۇپ «ئاۋالوكسۇۋارا سۇترىسى»مۇ دېيىلىدۇ، ئاۋالوكسۇۋارا دېگەن بۇ نام سانسىكرىت تىلىدىكى«Avalokitešvara »نىڭ ئۇيغۇرچە ئاتىلىشىدۇر. بۇددا دىنى دەستۇرىغا ئاساسلانغاندا، ئاۋالوكسۇۋارا ھەممىگە قادىر بۇدساتۋا بولۇپ، ئادەم قىيامەتكە يولۇققاندا«ئاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا» دېگەن ئىسىمنى چاقىرسىلا بۇ بۇدساتۋا ئاۋازنى ئاڭلاپ قىيامەتتە قالغان كىشىنى قۇتقۇزغىلى نەق مەيداندا تەق بولارمىش. بۇ نومنىڭ ئۇيغۇرچە نۇسخىسى زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن بولۇپ، تۇرپاندىن تېپىلغان، ھازىر روسىيە پەنلەر ئاكادېمىيەسى شەرق تەتقىقات ئورنى سانكت-پېتېربۇرگ شۆبىسىنىڭ قوليازما بۆلۈمىدە ساقلىنىۋاتىدۇ(56). مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدا ئەنگلىيە، فرانسىيە، گېرمانىيە، روسىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئارخېئولوگىيەلىك تەكشۈرۈش ئەترەتلىرى تۇرپاندىكى قەدىمىي خارابىلىكلەردىن ۋە دۇنخۇاڭ تاشكېمىرىدىن سانسىزلىغان نوملارنىڭ كەمتۈك جىلدلىرىنى قېزىۋالغان. بۇ ۋەسىقىلەرنىڭ خېلى كۆپ قىسىمى ئۇيغۇرچە يېزىلغان، بۇلارنىڭ ئىچىدە قوليازما نۇسخىلارمۇ، باسما نۇسخىلارمۇ بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە فرانسىيەنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترىتى دۇنخۇاڭ تاشكېمىرلىرىدىن ناھايىتى نۇرغۇن ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپى قېزىۋالغان. بۇ ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپى ھازىر دۇنيا بويىچە ئەڭ بۇرۇنقى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ماددىي پاكىتى، بۇ جۇڭگو ۋە دۇنيا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ئىجاد قىلىنىشى ۋە تەرەققىياتىنى تەتقىق قىلىشتىكى تولىمۇ قىممەتلىك ماتېرىيال بولۇپ، ناھايىتى مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە، مانا بۇ كىتابىمىزدا نۇقتىلىق مۇھاكىمە يۈرگۈزۈلىدىغان مەزمۇنلارنىڭ بىرىدۇر. ئىككىنچى پاراگراف ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ ئويما مەتبەئە تېخنىكىسى غەربىي شىمالدىكى ئۇيغۇر ۋە تاڭغۇتلار رايونلىرىغىمۇ تارقالغان. ئۇيغۇرلار رايونىدىكى ئويما مەتبەئە باسمىچىلىقىنىڭ تەرەققىياتى بۇددا دىنىنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى تەسىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. دۇنخۇاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ قاچاندىن باشلاپ ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىنى قوللانغانلىقى توغرىسىدا ھازىرغىچە ئېنىق يازما تارىخ ماتېرىيالى بايقالمىدى. ئەمما دۇنخۇاڭدىكى موگاۋ تاشكېمىرىدىن بايقالغان خەنزۇچە ۋەسىيەتنامىلەر ئىچىدە نۇرغۇن ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان ماددىي بۇيۇملار ھەم ئويما مەتبەئە باسمىسىغا ئائىت قىسمەن يازما خاتىرىلەر بار. بۇ ماتېرىياللار ئېلىمىزنىڭ قەدىمقى ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربىي شىمال رايونىدا قوللىنىلغانلىق ئەھۋالىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن بەلكى ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربىي شىمالدىكى ئۇيغۇرلارغا تارقالغانلىقى ۋە بۇ تېخنىكىنى ئۇيغۇرلارنىڭ قوللانغانلىق دەۋرىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئۆرنەكلىك ئەھمىيىتىگە ئىگە. ئەنگلىيىدىكى ئاۋرېل شتايىن (ستەيىن) يىغىپ ساقلىغان بۇيۇملار ئىچىدە بىرنەچچە پارچە خەنزۇچە باسما بۇيۇمى بار، بۇنىڭ يىل دەۋرى خېلىلا بۇرۇن بولغاچقا مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ دۇنخۇاڭ رايونىدىكى تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا ناھايىتى مۇھىم ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. مەسىلەن ئىلىم ساھەسىگە مەلۇم بولغان تاڭ سۇلالىسى شيەنتۇڭ سەلتەنەتىنىڭ 9-يىلى(مىلادى 868-يىلى) بېسىلغان«ۋاجرا سۇترا» يەتتە ۋاراق قەغەز تۇتاش چاپلىنىش ئارقىلىق يۆگىمە تۈپلەنگەن بولۇپ، بۇ يۆگىمە جىلدنىڭ باش-ئاخىرى مۇكەممەل ساقلانغان. بىرىنچى ۋارىقىنىڭ بېشىغا ئۇزۇنلۇقى 48.8سانتىمېتىر ئۇزۇنلۇقتا، 30.5سانتىمېتىر ئېگىزلىكتە قىستۇرما رەسىم سىزىلغان. تىتولىغا ئېتىكاپخانىدا ئاقساقال سۇبۇتىنىڭ ساكيامونىدىن تەلىم سوراۋاتقانلىق رەسىمى ئويما باسمىدا بېسىلغان، بۇ رەسىم ناھايىتى نەفىس ئويۇلغان بولۇپ، ئويمىچى ئۇستىنىڭ پىچاق ئىشلىتىش ماھارىتىنىڭ كامالەتكە çšيەتكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ، سۇترا تېكىستىنىڭ ھەر بىر قۇرىغا 19خەت ئويۇلغان. جىلدنىڭ ئاخىرقى ۋارىقىغا«شيەنتۇڭنىڭ 9-يىلى 4-ئاينىڭ 15-كۈنى، ۋاڭ جيې ئىككىنچى قېرىندىشىغا ئېھترام بىلەن تەقدىم قىلدى» دېگەن خەت يېزىلغان. بۇ ھازىرقى كۈندە ساقلىنىپ قالغان ئېنىق يىل، ئاي، كۈن پۈتۈلگەن، نەفس تىتول ۋە قىستۇرما رەسىم ئىشلەنگەن ئەڭ بۇرۇنقى باسما كىتابتۇر. ئەنگلىيىدە ساقلىنىۋاتقان ۋەسىقىلەر ئىچىدە يەنە دۇنخۇاڭدىكى ھەقىقەتكە قايتقان لەشكەرلەرنىڭ ھېراۋۇلى ساۋ يۇەنجۇڭ ( مىلادى 974-يىلى ئۆلگەن قازا قىلغان) ساخاۋەت كۆرسىتىپ ئويدۇرۇپ باستۇرغان بىرنەچچە خىل كەمتۈك جىلد بار، بۇنىڭ ئىچىدە بۇددا، بۇدساتۋا، ئەرش شاھى قاتارلىقلارنىڭ رەسىمى ئويۇلغان ياغاچ ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان باسما نۇسخىسى بار، بۇلاردا بۇددانىڭ رەسىمى ئوتتۇرىغا، باشقا رەسىم ئۈستىگە، تېكىست ئاستىغا بېرىلگەن، رەسىم ئىچىدە بېغىشلىما بار. ئالايلۇق، G8087 دېگەن نومۇر سېلىنغان ئاۋالوكسۇۋارا(شەپقەتچى مەبۇدە) نىڭ رەسىمى ئاۋالوكسۇۋارانىڭ دەستۇردىن كالام بېرىۋاتقان رەسىمى بولۇپ، سول تەرىپىگە «ھەقىقەتكە قايتقان لەشكەرلەر ھېراۋۇلى مۇپەتتىش خەلپەتبەگ ساۋ يۇەنجۇڭ ھەزرەتنىڭ ساخاۋىتى بىلەن سىزدۇرۇلغان» دېگەن بېغىشلىما يېزىلغان. بېغىشلىمىنىڭ 13-قۇرىغا ھەقىقەتكە قايتقان ساۋ يۇەنجۇڭنىڭ تۆھپىلىرى يېزىلغاندىن كېيىن«كەييۈننىڭ 4-يىلى7-ئاينىڭ 15-كۈنى» دېگەن يىل، ئاي، كۈن ئېنىق يېزىلغاندىن باشقا يەنە باسما ئىشچىسىنىڭ «باسقۇچى لېي يەنمېي»دېگەن خەتمۇ يېزىلغان.يەنە بىر پارچە پارىژدا ساقلىنىۋاتقان «ۋاجرا چېدىكا پراجنا پارامىتا سۇترا»نىڭ كەمتۈك جىلدىدىكى بېغىشلىمىدا«ھەقىقەتكە قايتقان لەشكەرلەرنىڭ ھېراۋۇلى مۇپەتتىش خەلپەتبەگ ساۋ يۇەنجۇڭ ھەزرەتنىڭ ساخاۋىتىدە باستۇرۇلدى»دەپ يېزىلىپ«تيەنفۇ سەلتەنەتىنىڭ 15-يىلى يەنى 6-توخۇ يىلى 5-ئاينىڭ 15-كۈنى» دېگەن يىلنامە يېزىلغان. بۇ مىلادى 949-يىلى 6-ئاينىڭ 14-كۈنىگە توغرا كېلىدۇ. بۇنىڭغىمۇ «لېي يەنمېي ئۇستام باستى» دەپ يېزىلغان. بۇ يەردە لېي يەنمېي ئىشچىلىقتىن ھېراۋۇل مەھكىمىسى باسمىخانىسىنىڭ ئۇستىكارى يەنى مەسئۇلىققا ئۆستۈرۈلگەن(57). يۇقىرىقى ماتېرىياللاردىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، دۇنخۇاڭ رايونىدا مىلادى 9-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن كېيىنكى مەزگىلدە مەتبەئە تېخنىكىسى خېلىلا ئومۇملاشقان، بېسىش تېخنىكىسىدىمۇ زور ئىلگىرىلەشلەر بولغان. ساۋ يۇەنجۇڭ قىسقا ۋاقىتتىلا زور مىقداردا بۇددا نوملىرى، بۇددا رەسىملىرى جىلدلىرىنى باستۇرغان ھەمدە مەھكىمىسىدە باسما زاۋۇتىمۇ قۇرغان. مانا بۇ بىز ھازىرغىچە بىلگەن ھەم زور مىقداردىكى مەتبەئە بۇيۇمى زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن دۇنيا بويىچە ئەڭ بالدۇرقى باسما زاۋۇتىدۇر. بۇ باسمىخانىنىڭ بارلىققا كېلىشى ئېنىقكى، دۇنخۇاڭ رايونىدىكى باسمىچىلىق ئىشلىرىنى يۈكسەلدۈرەۈشكە ناھايىتى زور تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ ھەم ئوخشاشلا دۇنخۇاڭ رايونىدا ياشاۋاتقان بۇددىست ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ مەتبەئەچىلىك ئىشلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش، ئۇيغۇرچە ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىدىن پايدىلىنىپ ئۇيغۇرچە بۇددا نوملىرى ۋە رەسىملىرىنى بېسىشى ئۈچۈن ياخشى مەدەنىيەت ۋە تېخنىكا مۇھىتى بىلەن تەمىن ئەتكەن، بۇلارنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ مەتبەئەچىلىك ئىشلىرىغا تەسىر كۆرسەتمەسلىكى مۇمكىن ئەمەس. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان خەنزۇچە ئويما مەتبەئە بۇيۇملىرىنىڭ يىل دەۋرى بۇددىست ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنخۇاڭ بىلەن تۇرپاندا ئويما مەتبەئەچىلىك پائالىيەتلىرىنىڭ يىل دەۋرىگە ھۆكۈم قىلىشتىمۇ ۋاسىتىلىك پايدىلىنىش ئاساسلىرى بىلەن تەمىن ئەتتى، كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، دۇنخۇاڭ بىلەن تۇرپاندىكى بۇددىست ئۇيغۇرلارنىڭ ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىنى قوللىنىشقا باشلىغان ۋاقتىمۇ ئانچە كېيىن ئەمەس. دۇنخۇاڭ بىلەن تۇرپان رايونىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئويما مەتبەئەسىگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن بولغان يەنە بىر ئامىل تاڭغۇتلاردۇر. مەسىلەن مۇشۇ كىتابنىڭ 2-بابىدا بايان قىلىنغىنىدەك(ئۇيغۇرچىغا بۇ بابى تەرجىمە قىلىنمىدى)تاڭغۇتلار ئويما مەتبەئە تېخنىكىسى بىلەن كىتاب بېسىشقا ناھايىتى ئەھمىيەت بەرگەن، ھازىرغىچە تېپىلغان تاڭغۇتچە ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان كىتابلار ناھايىتى كۆپ بولۇپ بۇلار ئىچىدە بۇددا نوملىرىنىڭ تراژى ھەم تۈرىمۇ ناھايىتى كۆپ،ئۇنىڭ ئۈستىگە سەۋىيىسىمۇ خېلىلا يۇقىرى. ھازىر ساقلىنىۋاتقان تاڭغۇتچە ئويما مەتبەئە بۇيۇملىرىنىڭ نۇرغۇنلىرىغا ناھايىتى ئېنىق بېغىشلىما ۋە يىل دەۋرى يېزىلغان، مەسىلەن دائەننىڭ 11-يىلى(مىلادى1084-يىلى) غا تەۋە «بۇدساتۋا ئامىتا سۇترا»، تيەنيومىنئەننىڭ 5-يىلى(مىلادى1094-يىلى) ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان «ماھايانا بۈيۈك ئاپارىمىتايۇرسۇترا» ۋە جېنگۇەننىڭ بىرىنچى يىلى(مىلادى 1106- يىلى) ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان «ۋىمالاكىرتى نىردېشا سۇترا» قاتارلىقلار بۇنىڭ مىسالىدۇر. بۇ تاڭغۇت رايونىدا ئەڭ كېيىن بولغاندىمۇ 11-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىلا خېلىلا گۈللەنگەن ئويما مەتبەئەچىلىكنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ. تاڭغۇتلار بىلەن دۇنخۇاڭ، تۇرپان رايونىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي، ئىقتىساد، دىن ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئالاقىسى ناھايىتى قويۇق ئىدى، شۇڭا مەتبەئەچىلىك ساھەسىدىمۇ قويۇق ئالماشتۇرۇشنىڭ بولغانلىقى تەبىئىي، تاڭغۇتلارنىڭ ئويما مەتبەئە بۇيۇملىرى تەمىنلىگەن ئالاقىدار تارىخىي ماتېرىياللار مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ئۇيغۇر يەرلىرىگە تارقالغانلىقى ۋە قوللىنىلغانلىقى توغرىسىدىكى يىل دەۋرىگە ھۆكۈم قىلىشتا ئوخشاشلا ناھايىتى مۇھىم پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. ھازىرغا قەدەر ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە ئويما مەتبەئە بۇيۇملىرى ئاز، ئۇنىڭ ئۈستىگە بايقالغانلىرى تولۇق ئېلان قىلىنمىغاچقا ئۇيغۇرلارنىڭ ئويما مەتبەئەدە بۇددا نوملىرىنى ۋە بۇددا ررەسىملىرىنى بېسىپ تارقاتقانلىقىنى ئومۇميۈزلۈك شەرھلەش قىيىن. شۇنداق ئىكەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئويما مەتبەئەدە بۇددا نوملىرىنى بېسىپ تارقاتقانلىق ئەھۋالى ۋە يىل دەۋرىگە ئېنىق ھۆكۈم قىلىش تېخىمۇ قىيىن. ئەمما بىز ھازىرغىچە ئېلان قىلىنغان ئۇيغۇرچە مەتبەئە بۇيۇملىرىغا قارايدىغان بولساق، ئۇيغۇرلارنىڭ ئويما مەتبەئەدە باسقان كىتابلىرىنىڭ تۈرى بىرقەدەر كۆپ، مەزمۇنىمۇ بۇددا دىنىنىڭ ماھايانا ۋە نىھايانا مەزھەبلىرى ھەم خۇپىيە مەزھىبى(مەخپىيەت مەزھىبى) ، بۇددا رەسىملىرى، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ بۇددا دەستۇرلىرىدىكى ئاتالمىش«گۇمانلىق ساختا نوم»قاتارلىقلارغا چېتىلىدۇ. دۇنخۇاڭ رايونىدىكى خەنزۇچە ئويما مەتبەئە ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتى، ئۇيغۇرلارغا قوشنا بولغان تاڭغۇت ئويما مەتبەئەچىلىكى قاتارلىق ئامىللاردىن پايدىلىنىپ تەھلىل يۈرگۈزگىنىمىزدە ئەينى چاغدا ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا نوملىرىنى، بۇددا رەسىملىرىنى ئويما مەتبەئەدە بېسىش ئىشلىرىنىڭ مۇئەييەن دەرىجىدە كۆلەملەشكەنلىكىگە، يۇەن سۇلالىسى دەۋرىگە كەلگەندە تەرەققىي قىلىپ خېلى يۇقىرى سەۋىيەگە يەتكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلالايمىز. بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلغان ئۇيغۇرلار بۇددا نوملىرىنى تەرجىمە قىلىش، ئويما مەتبەئەدە بېسىش ۋە تارقىتىشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. كاتتا پەزىلەت ئىگىلىرىدىن بولغان راھىب كالانلار نوم تەرجىمە قىلىشقا ۋە بېسىشقا ئاكتىپ قاتناشنانلىقتىن بۇددا نوملىرى كەڭ دائىرىدە تارقىلىپ بۇددا تەرغىباتى كۈچلۈك ئىلگىرى سۈرۈلگەن. ئاددىي پۇقرالار بۇددادىن ئۆزلىرىنى ئۆز پاناھىدا ساقلاشنى تىلەپ بولسىمۇ ساۋاب تېپىش ئۈچۈن نوم كۆچۈرۈشكە قاتناشقان ياكى پۇل چىقىرىپ خەتتاتلارنى ياللاپ كۆچۈرتكۈزگەن. ئۇيغۇر ھۆكۈمرانلىرى ۋە ئاقسۆڭەكلىرى بۇددادىن ئۆزلىرىنى ئۆز پاناھىدا ساقلاشنى، ھۆل-يېغىننى تىلەپ رازىمەنلىكى بىلەن خەير-ساخاۋەت كۆرسىتىپ ئۇستا خەتتاتلارنى تەكلىپ قىلىپ نوم كۆچۈرتكۈزگەن ياكى مەتبەئە ئويمىچى ئۇستىلارنى تەكلىپ قىلىپ نوم باستۇرغان. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تۇرپاندىكى بۇددا خارابىلىكىدىن تېپىلغان زور مىقداردىكى ئۇيغۇرچە بېسىلغان بۇددا نوملىرىنىڭ كەمتۈك جىلدلىرى بۇ نۇقتىنى ئىسپاتلاپ تۇرۇپتۇ. تۇرپاندىن قېزىۋېلىنغان بىر پارچە ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان بۇددا نومىنىڭ ئاخىرقى بېتىگە : 11. y(ä)mä kim inčip ol 12. alqu yirtinčü-nüng adi manggal-i 13. anaz umuγ-suz-lar-ning yolči-si yirč-si :: 14. adi kötürülmiš burhan bahšimiz-ning ::: 15. altun aγizin nomlayu y(ä)rliqamiš :::: 16. alqu ada-lar-ta umuγ boltači :: 17. arviš-lar iligi šita daptri sudur-uγ::: 18. ayančang kirtgünč köngül-in m(ä)n kamala ačari 19. aya yu yüz s äkiz kuun yaqturup ula yu tägindüm::: 20. aniš ariγ bu nom- uγ yaqdurmiš buyan kučintä::: 21. alqu qamaγ t(ä)ngri-lär-ning ašilzun tängridäm kučläri ( تەرجىمىسى: ئاندىن كېيىن، يەنە بۇ دۇنيادىكى بارلىق بەختسىز ۋە ئۈمىدسىزلەنگەن خالايىقنىڭ يېتەكچىسى، يولباشچىسى بولمىش ئىگەم بۇددا ئالتۇن ئاغزىدا يامان تەقدىردىن قۇتقۇزغۇچى ھەم بەخت ئاتا قىلغۇچى " arviš-lar iligi šita daptri sudur" ئاتلىغ نومنى ئوقۇدى، مەنكى ئىخلاسمەن كامالا ئاچاريا(ھەزرەت، ئۇستاز) چىن كۆڭلۈمدىن تۆھپە قوشۇشنى خالاپ، پۈتۈن سېغىنىشىم بىلەن 108 جىلد نومنى ئويما مەتبەئەدە بېسىشنى نىيەت قىلدىم. مۇشۇ ئىشنى ۋۇجۇدقا چىقىرىشىمغا تەڭرىم ئۆزى مەدەت بەرگەي.)(58). بۇ خاتىمەنىڭ مەزمۇنىدىن بىلىش مۇمكىنكى، بۇ نومنى باسقۇچى «كامالا ئاچاريا» بۇ نومنىڭ 108 جىلدىنى باسقان. دىققەت قىلىشقا تېگىشلىكى شۇكى، ئاخىرقى بەتتە ئۇچرىغان باسما كەسپىگە ئائىت«yaqturup» دېگەن بۇ ئۇيغۇرچە پېئىلنىڭ سۆز تومۇرى «yaq» نىڭ «بېسىش» دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرۈدىغان مەتبەئە كەسپىگە ئائىت مەخسۇس ئاتالغۇنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىنى بىلىمىز. يەنە بىر ئۇيغۇرچە ۋەسىقىنىڭ ئاخىرقى ۋارىقىنىڭ كەمتۈك بېتىدە: 2.[yaq-] turmiš buyan kučinta : alqu-nung a/ … 3. qaγan han-imiz-nϊng : ančulayu oq 4. qatun-nung altun ulug-lari-ning : :: 5. ada-lari tuda-lari amirilip usun yašap : alϊp bolγuluq 6. burhan qutin bulmaq-lari bolzun : تەرجىمىسى: (بۇ نومنى ئويۇپ بېسىش ئارقىلىق قىلغان ساۋابلىرىمنىڭ قاغانىم بىلەن قاتۇن ھەم ئۇلارنىڭ ئالتۇن ئۇرۇغىنى يامان كۆزلەردىن نېرى قىلىشىنى، شۇم تەقدىردىن ئامان ساقلىشىنى تىلەيمەن، ئۇلارغا ئۇزۇن ئۆمۈرلەر نېسىپ بولسۇن. ئۇلۇغ بۇدساتۋا ئۇلارنى ئۆز پاناھىدا ساقلاپ ساغلام تەن ۋە كۈچ-قۇۋۋەت ئاتا قىلسۇن.) بۇ بىر ئابزاسنىڭ مەزمۇنىدىن بۇ نومنى ئويۇپ بېسىشتىكى مەقسەت-مۇددىئانىڭ ھۆكۈمران يەنى قاغانغا ۋە ئۇنىڭ ئالتۇن جەمەتىگە ھەمدە خانىشقا بەخت-سائادەت تىلەش، ئۇلارنى يامانلىقتىن ساقلاش، ئۇلارغا ئامان-ئېسەنلىك، ئۇزۇن ئۆمۈر تىلەش شۇنىڭدەك بۇدساتۋانىڭ ئۇلارنى ئۆز پاناھىدا ساقلىشىنى ئۈمىد قىلىش ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. بۇ تېكىستتىكى « yaqturmiš buyan kuçinta » (بېسىپ ساۋاپ تېپىپ) دېگەن سۆزدىكى«-yaq» پېئىل تومۇرى بولۇپ،«بېسىش»مەناسىدا قوللىنىلغان سۆز(59). بۇنىڭدىن باشقا يەنە ھازىر ياپونىيەدە ساقلىنىۋاتقان بىر پارچە ئويما مەتبەئە بۇيۇمىنىڭ كەمتۈك بېتىنىڭ خاتىمىسىدە ناھايىتى ئېنىق قىلىپ «qamçu-ta yaqduruldi» ( گەنجۇدا بېسىلدى) دەپ يېزىلغان. يۇقىرىقىلاردىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، ئەينى زاماندا ئۇيغۇر تىلىدىكى «-yaq » دېگەن بۇ سۆز تومۇرى «باسماق، بېسىش» ئۇقۇمىدىكى مۇقىم مەنادىكى سۆز بولغان، يەنى مۇنداقچە ئېيتقاندا «بېسىش» دېگەن بۇ ئۇقۇم ئۇيغۇرلاردا ئاللىقاچان مۇئەييەن مەدەنىيەت ۋە تېخنىكا ئارقا كۆرۈنۈشىگە ئىگە بولغان، دېمەك ئويما مەتبەئە تېخنىكىسى ئۇيغۇرلاردا خېلى زامانلاردىن بېرى ناھايىتى ئومۇملاشقان ۋە كېڭەيگەن. بېرلىندا ساقلىنىۋاتقان باشقا بىر ئۇيغۇرچە ۋەسىقىنىڭ خاتىمىسىدە بۇ نومنى ئويۇپ باسقۇچى : “ ayaγuluq bahšim bahši ayaγqa tägimlik qutinga turkçča aqdarip tawγaçč-čça-sin turkça-sin tamγa-ta oydurup ming wuu yaqdurup bišrundäči-larqa ulayu tägintim” ( ھۆرمەتكە سازاۋەر ئۇستازىم باخشىنىڭ ھەققى-ھۆرمىتى ۋە بەختى ئۈچۈن تۈرك تىلىغا [ئۇيغۇر تىلى كۆزدە تۇتۇلىدۇ] تەرجىمە قىلدىم، خەنزۇچىسى بىلەن تۈركچىسىنىڭ ئويما بېتىنى ئويۇپ چىقىپ مىڭ جىلد باستۇردۇم، بۇ پېشۋايى بۇزرۇگلاردىن ئۇدۇم قالغاندۇر) (60) . بۇ خاتىمىنىڭ تېكىستىدە ئۇچرىغان « tamγa-ta oydurup» ( تامغاتا ئويدۇرۇپ) دېگەن سۆزدىكى « tamγa» ئەمەلىيەتتە «مۆھۈر»بولۇپ، مەتبەئەچىلىكتە نېمىشقا بۇ سۆزنىڭ ئىشلىتىلگەنلىكىنى مەنا جەھەتتىن يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ تەتقىق قىلىپ بېقىشقا ئەرزىيدۇ. تۇرپاندىن قېزىۋېلىنغان يەنە بىر ئۇيغۇرچە مەتبەئە بۇيۇمىنىڭ كەمتۈك جىلدىنىڭ خاتىمىسىدىمۇ« tamγa» دېگەن بۇ سۆز ئىشلىتىلگەن(61). ھازىر ياپونىيەنىڭ كيوتودىكى يولىڭ كۇتۇپخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان بىر پارچە بۇددا نومىنىڭ كەمتۈك جىلدىنىڭ مەزمۇنىدىمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ مەتبەئەچىلىك ئىشلىرىغا ئائىت يازما مەنبەئە بار، بۇ كەمتۈك جىلدتىكى تۆت قۇر ئۇيغۇرچە تېكىستكە قاراپ باقايلى: 1. –sizqa tükäl-lig bolzunlar :: t. 2. či čing bir otuzunč ud yil üčünč 3. ay bir yangi-qa qamču-da yaqdurulti :: 4. sadu [s] adu :: تەرجىمىسى: سىزگە تۈگەللىك (مۇۋەپپەقىيەتلىك) بولسۇنلار! جىجېڭنىڭ 21-يىلى، كالا يىلى، 3-ئاينىڭ 1-كۈنى گەنجۇدا بېسىلدى. سادۇ، سادۇ(بەرىكەت ياغقاي، بەرىكەت ياغقاي)[62]. بۇ يەردىكى qamçu ئەينى چاغدا خۇاڭخې دەرياسىنىڭ كۈنپېتىش تەرىپىدىكى مۇھىم شەھەر گەنجۇ بولۇپ ، ئۇيغۇر يەرلىرىنىڭ بىرى ئىدى، بۇ خاتىمەدە گەنجۇنىڭ خېشى كارىدورىدىكى مەدەنىيەت مەركىزى ئىكەنلىكى، بۇددا نوملىرى بېسىلىدىغانلىقى ھەققىدە يىل، ئاي، كۈنلىرىگىچە ئېنىق مەلۇمات يېزىپ قالدۇرۇلغان يەنى بۇ دەۋر مىلادى 1361-يىلغا توغرا كەلگەن.بۇ ئۇيغۇرچە كەمتۈك جىلد يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى دۇنخۇاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ مەتبەئەچىلىكىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم تارىخىي ماتېرىياللىق قىممىتىگە ئىگە. كىتابىمىزنىڭ بېشىدا بايان قىلغىنىمىزدەك، يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە نۇرغۇن ئۇيغۇر زىيالىيلىرى يۇەن سۇلالىسى ھاكىمىيىتىگە خىزمەتكە كىرگەن، يەنە زور مىقداردىكى ئۇيغۇر ھۈنەرۋەنلەر ئىچكىرى ئۆلكىلەرگە ئېلىپ بېرىلغان، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تەدرىجىي ئىسلاملىشىشى نەتىجىسىدىمۇ يەنە تېخىمۇ كۆپ ئۇيغۇر بۇددىستلار ئىچكىرىگە كۆچۈپ بېرىپ ئولتۇراقلاشقان. ئەلى بۇقا( ئەركبۇغ ؟ ئارىغ بۆكە؟ــــ تەرجىمان) توپىلىڭىدىن كېيىنيەنە تېخىمۇ كۆپ مىقداردىكى ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ھەم ئۇلارنىڭ پۇقرالىرى جەمەت-جەمەتى بويىچە ئىچكىرىگە كۆچۈپ كەتكەن. بۇلار ئاساسەن ئىخلاسمەن بۇددىستلار بولۇپ، بۇددا نوملىرىنى كۆچۈرۈش، بېسىش ۋە تەرغىب قىلىش جەھەتتە زور مۇۋەپپەقىيەتلەرگە ئېرىشكەن، شۇ سەۋەبلىك يەنە خېلى نۇرغۇن بۇددا نوملىرى ئاستانە يۇەندادۇ(خانبالىق ــــ بېيجىڭ) ۋە باشقا جايلاردا بېسىلغان. يۇەن سۇلالىسى تارىخ كىتابلىرىدا ئۇيغۇر راھىبلىرىنىڭ ئوردىدا بۇددا ئىشلىرى بىلەن مەشغۇل بولغانلىقى ھەققىدە يازما مەنبەلەر بار، مەسىلەن، تيەنلى سەلتەنەتىنىڭ بىرىنچى يىلى(مىلادى 1328-يىلى) 8-ئايدا « ئىدۇققۇتلۇق راھىب يەنچۈن قەسرىنىڭ بۇددا ئىشلىرىغا رىياسەتچىلىك قىلىشقا تەيىنلەنگەن». شۇ يىلى 12-ئايدا « ئىدۇققۇتلۇق راھىب باۋسى قەسرىنىڭ بۇددا ئىشلىرىغا رىياسەتچىلىك قىلىشقا تەيىنلەنگەن»(63). يەنە مەسىلەن تيەنلى سەلتەنەتىنىڭ 2-يىلى(مىلادى1329-يىلى) 10-ئايدا «800 ئۇيغۇر راھىب شىڭشېڭ قەسرىگە بۇددا ئىشلىرى بىلەن مەشغۇل بولۇشقا ئەۋەتىلگەن»، كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، ئەينى چاغدا ئۇيغۇر راھىبلىرى ئاستانىدە ناھايىتى كۆپ ئىدى ھەم يۇەن سۇلالىسىدە ئالاھىدە ئېتىبارغا ئېلىناتتى(64). ئاستانە خانبالىقتىكى نۇرغۇن مۇھىم ئىبادەتخانىلاردا ئۇيغۇر راھىبلار پائالىيەت قىلغان، مەسىلەن «ھەرقايسى دەۋر بۇددا پىركامىللىرىنىڭ تەرجىمىھالى» 22-جىلدىدا «شېلەنلەن، ئىدۇققۇتلۇق راھىبەدۇر. ئىدۇققۇت بەشبالىققا تەۋەدۇر. تەيزۇخان ئىدۇققۇتقا بارغاندا ئىدۇققۇت قاغانى پۈتكۈل ئېلىنى باشلاپ خانغا بەيئەت قىلغان، خان ئۇنىڭ ساداقەتمەنلىكىدىن سۆيۈنۈپ ئۇنى ھەرقايسى خانلىق ۋە قەبىلەلەرنىڭ بېشىغا قويغان ھەمدە ئۇنى ئۆزىنىڭ كۈيئوغلىدەك كۆرگەن. قايدۇ توپىلىڭىدا ئىدۇققۇت ئېلى جەنۇبقا كۆچكەندە شېلەنلەن ئاران سەككىز ياشتا ئىدى، ئۇمۇ ئۇرۇغ-تۇغقانلىرىغا ئەگىشىپ خانبالىققا كەلگەن ھەمدە خانىشنىڭ يېنىدا خىزمەتكە كىرگەن. خانىش ئۇنىڭ چىۋەر- ئەقىللىقلىقىدىن سۆيۈنۈپ ئۇنى تولىمۇ ئەتىۋارلاپ ئۇنى ياخشى ئىبادەتخانىغا ئورۇنلاشتۇرغان. بۇ مەزگىلدەئۇ ئاغىلىق نوملار(غەزىنىدىكى نوملار) دىن پرەجنا(ئەقلىيەت)نى 8مىڭ پارە، پەنجدەرمە دەرنەدىن(بەش ھامىيلىق نوم)ئون نەچچە جىلد، خەنزۇچە «ئاۋاتامساكا سۇترا»ۋە «سۇراڭگاماسۇترا»،ئۇيغۇرچە«ساددارماپۇندارىكا سۇترا»،«ئالتۇن يارۇق» قاتارلىقلارنى ئالتۇن ھەل بىلەن كۆچۈرۈپ چىققان. ئۇ يەنە خانبالىقنىڭ كۈنپېتىش تەرىپىدىكى شىشەندە(غەربىي تاغدا) لوڭچۈەن ئىبادەتخانىسىنى قايتىدىن ياسىتىپ، نىلۇفەر كۆلىنىڭ ئۈستىگە راۋاقلار سالدۇرغان.تىبەتتىكى بەش ئىبادەتخانا، ئىدۇققۇتتىكى چانتال ئىبادەتىانىسى، خانبالىقتىكى ۋەنئەن ئىبادەتخانىسى قاتارلىق ئىبادەتخانىلارغا چىراغ، كۈجە-ئىسرىق ياندۇرۇش ئۈچۈن خەزىنىدىن پۇل-مال سەپلىتىپ بەرگەن. يەنە تېخى سەڭگە(راھىب) لار ئۈچۈن نەچچە يۈز يۈرۈش لازىمەتلىكلەر تەييارلىتىپ باشقا ئەللەردىكى راھىبلارغا ھەدىيە قىلغان» ، دەپ خاتىرىلەنگە(65). ھازىرغىچە بايقالغان ۋەسىقىلەر ۋە تارىخ ماتېرىياللىرىنى تەھلىل قىلىشتىن قارىغاندا، خانبالىقتىكى(بېيجىڭ) خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسى ئىچكىرىگە كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ مەتبەئەچىلىكىدە ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتقان. مەسىلەن ھازىر بېرلىندا ساقلىنىۋاتقان بىر پارچە ئۇيغۇرچە نوم باسما نۇسخىسىنىڭ خاتىمىسىدە: “Čongdu baliq-ta hungwasi atliγ sangaram-taki inban-tin … yaqturu tägintim ” تەرجىمىسى:[ جۇڭدۇ بالىقتىكى خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسىنىڭ باسمىخانىسىدا نوم بېسىشنى ئارزۇ قىلىمەن](66). بۇ يەردىكى «جۇڭدۇ بالىق» يۇەن سۇلالىسىنىڭ ئاستانىسى خانبالىق يەنى بېيجىڭ، «خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسى» ئەينى چاغدىكى خانبالىقتىكى ئەڭ داڭلىق بۇددا دىنى مەركىزى بولۇپ، قىتان خانلىقى(لياۋ سۇلالىسى) دەۋرىدىلا بۇددا نومى باسىدىغان ئويما مەتبەئە باسمىخانىسى بولغان. مەسىلەن«ساكيامونىنىڭ ماھايانادا سىرلىق ئىقتىدارغا مەدھىيە ھەققىدىكى بايانى» نىڭ 10-جىلدىدا«يەنجىڭدىكى خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسىدا بېسىلدى» دېگەن تىتول سۆزى يېزىلغان. ئالتان خانلىقى (ئالتۇن خانلىقى ،جىن سۇلالىسى) دەۋرىدىمۇ خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسى ئالتان خانلىقى ئاستانىسى بولغان جىنجۇڭدۇ(خانبالىق ، بېيجىڭ) دىكى مۇھىم ئىبادەتخانا بولغان. مەسىلەن«يۇەن سۇلالىسىنىڭ ئومۇمىي تەزكىرىسى»دە«جىندادىڭ سەلتەنەتىنىڭ 18-يىلى لۇجۇلۇق سۇي جىننىڭ قىزى فاجېن ئوردىغا ھەدىيە قىلىندى، فاجېن ئوردىنىڭ پەرمانى بويىچە شېڭئەنسى ئىبادەتخانىسىدا بىكۇنى(راھىبە) بولدى. دادىڭنىڭ 21-يىلى فاجېن خانبالىققا ئەۋەتىلدى. دادىڭنىڭ 23-يىلى فاجېن ئوردا تەرىپىدىن سۆسۈ تون بىلەن تارتۇقلىنىپ خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسىدا نوم-دەستۇر يىغىپ ساقلاشقا قويۇلدى» دەپ خاتىرىلەنگەن. بېيجىڭ ئالتان خانلىقى دەۋرىدىمۇ جۇڭدۇ، دەپ ئاتالغان. مۇشۇ ئابزاستىكى يازما خاتىرىلەرنى تەھلىل قىلغاندا ئالتان خانلىقىنىڭ ئاستانىسى بولغان جىنجۇڭدۇدىكى خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسىدا زور مىقداردا بۇددا نوملىرىنىڭ باسما نۇسخىسى ساقلانغان بولۇپ، خۇڭفاسى ئىبادەتخانىسى بۇددا نوم-دەستۇرلىرىنى بېسىش جەھەتتە ناھايىتى مەشھۇر بولغان. باشتا بايان قىلغىنىمىزدەك ئۇيغۇرچە نوم باسما بۇسخىسىنىڭ خاتىمىسىنى تەھلىل قىلغىنىمىزدا، يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە بۇ يەردىمۇ ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسمىخانىسى بولۇپ، زور مىقداردا ئۇيغۇرچە بۇددا نوم-دەستۇرلىرى بېسىلغان. 2 . ئۇيغۇرچە باسما نۇسخىدىكى ۋەسىقىلەر ۋە ياغاچ ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان بۇددا رەسىملىرى [align=justify]20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا گېرمانىيە ، فرانسىيە ، ئەنگلىيە ، روسىيە ۋە ياپونىيەنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترەتلىرى تۇرپان، دۇنخۇاڭدىن قولغا چۈشۈرگەن قەدىمقى ۋەسىقىلەر ئىچىدە نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇرچە مەتبەئە بۇيۇملىرىنىڭ كەمتۈك جىلدلىرى بار، تۇرپاندا قېزىلغان ھەربىر يەردىن دېگىدەك زور مىقداردىكى مەتبەئە بۇيۇمى بايقالغان. بۇ مەتبەئە بۇيۇملىرى مۇنداق بىرقانچە تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ: بىرىنچى تۈردىكىلىرى قىستۇرما رەسىمى بولمىغان بۇددا نوملىرى؛ ئىككىنچى تۈردىكىلىرى قىستۇرما رەسىم كىرگۈزۈلگەن ئۇيغۇرچە بۇددا نوملىرى. بۇ تۈردىكى بۇددا نوملىرىدا قىستۇرما رەسىم بىلەن تېكىست ئوخشاش بىر بەتكە بېرىلگەن بولۇپ، رەسىم ئۈستىگە، تېكىست ئاستىغا بېرىلگەنلىرىمۇ، تېكىست ئۈستىگە، رەسىم ئاستىغا بېرىلگەنلىرىمۇ، سول تەرەپكە رەسىم، ئوڭ تەرەپكە تېكىست بېرىلگەنلىرىمۇ بار. بۇنىڭ ئىچىدە رەسىم ئۈستىگە، تېكىست ئاستىغا بېرىلگەن بۇددا نوملىرىدا رەسىم بىلەن تېكىست ھەرقايسىسى ئوخشاش ئورۇننى ئىگىلىگەن. مەسىلەن گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر ئىچىدە ئۈستىگە رەسىم ئاستىغا تېكىست چۈشۈرۈلگەن توغرىسىغا سەل كەڭرەك بىر پارچە ۋەسىقە بولۇپ، رەسىمدە ئون نەچچە ئادەم ياكى ئېتىكاپتا ئولتۇرۇپ نوم ئوقۇۋاتقان ياكى ئات مىنىۋېلىپ پىللارنى ھەيدەۋاتقان تۈرلۈك سىياقتىكى ئوبرازلار ناھايىتى جانلىق تەسۋىرلەنگەن. بۇ تۈردىكى ۋەسىقىلەر ئىچىدە يەنە قىستۇرما رەسىملەر نوم تېكىستلىرى ئارىلىرىغا كىرىشتۈرۈپ بېرىلگەن بولۇپ ئىگىلىگەن ئورنىمۇ بىرقەدەر كىچىكرەك. بۇ قىستۇرما رەسىملەرنىڭ مەزمۇنى خىلمۇخىل بولۇپ، ئوبرازلار راستتەكلا جانلىق، ئويۇلۇشى نەپىس بولۇپ، ئويمىكارلارنىڭ يۇقىرى ماھارىتى گەۋدىلەندۈرۈلگەن(67).بۇنىڭدىن باشقا يەنە بىرتۈردىكى بۇددا نومىنىڭ باسما نۇسخىسى بولۇپ، ئۇنىڭدا رەسىم بىلەن كۆپ خىل يېزىقتىكى بۇددا نومى تېكىستى بىر بەتكە ئورۇنلاشتۇرۇلغان، مەسىلەن«مۇقەددەس نىجادكار ئاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ئانا ھۆرمىتىگە ئوقۇلىدىغان 21خىل ئىبادەت سۇترىسى» (ھازىر بېيجىڭدا ساقلانماقتا) قاتلىما شەكىلدە بېسىلغان بولۇپ، ئۈسى بىلەن ئاستىغا كونچۇك(توغرا سىزىق) بېرىلگەن، بەت يۈزى توغرىسىغا ئۈچكە بۆلۈنگەن، رەسىم ئۈستىنكى قىسمىدىكى ئۈچتىن بىر قىسىم بەت يۈزىنى ئىگىلىگەن، نوم تېكىستى ئۈچتىن ئىككى قىسىم ئورۇننى ئىگىلىگەن، ئوتتۇرىدىكى ئۈچتىن بىر قىسىم ستونغا سانسىكرىتچە بىلەن تىبەتچە نوم تېكىستى بېرىلگەن، ئاستىنقى ئۈچتىن بىر نىسبەتتىكى ستونغا ئۇيغۇرچە نوم تېكىستى بېرىلگەن. يەنە بىر تۈردىكىسى تىتولىغا(باش بېتىگە) رەسىم بېرىلگەن يۆگىمە نوم بولۇپ، بۇ نومنىڭ باش بېتىگە رەسىم بېرىلگەن، مەسىلەن تۇرپاندىن تېپىلغان«佛说大白伞盖总持陀罗尼经» يۆگىمە نوم بولۇپ، باش بېتىدە بۇدساتۋانىڭ ئىككى پارچە رەسىمى بار. بېرلىندىكى ھىندىستان سەنئەت مۇزېيىدا ساقلىنىۋاتقان بىر پارچە تۇرپان بېزەلىك تاشكېمىر خارابىلىكىدىن تېپىلغان ئۇيغۇرلارنىڭ رەسىمى ئويۇلغان ياغاچ ئويما رەسىمىگىمۇ بۇددا نومىنىڭ تىتولىغا بېرىلىدىغان ئويما رەسىم، دېگەن ئارخېئولوگىيىلىك يەكۈن چىقىرىلغان. بۇنىڭدا نوم تېكىستى بولمىغاچقا قايسى نوم ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلغىلى بولمىدى. بۇ رەسىمدە ئۇيغۇر خان جەمەتى ئەزالىرىنىڭ بۇدداغا تىۋىنىۋاتقاندىكى ئوبرازى ئىپادىلەنگەن. ھەربىر رەسىمنىڭ ئاستىغا شۇ كىشىنىڭ ئىسمى يېزىلغان. بۇ كەمتۈك رەسىمدە ئاز دېگەندىمۇ ئۇيغۇر خان جەمەتى ئەزالىرىدىن 47 كىشى بار، مەسىلەن يۇەن سۇلالىسىغا ۋەزىر بولغان مىڭسەرس(رەسىمدە مىڭسەسە، دەپ يېزىلغان) ھەم ئۇنىڭ خانىمى قۇتەيلۆن قاتارلىقلار(68).ھازىرغىچە بايقالغان ئۇيغۇرچە باسما نۇسخىدىكى بۇددا نومىنىڭ كۆپىنچىسى يۆگىمە شەكىلدە تۈپلەنگەن بۇددا نوملىرىنىڭ كەمتۈك جىلدى بولۇپ، شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە قىسمەن پالما ياپرىقىسىمان شەكىلدە بېسىلغان بۇددا نومىمىۇ بايقالدى. ئۇيغۇرچە بۇددا نومىنىڭ قىستۇرما رەسىملىرى ۋە تىتول رەسىملىرىنىڭ بەت شەكلى، مەزمۇنى ۋە بېغىشلىما ئورۇنلاشتۇرۇش جەھەتتە دۇنخۇاڭ ۋە ئىچكىرىدىكى باشقا جايلاردىكى ئويما بەت قىستۇرما رەسىملىرىگە ئوخشاپ كېتىدىغان نۇرغۇن جايلىرى بار. بۇ يەنە بىر نۇقتىدىن ئۇيغۇرلار قوللانغان ئويما بەت مەتبەئە تېخنىكىسى بىلەن دۇنخۇاڭ ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ مۇئەييەن ئالاقىسى بارلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ(69). خەۋەر قىلىنىشىچە، 1980~1981-يىللىرى ئارخېئولوگلار تۇرپان بېزەكلىك تاشكېمىر خارابىلىكىنى تازىلىغاندا يەنە ئويما بەتتە بېسىلغان بۇت ۋە بۇدساتۋا رەسىمىنىڭ كەمتۈك پارچىلىرىنى بايقىغان. بۇنىڭ بىر پارچىسىدىكى بىر بۇت بىلەن ئىككى بۇدساتۋانىڭ ئۇزۇنلىقى تەخمىنەن 28.5سانتىمېتىر، ئېگىزلىكى 20.5سانتىمېتىر بولۇپ، رەسىم 9x9 سانتىمېتىر كاتەكچىگە چۈشۈرۈلگەن، ھەربىر كاتەكچىگە ئېتىكاپتا ئولتۇرغان بۇت، بۇتنىڭ ئىككى تەرىپىگە تىك تۇرغان بۇدساتۋا سىزىلغان، ھەربىر كاتەكچىگە سىزىلغان مەزمۇن ئوخشاش بولغان. رەسىمنى سىزىشتا ئاۋۋال ئويما بەتتە ئىنچىكە قارا سىزىق بىلەن رەسىم سىزىلىپ ئاندىن قىزىل، سېغىزرەڭ، ساغۇچ قىزىل رەڭ قاتارلىقلار بىلەن بويالغان، ھەربىر رەسىمنىڭ يۈزى ساغۇچ قىزىلرەڭلىك سىزىق بىلەن ئايرىلغان. كەمتۈك رەسىم يۈزىنى تەھلىل قىلغاندا، رەسىمنىڭ ئاستى بىلەن ئۈستى ئازدېگەندىمۇ ئۈچ قەۋەتكە بۆلۈنگەن. ئوڭ-سول تەرىپىگە ئۈچ قۇر كاتەكچە سىزىلغان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە بىر پارچىسىدا بۇت، بۇدساتۋا ۋە مۇرىتنىڭ رەسىمى بولۇپ، ئويما بەتتە بېسىلغان ئىنچىكە قارا سىزىق بىلەن سىزىلغان، ھازىر ساقلىنىپ قالغان كەمتۈكىنىڭ ئۇزۇنلىقى 26.5 سانتىمېتىر، ئېگىزلىكى 16سانتىمېتىر كېلىدۇ. رەسىم يۈزى يىقىرىدىن تۆۋەنگە ئۈچ قەۋەت بولۇپ، ئوڭ-سول تەرىپىدە 6كاتەكچىگە سىزىلغان، رەسىمنىڭ ئوتتۇرىسىغا ئېتىكاپتىكى بۇت سىزىلغان بولۇپ، قولىدا كاككەرە(قەلەي ھالقىلىق ھاسا)سىمان دەرمەگەر تۇتقان، دەرمەگەر ئۇچىدىن نۇر پارقىراپ تۇرغان، ئۇچىدا سايىۋەنلىك بار، ئوڭ تەرەپتە بېشىغا تاج كىيگەن بۇدساتۋا يۈكۈنگەن، سولدا كاسايا يېپىنچاقلىۋالغان بىر مۇرىت يۈكۈنگەن. تەتقىقاتچىلار بۇ رەسىمنىڭ مەزمۇنى ۋە باشقا قېزىۋېلىنغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئۈستىدە تەتقىقات يۈرگۈزگەندىن كېيىنكى يەكۈنگە ئاساسەن بۇ ئىككى پارچە ئويما بەتتە بېسىلغان رەسىم سۇڭ دەۋرىدە بېسىلغان، دەپ ھۆكۈم چىقىرىلدى. گەرچە كمتۈكىلا ساقلىنىپ قالغان بولسىمۇ ئەمما ئۇ ناھايىتى نەفىس ئويۇلغان بولۇپ قەدىمكى تۇرپان رايونىنىڭ مەتبەئەچىلىك سەۋىيىسىنى بىلىشتە مۇھىم قىممەتكە ئىگە(70). ئۇيغۇرچە باسما نۇسخىدىكى ۋەسىقىلەرنىڭ مەزمۇنى بۇددا دىنىدىكى بەزى مۇھىم نوم-دەستۇرلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، مەسىلەن « ۋاجرا سۇترىسى » (71) ، « بۇددىنىڭ تەپسىرگە ئولتۇرۇشى » (72) ، «佛顶心大陀罗尼»(73)، «八阳神咒经»(74)، « 80 جىلدلىق بۇدداۋاتام ساكا ماھاۋايپۇليا سۇترا»(75)، «مۇقەددەس نىجادكار ئاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ئانا ھۆرمىتىگە ئوقۇلىدىغان 21 خىل ئىبادەت سۇترىسى»(76)، « ئامىتايۇر-دىياناسۇترا»(77)،«佛说大白伞盖总持陀罗尼经»(78)،«佛顶尊胜陀罗尼经»(79) ۋە بەزى مەخپىيەت مەزھىبىگە تەۋە ۋەسىقىلەرمۇ بار. ھازىر گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەر ئىچىدە ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان«ئالتۇن يارۇق»نىڭ بىرنەچچە ياپرىقى بار(80). تۇرپاندىكى قەدىمىي خارابىلىكتىن مەتبەئە بۇيۇملىرىدىن باشقا يەنە مەتبەئە باسمىچىلىقىدا ئىشلىتىلىدىغان گۈللۈك تەگلىك ۋە رەسىملىك باسمىدا ئىشلىتىلىدىغان مەتبەئە بېتى ۋە مەتبەئە قوراللىرى تېپىلدى. 20-ئەسىرنىڭ بېشىدا، گېرمانىيەنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترىتى سىڭگىم ئېغىزىدىكى تاشكېمىر خارابىلىكىدىن مەتبەئەچىلىكتە ئىشلىتىلىدىغان باسما تاختىسىنى بايقىغان، بۇلار ھازىر بېرلىندىكى ھىندىستان سەنئەت مۇزېيىدا ساقلانماقتا. بۇنىڭ ئىچىدىكى بىر بسما تاختىسىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 103مىللىمېتىر، كەڭلىكى 175 مىللىمېتىر كېلىدىغان كۋادرات شەكىللىك بولۇپ، نۇرغۇن تەكشى قۇر سىزىقلىرى ئويۇلغان، ئوڭ-سول رامكا سىزىقىنىڭ دەل ئوتتۇرىسىغا بىر تىك سىزىق ئويۇلغان. يەنە يارغول قەدىمىي شەھىرىدىن تېپىلغان باسما تاختىسى تىك تۆت تەرەپلىك بولۇپ، ئۇزۇنلۇقى 56 مىللىمېتىر، كەڭلىكى 28مىللىمېتىر كېلىدۇ، بۇنىڭغا ناھايىتى نەفىس ھەم ئىنچكە قاينام شەكىللىك رەسىم ئويۇلغان، قاپارتما شەكىلنىڭ يۇقىرىسىنىڭ ئارقا تەرىپىگە كۆپىنكى تۇتقۇچ چىقىرىلغان بولۇپ، تۇتقۇچتا ئېسىپ قويىدىغان بىر تۆشۈك بار. يەنە بىر باسما تاختىسى قوچۇ قەدىمىي شەھىرىدىن تېپىلغان بولۇپ، بۇ قېنىق بېغىررەڭ ياغاچ ئۈژمە ياكى قاراياغاچتىن ياسالغان بولۇشى مۇمكىن. ئۇزۇنلىقى 134مىللىمېتر، كەڭلىكى 95مىللىمېترلىق بۇ باسما تاختىسىغا گۈللۈك تەگلىك رەسىمى ئويۇلغان بولۇپ، ئويما ناھايىتى نەفىس ئىشلەنگەن، قاپارتما يېزىقمۇ ئويۇلغان. تۇرپاندىن مۇشۇنداق نەفىس گۈللۈك تەگلىك ئويۇلغان ئويما بەت تاختىسىدىن ئون نەچچىسى تېپىلغان بولۇپ، ھەممىسى بېرلىندىكى ھىندىستان سەنئەت مۇزېيىدا ساقلانماقتا. نەفىس قاپارتما يېزىق ئويۇلغان بۇنداق باسما تاختىسى تۇرپانلىقلارنىڭ ئويما بەت مەتبەئە تېخنىكىسىدىن ئومۇميۈزلۈك پايدىلانغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ، بۇ ئويما مەتبەئە تاختىسىدىكى مۇرەككەپ ھەم نەفىس ئويۇلغان رەسىملەردىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، تۇرپان ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئويما بەت مەتبەئەچىلىكى ناھايىتى يۇقىرى سەۋىيەگە ئىگە بولغان(81). ئۈچىنچى پاراگراف 1908-يىل 2-ئاينىڭ 25-كۈنى فرانسىيەلىك خەنزۇشۇناس پائۇل پېللىئوت (Paul Pelliot) باشچىلىقىدىكى فرانسىيەنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانى ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترىتى دۇنخۇاڭغا كەلگەن، ئۇنىڭ ھەمراھلىرىدىن ئۆلچەش ئۇستىسى لۇئىس ۋايلانت(Louis Vailant) بىلەن فوتوگراف چارلىز نوۋېتتې(Charles Nouvette) مۇ ئۇنىڭ بىلەن بىللە ئىدى. ئۇلار دۇنخۇاڭدىكى تاشكېمىرلارنى ئومۇميۈزلۈك ئۆلچەپ ۋە تەكشۈرۈپ، موگاۋ غارىدىكى بارلىق تاشكېمىرلارغا نومۇر سالدى، زور مىقداردىكى تام رەسىملىرىنى سۈرەتكە ئالدى، تاشكېمىردىكى خەنزۇچە، ئۇيغۇرچە، تىبەتچە ۋە باشقا يېزىقتىكى بېغىشلىمىلارنى بىرمۇ بىر كۆچۈرۈۋالدى. ئۇلار نومخانا غوجىدارى ۋاڭ راھىبنىڭ ئىشەنچىگە ئېرىشىۋالغاندىن كېيىن نوم ساقلىنىۋاتقان تاشكېمىرلەرگە خالىغىنىچە كىرىپ-چىقىپ، ئۇ يەرلەردىكى ۋەسىقە ۋە رەسىملەرنىڭ ھەممىسىنى بىرمۇ بىر كۆرۈپ چىقتى. پېللىئوت بۇددا دىنىنىڭ «نوملار دىۋانى(ئۈچ ئاغىلىق نوم بىتىگلەر)» غا كىرگۈزۈلمىگەن بۇددا ۋەسىقىلىرى، ئېنىق يىل دەۋرى يېزىلغان ھۆججەتلەر ۋە شايى قەغەزگە سىزىلغان رەسىم قاتارلىقلارنى نۇقتىلىق تاللاپ ئەرزان باھادىلا سېتىۋالدى. پېللىئوت يەنە موگاۋ غارىنىڭ شىمالىي رايونىدىكى 181-نومۇرلۇق تاشكېمىر(دۇنخۇاڭ ئاكادېمىيىسىنىڭ سالغىنى464-نومۇر) دىكى قۇم دۆۋىسىدىن نۇرغۇن ئۇيغۇرچە، تاڭغۇتچە ۋە تىبەتچە ۋەسىقىلەرنى ھەمدە ئۇزۇندىن بېرى ئىلىم ساھەسىنىڭ دىققىتىنى جەلپ قىلىپ كەلگەن ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى بايقىدى(82). موگاۋ غارىنىڭ شىمالىدىكى 181-تاشكېمىر تاڭغۇت دەۋرىدە ياسالغان، يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە قايتا رېمونت قىلىنغان. تاشكېمىر يۇمۇلاق تورۇسلۇق بولۇپ، جەنۇب، شىمال ۋە غەرب تېمىغا بۇت تەكچىسى ئويۇلغان. دالان تورۇسىنىڭ پەس تەرىپىدە يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە سىزىلغان مىڭ بۇتنىڭ رەسىمى بار. جەنۇبىي ۋە شىمالىي تېمىدا يۇەن دەۋرىدە سىزىلغان رەسىملىك ھېكايە بار، بۇ تاشكېمىرنىڭ غەربىي تەرىپى يۇەن دەۋرىدىلا پېچەتلىۋېتىلگەن. دالاندىن سارايغا ئۆتۈشىدىغان كورېدورنىڭ تورۇسىدا يۇەن دەۋرىدە سىزىلغان مىڭ بۇتنىڭ رەسىمى بار، شۇ كورېدور تېمىنىڭ پەس تەرىپىدە تاڭغۇت دەۋرىدە سىزىلغان بۇدساتۋانىڭ رەسىمى بار. جەنۇب ۋە شىمال تېمىدا يۇەن دەۋرىدە سىزىلغان تۆت بۇدساتۋانىڭ رەسىمى بولسىمۇ ئەمما كەمتۈكىلا قالغان. ساراي كېمىرنىڭ تورۇسىدا نەفىس بېزەلگەن گۈل نەقىشىدىن سىزىلغان بۇدساتۋانىڭ يۈكۈنۈپ نوم ئوقۇۋاتقان چاغدىكى رەسىمى بار، ئۇنىڭ تۆت تەرىپىگە يۈكۈنۈپ ئولتۇرغان بىردىن بۇدساتۋانىڭ رەسىمى سىزىلغان. غەرب تەرەپتىكى تامغا سەككىز قاناتلىق شىرما سىزىلغان بولۇپ، ئۇنىڭغا «ئاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا پۇمونپىن»مەزمۇن قىلىنغان بۇدساتۋا، مۇرىت، ئەرش مۇئەككىلى، خورمۇزتا تەڭرى(قابىل ئالەم ئىلاھى) بىر گەۋدىلەشتۈرۈلگەن ئۇپاساكانىڭ نوم ئوقۇۋاتقان ھالەتتىكى رەسىمى سىزىلغان. جەنۇب تەرەپتىكى تامغا ئالتە قاناتلىق شىرما سىزىلغان بولۇپ، ئۇنىڭغا خورمۇزتا تەڭرى، ۋاجرا، ئەرش مۇئەككىلى، مۇرىت بىرگەۋدىلەشتۈرۈلگەن ئۇپاساكانىڭ نوم ئوقۇۋاتقاندىكى رەسىمى سىزىلغان. شىمال تېمىغا ئالتە قاناتلىق شىرما سىزىلغان بولۇپ، ئۇنىڭغا بۇدساتۋا، ئىلاھلار، ئەرش مۇئەككىلى، خورمۇزتا تەڭرى بىرگەۋدىلەشتۈرۈلگەن ئۇپاساكانىڭ نوم ئوقۇۋاتقان چاغدىكى رەسىمى سىزىلغان، شەرقىي تېمىدىكى ئالتە خەتلىك ھېكمەتلەر يېزىلغان، جەنۇب تەرەپتىكى تامنىڭ ئۇل تەرىپىگە تاڭغۇت دەۋرىگە ئائىت نەقىش چۈشۈرۈلگەن. ئوڭ-سول تاملىرىغا ئۇيغۇرچە بېغىشلىمىلار يېزىلغان(83). پېللىئوتنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئەترىتى فرانسىيەگە قايتىپ بارغاندىن كېيىن يىغىپ كەلگەن بۇيۇملىرى ئارىسىدىكى ۋەسىقە-ماتېرىياللارنىڭ ئاز بىر قىسىمىنى گۇيمېت مۇزېيىغا ساقلاشقا بەرگەندىن باشقا قالغانلىرىنى فرانسىيە دۆلەت كۇتۇپخانىسى شەرق بۆلۈمىنىڭ ساقلىشىغا بەرگەن. گۈزەل سەنئەت ئەسەرلىرىنى دەسلەپتە پارىژ لۈفۇ سارىيىنىڭ(رۇفېل سارىيىنىڭ فرانسۇزچە ئاتىلىشى ـــــ تەرجىمان) ساقلىشى ئۈچۈن بەرگەن بولسا كېيىنچە پارىژ گۇيمېت ئاسىيا سەنئەت مۇزېيى (تۆۋەندە گۇيمېت مۇزېيى، دەپ ئېلىندى) غا ئۆتكۈزۈپ بەرگەن(84)، دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىمۇ شۇ چاغدا مانا مۇشۇ گۇيمېت مۇزېيىنىڭ ساقلىشىغا بېرىلگەن. گۇيمېت مۇزېيى كۇتۇپخانىسىنىڭ باشلىقى فغاڭسوۋا ماكۇۋەن (Francis Macouin ــــ ئۇيغۇرچىسى فرانسۇز تىلىدىكى تەلەپپۇزى بويىچە ئېلىندى) ئەپەندىنىڭ تونۇشتۇرۇشىچە، گۇيمېت مۇزېيىدا ساقلىنىۋاتقان بۇ ئۇيغۇرچە 960 تال مىخ مەتبەئە ھەرپى دەسلەپتە لايغا مىلەگلىك پېتى مۇزېينىڭ ئامبىرىدا ساقلىنىپ كەلەەن ئىكەن، كېيىن ئۇ ھەربىر ھەرپتىكى لايلارنى پاكىز تازىلاپ ھەرپنىڭ چوڭ-كىچىكلىك نىسبىتى بويىچە ياغاچتىن نەفىس قاپ ياسىتىپ مۇھىم يادىكارلىق قاتارىدا ساقلاپ كەپتۇ. ھازىر بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ناھايىتى نەفىس ئىشلەنگەن ئۈچ تارتمىلىق ئاشۇ ياغاچ قاپتا ساقلانماقتا. ساقلىنىش نومۇرى MG25507) MG فرانسۇزچە Musée Guimet يەنى گۇيمېت مۇزېيىنىڭ قىسقارتىپ يېزىلىشى) . ياغاچ قاپتا يەنە ئەينى يىلى پېللىئوت بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپىنى سىناق قىلىپ بېسىپ باققان خاتىرىنىڭ بىر ۋارىقىدا ئون نەچچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى ساقلانماقتا. پېللىئوت ئۆزىنىڭ«دۇنخۇاڭ تاشكېمىرى خاتىرىلىرى»دە بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ بايقىلىش جەريانىنى خاتىرىلەپ: « 1908-يىل 5-ئاينىڭ 23-كۈنى، شەنبە، 181-نومۇرلۇق تاشكېمىردە باسما ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان نۇرغۇن چاسا شەكىللىك موڭغۇلچە مىخ مەتبەئە ھەرپى تېپىلدى، شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە تاڭغۇتچە باسما بۇيۇملىرىنىڭ كەمتۈكلىرىمۇ تېپىلدى»(85)دەپ يازغان. ئەينى چاغدا پېللىئوت دۇنخۇاڭدا ئارخېئولوگىيىلىك قېزىش بىلەن شۇغۇللانغاندا ئالدىرىغىنىدىن بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ ئۇيغۇرچە ھەرپ ئىكەنلىكىنى ئويلاپ باقمايلا يۇقىرىقى نەق مەيدان خاتىرىسىنى قالدۇرغان. شۇنىڭدىن كېيىن پېللىئوت بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپىنى تەتقىق قىلىش ئۇياقتا تۇرسۇن ھەتتا رەتلەپمۇ باقمىغان. 2. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىگە بولغان ئىلگىرىكى قاراش [align=justify]1925-يىلى ئامېرىكىلىق مەتبەئە تارىخى مۇتەخەسىسى كارتېر ئۆزىنىڭ «جۇڭگودا مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە ئۇنىڭ غەربكە تارقىلىشى» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىدە تۇنجى قېتىم 4تال مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسىنى ئېلان قىلغان ھەم بۇنى ئۇيغۇرچە ھەرپ، دەپ ئېنىق بېكىتكەن. بۇ 4 تال ھەرپىڭ باسما سۈرىتى نۇرغۇن ئەسەرلەردە نەقىل قىلىنغان. ئادەمنى ئويغا سالىدىغىنى شۇكى، كارتېر تاللاپ باسقان بۇ 4تال ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى دەل سۆز بىرلىك قىلىنغان ھەرپتۇر. كارتېرنىڭ ئۇيغۇر تىلى ھەققىدىكى بىلىمى تولىمۇ كەمچىل بولغانلىقتىن ئەينى چاغدىكى ياۋروپا ئىلىم ساھەسى ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىنى چوڭقۇرلاشتۇرغان بولسىمۇ دۇنخۇاڭنىڭ قەدىمىي تارىخى ۋە بۇ يەردىن تېپىلغان ۋەسىقىلەرنى تەتقىق قىلىش جەھەتتە دەسلەپكى تونۇشقىلا ئىگە ئىدى. شۇڭا كارتېر گەرچە ئۆزىنىڭ مول بىلىمى ۋە ئىلىمدىكى ئۆتكۈرلىكى ئارقىلىق بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ دۇنيا مەتبەئە تارىخىدىكى ئورنى ھەم ئىلمىي قىممىتىنى كۆرسىتىپ بەرگەن بولسىمۇ ئەمما ئاشۇ نەچچە تال مىخ مەتبەئە ھەرپىدىن ۋاڭ جېن كەشپ قىلغان سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپى قاتارىدا دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ خاراكتېرىگە خاتا يەكۈن چىقاردى. ئۇ ئۆزىنىڭ تەسىرى ناھايىتى زور بولغان«جۇڭگودا مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە ئۇنىڭ غەربكە تارقىلىشى» دېگەن كىتابىدا: «ئۇيغۇر يېزىقى ئارامى يېزىقىدىن كەلگەن ھەرپلىك يېزىق. ئۇيغۇرلار مىخ مەتبەئەنى قوللىنىشقا باشلىغاندا دەرھال يەككە ھەرپلىك مىخ مەتبەئەنىڭ ئەۋزەللىكىنى تونۇپ يەتكەن، بۇ سىستېما جۇڭگومىخ مەتبەئەسىدىن كۆپ قولايلىق ئىدى. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان مىخ مەتبە ھەرپى پۈتۈنلەي سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدىن تەركىب تاپقان، ئۇ پۈتۈنلەي جۇڭگونىڭ مىخ مەتبەئەسىدىن دوراپ ياسالغان. بەلكىم ئۇلارنىڭ(ئۇيغۇرلارنى دېمەكچى ـــــــ ئاپتور) ھەرپلىك يېزىق مىخ مەتبەئەسى بولغان بولۇشى مۇمكىن، ئەمما بىزدە ھازىرغىچە بۇ ھەقتىكى يازما مەنبەئە يوق، شۇنىڭدەك ھەرپلىك يېزىق مىخ مەتبەئەنىڭ ماددىي پاكىتىنىمۇ بايقىمىدۇق. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان مىخ مەتبەئە ھەرپى(ئۇيغۇرچە مىخ مەتبە ھەرپى كۆزدە تۇتۇلىدۇـــــ ئاپتور) يەنىلا جۇڭگونىڭكىنى دوراپ ياسالغان،ئۇ ھەرپلىك يېزىق مىخ مەتبەئە ھەرپى بولماستىن بەلكى بىربىرىگە ئۇلاپ ياسالغان مخى مەتبەئەدۇر»(86). كارتېر بۇ ساھەنىڭ نوپۇزى بولغاچقا ئۇنىڭدىن كېيىنكى نەچچە ئون يىلدا كارتېرنىڭ بۇ بىر ئابزاس سۆزى ئۈزلۈكسىز نەقىل قىلىنىپ، كىشىلەرنى بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى سۆز بىرلىك قىلىنغان، ھەرپ ياكى بوغۇم بىرلىك قىلىنمىغان، ئۇنىڭ خاركتېرى خۇددى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە ئىختىرا قىلىنغان خەت(سۆز)بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئەگە ئوخشاشتۇر، دەيدىغان خاتا قاراشقا كەلتۈرۈپ قويدى. تېخىمۇ ھەيران قالارلىقى شۇكى، ئەينى چاغدىكى كارتېرنىڭ ئەسىرىدەئاڭلىق يوسۇندا سۆز بىرلىك قىلىنغان ئاشۇ تۆت تال ھەرپ تاللانغان، سۆز بىرلىك قىلىنغان بۇ تۆت تال ھەرپنىڭ سۈرىتى كۆپ خىل ئەسەرلەرگە نەقىل قىلىنىپ، ئەمەلىيەتتە ئىلىم ساھەسىدە خاتا يېتەكچىلىك رول ئوينىغان. ھەتممىگە مەلۇمكى، كارتېر ئۇيغۇر تىلى جەھەتتىكى مۇتەخەسسىس ئەمەس، تېخىمۇ توغرىسىنى ئېيتقاندا ئۇ ئۇيغۇر تىلىنى قىلچە بىلمەسلىكىمۇ مۇمكىن. زادى قانداق نەرسە شەرقشۇناسلىق ساھەسىدىكى بىر ئەۋلاد ئىلىم گىگانتىدا مۇشۇنداق خاتالىق سادىر قىلغاندۇ؟ ئارىدىن نەچچە ئون يىل ئۆتكەندە بىز بۇ قەدىمقى مەدەنىيەت مىراسلىرىغا قايتا قاراپ چىققاندا ۋە ئۇنى قايتا تەتقىق قىلغاندا ئەينى چاغدا كىملەر كارتېرغا «ياردەملىشىپ» بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبە«ئەۋرىشكىسى»نى «تاللىشىپ» ۋە «پەرق ئېتىشىپ» بەرگەندۇ؟ زادى قانداق مۇددىئادا مەخسۇس ئاشۇ 4 تاللا سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپى تاللانغاندۇ؟ دېگەن بۇ ئادەمنى ئويلاندۇرىدىغان سوئالنى سورىماي تۇرالمايمىز. كارتېرنىڭ ئەسىرى دۇنياغا كېلىپ نەچچە ئون يىلدىن كېيىنمۇ ئىلىم ساھەسىدە تەسىرى بار بەزى ئەسەرلەر يەنىلا كارتېرنىڭ ئىزىدىن مېڭىپ ئۇنىڭ كۆزقارشىنى ياقلىماقتا. ھەتتا ئىلىم ساھەسىدە تېخى بىرمەھەل بۇ بىر تۈركۈم ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى يوقاپ كېتىپتۇدەك، دېگەن ئۆسەك تارقالدى، مەسىلەن ئەنگلىيىلىك مەشھۇر ئالىم جوسېف نېدھام باش بولۇپ تۈزۈلگەن «جۇڭگو پەن-تېخنىكىسى تارىخى»دېگەن كىتابنىڭ 5-تومىنىڭ 1-قىسىمى بولغان«قەغەز ۋە مەتبەئە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)دە: «ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنى 1907-يىلى پېللىئوت بايقىغان، يېقىنقى خەۋەرلەرگە قارىغاندا بۇ بىر يۈرۈش مىخ مەتبەئە ھەرپىنى تاپقىلى بولمىغانمىش»(87). دەپ يازدى. ئەمما، بۇ كىتابنىڭ قەلەم تەۋرەتكۈچىسى بولغان مەشھۇر مەتبەئە تارىخى مۇتەخەسسىسى چيەن سۈنشۈن ئەپەندى ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى ئۈستىدە توختالغاندا كارتېرنىڭ كونا تەلىماتىنى ياقلىماي بىرقەدەر ئېھتياتچان پوزىتسىيەدە بولدى. ئۇ يۇقىرىقى كىتابتا:«... يەنىلا دۇنخۇاڭدىن بىر يۈرۈش ئۇيغۇرچە ياغاچتىن ياسالغان مىخ مەتبەئە ھەرپى تېپىلدى، بۇ نەچچە يۈزلىگەن ھەرپنىڭ يىل دەۋرى تەخمىنەن 1300-يىلىغا توغرا كېلىدىكەن.بۇ ، ياۋروپا يېزىقىدىن باشقا ئۇيغۇر يېزىقىدەك مۇشۇنداق ھەرپلىك يېزىقنىڭ ئويما بەت مەتبەئەسىدىن مىخ مەتبەئەگە كۆچۈشىمۇ ناھايىتى تەبىئىي ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ»(88). بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپى بايقىلىپ 80 يىلغا يېقىن ۋاقىت ئىچىدىمۇ ئىلىم ساھەسىدىكىلەرنىڭ بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ ھەقىقىي ئەھۋالىغا بولغان تونۇشى ئىزچىل مۇجىمەل بولۇپ كەلدى. گەرچە بەزى ئالىملار ئالاقىدار ئەسەرلىرىدە بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ تېپىلىشى ۋە ساقلىنىش ئەھۋالى ھەققىدە ئازدۇر-كۆپتۇر تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن بولسىمۇ ئەمما چوڭقۇر تەتقىق قىلمىدى، ئۇلارنىڭ بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ مۇھىم ئىلمىي قىممىتىگە بولغان تونۇشى يېتەرلىك بولمىدى، ئۇلارنىڭ بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئۈستىدە سىستېمىلىق ۋە ئومۇمىي يۈزلۈك تەتقىقات ئېلىپ بېرىپ بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ دۇنيا مەتبەئە تارىخىدىكى ئورنى ھەققىدە توغرا باھا بېرىشىدىن ئېغىز ئېچىش تېخىمۇ مۇمكىن بولمىدى(89). بۇ ھال بۈگۈنكى كۈندىكى جۇڭگو ۋە چەتئەل ئىلىم ساھەسىدە دۇنخۇاڭشۇناسلىقنىڭ تازا راۋاجلانغانلىقىدەك ياىشى ۋەزىيىتى بىلەن زادىلا ماس كەلمەيدۇ ھەم بۇ دۇنيا مەتبەئە تارىخىدىكى يېشىلمىگەن بىر سىر بولۇپ قالدى. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ ئەھۋالىنى ئومۇميۈزلۈك ئىگىلەش ئۈچۈن مۇشۇ كىتابنىڭ ئاپتورى ياسىن ھوشۇر ئەلى ب د ت پەن-مائارىپ-مەدەنىيەت تەشكىلاتى پىڭشەن يۈفۇ (خراياما)يىپەك يولى تەتقىقاتى مۇكاپاتىغا ئېرىشكەندىن كېيىن 1995-يىلى ئەنگلىيىدە دۇنخۇاڭ ۋەسىقىلىرىنى تەتقىق قىلىۋاتقان چېغىدا مەخسۇس فرانسىيە پايتەختى پارىژغا بېرىپ، دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ دېرىكىنى قىلدى، ئاخىرى پارىژ گۇيمېت ئاسىيا سەنئەت مۇزېيىنىڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىسكىلاتىدا 800يىللىق تارىخقا ئىگە بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى كۆرۈشكە مۇشەررەپ بولدى ھەمدە نەچچە يۈز يىل تارىخ توزاندىلىرىغا كۆمۈلۈپ يېتىپ 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا يات ئەلگە ئېلىپ كېتىلگەن 960تال ياغاچتىن ياسالغان مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ ھەممىسىنى ئېلىمىزدە ئىشلەنگەن چوڭ بەش ۋاراق بامبۇك قەغىزىگە بېسىپ، بۇ ياغاچتىن ياسالغان مىخ مەتبەئە ھەرپى ۋەكىللىك قىلغان يېزىق بەلگىلىرىنى ناھايىتى ئېنىق نامايەن قىلدى. ھازىر پارىژدىكى گۇيمېت مۇزېيىدا ساقلىنىۋاتقان 960تال ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى ئەينى چاغدا ئىشلىتىلگەن مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ بىر قىسىمىلا بولۇشى مۇمكىن، نەچچە يۈز يىل تاشلىنىپ ئاندىن تېپىلغىچە بولغان ئۇزاق تارىخ قىسمەتلىرىدە زور بىر قىسىمى يوقىلىپ كەتكەن ياكى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان. بەختكە يارىشا دۇنخۇاڭ غەربىي شىمالدىكى قۇرغاق كىلىماتلىق جاي بولغانلىقتىن، ساقلىنىپ قالغان بۇ نەچچە يۈز تال ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپى چىرىپ كەتمەي ئوبدان ساقلىنىپ قالغان، بۇ بەلكىم مۇشۇ ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپىنى ياسىغۇچىنىڭ مىخ مەتبەئە ياغاچ ماتېرىياللىرىنى خىمىيىلىك بىر تەرەپ قىلىشتىن ئۆتكۈزگەنلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسا كېرەك. بىرنەچچە تال مىخ مەتبەئە ھەرپىدىن باشقىلىرى ناھايىتى مۇكەممەل بولۇپ، خەتلىرى ۋە سىزىقلىرى شۇنداق نۇقسانسىز ساقلانغان. فرانسىيەدە ئىشلەنگەن ھۆكۈمەت ئالاقىسىدە ئىشلىتىلىدىغان سۇرۇخقا چىلاپ ئېلىمىزدە ئىشلەنگەن بامبۇك قەغىزىگە بېسىپ نۇسخا ئېلىنغاندا ئۈنۈمى ناھايىتى ياخشى بولغان، سۇرۇخ يېيىلىپ كەتمىگەن. بېسىپ چىقىرىلغان خەت ئوچۇق بولۇپ، ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلگەن ئۇيغۇرچە مەتبەئە بۇيۇملىرى(ھەقىقىي بۇيۇم) بىلەن سېلىشتۇرغاندا ئۈنۈمى يۈزدې يۈز ئوخشاش بولغان، بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ مەزمۇنىنى تەتقىق قىلىشقا ناھايىتى پايدىلىق. دۇنخۇاڭ ئاكادېمىيىسىنىڭ تەتقىقاتچىسى پېڭ جىنجاڭنىڭ تونۇشتۇرۇشىچە، ئۇنىڭ رىياسەتچىلىكىدىكى تۈر تەتقىقات گۇرۇپپىسى دۇنخۇاڭ تاشكېمىرى شىمالىي رايونىدىكى تاشكېمىرلەرنى تازىلىغاندا 48تال ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپىنى (بۇنىڭ ئىچىدە شىمالىي رايوندىكى 59-نومۇرلۇق تاشكېمىردىن 16 تال، شىمالىي رايوندىكى 162-نومۇرلۇق تاشكېمىردىن 2تال، 464-نومۇرلۇق تاشكېمىرنىڭ مەركىزىي كېمىرىدىن 2تال، 464-نومۇرلۇق تاشكېمىرنىڭ شەرقىي جەنۇبىدىكى يان كېمىردىن 17تال، شىمالىي رايوندىكى 56-نومۇرلۇق تاشكېمىردىن 1تال، شىمالىي رايوندىكى 163-نومۇرلۇق تاشكېمىردىن 10تال) بايقىغان، بۇنىڭغا دۇنخۇاڭ ئاكادېمىيىسىنىڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىسكىلاتىدا ساقلىنىۋاتقان 6تال(بۇمۇ شىمالىي رايوندىن تېپىلغان) مىخ مەتبەئە ھەرپىنى قوشقاندا جەمئىي 54تال ھەرپ بولغان. بۇلار فرانسىيەدە ساقلىنىۋاتقان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى بىلەن ئوخشاش بىر تۈردىكى ھەرپ بولۇپ، ھازىرغىچە دۇنيادا ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە ياغاچ مىى مەتبەئە ھەرپى 1014كە يەتكەن. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدىن بېسىپ چىقىرىلغان مەزمۇننى ئوقۇش ۋە تۈرگە ئايرىش نەتىجىسىدىن قارىغاندا، بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن تېپىلغان خەنزۇچە ۋە تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئە ھەرپىگە زادىلا ئوخشىمايدۇ، خەنزۇچە ۋە تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدە خەت(سۆز) بىرلىك قىلىنغان، ھالبۇكى ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدە بولسا سۆز، بوغۇم، تاۋۇش بىرلىك قىلىنغان بولۇپ، ئارىلىق تاۋۇش بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى بىلەن خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خېتى ئارىلىقىدىكى ھەرپلەردۇر، بۇ ناھايىتى مۇھىم ئىلمىي تەتقىقات قىممىتىگە ئىگە. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى مىخ مەتبەئە تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپلا قالماستىن بەلكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ھەم ئۇنىڭ ئىدىيىسىنىڭ ئۆزگىرىشى ھەمدە مىخ مەتبەئەنىڭ جۇڭگودىن غەربكە تارقىلىش يوللىرى ۋە ئۇسۇلى ئۈستىدە ئىزدىنىشتە مۆلچەرلىگۈسىز قىممەتكە ئىگە. تۆتىنچى پاراگراف 1. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ شەكلى، ماتېرىيالى ۋە ياسىلىش ئۇسۇلى [align=justify]دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى تەتۈر كۆپىنكى قاپارتما ھەرپ بولۇپ، مۇتلەق كۆپىنچىلىرىنىڭ كەڭلىكى 1.3سانتىمېتىر، ئېگىزلىكى 2.2سانتىمېتىر، ئۇزۇن-قىسقىلىقى ئىپادىلىگەن بەلگىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىگە ئاساسەن بېكىتىلگەن. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ ياغاچ ماتېرىيالى ناھايىتى قاتتىق بولۇپ، كۆزىتىلىشىچە بەزىلىرى قىزغۇچ، بەزىلىرى ساغۇچ قوڭۇر بولۇپ، چىلان ياكى نەشپۈت ياغىچىدىن ياسالغانلىقى مەلۇم. چىلان ياغىچى بىلەن نەشپۈت ياغىچى ئېلىمىزنىڭ شىمالىدا كۆپ ئۇچرايدىغان مېۋىلىك دەرەخ تۈرى بولۇپ، غەربىي شىمالدا ناھايىتى كۆپ تارقالغان، ياغىچى سەل ئىنچكە، ئويۇشقا ئاسان، مەنبەسى مول، باھاسىمۇ ئەرزان. بۇ ياغاچ ماتېرىياللىرى مىخ مەتبەئەگە ئىشلىتىلىشتىن بۇرۇن چىداملىق بولسۇن ئۈچۈن پىششىقلاپ ئىشلەشتىن ئۆتكۈزۈلۈپ، قۇرت چۈشۈشنىڭ ئالدى ئېلىنغان. بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ كۆپىنچىلىرى ئۇزاققىچە ئىشلىتىلگەنلىكتىن بولسا كېرەك، سىرتى قارىداپ كەتكەن، نەچچە يۈز يىيل ئىشلىتىلگەن بولسىمۇ خېتى ناھايىتى ئېنىق تۇرغان. ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى تەپسىلىي كۆزىتىش ۋە سېلىشتۇرۇش، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇچە خەتنىڭ ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ياساش توغرىسىدىكى يازما خاتىرىلەردىن پايدىلىنىش ئارقىلىق مۇشۇ كىتابنىڭ ئاپتورى ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ ئىككى خىل ياساش ئۇسۇلى بار ، دەپ قارىدى: ① ئادەتتە ئاۋال ھەرپ نۇسخىسى تاختايغا يېزىۋېلىنىپ،ھەرپ شەكلى ئويۇلىدۇ، ئاندىن بىرلىكى بويىچە كېسىۋېلىنىپ سىلىغدىلىنىپ ئىشلىتىلىدۇ؛ ② كونا ئويما بەتتىكى يېزىق مەزمۇنىدىن پايدىلىنىپ ئېھتياجغا ئاساسەن سۆز ياكى بوغۇمنى ھەرىدىۋېلىنىدۇ، دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئىچىدە بەزى ئارتۇقچە ھەرپ بەلگىلىرى ئۇچرايدۇ، قارىغاندا بۇ كونا ئويما بەتتىكى ھەرپلەر ئارىسىدا ئەسلىدىنلا بولغان بولسا كېرەك. يەنە بەزى مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ يۈزى ۋە ئارقا تەرىپىدە ئۇيغۇرچە ھەرپ شەكلى ۋە تىنىش بەلگىلىرى بار، بۇ بەلكىم ۋاقىتلىق ئېھتياج تۈپەيلىدىن ماتېرىيال تېجەش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن بولسا كېرەك. بۇنىڭدىن باشقا يەنە بەزى مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ بىر يۈزىدە بۇزۇپ قويۇلغان ھەرپ شەكلى ئۇچرايدۇ، بۇنداق ھەرپلەردە ماتېرىيال تېجەش ئۈچۈن يەنە بىر يۈزىگە قايتىدىن ئۇيغۇرچە ھەرپ ئويۇلغان. 2.ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ تۈرى دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ئوقۇش، تۈرگە ئايرىش نەتىجىسىدىن قارىغاندا بۇ ھەرپلەر ئىپادىلىگەن يېزىق بەلگىلىرىنى 7 تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ. 1 .ھەرپ بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى بۇ ئۇيغۇر تىلى تاۋۇشلىرىنىڭ بارلىق بوغۇملىرىنى ئىپادىلەشتە ئىشلىتلىگەن. ھازىر ساقلىنىۋاتقان بۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئىچىدە بەزىلىرى سۆز بېشىدا، سۆز ئارىلىقىدا ۋە سۆز ئاخىرىدا كېلىدىغان ئۈچ خىل شەكلى بار★. ھەرپ بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپ بەلگىلىرى بىلەن شۇ بەلگىلەر ۋەكىللىك قىلغان تاۋۇشنىڭ سېلىشتۇرما جەدۋىلى(جەدۋەل2) تۆۋەندىكىچە: ★★(بۇنىڭ ئارقىسىغا2-،3-جەدۋەل كېلىدۇ) 2 . سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپى سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئىچىدە ئىسىم، سۈپەت، سان، ئالماش، رەۋش، ئارقا ياردەمچى سۆز ۋە ئۇلانما قاتارلىقلار بولۇپ، ئىسىملارنىڭ بىر قىسىمى بۇددا دىنىنىڭ خاس ئاتالغۇلىرىدۇر. يەنە بىر قىسىملىرى پېئىلنىڭ گرامماتىكىلىق شەكلى(مەسىلەن رەۋىشداش) ياكى باشقا شەكىللىرى ئىپادىلەنگەن مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى بولۇپ، ئىپادىلىگەن سۆز مەنالىرى ناھايىتى مۇكەممەل، شۇڭا چۈشىنىشكە ئاسان بولسۇن ئۈچۈن ئۇلار بۇ يەردە مۇھاكىمىگە قويۇلدى، مەسىلەن: (4-جەدۋەل) 3.پېئىل تومۇرى بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپى پېئىل ئادەم ياكى شەيئىلەرنىڭ ھەرىكىتىنى، ھالىتىنى، ئۆزگىرىشىنى ۋە روھىي ھالەت ھەرىكىتىنىڭ جەريانىنى ھەمدە ھەرىكەت ھالىتىنى ئىپادىلەيدىغان سۆز تۈركۈمى. ئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىللارنىڭ دەرىجە، راي، زامان، شەخس، بولۇشلۇق ياكى بولۇشسىز قاتارلىق گرامماتىكىلىق كاتېگورىيىلىرى بار. ئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىللارنىڭ مورفولوگىيىلىك ئۆزگىرىشى پېئىل تومۇرىغا قوشۇلىدىغان سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىغا تۈرلۈك گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلۇش ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىل تومۇرنىڭ ئارقىسىغا يەنە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى قوشۇش ئارقىلىق يېڭى سۆز ياسىىغىلى، شۇ ئارقىلىق سۆز مەناسىنى ئۆزگەرتكىلى ۋە كېڭەيتكىلى ھەم سۆز خاراكتېرىنى ئۆزگەرتكىلى بولىدۇ. كۆپىنچە ھاللاردا سۆز تومۇرى(تۈپ سۆز) گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلغاندىلا ئاندىن گرامماتىكىلىق مەناغا ئىگە بولۇپ، سۆز بىلەن سۆز ئوتتۇرىسىدىكى ياكى سۆز بىلەن سۆز بىرىكمىسى ئوتتۇرىسىدىكى گرامماتىكىلىق مۇناسىۋەتلەرنى نامايان قىلىپ، شۇ ئارقىلىق مۇكەممەل مەنانى ئىپادىلەيدۇ، ئەمما بەزىدە يەنە پېئىلنىڭ سۆز تومۇرىمۇ مۇكەممەل گرامماتىكىلىق مەنانى ئىپادىلەيدۇ. (5-جەدۋەل). 4.سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئۇيغۇر تىلىنىڭ مورفولوگىيىلىك ئۆزگىرىشى سۆز ياكى تۈپ سۆز ئارقىسىغا سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلۇش ئارقىلىق ئورۇنلىنىدۇ. ئۇيغۇر تىلىنىڭ سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلىرى ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ، بىرىنچى تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار سۆزنىڭ سۆزلۈك ــــ گرامماتىكىلىق مەناسىنى ئىپادىلەپ، سۆزنىڭ سۆزلۈك مەناسىنى ئىزاھلاپ، سۆزلۈكنى مەلۇم تۈردىكى سۆزلۈك ـــــ گرامماتىكىلىق كاتېگورىيەگە ئىگە قىلىدۇ. ئىككىنچى تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ پەقەت گرامماتىكىلىق ئىقتىدارىلا بار، بۇ تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلغان مەلۇم سۆزنىڭ سۆز بىرىكمىلىرى ياكى جۈملە قۇرۇلمىسىدىكى گرامماتىكىلىق ئىقتىدارىنى بەلگىلەيدۇ، ئەمما سۆزنىڭ سۆزلۈك مەناسىدا ئۆزگىرىش ھاسىل قىلمايدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەرنىڭ سېمانتىكىلىق(مەنالىق) ئۆزگىرىشى ۋە تۈرلۈك گرامماتىكىلىق شەكىل ئۆزگىرىشى يۇقىرىقى ئىككى تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار تۈپ سۆزگە قوشۇلۇش ئارقىلىق ئىپادە قىلىنىدۇ. ئوخشاشمىغان تۈردىكى نۇرغۇن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى بىرلا ۋاقىتتا بىر تۈپ سۆزگە قوشۇشقىمۇ بولىدۇ. تۈپ سۆزگە قوشۇلغان سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قانچە كۆپ بولسا ئىپادىلەيدىغان مەنامۇ شۇنچە مۇرەككەپ ۋە توغرا بولىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئاھاڭداشلىقى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئاسسىلمىلاتسىيەلىشىش قانۇنىيىتى بىلەن بىرىكىدىغان بولغانلىقتىن ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ كۆپىنچىلىرى كۆپ خىل شەكىلدە ئۆزگىرىدۇ. ئوخشاشمىغان تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار بىرلا ۋاقىتتا تۈپ سۆزنىڭ ئارقىسىغا ئۇلىنىپ كەلگەندە ئۇنىڭ تەرتىپى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار تۈپ سۆزگە زىچ ئۇلىنىپ كېلىدۇ، ئاندىن بولۇشسىزلىق شەكلىدىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە، پېئىللىق ئىسىم ياكى سۈپەتداش ۋە رەۋشداش قاتارلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار كېلىپ، ئارقىدىن سان ياكى تەۋەلىك شەخس سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلىرى، خەۋەر بولۇپ كەلگەن شەخس سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلىرى، كېلىش قوشۇلغان سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قاتارلىقلار كېلىدۇ. مەسىلەن؛ adaqlarinta دېگەن سۆزنى تەھلىل قىلىپ كۆرسەك، adaq-lar-i-n-ta دىن ئىبارەت بەش بۆلەككە بۆلۈشكە بولىدۇ، adaq تۈپ سۆز، «ئاياق»دېگەن مەنادا، - larكۆپلۈك قوشۇمچىسى، -iئۈچىنچى شەخس تەۋەلىكىدىكى تاق سان، -n ئارتۇقچە تاۋۇش، -taئورۇن كېلىش قوشۇمچىسى، بۇ سۆزنىڭ تولۇق مەناسى «ئايىقىدا» يەنى «ئۇنىڭ ئايىقى ئۈستىدە»دېگەندىن ئىبارەت. (6-جەدۋەل). 5.مەنا ياكى گرامماتىكىلىق ئىقتىدار ئىپادىلىمەيدىغان تاۋۇشتىن بىرىكمىلىرى بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى (7-جەدۋەل) 6.بەت يۈزىدىكى كونچۇك، رامكا ئىپادىلەنگەن مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى، بۇنىڭ ئىچىدە تاق سىزىقلىق كونچۇك، قوش سىزىقلىق كونچۇكلارمۇ بار. (8-جەدۋەل). 7.تىنىش بەلگىلىرى ۋە قوشۇمچە بەلگىلەرنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى، بۇنىڭ ئىچىدە تاق چېكىت، قوش چېكىت، تۆت چېكىتلىك بەلگىلەرمۇ بار. (9-قەدۋەل). بۇنىڭدىن باشقا يەنە بەت ياسىغاندا بوشلۇق تولدۇرىدىغان شپون ۋە ئوتتۇرا بالداق ياغاچمۇ بار. بەشىنچى پاراگراف 1.ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكى [align=justify]ئۇيغۇر تىلى ئۇيغۇرلار ئالاقە قىلىدىغان ئورتاق تىل بولۇپ، قەدىمقى تۈركىي تىللارنىڭ بىرى. ئۇيغۇر تىلىدا i ï ä a o ö u ü دىن ئىبارەت 8 سوزۇق تاۋۇش بار، بۇلارنىڭ ئىچىدە i ä ö ü تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشى، ï a o u لار تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشى.b p γ q h g k d t z l m n r s š č gn y w دىن ئىبارەت 20ئۈزۈك تاۋۇش بار. سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئاجىزلىشىدىغان قانۇنىيىتى بار. مورفولوگىيە جەھەتتە سان، كېلىش، تەۋەلىك شەخس، خەۋەرلىك شەخس قاتارلىقلار ئىسىم ۋە شەيئىلەشكەن ئىسىمدىكى مۇستەقىل سۆزكاتېگورىيىسىگە كىرىدۇ. ئوخشاش بىر كاتېگورىيەگە تەۋە سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنىڭ ئوخشاشمايدىغان فونېتىكىلىق ئۆزگىرىشى بولىدۇ. ئىسىمنىڭ باش كېلىش، تەۋەلىك كېلىش، تەڭداش كېلىش، يۆنىلىش كېلىش، چۈشۈم كېلىش، ئورۇن كېلىش، ئەگەشمە كېلىش، ۋاسىتىلىك كېلىشتىن ئىبارەت 8 خىل كېلىشى بار. باش كېلىش يوق ھالەتتە باشقا كېلىشلەر سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرى قوشۇش ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. پېئىلنىڭ زامان، شەخس، راي، دەرىجە قاتارلىق كۆپ خىل مورفولوگىيىلىك ئۆزگىرىشى بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە ئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىللارنىڭ سۈپەت پېئىلى ۋە قوشۇمچە پېئىل قاتارلىق شەكىللىرى بار. تىل تىپىدىن ئېيتقاندا ئۇيغۇر تىلى تىپىك يېپىشقاق تىل بولۇپ، ئۇنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى فونېماسى ئۆزگەرمەيدىغان سۆز ياكى سۆز يىلتىزى مورفېماسىنىڭ ئارقىسىغا مۇئەييەن تەرتىپ بويىچە ئوخشاشمىغان فونېماسى ئۆزگەرمەيدىغان سۆز ياسىغۇچى ياكى گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى قوشۇش ئارقىلىق يېڭى سۆز ياسىلىدۇ ياكى گرامماتىكىلىق مۇناسىۋەت ئىپادىلىنىدۇ، ھەربىر سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە بىرلا مۇقىم سېمانتىكىلىق ئالاھىدىلىك ياكى گرامماتىكىلىق مەنانى ئىپادىلەيدۇ. ئۇيغۇر تىلىدا تۈپ سۆز بىلەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە ئوتتۇرىسىدا تاۋۇش پەرقى ئېنىق ئايرىلغان. ئۇيغۇر تىلىدا بىر سۆز ئوخشاشمىغان گرامماتىكىلىق مەنا ئىپادىلىگەن چاغدا شۇ تۈپ سۆزگە ئوخشاشمىغان سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە قوشۇلغان بولىدۇ. مەسىلەن ئالايلى، «مېڭىش»ئۇقۇمىنى بىلدۈرىدىغان بۇ پېئىل خەنزۇ تىلىدا بىر پەقەت بىرلا خەت بىلەن ئىپادىلىنىدۇ ھەم بۇ پېئىل ھەرقانداق شەخسلىك ئالماش بىلەن بىرىكىپ ئوخشاشمىغان ئىگە يۈرگۈزىۋاتقان ھەرىكەتنى ئىپادىلەيدۇ. ھالبۇكى ئۇيغۇر تىلىدا «مېڭىش» ئۇقۇمىنى بىلدۈرىدىغان پېئىل تۈپ سۆزى ئوخشاشمىغان شەخسلىك ئالماش ياكى ئىگە ئىپادىلىنىدىغان سۆز بىلەن بىرىككەندە ئوخشاشمىغان گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە قوشۇلىدۇ، ناۋادا بۇنىڭغا يەنە بولۇشسىز راي، زامان، دەرىجە، شەخس قاتارلىقلار ئىپادىلەنگەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلىدىغان بولسا بىر پېئىل ئاز دېگەندىمۇ ئون نەچچە خىل ئۆزگىرىدۇ. ئىسىم قاتارلىق سۆز تۈركۈمىدىمۇ ئوخشاشمىغان گرامماتىكىلىق ئۇقۇم ئىپادە قىلىنماقچى بولغاندا ئوخشاشلا ئوخشاشمايدىغان سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى مورفولوگىيىلىك ئۆزگىرىش سۆز ياكى تۈپ سۆز ئارقىسىغا سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە قوشۇش ئارقىلىق ئورۇندىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ، بىرىنچى تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ئارقىلىق سۆزنىڭ لۇغەت تەركىبى ـــ گرامماتىكىلىق مەناسى ئىپادىلىنىپ، سۆزنىڭ لۇغەت تەركىبى ئىزاھلىنىدۇ ھەمدە لۇغەت تەركىبى مەلۇم بىر تۈردىكى لۇغەت تەركىبى ـــ گرامماتىكىلىق كاتېگورىيەگە تەۋە قىلىنىدۇ. ئىككىنچى تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار پەقەت گرامماتىكىلىق ئىقتىدارغىلا ئىگە بولىدۇ، بۇ تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قوشۇلغان مەلۇم بىر سۆز سۆز بىرىكمىسى ياكى جۈملە قۇرۇلمىسىدىكى گرامماتىكىلىق ئىقتىدارنى بەلگىلەيدۇ، ئەمما سۆزنىڭ لۇغەت تەركىبى مەناسىدا ئۆزگىرىش بولمايدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەرنىڭ سېمانتىك(مەنا) ئۆزگىرىشى ۋە تۈرلۈك گرامماتىكىلىق ۋە مورفولوەىيىلىك ئۆزگىرىشى دەل يۇقىرىقى ئىككى تۈرلۈك سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار تۈپ سۆز ئارقىسىغا قوشۇلۇش ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. ئوخشاشمىغان تۈردىكى نۇرغۇن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى بىرلا ۋاقىتتا بىر تۈپ سۆزگە قوشۇشقىمۇ بولىدۇ. تۈپ سۆزنىڭ ئارقىسىغا قوشۇلغان سۆ ياسىغۇچى قوشۇمچىلار قانچە كۆپ بولسا ئىپادىلەيدىغان مەنامۇ شۇنچە مۇرەككەپ ۋە توغرا بولىدۇ. ئۇيغۇر تىلى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىش ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىش ئىدارىسىدە بولغاچقا، ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆ ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ كۆپىنچىلىرىنىڭ كۆپ خىل ئۆزگىرىش شەكلى بولىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدا ئوخشاشمىغان تۈردىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار بىرلا ۋاقىتتا بىر تۈپ سۆزنىڭ ئارقىسىغا قوشۇلغاندا بۇنىڭ تەرتىپى تۈپ سۆزگە ئاشۇ سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە ئۇلىنىپ كېلىدۇ، ئاندىن بولۇشسىز رايلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە، ھەرىكەتنامى(پېئىل ئىسىم) ياكى سۈپەتدش قاتارلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە كېلىدۇ، ئاخىردا سان ياكى تەۋەلىك شەخسلىك سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە، خەۋەر بولۇپ كەلگەن شەخسلىك سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە، كېلىش قوشۇلغان سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە قاتارلىقلار كېلىدۇ. مەسىلەن، «adaqlarinta » دېگەن سۆزنى تەھلىل قىلىپ كۆرسەك، adaq-lar-i-n-ta دىن ئىبارەت بەش بۆلەككە بۆلۈشكە بولىدۇ، adaq تۈپ سۆز، «ئاياق»دېگەن مەنادا، - larكۆپلۈك قوشۇمچىسى، -iئۈچىنچى شەخس تەۋەلىكىدىكى تاق سان، -n ئارتۇقچە تاۋۇش، -taئورۇن كېلىش قوشۇمچىسى، بۇ سۆزنىڭ تولۇق مەناسى «ئايىقىدا» يەنى «ئۇنىڭ ئايىقى ئۈستىدە»دېگەندىن ئىبارەت. ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىش ئەنئەنىسىدە قىسمەن تۈپ سۆزلەر بىلەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى ئايرىپ يېزىش ھادىسىسى بار، بۇنداق ھادىسىلەر قوليازما ۋەسىقىلەردىمۇ، باسما ۋەسىقىلەردىمۇ ئوخشاشلا ئۇچرايدۇ(90). مەسىلەن، ئۇيغۇرچە«ئالتۇن يارۇق»نىڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخىسىدا تۈپ سۆز بىلەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ ئايرىپ يېزىلغانلىقىنى كۆپ ئۇچرىتىمىز. ئۇيغۇرچە «ۋاجرا سۇترىسى» ۋە باشقا ۋەسىقىلەرنىڭ كەمتۈك جىلدلىرىدىمۇ بۇنداق ئەھۋال كۆپ ئۇچرايدۇ. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ تەھلىلىدىن قارىغاندا، ئۇيغۇرلار تۈرلۈك سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ گرامماتىكىلىق ئىقتىدارىنى ناھايىتى ئېنىق پەرقلەندۈرگەن. 2.ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكىنى ئەكس ئەتتۈرۈدىغان ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى بۇ ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى تەھلىل قىلىپ كۆرگىنىمىزدە، ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى لايىھىلىگۈچى مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى لايىھىلىگەندە ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونېتىكىسى، سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ۋە گرامماتىكىلىق تەركىبلەرنىڭ پەرقىنى ناھايىتى ئېنىق ئايرىپ، پۈتۈنلەي ئۇيغۇر تىلىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى بويىچە لايىھىلەپ ياسىغان، ناۋادا ئۇيغۇر تىلى قۇرۇلمىسى ھەققىدە بىلىمى بولمىغىنىدا مۇشۇنداق توغرا تەھلىل يۈرگۈزەلمىگەن ۋە ئايرىيالمىغان بولاتتى. بىزگە مەلۇمكى، ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئەنى كەشپ قىلغۇچى ئۇيغۇر تىلىنىڭ مورفولوگىيىلىك قۇرۇلمىسى ھەققىدە مۇكەممەل بىلىمگە ئىگە بولغان. ھازىر ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى گەرچە قەدىمقى ئۇيغۇرلار كىتاب بېسىشتا ئىشلەتكەن مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ بىر قىسىمى بولسىمۇ ئەمما بۇ ھەرپلەر:(1)سوزۇق تاۋۇش ۋە ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدىغان تىل تاۋۇشلىرى بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (2) كىشىلىك ئالماش، ئىسىم، سۈپەت، سان، ئالماش، رەۋىش، ئارقا ياردەمچى سۆز، ئۇلانما، سۈپەتداش، رەۋىشداش، ھەرىكەتنامى ھەمدە دائىم ئۇچرايدىغان بىر قىسىم پېئىللارنىڭ ھازىرقى زامان كېلەچەك رايى ھەم بۇ پېئىللارنىڭ كېلەچەك ئارزۇ رايى، شەرتلىك رايى، رەۋىشداشلارنىڭ بولۇشسىز شەكلى قاتارلىقلارنى ئىپادىلەيدىغان سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (3) پېئىل تۈپ سۆزىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (4) تەۋەلىك شەخسنىڭ سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (5) ئىسىمنىڭ كۆپلىكىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (6) ئىسىم ياسىغۇچى سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (7) سۈپەت ياسىغۇچى سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (8) رەۋىشداش سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (9) سۈپەتداش سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (10) پېئىل رايى، پېئىل دەرىجىسى، زامان، پېئىللارنىڭ بولۇشسىز شەكلى قاتارلىق كاتېگورىيەلەرنى ئىپادىلەيدىغان سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنىڭ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى؛ (11) ئىسىمنىڭ تەۋەلىك كېلىشى، چۈشۈم كېلىشى، تەڭداش كېلىشى(بېرىش كېلىشى)، يۆنىلىش كېلىشى، ئورۇن كېلىشى، ئەگەشمە كېلىشى، ۋاسىتىلىك كېلىشىنىڭ سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يۇقىرىقى پاكت شۇنى تولۇق چۈشەندۈرىدۇكى، ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى كەشپ قىلغۇچىلار مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى لايىھىلىگەندە،ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونېتىكىسى، گرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرىنى تولۇق نەزەرگە ئالغان. ئۇلار ئالدى بىلەن دائىم ئۇچرايدىغان كىشىلىك ئالماش، ئىسىم، پېئىل تۈپ سۆزى، سۈپەت، رەۋىشداش، سۈپەتداش قاتارلىقلارنى ئايرىپ چىقىپ، سۆز بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ياساپ چىققان، ئاندىن ئۇيغۇر تىلىنىڭ تۈرلۈك گرامماتىكىلىق شەكىللىرىنى بىرلىك قىلىپ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ياساپ چىققان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە بىرقىسىم تىل تاۋۇشى بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ياساپ چىققان. بىز يۇقىرىدا مىسال كەلتۈرگەن ئۇيغۇرچە ياغاچتىن ياسالغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈرلۈك ھەرپ بەلگىلىرى، تىنىش بەلگىلىرى، بەت رامكىلىرى ۋە بەت ياساشتا ئىشلىتىلىدىغان شىنا قاتارلىقلارنى تەھلىل قىلغىنىمىزدا، ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى لايىھىلىگۈچىلەربەت ياسىغاندا ئۇچرايدىغان تۈرلۈك ئەھۋاللارنى ئەتراپلىق ئويلاشقان. دېمەك بۇ ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدە بەت ياسىغاندا، بېسىلىدىغان مەزمۇنغا ئاساسەن ھەرپ، تۈپ سۆز ۋە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى تىزىپ (بىرىكتۈرۈپ)، تۈرلۈك مۇقىم سۆز مەنالىرىنى ۋە گرامماتېكىلىق مۇناسىۋەتلەرنى ئىپادىلىگىلى ھەمدە مۇكەممەل مەنا بېرىدىغان جۈملىلەرنى قۇراشتۇرغىلى بولىدۇ. يەنە ئېھتياجغا ئاساسەن تىنىش بەلگىلىرى ئارقىلىق جۈملىلەرنى توختاتقىلى ۋە ئاخىرلاشتۇرغىلى بولىدۇ. ئۇيغۇر تىلى بىلەن خەنزۇ تىلى ئوخشاشمايدىغان ئىككى خىل تىل سىستېمىسىغا مەنسۇپ بولغانلىقتىن خەنزۇلار رايونىدىكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئارقىلىق ئۇيغۇرچە مەزمۇنلارنى باسقىلى بولمايدۇ. ناۋادا ئاددىي ھالدىلا خەنزۇچە مىخ مەتبەئە ئۇسۇلىنى دوراپ بىر خەت بىر سۆزنى ئىپادىلەش ئۇسۇلى بويىچە تىزىپ قويغىلى بولمايدۇ، بۇنداق قىلغاندا ئۇيغۇر تىلىدىكى ھەر بىر سۆزنىڭ مورفولوگىيىلىك ئۆزگىرىشى بويىچە ئون نەچچە خىل، ھەتتا ئۇنىڭدىن كۆپ شەكلىنى ياساشقا توغرا كېلىدۇ. بۇنىڭ بىلەن مىخ مەتبەئەنىڭ سانى كۆپىيىپ كېتىپ ئىشلىتىشمۇ قولايسىزلىشىدۇ. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى لايىھىلىگۈچىلەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىنىڭ تىل قۇرۇلمىسى ھەققىدىكى بىلىمى ناھايىتى مول بولغانلىقتىن، خەنزۇچە مىخ مەتبەئەگە تۈپتىن ئوخشىمايدىغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى لايىھىلىگەندە ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھەرپلىك (ئېلىپبەلىك) يېزىق ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت بۇ ئالاھىدىلىكىنى ئالدىن ئويلىشىش بىلەن بىللە ئۇيغۇر تىلىنىڭ يېپىشقاق تىل ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت بۇ ئالاھىدىلىكىنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلماي، لايىھىلەش داۋامىدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ مورفولوگىيىلىك قۇرۇلما ئالاھىدىلىكىدىن تولۇق پايدىلانغان ھەم شۇ ئارقىلىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكىنى تولۇق نامايان قىلىپ بەرگەن. نەتىجىدە ئۇلارنىڭ بۇ ئۇلۇغ ئىختىرالىرى ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ يۈكسەك ئەقىل-پاراسىتى گەۋدىلەندۈرۈلۈپ، ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى دۇنيا قەدىمقى زامان مەتبەئە تارىخىداكى مۆجىزە بولۇپ قالغان. ئالتىنچى پاراگراف ھازىرغىچە بىز ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىغا بىۋاسىتە ئالاقىدار تارىخىي ماتېرىياللارنى تېخى بايقىمىدۇق، ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت ماتېرىيال كەمچىل بولۇۋاتقان ھازىرقىدەك شارائىتتا، دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ ئۆزى ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى بىلىشتىكى مۇھىم ئاساس بولۇپ قالدى. بۇنىڭدىن باشقا، كەمتۈك ساقلىنىپ قالغان ئۇيغۇرچە باسما ۋەسىقىلەردە ئۇيغۇرلارنىڭ مەتبەئەچىلىكىگە ئائىت بەزى يىپ ئۇچى ساقلىنىپ كەلمەكتە. شېن كو بىلەن ۋاڭ جېننىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇچە خەت مىخ مەتبەئەسى ھەققىدىكى خاتىرىلىرىمۇ مۇھىم پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. ئالدى بىلەن، ئۇيغۇرچە باسما ۋەسىقىلەردىكى نۇرغۇن خاتىمەدە كىتاب بېسىشنىڭ سەۋەبلىرى، ئارزۇ-ئارمان، كىتاب بېسىلغان ئورۇن، بېسىش جەريانى ۋە بېسىلغان كىتاب سانى(تراژ) قاتارلىقلار ھەققىدە ئېنىق خاتىرە قالدۇرۇلغان. كۆپىنچە خاتىمە مەزمۇنىدا ئۇيغۇر تىلىدىكى مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت ئاتالغۇلار ساقلىنىپ قالغان. ئاندىن، بەزى ئويما بەت باسمىسى نۇسخىسىدىكى ۋەسىقىلەردە ئويما بەت باسمىسىغا ئىگە بولغان پازىللارنىڭ نامۇ-شەرىفى ۋە بېسىشقا قاتناشقان ئويما بەت باسما ئىشچىلىرىنىڭ ئىسىم-ئاتىقى قاتارلىقلار ئېنىق ئويۇپ قالدۇرۇلغان. يەنە بەزى باسما بۇسخىدىكى ۋەسىقىلەردە خەنزۇچە بەت نومۇرى بار. ئۇيغۇرچە ئالاقىدار تارىخىي ماتېرىياللار كەمچىل بولغان ئەھۋالدا بۇ ماتېرىياللارغا ئاساسلىنىپ تۇرۇپ، يەنە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇلار مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت يازما خاتىرىلەردىن پايدىلىنىپ سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ ئويما بەت ۋە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە قىياس يۈرگۈزسەك، ئۇيغۇرلاردىكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ مۇكەممەل جەريانى نامايان بولىدۇ. ھازىر ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە باسما ۋەسىقىلەرنىڭ ھەممىسى بۇددا نوم-دەستۇرلىرىدۇر، بۇنىڭدىن باشقا يەنە بۇدساتۋانىڭ رەسىملىرىمۇ بار. دېمەك، ئۇيغۇرلارنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى بۇددا دىنى تەرغىباتىدىن ئايرىلالمايدۇ. 7-ئەسىردە بۇددا دىنى ئۇيغۇرلار رايونىغا تارقىلىپ كىرگەندىن تاكى 12-ئەسىرگىچە ئۇيغۇرلار 500يىللىق بۇددىزىم تۇرمۇشىنى باشتىن كەچۈردى. بۇ دەۋرلەردە زور مىقداردىكى بۇددا نوملىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان بولسىمۇ ئەمما قولدا كۆچۈرۈش ھەر ساھە بۇددىست ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا نومىغا بولغان ئېھتياجىنى قامدىيالمىدى. ئىچكىرىدە، تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئوتتۇرا ۋە ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ئويما بەت مەتبەئەسىدە بۇددا نوم دەستۇرلىرى، بۇدساتۋانىڭ رەسىملىرى ياكى دەھرىي مەزمۇندىكى كىتابلار كۆپلەپ بېسىلغان. سۇڭ دەۋرىگە كەلگەندە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە ئويما بەت مەتبەئەسى تازا روناق تاپقان، دەل شۇچاغدا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىمۇ كەشپ قىلىنىپ ئىشلىتىلىشكە باشلىغان. مۇشۇ مەزگىللەردە دۇنخۇاڭ ۋە ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدىكى ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ ئىقتىساد ۋە مەدەنىيىتى بىلەن بولغان باردى-كەلدىسى ناھايىتى قويۇق بولغان، ئۇيغۇرلاردىكى بۇددا دىنىمۇ خەنزۇ رايونىدىكى بۇددا دىنىنىڭ تەسىرىگە چوڭقۇر ئۇچرىغان. ئوتتۇرا تۈزلەڭلەكتە مەتبەئە تېخنىكىسى ئارقىلىق بۇددا نوم-دەستۇرلىرى ۋە بۇدساتۋا رەسىملىرىنى زور مىقداردا كۆپەيتىپ بېسىشتەك تەرەققىياتلار ئۇيغۇرلارغا تەسىر قىلماي قالمىغان، دېمەك خەنزۇلار رايونىدىكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئىدىيىسى ۋە ھۈنەر-سەنئىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا تارقىلىشى تەبىئىي ئىدى. بى شېڭ مىخ مەتبەئەنى كەشپ قىلىغاندىن كېيىنكى 100يىللار ئەتراپىدا ئۇيغۇرلارنىڭ قوشنىسى بولغان تاڭغۇتلارمۇ مىخ مەتبەئەدىن پايدىلىنىشقا باشلاپ، زور مىقداردا بۇددا نوملىرىنى باسقان. تاڭغۇت ئېلىدە نۇرغۇن ئۇيغۇر راھىبلىرى بۇددا دىنى پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىپ، تاڭغۇت ئېلى بۇددىزمىنىڭ تەرەققىياتىدا مۇھىم رول ئوينىغان، بۇ تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىدا، بولۇپمۇ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ تارقىلىشىدا ناھايىتى مۇھىم ئامىل بولغان. ئۇيغۇرلاردىكى مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ لايىھىلىنىشىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالدىنقى شەرتى ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەرنى مۇۋاپىق تۈرگە ئايرىش ئىدى، مۇشۇنداق بولغاندىلا ھەرپ تىزىش ۋە بەت ياساشقا قولايلىق بولاتتى ھەم ماتېرىيال تېجەپ قالغىلى بولاتتى. تۆۋەندە دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ قۇرۇلمىسىغا ئاساسەن تەھلىل يۈرگۈزىمىز ھەمدە ئۇيغۇرچە باسما نۇسخىدىكى ۋەسىقىلەردە ئۇچرايدىغان مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت ئاتالغۇلار تەمىنلىگەن يىپ ئۇچىغا ئاساسەن، يەنە شېن كو بىلەن ۋاڭ جېننىڭ خەنزۇلار رايونىدىكى مىخ مەتبەئەگە ئائىت يازما خاتىرىلىرىدىن پايدىلىنىپ ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ئۇسۇللىرى ۋە ھۈنەر-سەنئىتى ھەققىدىكى قىياسىمىزنى ئوتتۇرىغا قويىمىز. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ياساش ۋە بەت ياساپ بېسىش تېخنىكىسى، ھۈنەر-سەنئىتى ھەققىدە تۆۋەندىكىدەك قىياسلارنى قويۇشقا بولىدۇ: ① ياغاچ ماتېرىياللىرى تاللىنىپ زۆرۈر بولغان بىر تەرەپ قىلىشتىن ئۆتكۈزۈلگەن. ياغاچ ماتېرىياللىرىغا ئادەتتە شىمالىي جۇڭگو ۋە غەربىي شىمالدا كۆپ ئۆسۈدىغان نەشپۈت، چىلان ياغىچى قاتارلىقلار ئىشلىتىلگەن. بۇ ياغاچلار كېسىۋېلىنغاندىن كېيىن شال تىلىنىپ سۇغا بىرەر ئايچە چىلاپ ئاندىن قۇرۇتۇلغان، بۇنداق قىلغاندا يىلىم ئېرىپ قۇرۇغاندىن كېيىن ياغاچ يېرىلىپ كەتمەيدۇ. قۇرۇتۇلغان شالنىڭ ئىككى يۈزى سىلىغدىلىنىپ ئۆسۈملۈك مېيى سۈرتۈلگەن، ئاندىن شال يۈزىگە چىغ سۈركەپ سىلىق، پارقىراق ھالەتكە كەلتۈرۈلگەن. ياغاچنىڭ قېلىنلىقى ۋە كەڭلىكى ئىمكانقەدەر ئىشلىتىلىدىغان ئۆلچەم بيىچە پارچىلانغان، قېلىنلىقى ئادەتتە 2.2سانتىمېتىر ئەتراپىدا كېسىۋېلىنغان. ② خەت ئەۋرىشكىسى ئويۇلغان(Bitmäĸ). ئۇيغۇرچە ھەرپ ياكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار، يەككە سۆز، تىنىش بەلگىلىرى قاتارلىقلار لايىھە تەلىپى بويىچە ئۇستا خەتتات تەرىپىدىن ناھايىتى نېپىز قەغەزگە خەت بىلەن خەتنىڭ ئارىلىقى مەلۇم نىسبەتتە بوش قالدۇرۇپ يېزىلغان، بۇ خەتلەر كوررېكتورلۇقتىن ئۆتكۈزۈلۈپ خاتاسىزلىقى بېكىتىلگەندىن كېيىن تەييارلانغان شال يۈزىگە يىلىم بىلەن چاپلانغان. بۇنداق قىلغاندا قۇرۇغاندىن كېيىن قەغەزنى چوتكىلاپ سويۇۋەتكەندە شال يۈزىدە قەغەزدىكى خەت ئىزى قالغان. تەلتۆكۈس قۇرۇغاندىن كېيىن شال يۈزىدە تەتۈر خەت ئىزى ناھايىتى ئېنىق كۆرۈنگەن، ئاندىن ئويمىكارلار ئاشۇ خەتنى ئويۇپ ئويما بەت ياسىغان. ③ بەت ئويۇش(Oydurmaq). بەت ئويۇشتىن مەقسەت شۇكى، ئويۇلىدىغان بەتكە تەييارلانغان شالنىڭ بوش يەرلىرىنى چىقىرىۋېتىپ، خەت بار يېرىنى ئېلىپ قېلىپ، خەتنى 1.5مىللىمېتىر كۆپىنكى ھالەتكەە كەلتۈرۈپ تەتۈر ئويۇلغان خەتنى گەۋدىلەندۈرۈشتۇر. مىخ مەتبەئەنىڭ ئويۇلۇشىمۇ ئويما مەتبەئەنىڭ ئويۇلۇشىغا ئوخشاپ كېتىدۇ. خەنزۇلار رايونىدىكى ئويما بەت تەجرىبىسىگە ئاساسەن، ئويۇشتىن ئىلگىرى خەتنىڭ ئەتراپىدىكى جايلىرى ئويۇپ چىقىرىۋېتىلىدۇ، بۇنىڭدا ئىشلىتىلىدىغان پىچاق «پىچاق قاپارتمىسى» دېيىلىدۇ. پىچاق قاپارتمىسىنى چىقىرىشتا پىچاق ئوڭ قولدا تۇتۇلۇپ، سول قولنىڭ باش بارمىقى بىلەن تىرەپ تۇرۇپ پىچاقنى ئىچ تەرەپكە كۈچەپ قىرىدۇ. ئاندىن خەت ئىزىنىڭ ئەتراپى ئويۇلۇپ، خەتنىڭ ئىككى تەرىپىگە ئىككى سىزىق چىقىرىلىدۇ. ئويغاندا ئاۋال تۈز سىزىق ئويۇۋېلىنىدۇ، ئاندىن ئوخشاشمىغان نۇقتىدىن ئالدى بىلەن سولدىن باشلاپ يېرىم چەمبەر، ياي، تىك، ئىلمەك، چىش شەكىل، چېكىت قاتارلىقلار ئويۇلىدۇ، ئاندىن پىچاق قاپارتمىسى ئەتراپىدىكى ئويۇلغان سىزىق بىلەن تەبىئىي شەكىللەنگەن سىزىق ئارىلىقىدىكى بوش ياغاچ ئورنى سىلىقدىلىنىدۇ، بۇ باسقۇچ «پىچاق يونۇمىسى» دېيىلىدۇ. خەت ئويغاندا پىچاق بىسىنى تىك قىلىۋېلىشقا بولمايدۇ، بولمىسا خەت يۈزى نېپىز بولغاچقا پۇچۇلىنىپ كېتىدۇ، پىچاق بىسى بەك تۈز بولۇپ كەتسە خەت بېسىلغاندا ئوچۇق چىقمايدۇ، قاپارتما چىقارغاندا پىچاقنى تۈزمۇ ئەمەس، تىكمۇ ئەمەس تۇتۇش كېرەك، شۇنداق قىلغاندا سىزىقنىڭ ياي گرادۇسى شوتىسىمان چىقىدۇ. خەت سىزىقى سىزىلىپ بولغاندىن كېيىن ئارتۇقچە بوش قالغان جايلار ئېلىۋېتىلىدۇ. ئاۋال يۇمۇلاق ئۇچلۇق ئىسكىنىنىڭ تۇتقۇچىغا توقماق بىلەن يېنىك ئۇرۇپ بەت يۈزىدىكى خەت يوق بوش ئورۇن ئېلىۋېتىلىدۇ، ئاندىن تۈز ئۇچلۇق ئىسكىنە ياكى قەلەمتراچ بىلەنتەكشىلىنىدۇ، بۇ «تۆشۈك ئېچىش» ياكى «تۆشۈك ئويۇش»دېيىلىدۇ، بەت يۈزىدىكى كېپەك ۋە قەغەزلەر سۇ بىلەن يۇيۇۋېتىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ئويۇش تاماملانغان بولىدۇ. ④ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ھەرىدەش. ئويۇش تاماملانغان تاختايدىكى مىخ مەتبەئە ھەرپىلىرى كىچىك ھەرە بىلەن ھەر بىر ھەرپنىڭ كەڭلىكى 1.3سانتىمېتىر، ئېگىزلىكى2.2سانتىمېتىر چوڭلۇقتا كېسىۋېلىنىدۇ. ئاندىن ھەرپنىڭ ئەتراپى ئىكەگدەپ سىلىقلىنىپ، ھەربىر ھەرپنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ئوخشاش قىلىنىپ ئىشلىتىشكە تاپشۇرۇلىدۇ. ⑤ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ تۈرى. ئاۋال كىچىك كاتەكچىلەرگە بۆلۈنگەن ئىشكاب تەييارلىنىپ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى قويۇلىدۇ. يەنى پۈتتۈرۈلگەن مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى سۆز، پېئىل تۈپ سۆزلىرى، سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار، بوغۇم بىرىكمىلىرى، تاۋۇش بۆلەكلىرى، ستون ئايرىش سىزىقلىرى(كونچۇك)، بەلگىلەر، قوشۇمچە بەلگىلەر قاتارلىقلار تۈرلەرگە ئايرىلىدۇ. يەنە يەككە سۆزلەر ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە رەتكە تۇرغۇزۇلىدۇ؛ سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار سۆز ياسىغۇچى ئۇلانمىلار ۋە گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلاردىن ئىبارەت ئىككى چوڭ تۈرگە ئايرىلىدۇ. ئاندىن سۆز ياسىغۇچى ئۇلانمىلار ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە رەتكە تىزىلىدۇ، گرامماتىكىلىق سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار پېئىل ياسىغۇچى قوشۇمچىلار، كېلىش قوشۇمچىلىرى تەركىبى(سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار) قاتارلىقلار بويىچە تۈرگە ئايرىلىدۇ، ھەربىر تۈردىكىلىرى يەنە ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە رەتكە تىزىلىپ ئاندىن تەييارلانغان ئىشكابقا رەتلىك تىزىلىدۇ. بۇنداق ئىشكابتىن بىربەچچىسى تەييارلىنىپ، يەككە سۆز، پېئىل تۈپ سۆزى، سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ئايرىم-ئايرىم قويۇلىدۇ ھەمدە ھەربىر كاتەكچىگە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ مەزمۇنى ئەسكەرتىپ قويۇلىدۇ. ⑥ ھەرپ تىزىپ بەت ياساش. ئاۋال مۇۋاپىق ئۆلچەمدە ئوقۇرسىمان بەت تاختىسى ياسىلىدۇ، بۇ ئوقۇرسىمان بەت تاختىسىنىڭ ئېگىزلىكى مىخ مەتبەئە ھەرپى قويۇلىدىغان ئىشكابتىن پەس بولىدۇ. ئوقۇرسىمان بەت تاختىسى ئىچ ئېغىزىنىڭ ئۆلچىمى بېسىلىدىغان كىتاب فورماتىنىڭ ئۆلچىمى بىلەن ئوخشاش بولىدۇ. كىتاب تېكىستىنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسەن مىخ مەتبەئە ھەرپى ئوقۇرسىمان بەت تاختىسى ئىچىگە قويۇلىدۇ، دائىم ئۇچرايدىغان يەككە سۆزلەرنىڭ مىخ مەتبەئە ھەرپى تەييار بولىدۇ، دائىم ئۇچرىمايدىغان سۆزلەر ئۇچراپ قالغىدەك بولسا تۈپ سۆز، سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ياكى بوغۇم بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدىن سۆز قۇراشتۇرۇلىدۇ، تېكىست مەزمۇنىغا ئاساسەن مۇكەممەل مەناغا ئىگە جۈملىلەر تىزىلىدۇ. يەنە ئېھتياجغا ئاساسەن، تىنىش بەلگىلىرى ئارقىلىق جۈملە توختىتىلىدۇ ياكى ئاخىرلاشتۇرۇلىدۇ. بەت رامكىلىرىمۇ ئۆزىنىڭ كېلىدىغان ئورنىغا قاراپ قويۇلىدۇ. بەت مەركىزىدىكى ئاق قالدۇرۇلىدىغان ئورۇنغىمۇ بوشلۇق تولدۇرۇلىدىغان تاختا قويۇلىدۇ. بىر بەت تىزىلىپ بولۇنغاندىن كېيىن قىسقۇچلار بىلەن بەت يۈزى قىسىپ مۇقىملاشتۇرۇلىدۇ، ئاندىن بېسىش مەشغۇلاتى باشلىنىدۇ. ⑦ ياقتۇرۇش(Yaqturmaq)[چوتكىلاپ بېسىش]. بەت تاختىسى ئىش شىرەسىگە مۇقىملىۋېلىنىدۇ، باسما ئىشچىسى سىياھ چوتكىسىنى سىياھقا بوشراق مىلەپ مىخ مەتبەئە بەت تاختىسى يۈزىگە سۈرتىدۇ، ئاندىن ئاق قەغەزنى بەت يۈزىگە يايىدۇ ھەمدە ئۇزۇن چوتكا بىلەن قەغەز ئۈستىدىن يېنىك بېسىپ ئاخىردا بېسىلىپ بولغان قەغەزنى بەت يۈزىدىن ئالىدۇ، بۇ چاغدا بېسىلغان تېكىست ئوڭ كۆرۈنىدۇ. بۇ ھالقىدىن كېيىن تۇنجى بېسىلغان بۇ تېكىست كوررېكتور تەرىپىدىن ئەسلىي ئورېگىنال بىلەن سېلىشتۇرۇلىدۇ، ناۋادا ئەسلىي ئورېگىنالدىكى ھەرپ ياكى سۆز بىلەن ماس كەلمىسە ئالماشتۇرۇلۇپ قايتا تۈزىتىلىدۇ، مۇشۇنداق قايتا-قايتا كوررېكتورلىقىنى قىلىش ئارقىلىق خاتاسىز نۇسخىسى چىققاندا ئاندىن رەسمىي كۆپ مىقداردا بېسىپ چىقىرىلىدۇ. ⑧ بەتنى چۇۋۇپ مىخ مەتبەئەنى تۈرى بويىچە قويۇش. مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ سانى چەكلىك بولغاچقا بىر بەت بېسىلىپ بولغاندىن كېيىن دەرھال بەت چۇۋۇلىدۇ ھەمدە مىخ مەتبەئە ھەرپى يەنە كېيىنكى قېتىم تىزىپ بەت ياساشقا قولاي بولسۇن ئۈچۈن تۈرى بويىچە ئىشكابقا قويۇلىدۇ. 2. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىدە سىناق قىلىپ بېسىلغان ئۇيغۇرچە ئەمەلىي مىسال ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە ھەرپى ئىجاد قىلىشتىكى مۇددىئاسى زور مىقداردا بۇددا نوملىرىنى بېسىپ، بۇددا تەلىماتى ۋە ئەقىدىلىرىنى كەڭ تۈردە تارقىتىشتىن ئىبارەت. ھازىر ساقلىنىۋاتقان 1000غا يېقىن ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى ئەينى يىللىرى باسمىچىلىقتا ئىشلەتكەن پۈتۈن يۈرۈشلۈك مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ نەچچە يۈز يىللىق بوران-چاپقۇن ۋە ئۇرۇش مالىمانچىلىقىدىن كېيىن ئامان قالغان ئازغىنە بىر قىسمىدىن ئىبارەت. ھازىر ساقلىنىۋاتقان بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپىدە بىز ئۇيغۇرچە مۇكەممەل بولغان بىر يۈرۈش بۇددا نومى بېسىشقا ئامالسىزمىز. شۇنداقتىمۇ، پېقىر(مۇشۇ كىتابنىڭ ئاپتورى) تەتقىقات داۋامىدا ساقلىنىۋاتقان بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدە يەنىلا مۇكەممەل مەناغا ئىگە سۆز بىرىكمىسى ۋە جۈملە تىزىپ چىققىلى بولىدىغانلىقىنى بايقىدىم، مانا بۇلار ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ ئەمەلىي قوللىنىشچانلىقى ۋە مۇۋاپىقلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. تۆۋەندە دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدە تىزىپ بېسىلغان قىسمەن ئۇيغۇرچە سۆز بىرىكمىلىرى ۋە جۈملىدىن مىسال كەلتۈرىمىز(ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى باسمىسىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكىتىرناق ئىچىگە ئېلىنغان سان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىگە سېلىنغان نومۇر): (ئايرىم يېزىلىدۇ) مىخ مەتبەئە ھەرپى باسمىسىنىڭ لاتىنچە يېزىلىشى ۋە تەرجىمىسى: ① ät´oz -¡ntä > ät´oz-¡ntä ((ئۇنىڭ تېنىدە ( 207) (457) ② burhan -lar >burhan-lar(بۇدساتۋالار[بۇرھانلار] ) ( 59) (500) ③ nom nomla- -sar>nomnomlasar(نوم نوملايدىغان بولسا ) (101) (103) (503) ④ burhan -lar- -nïng ädgü -lärin saq- (59) (499) (514) (196) 476) (1) -ï -n- -ïp buši- qil- -di (456) (138) (37) (406) burhan-lar-ning ädgü-lärin saq- ï-n- ïp, buši- qil- di. (بۇرھانلارنىڭ بۈيۈكلەرىنى سېغىنىپ ساخاۋەت قىلدى) . ئىككىنچى باب
شەرقىي ئاسىيا رايونىدىكى چاۋشيەن يېرىم ئارىلىمۇ مەتبەئەچىلىك خېلى بۇرۇن تەرەققىي قىلغان رايونلارنىڭ بىرى. جۇغراپىيىلىك ئورۇن جەھەتتە چاۋشيەن ئاسىيانىڭ شەرقىدىكى بىر يېرىم ئارال، دېڭىز قىرغاقلىرىدا مىڭلىغان چوڭ-كىچىك ئاراللار بار. يېرىم ئارالنىڭ غەربى سېرىق دېڭىز(خۇاڭخەي دېڭىزى)، شەرقى ياپون دېڭىزى، جەنۇب تەرىپى ياپونىيە بىلەن چاۋشيەن دېڭىز قىرغىقى ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ. جۇڭگونىڭ شەرقىي شىمالىدىكى ئۆلكىلىرى چاۋشيەننىڭ شىمالىدىكى يالۇجياڭ دەرياسى ۋە تۇمېنجياڭ دەرياسى ئارقىلىق چېگرىلىنىدۇ. چاۋشيەن يېرىم ئارىلىنىڭ ئەڭ بۇرۇنقى ئاھالىلىرى شىمالدىكى قۇرۇقلۇقتىن كۆچۈپ بارغان موڭغۇل ئىرقىغا تەۋە خەلق. ئۇلار يېڭى تاش قورال دەۋرىنى باشتىن كەچۈرگەن، مىلادىدىن بىرقانچە ئەسىر بۇرۇن برونزا دەۋرىگە(مىس قوراللار دەۋرى) قەدەم قويغان، كېيىنچەرەك تۆمۈر قوراللار دەۋرىگە كىرگەن. مېتال بۇيۇملار دەسلەپتە جۇڭگولۇق كۆچمەنلەر تەرىپىدىن ئېلىپ بېرىلغان. قېزىۋېلىنغان مىس قىلىچ، مىس كۆرگۈ، مىس يارماقلارنىڭ كۆپىنچىلىرى جۇڭگودا ياسالغان. ھەرقايسى جايلاردىن جۇڭگونىڭ ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىدىكى مېتال پۇللار بايقالغان. سەل كېيىنچەرەك چاۋشيەننىڭ ئۆزگىچە برونزا مەدەنىيىتىمۇ تەرەققىي قىلغان. گەرچە تۆمۈر پالتا، تۆمۈربازغان، تۆمۈر گۈرجەك قاتارلىق تۆمۈر قوراللار بايقالغان بولسىمۇ ئەمما سانى كۆپ ئەمەس. مىلادىنىڭ ئالدى-كەينىدە، چاۋشيەن يېرىم ئارىلىدا كورىيان، ماخەن، چېنخەن، بيەنخەن قاتارلىق قەبىلىلەر ئىتتىپاقى بولغان، بۇلارنىڭ ئىچىدە كورىيانلار ھەممىدىن ئىلغار ئىدى. مىلادى 4-ئەسىردىن 7-ئەسىرگىچە كورىيان، بەيجى(پىكچى)، شىنلودىن(سىللادىن) ئىبارەت ئۈچ بەگلىك بىللە مەۋجۇد بولغان. بۇ ئۈچ بەگلىك ئىچىدە كورىيانلارنىڭ مەدەنىيىتى بىرقەدەر بالدۇر تەرەققىي قىلغان، جۇڭگو مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگىمۇ خېلى بەك ئۇچرىغان. كوڭ زى تەلىماتىمۇ كورىيانلارغا خېلى بۇرۇن كىرگەن. 4-ئەسىردە كورىيان ھۆكۈمىتى خانلىق بىلىم يۇرتى تەسىس قىلىپ كوڭ زى تەلىماتى دەستۇرلىرىنى مۇتالىئە قىلغان. مىلادى 372-يىلى بۇددا دىنى جۇڭگودىن تارقىلىپ كىرگەن، ئۇزاق ئۆتمەي ئىبادەتخانىلار سېلىنغان، راھىبلار ئارقا-ئارقىدىن جۇڭگوغا كېلىپ بۇددا نومى ۋە بۇدساتۋانىڭ رەسىمىنى ئېلىپ كەتكەن. بەيجى بەگلىكىنىڭ مەدەنىيەت تەرەققىياتى كورىيان بەگلىكىدىن سەل كېيىن كۆتۈرۈلگەن. رىۋايەت قىلىنىشىچە، مىلادى 384-يىلى راھىب مارانانتا شەرقىي جىن سۇلالىسىدىن بەيجى بەگلىكىگە كېلىپ پادشاھنىڭ ئىززەت-ئېكرامىغا ئېرىشكەن، بۇ دەل بۇددا دىنى بەيجى بەگلىكىگە تارقالغان چاغ ئىدى. بەيجى بەگلىكىنىڭ جۇڭگونىڭ جەنۇبىي سۇلالىسى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى قويۇق بولغان، ئۆزئارا ئەلچىلەر ئەۋەتىشىشكەن، جەنۇبىي سۇلالىنىڭ قول ھۈنەرۋەنچىلىك بۇيۇملىرىمۇ كۆپلەپ بەيجى بەگلىكىگە كىرگەن. بەيجى مەدەنىيىتى ياپونىيە مەدەنىيىتىگە زور تەسىر كۆرسەتكەن، تەخمىنەن مىلادى 4-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا بەيجى بەگلىكىنىڭ ئۆلىماسى ۋاڭ رېن خەنزۇچە كىتابلارنى ياپونىيەگە ئېلىپ كىرىپ، ياپونىيە شاھزادىسىنىڭ ئۇستازى بولغان، شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ياپونىيە خەنزۇ خەتنى ئۆگىنىشكە ۋە ئىشلىتىشكە باشلىغان. شىنلو بەگلىكىنىڭ مەدەنىيەت تەرەققىياتى بىرقەدەر كېيىن بولغان، 5-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا بۇددا دىنى كورىيان بەگلىكىدىن شىنلو بەگلىكىگە تارقىلىپ كىرگەن، دەسلەپتە پۇقرالار ئارىسىدا تارقىلىپ، ھۆكۈمرانلارنىڭ چەكلىشىگە ئۇچرىغان، كېيىنچە ھۆكۈمرانلارمۇ بۇدداغا بەيئەت قىلىشقا باشلىغان، چىڭجۇ ئايمىقىدا نۇرغۇن بۇددا ئىبادەتخانىلىرى ۋە بۇددا مۇنارلىرى قۇرۇلغان، 6-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى بۇددا دىنىنىڭ شىنلو بەگلىكىدە تازا روناق تاپقان مەزگىلى بولۇپ، راھىبلارنىڭ ئورنى ناھايىتى يۇقىرى بولغان. مىلادى574-يىلى چىڭجۇ ئايمىقىنىڭ خۇاڭلوڭ ئىبادەتخانىسىدا 6 گەز ئېگىزلىكتە مىس بۇت قۇيۇلغان. بۇ چاغدا شىنلو بەگلىكى تارىخنامىلەرنى تۈزۈشكە باشلىغان. چاۋشيەن يېرىم ئارىلىدىكى ئۈچ بەگلىك زالىم بەگلىرىنىڭ ئۈستۈنلىك تالىشىشى 6-،7-ئەسىرلەرگە كەلگەندە تېخىمۇ يۇقىرى پەللىگە چىققان، مىلادى 660-يىلى تاڭ سۇلالىسى بىلەن شىنلو بەگلىكىنىڭ بىرلەشمە قوشۇنى بەيجى بەگلىكىنى تار-مار قىلدى، 668-يىلى يەنە كورىيان بەگلىكىنى يوقاتتى، نەتىجىدە بۇ يېرىم ئارالدا ئۈچ پادشاھ بىللە مەۋجۇد بولۇپ تۇرۇش دەۋرىگە خاتىمە بېرىلىپ، تاڭ پەرەست شىنلو بەگلىكى يېرىم ئارالنى بىرلىككە كەلتۈردى. 9-ئەسىردىن كېيىن شىنلو ھاكىمىيىتى زاۋاللىققا يۈزلەندى. مىلادى 918- يىلى فېئودال ئاقسۆڭەك ۋاڭ جيەن بەرپا قىلغان كورىيە ھاكىمىيىىتى گۈللىنىشكە يۈزلىنىپ كەيجىڭ(ھازىرقى كەيچېڭ) نى ئاستانە قىلىپ، تارىختا كورىيە سۇلالىسى ، دەپ ئاتالدى، مىلادى 935-يىلى چاۋشيەن يېرىم ئارىلى كورىيە پادشاھلىقى تەرىپىدىن بىرلىككە كەلتۈرۈلدى. كورىيە ھاكىمىيىتى جۇڭگونىڭ بەش دەۋر، سۇڭ، لياۋ، جىن ۋە يۇەن سۇلالىرى بىلەن تەڭ مەۋجۇد بولۇپ، بۇ سۇلالە ھاكىمىيىتى بىلەن دوستانە ئالاقىنى ئىزچىل ساقلاپ كەلدى. مىلادى 1392-يىلى بۈيۈك سانغۇن لى چېڭگۇي (مىلادى 1335-يىلى تۇغۇلۇپ 1408-يىلى ئۆلگەن) كورىيە ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ، دۆلەت نامىنى چاۋشيەن(1392-يىلىدىن 1910-يىلىغىچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان لى سۇلالىسى) دەپ ئۆزگەرتىپ، ئۆزىنى پادشاھ ، دەپ جاكارلىدى ھەمدە سەلتەنەت نامىنى تەيزۇ، دەپ بېكىتتى. چاۋشيەن ئېلىمىزنىڭ يېقىن جوشنىسى بولۇپ، ئىككى دۆلەتنىڭ دوستانە ئالاقىسى ناھايىتى قەدىم دەۋرلەردىن باشلانغان، ئىككى ئەل خەلقلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشمۇ ناھايىتى چوڭقۇر ئاساقا ئىگە، جۇڭگو مەدەنىيىتىنىڭ چاۋشيەن مەدەنىيىتىگە كۆرسەتكەن تەسىرى ناھايىتى زور. ئىككى دۆلەتنىڭ قۇرۇقلۇق قاتنىشى بەك قولايلىق، دېڭىز قاتنىشىمۇ جۇڭگونىڭ شەندۇڭ ئۆلكىسىنىڭ دېڭجۇدىن چاۋشيەن يېرىم ئارىلىغىچە بولغان دېڭىز يولى ناھايىتى قىسقا، قەدىمدىنلا ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدا دېڭىز قاتنىشى ئېچىلغان، خەن سۇلالىسى ئەلچىلىرى دېڭىز يولى بىلەن بېرىپ-كېلىپ تۇرغان. لياڭ ۋۇدى زامانىدا(مىلادى530-يىلىدىن 548-يىلىغىچە) لۇشۈ چاۋشيەنگە بېرىپ بۇددا تەلىماتىدىن تەلىم بەرگەن، لياڭ سۇلالىسىنىڭ ھۈنەرۋەن، كاسىپلىرى، رەسساملىرىمۇ بۇ دۆلەتكە تەكلىپ بىلەن ئېلىپ بېرىلغان. تاڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا چاۋشيەن راھىب ۋە ئوقۇغۇچىلىرىنى جۇڭگوغا ئەۋەتىشكە باشلىغان، مانا شۇلار ئىككى دۆلەت مەدەنىيىتىنى ئالماشتۇرۇش، جۇڭگو مەدەنىيىتىنى تارقىتىش ئۈچۈن زور تۆھپىلەرنى قوشقان. ئۇلار جۇڭگونىڭ قەغەز ياساش، سىياھ ياساش ۋە مەتبەئە تېخنىكىسىنى نەق مەيداندا ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ، دۆلىتىگە قايتقاندا جۇڭگودىن نۇرغۇن كىتابلارنى بىللە ئېلىپ قايتقان، بۇلارنىڭ ئىچىدە بۇددا دىنى نوملىرىنىڭ نۇرغۇن باسما نۇسخىلىرى بار ئىدى. 20-ئەسىر كىرىشى بىلەنلا چاۋشيەننىڭ قەدىمىي لاڭلې خارابىلىكىدىن نۇرغۇن يىپەك، مىس قورال، تاش قورال ۋە سىرلانغان ساپال بۇيۇملارقاتارلىق قەدىمىي يادىكارلىقلار تېپىلدى، تەتقىقاتقا قارىغاندا بۇلارنىڭ ھەممىسى قۇگودىن ئېلىپ كېلىنگەن ئىكەن. 1960-يىلى يېرىم ئارالنىڭ شىمالىدىكى كورىيە دەۋرىنىڭ قەدىمىي خارابىلىكىدىن كەندىر قەغىزى تېپىلدى، قەغەز ئاق ھەم قېلىن ئىدى.بەيجى ۋە شىنلو گەرچە جۇڭگو بىلەن قۇرۇقلۇقتىن تۇتاشمىسىمۇ ئەمما دېڭىز يولى ناھايىتى راۋان بولۇپ، ئارالدا نۇرغۇن جۇڭگولۇق كۆچمەنلەر بار ئىدى. بۇ ئىككى جايدا قەغەزنىڭ ياسىلىشقا باشلىغان ۋاقتىمۇ ئانچە كېيىن ئەمەس ئىدى.شىنلو بەگلىكىنىڭ مەركىزى جىنچېڭ قەغەز ياساش بىلەن مەشھۇر بولغان، شىنلو دەۋرىگە ئائىت قەدىمقى قەبرىلەردىن قېزىۋېلىنغان سىرلانغان جەسەت ساندۇقىنىڭ ياغاچ بىلەن سىر قېتىغا قەغەز ئىشلىتىلگەنلىكى بايقالدى(91). تاڭ سۇلالىسىدىن ئېتىبارەن شىنلو بەگلىكى زور بىر تۈركۈم ئوقۇغۇچىلىرىنى ۋە راھىبلىرىنى جۇڭگوغا ئەۋەتكەن. شىنلو ھۆكۈمرانى ئىخلاسمەن بۇددىست بولغاچقا بۇددا دىنى تەرغىباتىنى تەشەببۇس قىلغان، راھىب يى شياڭ(مىلادى 625-يىلىدىن 702-يىلغىچە ياشىغان) تاڭ سۇلالىسىگە كېلىپ «ئاۋاتامساكا سۇترا»نى تەتقىق قىلغان، كېېيىنچە ئۇ چاۋشيەندىكى «ئاۋاتامساكا سۇترا»سىنىڭ پېشىۋاسى بولۇپ قالغان. راھىب كالان خۇي چاۋ تاڭ سۇلالىسىدە ئوقۇپ پۈتتۈرگەندىن كېيىن جۇڭگودىن جەنۇبىي دېڭىز ئارقىلىق ھىندىستانغا نوم ئالغىلى بارغان ھەمدە بۇددا ئەللىرىدە 8يىل ساياھەتتە بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق پامىرنىڭ شىمالىدىكى ئەللەرگە بارغان، مىلادى 727-يىلى تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاستانىسى چاڭئەنگە قايتىپ كەلگەن، ئۆمرىنىڭ ئاخىرىنى ۋۇتەيشەن تېغىدا ئىستىقامەتتە ئۆتكۈزگەن، «ئەنەتكەك ئېلىگە سەپەر ھەققىدە قىسسە» نى يېزىپ، نوم ئېلىپ كېلىش جەريانى ۋە سەپەر داۋامىدا بارغان ھەرقايسى ئەللەرنىڭ ئەھۋالىنى خاتىرىلىگەن، بۇ قەدىمقى ھىندىستاننى تەتقىق قىلىشتىكى مۇھىم تارىخىي ماتېرىيالدۇر. شىنلونىڭ ئىبادەتخانە بىناكارلىقى، بۇددا سەنئىتى ناھايىتى يۇقىرى سەۋىيەگە يەتكەن. بولۇپمۇ ئىلمىي نۇجۇم(ئاسترونومىيە) جەھەتتىكى تەرەققىياتى ئالاھىدە گەۋدىلىك بولغان، مىلادى 7-ئەسىرنىڭ بېشىدا چىڭجۇ ئايمىقىدا يۇلتۇز كۆزىتىش سۇپىسى ياسالغان؛ 8-ئەسىردىن كېيىن تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاسترونومىيە جەھەتتىكى تېخنىكىسىدىن پايدىلىنىپ كۆزىتىش ئەسۋابى ياسىغان ھەمدە مەىسۇس تەتقىقات ئاپپاراتى تەسىس قىلغان. خاتىرىلەرگە قارىغاندا، مىلادى 610-يىلىدىن بۇرۇن چاۋشيەندە قەغەز ياسىلىشقا باشلىغان، قەغەز ئىشلەش خام ئەشيالىرى، ئەسۋابلىرى ۋە تېخنىكىسىنىڭ ھەممىسى جۇڭگونىڭكىگە ئاساسەن ئوخشاش بولۇپ، خام ئەشيالىرى كەندىر، پېلەك غوللۇق ئۆسۈملۈكلەر، ئۈژمە قوۋزىقى، بامبۇك، شال پاخىلى، دېڭىز مۇخلىرى بولغان، بولۇپمۇ بروئۇسسونىتسىيە (بىرخىل ئۆسۈملۈك) كۆپرەك ئىشلىتىگەن. بروئۇسسونىتسىيە شەرقىي ئاسىيادا قەغەز ياساشتىكى ئاساسلىق خام ئەشيالارنىڭ بىرى بولغا، بروئۇسسونىتسىيە قوۋزىقىدىن قەغەز ئىشلىگەندە بۇ ئۆسۈملۈكنىڭ قوۋزىقىدىن تالا چىقىرىلىپ قاينىتلغان ھەمدە ئاپتاپقا سېلىپ ئاقارتىلغان، بوتقىسىمان قەغەز دورىسى سېلىنغان، بۇ جۇڭگونىڭ ئەنئەنىۋى قەغەز ياساش تېخنىكىسى بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشاش بولغان(92). بۇنىڭدىن باشقا قەغەز ياساشتا ئىشلىتىلىدىغان قەغەز قېلىپىنى ياساش ئۇسۇلى ۋە بۇ قېلىپنىڭ قۇرۇلمىسى جۇڭگونىڭكى بىلەن ئوپمۇ ئوخشاش بولغان. سۈي-تاڭ دەۋرىدە جۇڭگونىڭ قەغەز ئىشلەپچىقىرىشى زور كۈچ بىلەن تەرەققىي قىلدۇرۇلغان، دېمەك بۇ چاۋشيەن يېرىم ئارىلىدىكى بروئۇسسونىتسىيە قەغىزى ئىشلەپ چىقىرىشىغا تەسىر كۆرسەتمەي قالمىغان. 755-يىلى شىنلودا بروئۇسسونىتسىيە قەغىزى ئىشلەپچىقىرىلغانلىقى ھەققىدە يازما خاتىرىلەرلا ئەمەس بەلكى ماددىي پاكىتمۇ ساقلىنىپ قالغان(93). كورىيە بەگلىكىنىڭ بروئۇسسونىتسىيە قەغىزىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشى شىنلودىن بۇرۇن، بۇنى ياپونىيە تارىخ ماتېرىياللىرىدىن ئىسپاتلاشقا بولىدۇ. ياپونىيە نەيلاڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن شاھزادە شېرېن (مىلادى 676-يىلدىن 735-يىلىغىچە ياشىغان) ئۆزىنىڭ«ياپونىيە تەزكىرىسى» (مىلادى 720-يىلى يېزىلغان) نىڭ 22-جىلدى«ساموراي تۈيگۇنىڭ تەرجىمىھالى» دا «18-يىلى (610-يىلى) باھاردا (3-ئايدا) كورىيە راھىب كالان تەن خۇي، فادىڭنى ھەدىيە قىلدى. تەن خۇي‹بەش نامە› گە پىششىق زات ئىدى ھەمدە رەڭ-سىياھ ياساش ماھىرى ئىدى»(94) دەپ يازغان. بۇ يازما مەنبەنى تەھلىل قىلغىنىمىزدا، كورىيە شىنلودىن بۇرۇن بروئۇسسونىتسىيە قەغىزى ئىشلەپچىقارغانلىقى ئايان بولىدۇ. تەن خۇينىڭ ھەم كوڭ زى تەلىماتىغا ھەم تېخنىكىغا پىششىق بولغان ئارقا كۆرۈنۈشىدىن قارىغاندا ئۇنىڭ كورىيەدىكى خەنزۇ بولۇش ئېھتىماللىقى بار، ئۇ ياپونىيە ھۆكۈمىتىنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن ياپونىيەگە كۆچۈپ بارغان، بۇ چاغ شېڭدې شاھزادىنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈۋاتقان ۋاقتىغا توغرا كېلىدۇ، بۇ چاغدا ياپونىيەنىڭ پەن-مەدەنىيەت ئىشلىرى تازا گۈللەنگەن. تەن خۇي ئېلىپ بارغان تېخنىكا ۋە بىلىم جارى قىلدۇرۇلۇپ، بروئۇسسونىتسىيە قەغىزى ئىشلەپچىقىرىش تېخنىكىسىمۇ چاۋشيەن يېرىم ئارىلىدىن ياپونىيەگە تارقالغان. كورىيە دەۋرىدە قەغەز ياساش كەسپى ئىلگىرىكىدىن كۆپ تەرەققىي قىلغان ۋە سۈپىتىمۇ ياخشىلانغان. كورىيە قەغىزىنىڭ جۇڭگودىكى ئىناۋىتىمۇ ناھايىتى يۇقىرى بولغان، يۇقىرىسى پادشاھ جەمەتىگىچە، تۆۋىنى جەمئىيەتتىكى ئالىم-ئۆلىمالارغىچە كورىيە قەغىزىگە ناھايىتى يۇقىرى باھا بەرگەن. «سۇڭ سۇلالىسى تارىخى»487-جىلدىنىڭ «كورىيە تەزكىرىسى» دە كورىيەنىڭ ئالاھىدە مەھسۇلاتى يېزىلغاندا كورىيەدە ئىشلەنگەن ئاق بروئۇسسونىتسىيە قەغىزى، سېرىق قەغەز، ئالتۇن ھەل قەغىزى، كۆك قەغەز قاتارلىقلارنىڭ «ئولپانلىق» سۈپىتىدە جۇڭگوغا كىرگەنلىكى خاتىرىلەنگەن. مەشھۇر خەتتاتلاردىن خۇاڭ تىڭجيەن(مىلادى1042-يىلىدىن 1105-يىلىغىچە ياشىغان) بىلەن جىن جاڭزۇڭ (مىلادى 1168-يىلىدىن 1208-يىلىغىچە ياشىغان) قاتارلىقلار كورىيە قەغىزىنى خەت يېزىشقا ئىشلەتكەن. مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكەن مەشھۇر خەتتات، رەسسام دۇڭ چىچاڭ(مىلادى 1555-يىلىدىن 1636-يىلىغىچە ياشىغان) مۇ چاۋشيەن قەغىزىنى بەك ياخشى كۆرۈپ ئىشلەتكەن. مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ئانالىز قىلىشىچە، چاۋشيەن دەۋرىدە ئىشلەنگەن قەغەز ئادەتتە جۇڭگونىڭ سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئىشلەنگەن قەغەزدىن ئىككى ھەسسە قېلىن بولۇپ، كۆپىنچىسى ئۈژمە قوۋزىقىدا ياسالغان قەغەز ئىكەن، بۇنداق قەغەزنىڭ تالاسى ئۇزۇن بولۇپ تالاسى ئىنچكە ، نەفىس ، چۈرۈك كەلگەن جۇڭگو قەغىزىگە ئوخشىمايدىكەن، قارىماققا قوپالراق كۆرۈنگىنى بىلەن سۈپىتى، چىداملىقلىقى خېلىلا ياخشىكەن، ئەمما جۇڭگو قەغىزىدەك نەملىككە بەرداشلىق بېرەلمەيدىكەن. جۇڭگو قەغىزى كۆپىنچە ئىنچكە بامبۇكتىن ئىشلەنگەن بولۇپ، تالالىرىنىڭ ئارىلىقى تەكشى بولمايدىكەن. چاۋشيەن قەغىزىنىڭ يۇقىرىقى ئالاھىدىلىكى ئۈچ بەگلىك دەۋرى، شىنلو سۇلالىسى ۋە كورىيە سۇلالىسى دەۋرىدىن تەدرىجىي تەرەققىيات تەجرىبىسى جۇغلىنىش ئارقىلىق سۈپىتى ئۆستۈرۈلگەن، ئەمما ئۇنىڭ تېخنىكا مەنبەسى يەنىلا جۇڭگونىڭ ۋېي، جىن، جەنۇب، شىمال سۇلالىلەر دەۋرىدىكى شىمالىي جۇڭگونىڭ كەندىر قەغىزى(سامان قەغىزى) تېخنىكىسى بولۇپ، بۇ تېخنىكا چاۋشيەننىڭ يەرلىك قەغەز ياساش خام ئەشيالىرىنىڭ شارائىتىغا ماسلاشتۇرۇلۇپ تەرەققىي قىلدۇرۇلغان. تاڭ سۇلالىسىدىن بۇرۇنلا جۇڭگونىڭ سىياھ ئىشلەش ھۈنەر-سەنئىتىمۇ چاۋشيەنگە يېتىپ بارغان، چاۋشيەن ئۆزىنىڭ سۈپەتلىك سىياھسىنى ئىشلەپچىقىرىپ دائىم جۇڭگونىڭ پادشاھ ئوردىسىغا سوۋغاتلىق سۈپىتىدە ئەۋەتىپ تۇرغان. سىياھنىڭ ئىام ئەشياسىغا قېرى قارىغاي شېخىنىڭ كۈيىسى بىلەن بۇغا مۈڭگۈزىدىن ئېلىۋېلىنغان ئالاھىدە يىلىم ئىشلىتىلگەن بولۇپ، قارىماققا پارقىراق سىردەك كۆركەم تۇيغۇ بەرگەن. مىس مىخ مەتبەئە ھەرپى ئىشلىتىلىدىغان بولغاندا چاۋشيەنلىك ئۇستىلار ئالىي دەرىجىلىك ماينى سىياھقا تەڭشەپ، سىياھنىڭ سۈپىتىنى تېخىمۇ ياخشىلىغان(95). چاۋشيەن تىلىدا يېزىق ئىجاد قىلىنىشتىن بۇرۇن ناھايىتى ئۇزاق زامانلارغىچە خەنزۇ يېزىقى چاۋشيەن تىلىنىڭ يېزىق شەكلى سۈپىتىدە ئىشلىتىلگەن، كېيىنچە خەنزۇچە خەتنىڭ تاۋۇشى بىلەن مەناسىدىن پايدىلىنىپ چاۋشيەن تىلىنى خاتىرىلەيدىغان يېزىق شەكلىنى ئىجاد قىلغان، بۇ «لىدۇ»يەنى «ئەمەلدارلار ئوقۇشلۇقى» دەپ ئاتالغان. چاۋشيەن مەدەنىيەت تارىخىدىكى مۇھىم ئۆزگىرىش ـــ چاۋشيەن تىلى يېزىق شەكلىنى ئۆزگەرتىشتىن ئىبارەت. مىلادى 1444-يىلى 1-ئايدا، چاۋشيەن پادشاھىنىڭ رىياسەتچىلىكىدە خەنزۇ تىلى فونېتىكىسىغا ۋە موڭغۇل تىلى قاتارلىق تىللارغا پىششىق ئالىم-ئۆلىمالار چاۋشيەن تىلىنى توغرا خاتىرىلىيەلەيدىغان فونېمىلىق يېزىق بولغان«ئاۋامنى تەربىيىلەيدىغان ئۆلچەملىك تەلەپپۇز»نى ئىجاد قىلدى ھەمدە مىلادى 1446-يىلى (شىزوڭ سەلتەنەتىنىڭ 28-يىلى) رەسمىي ئومۇملاشتۇرۇشنى جاكارلىدى. ئەينى دەۋردە چاۋشيەن ئاقسۆڭەكلىرى بىلەن زىيالىيلار خەنزۇ يېزىقىنى بەك ئەتىۋارلايتتى، شۇڭا ئۇلار «ئاۋامنى تەربىيىلەيدىغان ئۆلچەملىك تەلەپپۇز»نى «پۇقرالار يېزىقى» ، دەپ ئاتاشتى، بۇ دېگەنلىك ئاۋام ئارىسىدا ئاقىدىغان يېزىق، دېگەنلىكتۇر. «ئاۋامنى تەربىيىلەيدىغان ئۆلچەملىك تەلەپپۇز» ھەم چاۋشيەننىڭ يېزىق لايىھىسى ھەم چاۋشيەن يېزىقى بولۇپ قالدى. شۇ چاغدا بۇ يېزىقتا جەمئىي 11 سوزۇق تاۋۇش، 28 ئۈزۈك تاۋۇش بولغان. خەنزۇ يېزىقىنىڭ تەسىرى تۈپەيلىدىن، چاۋشيەن يېزىقى بوغۇم بىرلىك قىلىنغان چاسا خەت بولغان. چاۋشيەن يېزىقى چوڭ-كىچىك دەپ ئايرىلمايدۇ، تۈز خەت شەكلى بىلەن ئىلمەپ يېزىلىش شەكلى، يازما شەكلى بىلەن باسما شەكلىنىڭ پەرقى چوڭ ئەمەس. بۇ يېزىق ئىجاد قىلىنغان ئەينى دەۋردە چاۋشيەنگە خەنزۇچە خەتنىڭ تەسىرى بەك كۈچلۈك بولغاچقا يازغاندا يۇقىرىدىن تۆۋەنگە، ئوڭدىن سولغا يېزىلغان(96).
جۇڭگونىڭ ئويما بەت مەتبەئە بۇيۇملىرى ۋە تېخنىكىسى ناھايىتى بۇرۇنلا چاۋشيەنگە كىرگەن. چاۋشيەن يېرىم ئارىلىدا ئەڭ بۇرۇن بېسىلغان ئويما بەت مەتبەئە بۇيۇمى كورىيە مۇزۇڭ سەلتەنەتىنىڭ 10-يىلى (مىلادى 1007-يىلى) چىڭجۇ ئايمىقى ( بۈگۈنكى كورىيە زېمىنىدىكى جۇڭچىڭ بېيداۋ تەۋەسىدە) نىڭ زۇڭچىسى ئىبادەتخانىسىدىكى راھىبكالان خۇڭجې رىياسەتچىلىكىدە بېسىلغان بىر جىلدلىق يۆگىمە شەكىللىك«تاناگاتانىڭ يوشۇرۇن كۆڭلىدىن چىققان ئالتۇن جىيەكلىك شەرىزە قۇتىسىغا يېزىلغان دەرەنى نومى» بولۇپ، تاڭ دەۋرىدىكى راھىب بۇكوڭ (راھىب ئەمۇگە ۋەجرە) سانسىكرىت تىلىدىن خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلغان، ھازىر ياپونىيەدە ساقلانماقتا. بۇ نوم بەش ۋاراق قەغەز ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇلۇپ بېسىلغان بولۇپ، قەغەزنىڭ ئېگىزلىكى 78سانتىمېتىر، ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 240سانتىمېتىر، بەت رامكىسىنىڭ ئېگىزلىكى 5.4سانتىمېتىر، جىلدنىڭ باش بېتىگە بېغىشلىما بېسىلغان، ئاندىن بۇددا نومى سىزمىلىرى بېسىلغان، ئاخىردا نوم تېكىستى بېسىلغان. بۇ ئويما مەتبەئە باسمىسى جۇڭگونىڭ بەش دەۋر( مىلادى 907-يىلدىن 960-يىلىغىچە) دىكى مىلادى 956-يىلى خاڭجۇدا ئويما بەت مەتبەئەسىدە بېسىلغان شۇ ناملىق بۇددا نومىغا ئاساسەن بېسىلغان. بۇ نوم بېسىلغان دەۋر چاۋشيەن يېڭىدىن ئويما بەت مەتبەئەسىنى باشلىغان دەۋر بولغاچقا بېسىش تېخنىكىسى دېگەندەك نەفىس بولمىغان، ھەر بىر بەتتىكى تېكىستنىڭ قۇر سانى بىردەك ئەمەس، خەت شەكلىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ئوخشاش ئەمەس، قىستۇرما رەسىمنىڭ سىزىقلىرى تۇتۇق، مانا بۇ چاۋشيەننىڭ مەتبەئەچىلىكى باشلانغۇچ سەۋىيەدە ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. شۇڭا ئادەتتە چاۋشيەن يېرىم ئارىلىنىڭ مەتبەئەچىلىكى 10-ئەسىر بىلەن 11-ئەسىرنىڭ ئالمىشىش پەيتىگە توغرا كېلىدۇ، دەپ قارالماقتا. 1966-يىلى، كورىيەنىڭ چىڭجۇ ئايمىقىدىكى فوگوسى بۇددا ئىبادەتخانىسىنىڭ بىر قەدىمىي مۇنارى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغاندا، كورىيە ئالىملىرى تاش مۇناردىن تاڭ دەۋرىدە چاڭئەندە بېسىلغان«بۈيۈك دىيانەتلىك بۇدساتۋا دەرەنى نومى» نى بايقىدى، بۇ بۇددا دەستۇرى يۆگىمە جىلد قىلىپ تۈپلەنگەن، بروئۇسسونىتسىيە قەغىزىگە بېسىلغان بولۇپ، نوم جىلدنىڭ ئومۇمىي ئۇزۇنلىقى 670سانتىمېتىر، ئېگىزلىكى 6سانتىمېتىر كېلىدۇ، بروئۇسسونىتسىيە قەغىزى بىر يۆگەم قىلىنغان، بىر ۋاراق قەغەز بىر بەت قىلىنغان، بەت رامكىسىنىڭ ئېگىزلىكى 5.4سانتىمېتىر، ئاستى-ئۈستىدە تاق سىزىقلىق رامكا بار. بۇ باسما بۇيۇمدا گەرچە يىل دەۋرى بېسىلمىغان بولسىمۇ ئەمما جۇڭگو ۋە چەت ئەل ئالىملىرى بىردەك 8-ئەسىردە چاڭئەندە بېسىلغان، چاۋشيەنلىك راھىب ئېلىپ كەتكەن، دەپ دەلىللەشتى(97). 11-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە، چاشيەننىڭ ھۆكۈمەت دائىرىلىرى زور كۆلەملىك مەتبەئەچىلىك قوشۇنى تەشكىللىگەن. چېڭ زۇڭ دەۋرىدە، قىتان ئېلىنىڭ (لياۋ سۇلالىسىنىڭ) تاجاۋۇزچىلىق ئۇرۇشى تۈپەيلىدىن چاۋشيەننىڭ مەتبەئەچىلىك ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتى ئۈزۈلۈپ قالدى، 10-ئەۋلاد كورىيە پادشاھى شيەنزۇڭ (مىلادى 1010-يىلىدىن 1031-يىلىغىچە) دەۋرىگە كەلگەندە، ۋاڭ شۈن تەختكە ئولتۇرۇپلا بۇددا نومى باستۇرۇپ قىتانلارنىڭ تاجاۋۇزچىلىقىنى توسۇپ قالىماقچى بولغان. شيەنزۇڭنىڭ بىرىنچى يىلى قىتانلارغا تەۋە 95جۇرجىت كورىيەدە ئۆلتۈرۈلدى، قىتان خانى لياۋ شېڭزۇڭ بۇنى باھانە قىلىپ تۇڭخېنىڭ 28-يىلى(1010-يىلى) 12-ئايدا ئاتلىق ۋە پىيادە لەشكەرلىرىدىن 400مىڭ كىشىلىك قوشۇننى باشلاپ كورىيەگە جازا يۈرۈشى قىلدى. كاڭ جاۋ ئۇرۇشتا يېڭىلىپ كاللىسى ئېلىندى، قىتان لەشكەرلىرى بىۋاسىتە شىجىڭغا ( ھازىرقى پيوڭياڭ) باستۇرۇپ باردى، كورىيە پادشاھسى شيەنزۇڭ جەنۇبقا بېرىپ پاناھلاندى. 1011-يىلى بىرىنچى ئايدا لياۋ شېڭزۇڭ لەشكەر تارتىپ جىڭچېڭغا(ھازىرقى كەيچېڭ) باستۇرۇپ كىرىپ ئوردا-ساراي، ئىبادەتخانىلارنى قويماي كۆيدۈرۈۋەتتى. بۇ چاغدا شيەنزۇڭ ۋەزىرلىرى بىلەن مەسلىھەتلىشىپ ئەگەر قىتانلار لەشكەر چېكىندۈرسە بىر پارچە «ترىپىتاكا»(«نوملار دىۋانى») باستۇرىدىغانلىقى ھەققىدە قەسەم قىلدى، دېگەندەك لياۋ شېڭزۇڭ بىردىنلا لەشكەر چېكىندۈرۈپ ئۆز ئېلىگە قايتتى، شيەنزۇڭ ۋەزىرلىرى بىلەن ئاستانىسىگە قايتقاندىن كېيىن «ترىپىتاكا» نىڭ بېتىنى ئويدۇرۇشقا تۇتۇندى. كورىيەدە « ترىپىتاكا» نىڭ بېسىلىپ تاماملانغان ۋاقتى ھەققىدە مۇتەخەسىسلەرنىڭ قىياسىچە شۇەنزۇڭنىڭ 4-يىلى ( مىلادى 1087-يىلى) نىڭ باشلىرى ئىكەن. شۇ قېتىمقى زور كۆلەملىك ئويما بەتتە نوم بېسىشتىن كېيىن پادشاھ شۇەنزۇڭنىڭ ئىنىسى ۋاڭ شۈ (مىلادى 1057-يىلىدىن 1101-يىلىغىچە) يەنە بىر يۈرۈش بۇددا نومى بېسىشقا تۇتۇش قىلدى، بۇ تارىختا«ترىپىتاكانىڭ داۋامى»،دەپ ئاتالدى. ۋاڭ شۈ كورىيە پادشاھى ۋېنزۇڭنىڭ 4-ئوغلى بولۇپ 11 يېشىدا راھىب بولغان. ئۇ ئۆزى يالغۇز سودا كېمىسىگە چىقىپ سۇڭ دەۋرىدىكى جۇڭگوغا كەلگەن ھەمدە يېڭىلا تەختكە ئولتۇرغان سۇڭ جېزۇڭنىڭ قوبۇلىغا ئېرىشكەن شۇنىڭدەك پادشاھ ئۇنى بۇددا نومى ۋە بۇدساتۋانىڭ رەسىمى بىلەن تارتۇقلىغان. ئۇ سۇڭ سۇلالىسىدە ناھايىتى يۇقىرى ئىززەت-ئېكرامغا ئېرىشكەن، جاي-جايلاردىكى بۇددا دىنىنىڭ مەشھۇر جايلىرىنى تاۋاب قىلغان، جېجياڭ، جياڭسۇلاردىكى داڭلىق ئىبادەتخانىلارغا بېرىپ راھىب كالانلارنى زىيارەت قىلىپ نوم ئۆگەنگەن. ئۇ كورىيەگە قايتىدىغاندىن كېيىن جۇڭگودىن ئېلىپ كەلگەن بۇددا تەلىماتى ۋە بىرنەچچە مەشھۇر بۇددا دەستۇرلىرىدىن نەچچە مىڭ جىلدنى پادشاھ شۇەنزۇڭغا ھەدىيە قىلىۋەتكەن. كېيىنچە ئۇنىڭ رىياسەتچىلىكىدە سۇڭ، لياۋ ئەللىرىدىن ئېلىپ كەلگەن بۇددا نوملىرى ۋە بۇددا شەرىئەتلىرىدىن 4000مىڭ جىلدتىن ئارتۇق بېسىلدى. بۇنىڭدىن سىرت كورىيە يەنە زور مىقداردا كوڭ زى دەستۇرى، ئەدەبىيات، تارىخ ، تېبابەت ۋە پەن-تېخنىكا ئەسەرلىرىنى ئويۇپ باسقان. سۇڭ سۇلالىسىدىن ئېلىپ كېلىنگەن تۈرلۈك ئويما بەت مەتبەئەسىدە بېسىلغان ئەسەرلەردىن مەسىلەن سوڭ جېنزۇڭ زامانىدىكى داجۇڭ فۇشياڭنىڭ 8-يىلى(مىلادى 1015-يىلى) سوڭ سۇلالىسى كورىيەگە تەقدىم قىلغان كىتابلار بار، بۇنىڭ ئىچىدە شىمالىي سۇڭ سۇلالىسىنىڭ خاانلىق بىلىم يۇرتىدا بېسىلغان«تارىخنامە»، «ئالدىنقى خەننامە»، «كېيىنكى خەننامە»، «ئۈچ پادشاھلىق ھەققىدە قىسسە»، «جىننامە» قاتارلىق كىتابلار بار. سۇڭ جېنزۇڭ چيەنشىڭنىڭ 1-يىلى(1022-يىلى) 5-ئايدا كورىيە ئەلچىسى خەن زوغا«مۇقەددەس ئىلتىپات ھەققىدە تۈزۈكلەر»، «ئىككى ئالەملىك مۇزەككەر-مۇھەننەس دەستۇرى»، «چيەنشىڭ تەقۋىمى(كالېندارى)» ھەمدە «ترىپىتاكا» قاتارلىق كىتابلارنى تەقدىم قىلغان. كورىيە يەنە سۇڭ سۇلالىسى سودىگەرلىرىنى دېڭىز يولى ئارقىلىق كىتاب ئېلىپ كېلىشكە رىغبەتلەندۈرگەن. كورىيە خان جەمەتى مەتبەئەچىلىككە بەك كۆڭۈل بۆلگەن، مۇھىم ئەسەرلەر ۋە بۇددا نوم-دەستۇرلىرىنى ئويۇپ بېسىش ئىشلىرىنى پادشاھ ئۆزى سۈرۈشتۈرۈپ تۇرغان، ئاندىن پۈتۈكچىلەر ۋازارىتىگە بېسىشنى تاپشۇرغان. ئويۇپ بېسىشقا قولايلىق بولسۇن ئۈچۈن پۈتۈكچىلەر ۋازارىتى ئاۋام ساقلىنىشقا تېگىشلىك ئىشلارنى بېسىپ مەملىكەتنىڭ جاي-جايلىرىغا يارلىق سۈپىتىدە تارقاتقان. كورىيەدە بېسىلغان كىتابلارنىڭ كوررېكتورلىقى، بەتنىڭ ئويۇلۇشى، بېسىلىشى نەفىس بولغاچقا سۇڭ سۇلالىسىنىڭ دىققىتىگە سازاۋەر بولغان. بولۇپمۇ سۇڭ سۇلالىسىدە يوق بەزى بەت نۇسخىلىرى سۇڭ سۇلالىسىنىڭ ئەتىۋارلىشىغا ئېرىشكەن. سۇڭ جېزۇڭ يۇەنيونىڭ 7-يىلى (مىلادى 1092-يىلى) 7-ئايدا، كورىيە پادشاھى شۇەنزۇڭ لەشكىرىي پىرقىنىڭ دىۋانبېگى خۇاڭ زۇڭچۆ، تەمىرات (ھۈنەر -كەسپ) پىرقىسىنىڭ دىۋانبېگى ليۇ شېننى سۇڭ سۇلالىسىگە ئەۋەتىپ، ئۆز دۆلىتىدە بېسىلغان «پادشاھنى يىڭنە بىلەن داۋالاش» دېگەن كىتابنى تەقىدىم قىلىپ جېزۇڭ خاننىڭ ئېتىبارىغا ئېرىشتى. چاۋشيەن يېرىم ئارىلىنىڭ سۇڭ، يۇەن دەۋرىدە جۇڭگو بىلەن مەتبەئە ۋە كىتاب ئالماشتۇرۇش جەھەتتىكى ئالاقىسى ناھايىتى كۆپ بولغان، جۇڭگونىڭ ئويما مەتبەئە تېخنىكىسى ئىزچىل چاشيەن يېرىم ئارىلىغا كىرگەن. «ترىپىتاكا» كورىيەدە ئۈچ قېتىم بېسىلغان بولۇپ، ھەممىسىدە جۇڭگودا بېسىلغان نۇسخىسى ئاساس قىلىنغان. گاۋزۇڭنىڭ 16-يىلى(مىلادى1231-يىلى)، موڭغۇل ھۆكۈمرانى ئوگدايخان كورىيە ئەلچىلىرىمىزنى ئۆلتۈردى، دېگەننى باھانە قىلىپ سانغۇنى سالتانى كورىيەگە لەشكەر تارتىشقا بۇيرۇغاندا، سالتا كورىيەگە شىددەتلىك ھۇجۇم قوزغاپ 40نەچچە شەھەرنى تۈزلىۋەتكەن، ئەسلىدە فۇرېنسى ئىبادەتخانىسى بىلەن شىڭۋاڭسى ئىبادەتخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان «ترىپىتاكا» بىلەن «ترىپىتاكانىڭ داۋامى» ھەمدە نوملارنىڭ ئويما بەتلىرى ئۇرۇش ئوتىدا كۈلگە ئايلىنىپ كەتكەن. كېيىن، گاۋزۇڭنىڭ 23-يىلى (مىلادى 1236-يىلى) غا كەلگەندە كورىيەدە نوملارنى ساقلاش مەھكىمىسى تەسىس قىلىنىپ، نوم-دەستۇرلار قايتىدىن ئويۇلۇپ 6791 جىلد نوم باستۇرۇلغان، بۇنىڭ ئۈچۈن 80مىڭ دىن ئارتۇق شال ئىشلىتىلگەن، شۇڭا «80 مىڭ تاختىلىق ترىپىتاكا» دەپمۇ ئاتالغان. نوم-دەستۇرلارنىڭ بىخەتەرلىكى كۆزدە تۇتۇلۇپ نوم-دەستۇرلارنىڭ ئويما بەتلىرى لىڭنەن ۋىلايىتى (بۈگۈنكى كورىيەنىڭ شاڭچىڭنەن ۋىلايىتى) شەنچۇەن ئايمىقىدىكى خەييىنسى ئىبادەتخانىسىنىڭ نوم بەتلىرىنى ساقلاش بۆلمىسىدە ساقلانغان، بۇ نوم بەتلىرى بۈگۈنگىچە ناھايىتى ئوبدان ساقلىنىپ كورىيەنىڭ دۆلەت گۆھىرى دەرىجىلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى قاتارىدا ساقلىنىپ كەلمەكتە. 1915-يىلىدىكى تەكشۈرۈشكە ئاسالانغاندا، خەييىنسى ئىبادەتخانىسىدا جەمئىي 81مىڭ 240 پارچە ئويما بەت ساقلىنىۋاتقان بولۇپ، بۇنىڭ 121پارچىسى تەكرا بەت ئىكەن. ياغاچ ماتېرىياللىرىنى تېجەش ئۈچۈن بولسا كېرەك، خەييىنسى ئىبادەتخانىسىدا ساقلىنىۋايقان ئويما بەت تاختىسىنىڭ ھەر ئىككى يۈزىگە خەت ئويۇلغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە مەشغۇلات قىلىشقا ئاسان بولسۇن ئۈچۈن تۇتقۇچ ئورنىتىلغان. ئويما بەت تاختىسىغا نەشپۈت ياغىچى، ئەبنۇس ياغىچى، قېيىن ياغىچى قاتارلىقلار ئىشلىتىلگەن. بۇ ياغاچ ماتېرىياللىرى جىجۇ ئارىلى، گۇەنداۋ ئارىلى، جىداۋ ئارىلى قاتارلىق جايلاردىن ئېلىپ كېلىنگەن. ھەربىر ئويما بەت تاختىسىنىڭ ئېگىزلىكى 24سانتىمېتىر، كەڭلىكى 65سانتىمېتىر، قېلىنلىقى 4سانتىمېتىر، ئېغىرلىقى 2.4 كلوگرامدىن 3.75 كلوگرامغىچە بولغان. ھەربىر بەتتە 23قۇر، ھەربىر قۇردا14 خەت بولۇپ،ھەربىر خەتنىڭ چوڭلىقى1.4×1.4سانتىمېتىر بولغان. بۇيەردىكى نوم جەمئىي 26مىليون خەتلىك بولغان. نوملار قاتلىما جىلد بولۇپ، ھەربىر جىلدتا«مىڭ خەتلىك تېكىست» بار، ھەر بىر جىلدنىڭ ئاخىرىدا يىل دەۋرى بېرىلمەي پەقەت بۇرج بىلەن مۆچەللا يېزىلغان (98). لى سۇلالىسى دەۋرىدە، چاۋشيەندە بۇددا نومى بېسىلغاندىن باشقا يەنە ئۆز دۆلىتىنىڭ تارىخ كىتابلىرى، جۇڭگونىڭ سۇڭ دەۋرىدىكى تەبىئىي پەن ئىلمىگە ئائىت ئەسەرلەر ھەمدە تېببىي كىتابلار بېسىلغان، تۈرلۈك ئېقىملارغا ئئائىت ئەسەرلەر ۋە سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى چېڭ، جۇ قاتارلىق كوڭ زىچى ئۆلىمالارنىڭ ئەسەرلىرىمۇ بېسىلغان. مەركىزىي ھۆكۈمەت كىتاب باسقاندىن باشقا يەنە ھەرقايسى ۋىلايەت، ئايماقلارمۇ كىتاب باسقان. جۇڭگونىڭ تېببىي كىتابلىرىدىن «پادشاھنى داۋالاشتىكى 81مۈشكۈلات»، «شامالدارىش ھەققىدە»، « دورىلىق ئۆسۈملۈكلەر قامۇسى»، «جاڭ جۇڭجىڭنىڭ بەش ئەزا ھەققىدىكى شەرھى» قاتارلىق ئەسەرلەرمۇ ئويما مەتبەئەدە بېسىلغان. چاۋشيەن يېزىقى ئىجاد قىلىنغاندىن تارتىپ تاكى 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغىچە خەنزۇ يېزىقى، ئەمەلدارلار يېزىقى ۋە چاۋشيەن يېزىقى (پۇقرالار يېزىقى) دىن ئىبارەت ئۈچ خىل يېزىقنىڭ يازما شەكلى ئىزچىل قوللىنىلغان. بوغۇملۇق يېزىقنىڭ ئىجاد قىلىنىشى چاۋشيەن مىخ مەتبەئە باسمىسىنىڭ قوللىنىلىشى ۋە تەرەققىياتىغا ناھايىتى پايدىلىق بولدى. گەرچە چاۋشيەن يېزىقىنىڭ ئارىلىقىدا خەنزۇچە خەت قىستۇرۇلۇپ يېزىلسىمۇ ئەمما بوغۇملۇق يېزىقنىڭ بارلىققا كېلىشى بىلەن يېزىقنىڭ فونېتىكا قۇرۇلمىسى توغرا ئىپادىلىنىپلا قالماستىن بەلكى مىخ مەتبەئەنىڭ ئىشلىتىلىشى ئۈچۈن زور قولايلىقلارنى ئېلىپ كەلدى. نەچچە ئون بوغۇملۇق يېزىق بىرىكتۈرۈلۈش ئارقىلىق چاۋشيەن تىلىدا مۇكەممەل ئۇقۇم ئىپادىلىنىدىغان بولدى. ھازىر ساقلىنىۋاتقان ھەرپلىك يېزىقنىڭ باسما بۇيۇمى 1464-يىلى بېسىلغان«يۇڭجيادىكى دىيانە مەزھىبى»(99). ئۇزۇن زامانلاردىن بۇيانقى ئويما بەت مەتبەئەچىلىكى تەجرىبىسىنىڭ جۇغلىنىشى بىلەن چاۋشيەننىڭ كېيىنكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن پۇختا ئاساس سېلىندى.
جۇڭگونىڭ ئويما مەتبەئە تېخنىكىسى شەرق-غەربتىكى ھەرقايسى ئەللەرنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى تەرەققىياتىدا ئۈلگىلىك رول ئوينىدى. شۇنىڭدەك مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى جۇڭگودا كەشپ قىلىنغاندىن كېيىن شەرق ۋە غەربكە تارقىلىپ، شۇ قاتاردا چاۋشيەنگىمۇ يېتىپ باردى. جەنۇبىي سۇڭ سۇلالىسى تەۋەلىكىدىكى رايونلار بىلەن كورىيەنىڭ دېڭىز يولى سودىسى ناھايىتى قويۇق بولۇپ، جۇڭگو سودىگەرلىرى ھەرخىل ماللارنى توشۇپ كەلگەن، بۇ ماللار ئىچىدە نۇرغۇن كىتابلارمۇ بولغان، پەرىزىمىزچە بۇ كىتابلار ئىچىدە مىخ مەتبەئە باسمىسىدىكى كىتابلارمۇ بولۇشى مۇمكىن. جەنۇبىي سۇڭ سۇلالىسى زاۋال تېپىشنىڭ ئالدى-كەينىدە جەنۇبىي سۇڭ سۇلالىسىدىن نۇرغۇن ئادەم دېڭىزدىن ئۆتۈپ كورىيەگە بېرىپ پاناھلانغان، بۇلارنىڭ ئىچىدە تۈرلۈك ھۈنەرۋەن-كاسىپلارنىڭ بولۇشى تەبىئىي، مەسىلەن نەنجىڭلىق سۈرلەش ئۇستىسى لى يۇەن سۈرلەش تېخنىكىسىنى كورىيەگە ئېلىپ كىرگەن، بۇ مەزگىلدە جېجياڭنىڭ مەتبەئە ئۇستىلىرى مىخ مەتبەئە ئۇچۇرلىرىنى ۋە تېخنىكىسىنى بۇ يەرگە ئېلىپ بارغان بولۇشى مۇمكىن. يۇەن دەۋرىدە شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى ناھايىتى گۈللەنگەن. يۇەن سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى نۇرغۇن تەجرىبىلەرنى توپلاپ، جەمئىيەتتە مۇئەييەن ئاساس ياراتقان. يۇەن سۇلالىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىرى چاۋشيەننى قورال كۈچى بىلەن بويسۇندۇرۇپ، ئۆزىگە بېقىندى ئەل قىلىۋالغان. موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى كورىيەدە دارۇغاچ مەھكىمىسى تەسىس قىلىپ كورىيەنىڭ ھاكىمىيەت ئىشلىرىنى نازارەت قىلغان. بۇ مەزگىلدە جۇڭگونىڭ شىمالى بىلەن كورىيە ئوتتۇرىسىدىكى ئىقتىساد، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش تېخىمۇ گۈللەنگەن. كورىيەنىڭ مىخ مەتبەئە باسمىسى ھۆكۈمەت ياكى ئىبادەتخانىنىڭ رىياسەتچىلىكىدە بولغان. كورىيە خانىدانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە كورىيەنىڭ مىخ مەتبەئەسى ھەققىدىكى يازما خاتىرىلەر قالدۇرۇلغان بولۇپ، ئۇلار تۈرلۈك ماتېرىيالدا ياسالغان جۇڭگو مىخ مەتبەسى تېخنىكىسى ۋە ھۈنەر-سەنئىتى ئۈستىدە تەجرىبە ئېلىپ بارغان. مەسىلەن، لاي مىخ مەتبەئە ھەققىدىكى تەجرىبە 15-ئەسىردىكى لى سۇلالىسى(مىلادى 1392-يىلىدىن 1910-يىلىغىچە)نىڭ ئالدىنقى مەزگىلىدىكى كوڭ زىچى ئۆلىما جىن زۇڭجى(1430-يىلىدىن 1492-يىلىچە ياشىغان) چاۋشيەننىڭ مىخ مەتبەئەسىدە بېسىلغان «ھەزرىتى بەي جۈيى ئەسەرلىرى» گە يازغان خاتىمىسىدە :«مىخ مەتبەئەدە بېسىش ھۈنىرى شېن كودىن قالغان، ياڭ ۋېيجۇڭ تازا ۋايىغا يەتكۈزگەن. ئۇنىڭ بىلەن دۇنيادىكى ھەرقانداق كىتابنى باسقىلى بولىدۇ. ئۇنىڭ خەتلىرى لاينى پىشىرۇش ئارقىلىق ياسىلىدۇ، ئاسانلا پۇچۇلۇپ كېتىدۇ، ئۇزۇن ئىشلەتكىلى بولمايدۇ»دەپ يازغان. چۈشەندۈرۈپ ئۆتۈش زۆرۈركى، بۇ خاتىرىدىكى شېن كو دېگەن كىشى بى شېڭ بولۇشى كېرەك، بۇ يەردە «مېڭشى باغچىسى پۈتۈكلىرى»نىڭ ئاپتورى شېن كو بۇ كىتابىدا يازغان مىخ مەتبەئەنىڭ كەشپىياتچىسى بى شېڭ بىلەن ئارىلاشتۇرۇۋېتىلىپ، ئۇقۇشماسلىق كەلتۈرۈلگەن. ياڭ ۋېيجۇڭ ئۇنىڭ بىلەن زامانداش بولغان ياڭ گۇ بولۇشى كېرەك، ياڭ فامىلىلىك بۇ ئىككى كىشى يۇەن دەۋرىدە مەتبەئە بىلەن كىتاب بېسىشقا رىياسەتچىلىك قىلغان كىشىلەردۇر. ئەمما ياڭ گۇ لاي مىخ مەتبەئەدە كىتاب باسقان، ھالبۇكى ياڭ ۋېيجۇڭ بولسا ئويما مەتبەئەدە كىتاب باسقان(100). بۇ يازما مەنبەئەدىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، شېن كونىڭ كىتابى كورىيەگە تارقالغان، بى شېڭنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىمۇ چاۋشيەنلىكلەرگە مەلۇملۇق بولغان، تەجرىبە قىلىش ئارقىلىق لاي مىخ مەتبەئەدە بېسىش تېخنىكىسىنىڭ قىيىنلىق دەرىجىسى بىرقەدەر زور بولغان، دەسلەپتە ياسالغان لاي مىخ مەتبەئە تازا مۇۋەپپەقىيەتلىك بولمىغاچقا جىن زۇڭجىنىڭ يۇقىرىقى بۇ خاتىرىنى قالدۇرۇشىغا سەۋەب بولغان. ئەمما كورىيەلىكلەر مىخ مەتبەئەدە كىتاب بېسىشنىڭ قولايلىقىنى چوڭقۇر تونۇپ يەتكەن ھەم مىخ مەتبەئە ئىدىيىسىنى ئىگىلىۋالغان. ئۇلار لاي مىخ مەتبەئەنى تەجرىبە قىلىپ كۆڭۈلدىكىدەك نەتىجە قازىنالمىغاندىن كېيىن مېتال مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى ياساش سىنىقىنى باشلىغان. كورىيە خانىدانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە، چاۋشيەن يېرىم ئارىلىدا مېتال مىخ مەتبەئە تەجرىبىسى ئاللىقاچان باشلانغان. لى سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكەن ئالىم لى گۇيجىڭ بۇ ھەقتە ئۆزىنىڭ «مىخ مەتبەئەدە كىتاب بېسىش قائىدىلىرى» دېگەن ماقالىسىدە: « قۇيما ھەرپ مىخ مەتبەئە ھەرپىمۇ دېيىلىدۇ، بۇنىڭ بىزگە كىرگىنىگە ناھايىتى ئۇزۇن زامان بولدى. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك (جۇڭگو) پۇقراسى بى شېڭ كەشپ قىلغان مىخ مەتبەئە باسما ھەرپىنىڭ يەنە بىر خىل ئاتىلىشىدۇر. كورىيە دەۋرىدە(چاۋشيەن لى سۇلالىسى) تەيزۇڭنىڭ يارلىقىغا بىنائەن كورىيەدە مىستىن مىخ مەتبەئە ھەرپى قۇيۇلدى، بۇ ھەقتىكى خاتىرىلەرنى باش دىۋان مەھكىمىسى باستۇرغان كىتابنىڭ ئاخىرىدىن تېپىشقا بولىدۇ»(101) دەپ يازغان. لى گۇيجىڭ دېگەن بۇ كىشى چاۋشيەننىڭ لى سۇلالىسى دەۋرىدىكى مەشھۇر ئالىمى بولۇپ، جۇڭگونىڭ قەدىمىي كىتاب-دەستۇرلىرىنى چوڭقۇر تەتقىق قىلغان، ئۇ بۇ يەردە ئۆزىدىن بۇرۇن ئۆتكەن ئالىم جىن زۇڭجى يول قويغان خاتالىقلارنى تۈزىتىپ، مىخ مەتبەئەنىڭ كەشپىياتچىسى جۇڭگونىڭ سۇڭ دەۋرىدە ئۆتكەن بى شېڭ ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرگەن. شۇنىڭدەك ئۇ يەنە چاۋشيەننىڭ بى شېڭ كەشپ قىلغان مىخ مەتبەئە قائىدىسىدىن پايدىلىنىپ مىستىن خەت قۇيغان ۋاقتىنى چاۋشيەننىڭ لى سۇلالىسىدىكى تەيزۇڭ دەۋرى، دەپ قاراپ، شۇ دەۋردىن ئېتىبارەن جەمئىيەتتە كەڭ قوللىنىلغان، دەپ يازغان، ئۇنىڭ بۇ قارىشى تارىخىي پاكتقا ئۇيغۇن. كورىيە خاندانلىقى قۇرۇلغان دەسلەپكى چاغلاردا خاندانلىقنىڭ رەسم-يوسۇن، قانۇن-دەستۇرلىرى تازا مۇكەممەل ئەمەس ئىدى، رۇي زۇڭچاۋ (مىلادى 1105-يىلىدىن 1122-يىلىغىچە تەختتە ئولتۇرغان) دەۋرىدىلا مەخسۇس ئاپپارات قۇرۇلۇپ رەسم-يوسۇنلار ئورنىتىلغان، ئەمما دۆلەتنىڭ ئەمىر-پەرمانلىرى كېيىنكىلەرگە يەتكۈزۈلمىگەن. گاۋزۇڭنىڭ 19-يىلى (مىلادى 1232-يىلى) موڭغۇل لەشكەرلىرى چاۋشيەن يېرىم ئارىلىنىڭ مەركىزىي قىسىمىغا باستۇرۇپ كىرگەندە باش ۋەزىر سۈي يۈ پادشاھ گاۋزۇڭنى ۋە باشقا ۋەزىر-ۋۇزرالارنى پايتەختنى جياڭخۇا ئارىلى (ھازىرقى كورىيەنىڭ جىڭجى ۋىلايىتى فۇچۇەننىڭ غەربىدىكى دېڭىز ئارىلى) غا كۆچۈرۈشكە دەۋەت قىلغان ھەمدە باش ۋەزىر سۈي يۈ ئۆيىدە ساقلاپ كەلگەن«تەپسىلىي تۈزۈلگەن يوسۇننامە»نى ئارالغا بىللە ئېلىپ كىرگەن. ئوردا پايتەخت كەيجىڭدىن ئايرىلىدىغان چاغدا ئوردا شىغاۋۇلى ئوردىدا ساقلانغان«تەپسىلىي تۈزۈلگەن يوسۇننامە»نى ئېلىۋېلىشقا ئۈلگۈرەلمىگەن، ئوردا تولۇق ئورۇنلىشىۋالغاندىن كېيىن ئوردىنىڭ رەسم-يوسۇنىغا ئائىت ئىشلاردا ئاسالىنىدىغان دەستۇر بولمىغاچقا باش ۋەزىر ئۆزى بىللە ئېلىپ كەلگەن بۇ« تەپسىلىي تۈزۈلگەن يوسۇننامە»نى قۇيما مەتبەئەدە(مىخ مەتبەئەدە) 28نۇسخا باستۇرغان ھەمدە خانلىق بىلىم يۇرتىنىڭ ئۆلىماسى لى كۈيباۋنى كىرىش سۆز ۋە خاتىمە تەييارلاپ كىتابقا كىرگۈزۈپ، خاندانلىقنىڭ ھەممە ۋازارىتىگە ساقلاش ئۈچۈن تارقىتىپ بېرىشنى بۇيرۇغان. سۈي يۈ يەنە مىلادى 1239-يىلىدىن 1242-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا «راھىب نەن مىڭچۈەننىڭ قەسىدىلىرى»نى مىخ مەتبەئەدە باستۇرغان، ئۇ مەزكۇر كىتابنىڭ خاتىمىسىدە: «‹راھىب نەن مىڭچۈەننىڭ قەسىدىلىرى› ئەمەلىيەتتە دىيانانىڭ جەۋھىرىدۇر. شۇڭا دىيانانى ئۆگەنمەكچى بولغانلار ئەۋۋەلى مۇشۇنى ئۆگىنىشتىن باشلىسا، ئاندىن دىيانانى تولۇق چۈشىنەلەيدۇ. ئەمما ئۇ كۆپلەپ تارقالمىغاچقا مەتبەئە ئۇستىلىرىغا مەتبەئە ئويدۇرۇپ كۆپلەپ بېسىپ تارقىتىشقا توغرا كېلىدۇ. توڭگۇز يىلى 9-ئاينىڭ باشلىرىدا ئىىشكئاغا جىن ياڭ سۈي يى [سۈي يۈنىڭ يەنە بىر ئىسمى]گە بۇ ھەقتە ئىزاھات بېرىش بۇيرۇقىنى يەتكۈزگەن». يۇقىرىقى ۋەسىقىدە بايان قىلىنغان مىخ مەتبەئە باسما نۇسخىنىڭ يىل دەۋرى قالدۇرۇلغان بولسىمۇ ئەمما ماددىي پاكىت ساقلىنىپ قالمىغان. نۆۋەتتە كورىيە دۆلەتلىك مەركەز كۇتۇپخانىسىنىڭ يىشەن يادىكارلىقلار بۆلمىدە « راھىب نەن مىڭچۈەننىڭ قەسىدىلىرى »نىڭ بىردىنبىر كېيىن بېسىلغان ئويما بەت نۇسخىسى ساقلانماقتا. بۈگۈنگىچە يېتىپ كەلگەن كورىيە سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىگە تەۋە مېتال مىخ مەتبەئە باسما نۇسخا1377-يىلى چىڭجۇ قىشلىقى ( بۈگۈنكى كورىيەگە تەۋە جۇڭچىڭ ۋىلايىتى تەۋەسىدىكى چىڭجۇ)شىڭدېسى ئىبادەتخانىسىدا بېسىلغان «راھىب بەي يۈن رەتلىگەن بۇددا پىركامىللىرىنىڭ پەندى-نەسىھەتلىرىدىن ئۆرنەكلەر» بولۇپ، قىسقارتىپ «پەندى-نەسىھەتلەر»مۇ دېيىلىدۇ. بۇ كىتابنى شىڭدېسى ئىبادەتخانىسىنىڭ راھىب كالانى بەي يۈن تارىختىن بۇيانقى بۇددا نوملىرىدا سۆزلىنىدىغان ھېكايەتلەرنى توپلاپ باستۇرغان بۇددا پىركامىللىرىنىڭ ئاۋامنى ياخشىلىققا ئۈندەيدەشتە تەربىيىۋى ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ئەسەردۇر. بۇ كىتابنىڭ ئاپتورى راھىب بەي يۈننىڭ راھىبلىق نامى جىڭشيەن(مىلادى 1298-يىلىدىن 1374-يىلىغىچە ياشىغان) بولۇپ، كورىيە خانىدانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدىكى مەشھۇر راھىب. بۇ كىتاب ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئۇنىڭ شاگىرتلىرىدىن شىسەن، داجەن ۋە بىكۇنى مياۋدې تەرىپىدىن بېسىلغان. بۇ كىتاب ئەسلىدە ئىككى قىسىم بولۇپ، ھازىر يىپتا تىكىپ تۈپلەنگەن ئاخىرقى قىسمىلا ساقلىنىپ قالغان. بۇ كىتابنىڭ باسما بەت رامكىسىنىڭ ئېگىزلىكى 24.5سانتىمېتىر، كەڭلىكى 17سانتىمېتىر، قىستۇرما سۆز يېزىلغان، ئەتراپى تاق سقزىقتا رامكىلانغان، بەت رامكىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدا «پەندى-نەسىھەتلەردىن ئۆرنەكلەرنىڭ داۋامى» دېگەن خەت يېزىلغان، بەت ئاستىنىڭ ئوتتۇرىسىغا بەت نومۇرى سېلىنغان. يېرىم بەتتە 11قۇر بولۇپ، ھەربىر قۇرغا 19خەت بېسىلغان. تېكىستنىڭ خەت نۇسخىسى كورىيەنىڭ ئويما بەت باسما خېتىگە قارىغاندا ناچارلىقى چىقىپ تۇرىدۇ، تېكىست قۇرلىرى تەكشى ئەمەس. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، خەت نۇسخىسى، ئويمىكارنىڭ ھۈنىرى ۋە قۇيۇلغان خەتلەر ھەمدە مىخ مەتبەئەنى سىپتا ياساش تېخنىكىسى تازا پىشىپ يېتىلمىگەن. ئوخشاش بىر خەتنىڭ بىرنەچچە يەردە تىزىلغان نۇسخىسى ئوخشاش ئەمەس، ئايرىم خەتلەر بىرقانچە جايدا كەلگەندە ئوخشاش چوڭلۇقتىكى خەتلەر يېتىشمىگەن بولسا كېرەك ئورنىغا چوڭ-كىچىكلىكى تەڭ بولمىغان خەتلەر تىزىلغان. نەتىجىدە تىزىلغان خەتلەرنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى ۋە ئېگىز-پەسلىكى ئوخشاشمىغانلىقتىن، ئۇنىڭ ئۈستىگە تىزىلغان خەتلەر بەك قويۇق بولغانلىقتىن يېرىم بەتتىكى 11قۇردا ئىككىدىن ئۈچكىچە خەت ئاز ياكى كۆپ بولۇپ قالغان. ئوخشاش بىر بەت ئوخشاش بىر قۇردىكى خەتكە سۈرتۈلگەن سىياھنىڭ قېنىق-سۇسلىقىمۇ بىردەك بولمىغاچقا بەزى خەتلەر بەك تۇتۇق بولۇپ قالغان. جىلدنىڭ ئاخىرىدىكى بېغىشلىمىدا : « شۇەنگۇاڭ سەلتەنەتىنىڭ يەتتىنچى يىلى 7-ئاينىڭ -كۈنى چىڭجۇدىكى شىڭدېسى ئىبادەتخانىسىدا قۇيما خەت باسمىسىدا بېسىلدى. ساخاۋەتچىلەر داجەن، شىسەندۇر، بىكۇنى مياۋدې باسقان» دېگەن سۆزلەر يېزىلغان(102). بېغىشلىمىدىكى شۇەنگۇاڭنىڭ يەتتىنچى يىلى شىمالىي يۇەندىكى جاۋزۇڭنىڭ سەلتەنەت يىلنامى بولۇپ، مىڭ سۇلالىسى پادشاھى مىڭ تەيزۇنىڭ خۇڭۋۇ سەلتەنەتىنىڭ ئونىنچى يىلىغا يەنى مىلادى 1377-يىلىغا توغرا كېلىدۇ. بۇ چاغدا يۇەن سۇلالىسى ئاللىقاچان ئاغدۇرۇلغان بولسىمۇ، ئەمما كورىيەلىكلەر يەنىلا شىمالىي يۇەننىڭ سەلتەنەت يىلنامىنى قوللانغان، مۇشۇنىڭدىن بىر يىل كېيىن يەنى مىلادى 1378-يىلىغا كەلگەندىلا كورىيەلىكلەر ئاندىن مىڭ سۇلالىسىنىڭ خۇڭۋۇ سەلتەنەت يىلنامىنى قوللىنىشقا باشلىغان. بېغىشلىمىدا يېزىلغان « قۇيما خەت باسمىسىدا بېسىلدى » دېگىنى ئەمەلىيەتتە مېتالدىن قۇيۇلغان مىخ مەتبەئە خېتىدە بېسىلغىنىنى كۆرسىتىدۇ، مۇتەخەسىسلەرنىڭ تەھلىل يۈرگۈزۈشىچە، بۇ باسما نۇسخا كورىيەنىڭ ھازىرغىچە ساقلىنىۋاتقان يىل دەۋرى بىرقەدەر ئېنىق يېزىلغان ئەڭ بۇرۇنقى مېتال مىخ مەتبەئەدە بېسىلغان كىتاب نۇسخىسى ئىكەن، بۇنىڭدىن مەلۇمكى، كورىيە خانىدانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە مېتالدىن قۇيۇلغان مىخ مەتبەئە باسمىسى قوللىنىلغان. ئەمما ئەينى چاغدا كورىيەنىڭ مېتالدا قۇيۇلغان مىخ مەتبەئە باسمىچىلىقى كۆلەم ھاسىل قىلالمىغان(103). كورىيەنىڭ بۇ ھالىتىنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن ئەينى چاغدا تەشرىپدارلىقتىن كېلىپ چىققان ساداقەتمەن ۋەزىر جېڭ چۇەنداۋ (جېڭ سەنفېڭ، مىلادى 1335-يىلىدىن 1395-يىلىغىچە ياشىغان) كورىيە خانىدانلىقىنىڭ ئاخىرقى ھۆكۈمرانى گۇڭراڭۋاڭغا مەكتۇب سۇنۇپ ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان ھۆكۈمەت باشقۇرۇشىدىكى نەشرىياتچىلىق ئاپپاراتلىرىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ كىتابچىلىق مەھكىمىسى تەسىس قىلىش تەكلىبىنى بەرگەن. ئۇ تەكلىبىدە:«نۆۋەتتە مىخ مەتبەئە باسمىخانىسى قۇرۇش تولىمۇ زۆرۈردۇر، بۇددا نوم-دەستۇرلىرى، تارىخ-تەزكىرە كىتابلىرى، ھەتتا تېببىي دورىگەرلىك قامۇسلىرى، ھەربىي دەستۇرلارنىڭ ھەممىسىنى بېسىش زۆرۈردۇر. ئۆگىنىشكە ھېرىسمەن ئىلىمخۇمارلار كىتابقا تەشنا بولماقتا، ئۇلارنى دەۋردىن ئارقىدا قالدۇرماسلىق كېرەك» دەپ يازغان. بۇ مەكتۇب ئۇنىڭ «سەنفېڭ خاتىرىلىرى»گە كىرگۈزۈلگەن. ئەمما پادشاھ گۇڭراڭۋاڭ ئۇنىڭ تەكلىبىنى قوبۇل قىلىپ كىتابچىلىق مەھكىمىسىنى ئەسلىگە كەلتۈرگەن چاغدا كورىيە خانىدانلىقى ئاللىقاچان ئاغدۇرۇلغان. ئۇزاق ئۆتمەي پادشاھ xxx مۇ ئالەمدىن ئۆتكەن، ئەمەلىيەتتە كىتابچىلىق مەھكىمىسىمۇ ئىشقا كىرىشتۈرۈلمىگەن(104). چاۋشيەن پادشاھى لى فاڭيۇەن ( مىلادى 1401-يىلىدىن 1417-يىلىغىچە تەختتە ئولتۇرغان) تەختتىكى مەزگىلىدە، ئەل ئاسايىشلىققا چۆمگەن، ئىقتىساد روناق تېپىپ ئىلم-پەن، مەدەنىيەت ئىشلىرىمۇ يۈكسەلگەن. چاۋشيەن بىلەن جۇڭگونىڭ مىڭ سۇلالىسى ئىناق دوستلاردىن بولۇپ، ئىقتىساد، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىمۇ ناھايىتى قويۇق بولغان. پادشاھمۇ ئىلىم-پەن، مەدەنىيەت-مائارىپ ئىشلىرىغا ناھايىتى كۆڭۈل بۆلگەن، پادشاھ لى فاڭيۇەن تەيزۇڭ سەلتەنەتىنىڭ 3-يىلى يەنى مىلادى 1403-يىلى ئاستانىدە ( بۈگۈنكى سېئولدا) «خەت قۇيۇش زاۋۇتى» تەسىس قىلىش يارلىقى چۈشۈرگەن، نەتىجىدە 100مىڭ مىس مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇلۇپ كىتابلار باستۇرۇلغان. خەت قۇيۇلىدىغان مېتال ئوردىدىن تەمىنلەنگەندىن سىرت يەنە ۋەزىر-ۋۇزرالار، بەگ-تۆرىلەر ئۆزلىكىدىن تۆمۈر، مىسلارنى خەت قۇيۇشقا ئىئانە قىلىشقا سەپەرۋەر قىلىنغان. 1403-يىل 2-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن 10-ئاينىڭ 9-كۈنىگىچە بولغان مەزگىلدىلا نەچچە يۈزمىڭ مىخ مەتبەئە خەتلىرى قۇيۇلغان. خەت قۇيۇلغان شۇ يىلى ئون بۇرج يىلىنىڭ ئونىنچىسى يەنى بۇرجنىڭ ئاخىرقى يىلى بولغاچقا « كەنجى بۇرج خېتى» دەپ ئاتالغان، بۇ خەتنىڭ نۇسخىلىرى ئوردىدا ساقلانغان «نەزمنامە»، «زوچيۇمىڭ تەفسىرى» نىڭ خەت نۇسخسىنى ئۈلگە قىلىپ قۇيۇلغان، چۈنكى «كەنجى بۇرج خېتى»نىڭ شەكلى بىرقەدەر چوڭ ئىدى. مىخ مەتبەئە خېتىنىڭ خىمىيىلىك تەركىبى مىس، قەلەي، قوغۇشۇن، تۆمۈر ۋە سىنك بىرىكمىسى بولۇپ، كورىيە خانىدانلىقى دەۋرىدە قۇيۇلغان مىس پۇل « شەرقىي دېڭىز تومپۇرى»(خەيدۇڭ تومپۇرى) نىڭ تەركىبىگە يرقىنلاشتۇرۇلغان. 1403-يىلىدىن باشلانغان 50 يىل مابەينىدىكى چاۋشيەننىڭ تەيزۇڭ، شىزۇڭ يىللىرىدا خەت قۇيۇش ۋە كىتاب بېسىشقا ئائىت يارلىق11 قېتىم چۈشۈرۈلگەن، بۇنىڭدىن چاۋشيەننىڭ مىخ مەتبەئە باسمىچىلىقىغا تولىمۇ ئەھمىيەت بەرگەنلىكىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. چاۋشيەندە ئىككىنچى قېتىم 1420-يىلى قۇيۇلغان خەت ئون بۇرجنىڭ يەتتىنچىسىدە قۇيۇلغىنى ئۈچۈن«يەتتىنچى بۇرج خېتى»، دەپ ئاتالغان. كېيىن شىزۇڭ سەلتەنەتىنىڭ 16-يىلىدىكى ئون بۇرجنىڭ بىرىنچىسىدىكى يولۋاس يىلى(مىلادى 1434-يىلى) دا 3-قېتىم قۇيۇلغان خەت «بىرىنچى بۇرجتىكى يولۋاس خېتى» دەپ ئاتالغان. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان كورىيە ئالىملىرى تارىخىي ماتېرىياللار ۋە ۋەسىقىلەردىكى يازما خاتىرىلەرنى ھازىر ساقلىنىۋاتقان مىخ مەتبەئەگە ئائىت ماددىي پاكىتقا بىرلەشتۈرۈپ ھازىرقى زامان پەن-تېخنىكا ۋاسىتىسى ئارقىلىق قەدىمقى چاۋشيەننىڭ مېتال مىخ مەتبەئە خەتلىرىدىكى بىرىكمە مېتال تەركىبىنى ئانالىز قىلغان ھەمدە مېتال مىخ مەتبەئەنىڭ ياسىلىش جەريانىغا تەقلىدىي مەشغۇلات ئېلىپ بارغان. بۇنىڭدىن مەلۇمكى، قەدىمقى چاۋشيەننىڭ مېتال مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى ياساش مەشغۇلات جەريانى مۇنداق بولغان: ① بۇكسۇس ياغىچىغا يېزىلغان خەت نۇسخىسىنىڭ ئۈلگىسى قاپارتما ياغاچ مىخ مەتبەئە خېتى قىلىنغان؛ ② تۆت ئەتراپىغا قىر چىقىرىلغان لاي تەخسە تەييارلىنىپ، لاي تەخسە ئىچى ئوخشاش قېلىپتىكى كاتەكچىلەرگە بۆلۈنگەن؛③ دېڭىز بويىدىكى يۇمشاق لاي پىشۇرۇپ تەييارلىۋېلىنغان؛④ پىشۇرۇپ تەييارلىۋېلىنغان لاي قۇرۇق لاي تەخسىدىكى كاتەكچىلەرگە تەكشى توشقۇزۇلغاندىن كېيىن مۇۋاپىق چىڭدالغان؛⑤ ئويۇۋېلىنغان ياغاچ مىخ مەتبەئە خەتلىرىنىڭ يۈزى لاي تەخسىدىكى كاتەكچىلەرگە چىڭداپ توشقۇزۇلغان لايغا پاتۇرۇپ بېسىلىپ، لايغا كۆپىنكى ھالەتتىكى تەتۈر خەت چىقىرىلىپ، مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇشتا ئىشلىتىلىدىغان لاي مىخ مەتبەئە خېتىنىڭ لاي قېلىپى شەكىللەندۈرۈلگەن؛ ⑥ لاي مىخ مەتبەئە قېلىپى ياغاچ رامكىدىن چىقىرىۋېلىنىپ قۇرۇتۇلغان؛⑦ لاي قېلىپ قۇيمىچىلىقتا ئىشلىتىلىدىغان قاچىغا سېلىنىپ ئېرىتىلگەن مېتال بىرىكمىلىرى قېلىپقا قۇيۇلۇپ بىردىن بىردىن خەت قۇيۇپ چىقىرىلغان ؛ ⑧ قۇيۇپ چىقىرىلغان خەتلەر سىلىق يۇمشاق ئىكەكتە سىلىقدىلىپ ئاندىن خەتنىڭ ئاھاڭ تەرتىپى بويىچە تارتمىلىق ئىشكابقا سېلىنىپ، ئىشكابقا خەتنىڭ نامى يېزىپ ئەسكەرتىلگەندىن كېيىن نابورخانىغا قويۇلغان. ھەر قېتىم خەت قۇيۇلغاندا ئوخشاش بىر خەتتىن نەچچە ئونى قۇيۇپ چىقىرىلغان(105). چاۋشيەن ھۆكۈمىتى مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇپ كىتاب بېسىشقا بەك ئەھمىيەت بەرگەن، شۇڭا مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇشتىن تارتىپ كىتاب بېسىپ تۈپلەشكىچە ناھايىتى قاتتىق ئىش ھالقىسى تەقسىماتى بولغان ھەمدە بۇنىڭغا مەخسۇس خادىم مەسئۇل قىلىنغان. باسمىخانىدا ئويمىكاردىن 14 ئادەم ياغاچ مىخ مەتبەئە قېلىپى ئىشلەشكە مەخسۇس مەسئۇل قىلىنغان؛ ئېرىتىش خادىمىدىن 6 كىشى مېتال ئېرىتىش ئىشلىرىنى باشقۇرغان؛ 8قۇيمىچى مەخسۇس خەت قۇيۇشقا مەسئۇل بولغان؛ خەت تەڭشەيدىغانغا 40 ئادەم ئاجرىتىلىپ مەخسۇس خەت تىزىشقا(نابورچىكلىققا) قويۇلغان؛ يەنە كوررېكتورلۇققا مەخسۇس خادىم ئاجرىتىلغان؛ 20 ئادەم مەخسۇس بېسىشقا مەسئۇل قىلىنغان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە قەغەزچى، ياغاچچى، ئويمىكار، خەت تولۇقلىغۇچى ئەمەلدارلار، كوررېكتورلۇقنى نازارەت قىلغۇچى ئەمەلدارلار، بېسىشنى نازارەت قىلغۇچى ئەمەلدارلار قاتارلىقلار بولۇپ 100دىن ئارتۇق ئادەم بۇ ئىش بىلەن مەشغۇل بولغان. ھۆكۈمەت كىتاب بېسىشنى تەكشۈرىدىغان ئەمەلدارلارنىڭ نەتىجىسىنى باھالاشتا مەخسۇس بەلگىلىمە-چارە تۈزگەن بولۇپ، بېسىلغان كىتاب نۇقسانسىز چىققان بولسا بېسىشنى نازارەت قىلغۇچى ئەمەلدارلارنى ئىنئام بىلەن تارتۇقلىغان. ناۋادا بىر جىلدتا ببىر خەت خاتا بولۇپ قالسا بېسىشنى نازارەت قىلغۇچى ئەمەلدارلار بىلەن خەت تىزغۇچىلار( نابورچىكلار) 30چىۋىق ساۋىلىش جازاسىغا تارتىلغان. ناۋادا بېسىلغان كىتاب خېتى بەك قېنىق ياكى سۇس بولۇپ قالسا بېسىشقا مەسئۇل خادىملارمۇ چىۋىقتا 30 قېتىم ساۋالغان. شۇڭا چاۋشيەندە بېسىلىپ چىققان كىتابنىڭ سۈپىتى ياخشىلانغان، خاتالىقمۇ ناھايىتى ئاز كۆرۈلگەن. چاۋشيەندە بېسىلغان كىتاب-دەستۇرلارنىڭ مەزمۇنى تولۇق بولغاندىن سىرت يەنە خاتا خەتلەر بەك ئاز بولۇپ، سۈتتەك ئاق ۋە چىداملىق كورىيە قەغىزىگە چوڭ نومۇرلۇق خەت بىلەن فورماتى چوڭ قەغەزگە بېسىلغاچقا جۇڭگونىڭ ئوردىسى ۋە زىيالىي، ئۆلىما-ئەللامەلىرىنىڭ يۈكسەك ياخشى باھاسىغا ئېرىشكەن(106). چاۋشيەندە بېسىلغان كىتابلارنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، مىخ مەتبەئە خېتى كۆپ ئىشلىتىلگەن، مىخ مەتبەئە خەتلىرىنىڭ تۈرىمۇ كۆپ بولغان، مىس، تۆمۈر، ياغاچ، چاقچۇق قاتارلىقلاردىن ياسالغان مىخ مەتبەئە خەتلىرى كۆپلەپ ئىشلىتىلگەن. چاۋشيەن مىستىن قۇيۇلغان مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى ئىشلەتكەن دەسلەپكى چاغلاردا بېسىشتا مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى مۇقىملاشتۇرۇش ئۇسۇلى بى شېڭنىڭ شام بىلەن مۇقىملاش ئۇسۇلى بىلەن ئوخشاش بولغان، يەنى مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى تۆمۈردىن ياسالغان باسما تاختىسىغا قۇيۇلغان شامغا پاتۇرۇپ تىزىپ، مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى مىدىراپ كەتمەيدىغان قىلغان. بىراق شامنىڭ يېپىشتۇرۇش كۈچى ناچارراق بولغاچقا، نابورچىكلار خەتنى تىزىپ بولۇپ كىتاب باسقاندا خەت ئورنىدىن قوزغىلىپ كېتىپ، پات-پات خەتنى تەڭشەپ تۇرۇشقا توغرا كەلگەن، بۇ باسمىنىڭ سۈپىتىگە ۋە سانىغا تەسىر يەتكۈزگەن. شۇڭا شىزۇڭ (مىلادى 1419-يىلدىن 1450-يىلىغىچە) بۇنىڭغا چارە قىلىپ ياخشىلاش يارلىقى چۈشۈرگەن. كۆپ يىللار تىرىشچانلىق كۆرسىتىش ئارقىلىق يۇەن سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدە ئۆتكەن ۋاڭ جېن يازغان « دېھقانچىلىق قوللانمىسى» دا تونۇشتۇرۇلغان ئۇسۇل قوللىنىلغان، يەنى تۆمۈر رامكىلىق باسما تاختىسىغا بەت ياسىغاندا ئىشلىتىلىدىغان بەت بىلەن ئوخشاش ئېگىزلىكتىكى بامۇك تاختىيى تىزىپ قۇر ھاسىل قىلىنغان، خەت مۇشۇ قۇرلارغا تىزىلغان، قۇرنىڭ خەت چۈشمەندىغان بوش جايلىرىغا كىچىك ياغاچ شپون(بۇ سۆز نابور مەتبەچىلىكىدە 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرىغىچە ئىشلىتىلگەن ـــ تەرجىمان) قىستۇرۇلۇپ، مىخ مەتبەئە خەتلىرى باسما تاختىغا مۇقىملاشتۇرۇپ چىڭىتىلغان. بىر بەت تىزىلىپ بولۇنغاندىن كېيىن تۈز تاختا بىلەن بەت يۈزى بېسىپ تۈزلىنىپ ئاندىن سىياھ سۈرتۈلگەن. مۇشۇنداق بېسىش مەشغۇلاتىدا بىر ئادەم بىر كۈندە 40 باسما تاۋاق باسالىغان(107). بۇ قېتىمقى تېخنىكا ئۆزگەرتىش باسما سۈپىتىنى ياخشىلاپلا قالماستىن بەلكى بېسىلغان كىتابلارنىڭ سانىنىمۇ ئىلگىرىكىدىن زور دەرىجىدە كۆپەيتىپ، چاۋشيەن مەتبەئەچىلىكىدە مىخ مەتبەئەنىڭ يېتەكچىلىك ئورنىنى تۇرغۇزۇش ۋە بۇ ئىلغار تېخنىكىنى ئومۇملاشتۇرۇشتا ناھايىتى زور رول ئوينىدى. شۈبھىسىزكى، چاۋشيەن مىخ مەتبەئە باسمىچىلىقىنى قوللىنىشقا باشلىغان چاغدىكى مىخ مەتبەئەگە ئائىت ئىدىيە بى شېڭ كەشپ قىلغان لاي مىخ مەتبەئە خېتى بىلەن ۋاڭ جېن ئىشلەتكەن ياغاچ مىخ مەتبەئە خەتلىرىنى ياساش ئىدىيىسىنىڭ رىغبىتىگە ئېرىشتى. كىتابىمىزنىڭ مۇشۇ بابىدا نەقىل قىلىنغان چاۋشيەن لى سۇلالىسىدە ئۆتكەن جىن زۇڭجىنىڭ چاۋشيەننىڭ مىخ مەتبەئەسىنىڭ مەنبەسىگە ئائىت بايانلىرى بۇ نۇقتىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ،گەرچە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ قانداقلارچە ۋە قايسى ئۇسۇلدا جۇڭگودىن چاۋشيەنگە كىرگەنلىكىگە ئائىت يازما تارىخىي ماتېرىياللار بايقالمىغان بولسىمۇ ئۇ مىخ مەتبەئەنىڭ جۇڭگودىن كىرگەنلىكىنى تەن ئالغان، ئەمما مۇتەخەسسىسلەر چاۋشيەنلىك يى تيەن 11-ئەسىردە جۇڭگونىڭ خاڭجۇ شەھرىدە تۇرغان، بۇ دەل بى شېڭنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلغان ۋاقتى، بەلكىم يى تيەن خاڭجۇدا تۇرغان مەزگىلىدە شېن كونىڭ ئەسىرىدىن ياكى جۇڭگولۇق دوستلىرىدىن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپ قىلىنغانلىقىغا ئائىت ئۇچۇرلارنى بىلگەن بولۇشى ھەمدە بۇ تېخنىكىنى چاۋشيەنگە ئېلىپ كەلگەن بولۇشى مۇمكىن، دەپ قاراشماقتا. مەشھۇر مەتبەئە تارىخى تەتقىقاتچىسى چيەن سۈنشۈن ئەپەندى چاۋشيەن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى راۋاجلاندۇرۇشتا ئۈچ تەرەپتىن جۇڭگونىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان، يەنى بىرىنچىدىن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئىدىيىسىدە شەك-شۈبھىسىزكى جۇڭگو ۋەسىقىلىرىنىڭ ياكى ئۇچۇرلىرىنىڭ ئىلھامىغا ئۇچرىغان؛ ئىككىنچىدىن جۇڭگونىڭ پۇل قۇيۇش تېخنىكىسى ۋە ھۈنەر-سەنئىتى بولۇپ، كورىيە خانىدانلىقى سۇزۇڭ سەلتەنەتىنىڭ ئىككىنچى يىلى( مىلادى 1102-يىلى) جۇڭگودىن پۇل قۇيۇش تېخنىكىسى ۋە ھۈنەر-سەنئىتىنى كىرگۈزگەن، بۇ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى قۇيۇشتا كەم بولسا بولمايدۇ؛ ئۈچىنچىدىن جەمئىيەنىڭ كىتابقا بولغان يۈكسەك دەرىجىدىكى ئېھتياجى، پەقەت مىخ مەتبەئەلا بۇنداق ئېھتياج بىلەن تەمىنلەش ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتنى ھەل قىلالايتتى دەپ كۆرسەتكەن ئىدى(108). سۇڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن بى شېڭ مىخ مەتبەئە باسمىچىلىقىنى كەشپ قىلغان چاغدا، جۇڭگو ئويما بەت مەتبەئەسىدىن مىخ مەتبەئەگىچە بولغان نەچچە باسقۇچنى باشتىن كەچۈرگەن، جۇڭگونىڭ بۇ جەھەتتىكى تېخنىكىسىمۇ ئاللىقاچان پىشىپ يېتىلگەن. جۇڭگو ئەمىنىيە(چۈنچيۇ دەۋرى) دەۋرىنىڭ دەسلىپىدىلا پۇل قۇيۇشقا باشلىغان، بۇ سۇڭ دەۋرىگە كەلگەندە 1000يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە تېخنىكا بولۇپ قالغان، بۇ مەزگىلدە پۇل قۇيۇش تېخنىكىسى ۋە ھۈنەر-سەنئىتى جەھەتتە مول تەجرىبىلەرنى توپلىغان، بۇ تەجرىبىلەر ئەلۋەتتە شەرقىي ئاسىيا ئەللىرىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتمەي قالمايدۇ. چيەن سۈنشۈن ئەپەندىنىڭ چاۋشيەننىڭ مېتالدىن مىخ مەتبەئە خېتى قۇيغان ۋاقتى ھەققىدە توختالغىنىدا جۇڭگونىڭ پۇل قۇيۇش تېخنىكىسى ۋە ھۈنەر-سەنئىتىنى ئۆرنەك قىلىش قارىشى ناھايىتى توغرا. جۇڭگو 6-،7-ئەسىرلەردە ئويما بەت مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلغاندىن كېيىن، 11-ئەسىرنىڭ بېشىدا بى شېڭ يەنە تۇنجى بولۇپ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلدى. تېخىمۇ مۇھىم بولغىنى شۇكى، مىخ مەتبەئەدىن پايدىلىنىش ئىدىيىسىنىڭ جۇڭگودا شەكىللىنىشى ۋە ئەمەلىيەتكە ئايلىنىشى دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ خىل ئىدىيە ۋە تېخنىكا ئەمەلىيىتى بى شېڭ بىلەن چاغداش ئالىم شېن كو تەرىپىدىن خاتىرىلىنىپ، بۇ خاتىرىلەر مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئومۇملاشتۇرۇشقا ناھايىتى مۇھىم تۆھپە قوشقان. بى شېڭنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلىش جەريانى ۋە بۇ تېخنىكىدىن خاتىرە قالدۇرۇلغان«مېڭشى باغچىسىدىكى پۈتۈكلەر» ناھايىتى كەڭ تارقالغان ئەسەر. چاۋشيەن بىلەن جۇڭگونىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى ئەزەلدىن ئۈزۈلۈپ قالمىغان، مەتبەئە تېخنىكىسى جەھەتتىكى ئالماشتۇرۇشمۇ خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش. جۇڭگو مەتبەئە تېخنىكىسى جەھەتتە زور ئىلگىرىلەشكە ئېرىشكەن چېغىدا مەتبەئە تېخنىكىسىغا قىزىققان چاۋشيەن بۇ تېخنىكىنى ئالدى بىلەن كىرگۈزمەي قالمايدۇ، چۈنكى چاۋشيەن يېقىن خوشنىسى جۇڭگونىڭ بۇ جەھەتتىكى ئەھۋالىغا ھەر ۋاقىت يېقىندىن دېققەت قىلىدۇ، جۇڭگو مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ چاۋشيەنگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇقەررەر. مىخ مەتبەئە خەتلىرىنىڭ تۈرلىرىنى ئىجاد قىلىش جەھەتتە چاۋشيەننىڭ دەسلەپكى ئىشلەتكەن مىخ مەتبەئەسى جۇڭگونىڭ خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خېتى بولۇپ،خەت(سۆز)بىرلىك قىلىنغان. كېيىنچەرەك چاۋشيەن تىلىغا باب كېلىدىغان بوغۇملۇق يېزىق بولغان« ئاۋام يېزىقى»ئىجاد قىلىنغان، « ئاۋام يېزىقى» قوللىنىلىشقا باشلىغاندىن كېيىن، خەنزۇ يېزىقى بىلەن بوغۇملۇق يېزىق تەڭلا قوللىنىلغان. كىتاب باسقان چاغدا ئەسلىدىكى خەنزۇچە خەت مىخ مەتبەئەسى ئىشلىتىلگەندىن سىرت يەنە مىخ مەتبەئە تۈرىگە بوغۇم تىپىدىكى مىخ مەتبەئە خېتى ـــ « ئاۋام يېزىقى» نىڭ مىخ مەتبەئەسىمۇ قوشۇلغان. 15-ئەسىردە، چاۋشيەندە بوغۇملۇق يېزىقنىڭ مىخ مەتبەئە خېتى ئىجاد قىلىنغان، بۇ ئىلگىرى ئىشلىتىلگەن نوقۇل خەنزۇچە خەت مىخ مەتبەئەسىگە قارىغاندا چاۋشيەن تىلىنىڭ قۇرۇلما ئالاھىدىلىكىگە تېخىمۇ يېقىنلىشىپ، چاۋشيەن تىلىنىڭ فونېتىكا ئالاھىدىلىكىنى تېخىمۇ توغرا ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرگەن، بۇ چاۋشيەن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تەرەققىيات داۋامىدىكى زور ئىلگىرىلەش بولۇپ، چاۋشيەننىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تەرەققىياتىغا قوشقان مۇھىم تۆھپىسىدۇر. مەسىلەن، مىلادى1447-يىلى بېسىلغان«ساكيامونى شەجەرەسىنىڭ تەپسىلىي شەرھى» «بىرىنچى بۇرجتىكى يولۋاس خېتى»دە (مىس مىخ مەتبەئە خېتى) بەت ياسالغاندا خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خېتى بىلەن «ئاۋام يېزىقى»نىڭ مىخ مەتبەئە خېتى بىللە قوللىنىلغان. يەنە مەسىلەن، 1448-يىلى بېسىلغان«شەرق ئېلىنىڭ قېلىپلاشقان قاپىيەسى»مۇ مىس مىخ مەتبەئەدە بەت ياسىلىپ، خەنزۇچە ۋەە «ئاۋام يېزىقى»نىڭ مىخ مەتبەئەسى ئىشلىتىلگەن. 1480-يىلى بېسىلغان«دۇفۇ ھەزرەتلىرى نەزمىلىرىنىڭ ئاۋام يېزىقىدىكى شەرھى» گىمۇ 1455-يىلى قۇيۇلغان مىس مىخ مەتبەئە خېتى ئىشلىتىلگەن بولۇپ، بۇمۇ ھەم خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خېتى ھەم «ئاۋام يېزىقى» نىڭ مىخ مەتبەئە خېتى ئىشلىتىلگەن. 1466-يىلى بېسىلغان«بۇددا ۋەتەمسەكە-مەھاۋەيپۇليەنس سۇترە دەستۇرىنىڭ ئويغىنىش قىسسىسى نومى»مۇ ئوخشاشلا ئىككى خىل يېزىقنىڭ مىخ مەتبەئە خېتى تەڭ ئىشلىتىلگەن(109). شۇنى قەيت قىلىشقا بولىدۇكى، چاۋشيەننىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تەرەققىيات داۋامىدا خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خېتى قوللىنىلىشتىن خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خېتى بىلەن بوغۇملۇق يېزىق مىخ مەتبەئەسى تەڭ قوللىنىلشتەك ئىككى باسقۇچنى باشتىن كەچۈرگەن. مىخ مەتبەئەنىڭ تەرەققىياتى ۋە مۇكەممەللىشىشى ئاخىرقى ھېسابتا ئىپادىلەيدىغان تىل، ئىشلىتىدىغان يېزىق بەلگىلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكىنى ئەكس ئەتتۈرۈدۇ، بۇ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تەرەققىياتىنىڭ قانۇنىيىتىگە پۈتۈنلەي ئۇيغۇن. ئىككىنچى پاراگراف ياپونىيە ئاسىيانىڭ شەرقىدىكى ئارال دۆلىتى بولۇپ، ئېلىمىزنىڭ دېڭىز ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدىغان خوشنىسى. ياپونلار ئۇزاق تارىخىي مەدەنىيەت ئەنئەنىسىگە مىللەت. ئۇلار ئىلگىرى-كېيىن تاسما نەقىشلىك مەدەنىيەت (ئارغامچا سىزىقچا مەدەنىيىتى) ، نېفو مەدەنىيىتى دەۋرىنى باشتىن كەچۈرۈپ، مىلادى 3-ئەسىرگە كەلگەندە جيۇجۇنىڭ شىمالىدا كۈچلۈك ياماتو(شيېماتەي) بەگلىكىنى قۇرغان، مۇشۇ چاغدىن ئېتىبارەن جۇڭگو بىلەن ئالاقە قىلىشقا باشلىغان. مىلادى 3-ئەسىردىن كېيىن ياماتو(داخې) دۆلىتى بېنجۇ ئارىلىنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدا باش كۆتۈرۈشكە باشلىغان، 3- ۋە 4-ئەسىرلەر ئارىلىقىدا بۇ دۆلەتنىڭ ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى تېز تەرەققىي قىلىپ، ياپونىيە دۆلىتىنى شەكىللەندۈرۈدىغان مەركىزىي رايونغا ئايلانغان. بېنجۇ ئارىلى جۇڭگو ۋە چاۋشيەن مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە بەكرەك ئۇچرىغان، 4-ئەسىردىن 5-ئەسىرگىچە چوڭ قۇرۇقلۇقتىن نۇرغۇن دېھقان ۋە ھۈنەرۋەن-كاسپلار ياپونىيەگە بېرىپ يەرلەشكەندە ئىلغار يېزا ئىگىلىك قول سانائىتى ئىشلەپچىقىرىش تېخنىكىسىنى ئېلىپ بارغان. بۇنىڭ ئىچىدە ياپونىيە تارىخىدا «كورىيە تاۋلىغۇچىلىرى» دەپ ئاتالغان چاۋشيەننىڭ ئېرىتىش-تاۋلاش ئۇستىلىرى ۋە «ۋۇ بابكارلىرى» ھەم «خەن بابكارلىرى» دەپ ئاتالغان جۇڭگودىن كەلگەن توقۇمىچىلىق ئۇستىلىرى بار(110). داخې دۆلىتى ئاستا-ئاستا كېڭىيىش ئارقىلىق مىلادى 5-ئەسىردە ياپون ئارىلىنى تەلتۆكۈس بىرلىككە كەلتۈردى. ياپونىيەنىڭ دەسلەپتە يېزىقى يوق ئىدى، كېيىنچە چوڭ قۇرۇقلۇق كۆچمەنلىرىنىڭ كۆپىيىشى بىلەن مىلادى 5-ئەسىرگە كەلگەندە كۇڭ زى تەلىماتى دەستۇرلىرى بەيجى(پىكچى) ئارقىلىق ياپونىيەگە كىرگەن، بۇنىڭ بىلەن خەنزۇ يېزىقى بۇ دۆلەتنىڭ يېزىقى سۈپىتىدە ياپون تىلىنىڭ فونېتىكىسىنى ئىپادىلىگەن. خەنزۇ يېزىقىدا خاتىرىلەنگەن ۋەسىقىلەردىن تارىخىي كىتابلاردىن «پادشاھنامە»، «پادشاھنامەنىڭ داۋامى» قاتارلىقلار بولۇپ، پادشاھلار جەمەتىنىڭ نەسەبى، تارىختىن بۇيانقى پادشاھلارنىڭ نام-شەرىپلىرى، ئورددا ۋە مەقبەرەلەرنىڭ ئەھۋالى قاتارلىقلارغا ئائىت خاتىرىلەردىن ئىبارەت. بۇ كىتابلار گەرچە بۈگۈنگىچە يېتىپ كەلمىگەن بولسىمۇ ئەمما 8-ئەسىردە تاماملانغان تارىخىي كىتاب «بۇرۇنقى ئىشلار پۈتۈكلىرى» بىلەن «ياپونىيە تەزكىرىسى»نىڭ مۇھىم ماتېرىيال ئاساسى بولغان. قەدىمقى ياپونلار ئانىمىزم ( روھچىلىق) غا ئىشىنىدىغان خەلق بولۇپ، كۈن، تاغ، دەريا، دېڭىزلارنىڭ ئىلاھى بولىدۇ، دەپ قارايتتى، بۇ چوڭ قۇرۇقلۇقنىڭ جاي-جايلىرىدا ئېقىپ يۈرگەن شامان دىنىغا ئوخشاپ كېتەتتى. ئەجدادىغا چوقۇنۇش ياپونلار دىنىي ئېتىقادىدا مۇھىم ئورۇندا تۇرغان. مىلادى 6-ئەسىردە بەيجى(پىكچى) پادشاھى ئۆزىنىڭ ئەلچىسىدىن ساكيامونىنىڭ ھەيكىلى بىلەن بۇددا نوملىرىنى ياپونىيەگە ھەدىيە قىلىپ ئەۋەتكەندىن ئېتىبارەن بۇددا دىنى ياپونىيەگە كىرگەن. 6-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا، شاھزادە شېڭدې(شاھزادە شوتوكۇ) پادشاھنىڭ ھوقۇقىنى كۈچەيتىپ،بۇددا دىنىنى دۆلەت دىنى قىلىپ بېكىتىپ كېڭەيتتى، كۇڭ زى تەلىماتىغا ئىلھام بېرىپ جۇڭگونىڭ مەدەنىيەت تۈزۈمىنى ئۆرنەك قىلىپ ئىسلاھات ئېلىپ باردى. ياپونىيە 608- ۋە 609-يىللىرى ئىككى قېتىم ئەلچى،ئوقۇغۇچى، راھىبلارنى جۇڭگونىڭ سۈي سۇلالىسىگە ئەۋەتتى. نەيلياڭ (نارا) دەۋرىدە ياپونىيە بىلەن جۇڭگونىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى يەنىمۇ كۈچەيتىلىپ، جۇڭگودىن كىرگۈزۈلگەن دېھقانچىلىق تېخنىكىلىرى يەنىمۇ كەڭ ئومۇملاشتۇرۇلدى. 630-يىلدىن 894-يىلغىچە بولغان مەزگىللەردە ياپونىيە جۇڭگونىڭ تاڭ سۇلالىسىگە 19 قېتىم ئەلچى ئەۋەتتى. تارىختا مەشھۇر بولغان يۈەنرېن، كۇڭخەي ۋە ئابېي جۇڭمالۈ قاتارلىقلار دەل ئاشۇ دەۋردە جۇڭگوغا ئەۋەتىلگەن ئوقۇغۇچىلاردۇر. ئۇلار دۆلىتىگە قايتقاندىن كېيىن جۇڭگو مەدەنىيىتى ۋە بۇددا دىنىنى تارقىتىش ئۈچۈن تۆھپە قوشقان. بۇ مەزگىلدە ياپونىيە تاڭ سۇلالىسىنىڭ مائارىپ تۈزۈمىنى پۈتۈن كۈچى بىلەن دوراپ مەركەزدە خان جەمەتى بىلىم يۇرتى، جايلاردا دۆلەتلىك بىلىم يۇرتى تەسىس قىلىپ بۇددا دەستۇرلىرى، قانۇن، ئەمرى-مەرۇپ، خەنزۇ ئەدەبىياتى، خەتتاتلىق ۋە ماتىمتىكا ئىلمى قاتارلىقلاردىن تەلىم بېرىشنى يولغا قويدى. بۇ مەزگىلدە بۇددا دىنى ياپونىيەدە تازا گۈللەنگەن بولۇپ، جۇڭگونىڭ بۇددا ئېقىملىرىدىن دەرەنى مەزھىبى بىلەن تيەنتەي مەزھىبى ياپونىيەدە ناھايىتى كەڭ تارقالغان. ياپونىيە بىناكارلىق، رەسساملىق، ئويمىكارلىق ۋە ھۈنەر-سەنئەت ھەمدە كىيىم-كېچەك قاتارلىق جەھەتلەردە تاڭ سۇلالىسىگە تەقلىد قىلغان. ياپونىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىق مەركىزى بولغان نەيلياڭدىكى بىناكارلىق قۇرۇلۇشلىرىمۇ تاڭ دەۋرىدىكى چاڭئەن ۋە لوياڭنىڭ بىناكارلىق قۇرۇلۇشلىرىنىڭ جەۋھەرلىرىنى دوراپ بىنا قىلىنغان. ئەينى چاغدا ياپونىيە مەملىكەت ئىچىدىكى كۈچلەرنى سەپەرۋەر قىلىپ نەيلياڭدىكى دۇڭداسى ئىبادەتخانىسىنى سالدۇرغان. خەنزۇچە نام بېرىلگەن«万叶假名» (كۆپ ياپراقلىق كانا) مۇ دەل مۇشۇ مەزگىلدە بارلىققا كەلگەن. نەيلياڭ دەۋرىدە يەنە تارىخي كىتاب«بۇرۇنقى ئىشلار پۈتۈكلىرى» ۋە ياپونىيەنىڭ كلىماتى، مەھسۇلاتلىرى، تاغ-دەريالىرى تونۇشتۇرۇلغان ئەڭ بۇرۇنقى يەرلىك تەزكىرىسى بولغان « ئۆرپ-ئادەت پۈتۈكلىرى» تاماملانغان. ياپونىيەنىڭ ليەنساڭ دەۋرىدە (كاماكۇرا شاگونلۇقى دەۋرى) (مىلادى1192-يىلىدىن 1333-يىلىغىچە) جۇڭگودىن كىرگەن دىيانا مەزھىبى ھەمدە جۇڭگونىڭ بۇددا دىنى ئاساسىدا تارقىلىپ شەكىللەنگەن سۇكاۋاتى ۋە نىچېرېن مەزھەبلىرى ياپونىيەدە قالتىس روناق تاپقان. تاڭ ۋە سۇڭ سۇلالىلىرىدىن تارقىلىپ كىرگەن پاكلىققا دالالەت قىلىدىغان ئامىتابا تىلاۋەت دەستۇرلىرى ياپونىيەدە تەرەققىي قىلىپ بىرقانچە ئېقىم شەكىللەندۈرگەن. مەسىلەن، گېنكۇنىڭ شاگىرتى جودو مەزھىبىنى بارلىققا كەلتۈرگەن، گېنكۇنىڭ يەنە بىر شاگىرتى چىنلۈەن جودو شىنشو مەزھىبىنى بەرپا قىلغان، بۇ مەزھەب ئىجتىھات بىلەن نوم ئوقۇشنى ئەمەس بەلكى چىن ئەقىدە بىلەن ئامىتا بۇدساتۋاغا قەتئىي ئېتىقاد قىلىشقا ھەمدە خوتۇن-بالىلىرى بىلەن بىللە بۇددانى نۇرلاندۇرۇشقا، گۆشلۈك غىزا يېيىشكە ئىجازەت قىلىشنى تەرغىب قىلغان. بۇ مەزھەب كېيىنچە داگۇ ۋە ھۇنگان ساڭرامى قاتارلىق 15ئېقىمغا بۆلۈنۈپ كەتكەن. يۇقىرىدا بايان قىلىنغان نىچېرېن مەزھىبى مەخسۇس خەنزۇچىدىن تەرجىمە قىلىنغان «ساددارما پۇندارىكا سۇترا» غا ئىخلاس قىلغان ھەم «ساددارما پۇندارىكا سۇترا»نىلا ئوقۇغاندا ۋە «ساددارما پۇندارىكا سۇترا»نىڭ يەتتە خەلىك تېمىسىنى يۇقىرى ئاۋازدا ئوقۇغاندىلا ئاندىن ھاياتلىقنى قۇتۇلدۇرغىلى بولىدۇ، دەپ قارىغان. دىيانا مەزھىبى، جودو مەزھىبى ۋە نىچېرېن مەزھىبىنىڭ مۇرەككەپ سانبۇتىكى (ئەقىدىسى) ۋە مۇراسىمى بولمىغانلىقتىن ھېرىپ ھالىدىن كەتكىچە ئىبادەت قىلمىسىمۇ بۇددالىق مەرتىۋىسىگە ئېرىشكىلى يەنى ئەۋلىيا بولغىلى بولىدۇ، دېگەننى تەرغىب قىلغاچقا سامورايلار ھەمدە ئوتتۇرا-تۆۋەن قاتلامدىكى ئاۋام ئارىسىدا كەڭ تارقالغان(111). سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە، جۇڭگو-ياپونىيە ئوتتۇرىسىدىكى سودا ئالاقىسى روناق تېپىپ تازا كۈچەيگەن، ئەينى چاغدا مەخسۇس ياپونىيەگە قاتناپ سودا قىلىدىغان بىر تۈركۈم سودىگەرلەر بولۇپ، ھەر يىلى دېگىدەك سۇڭ سۇلالىسىنىڭ سودا كېمىلىرى جۇڭگو-ياپونىيە ئاراللىرى ئارىلىقىدا قاتناپ سودا ئالاقىسى قىلىش بىلەن بىللە يەنە جۇڭگولۇقلارنىڭ مەدەنىيەت ۋە تېخنىكىسىنى ياپونىيەگە ئېلىپ بارغان. دېڭىز سودىسىنىڭ گۈللىنىشىگە ئەگىشىپ ئىككى دۆلەتنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئالماشتۇرۇشى ۋە ئۆزئارا تەسىرىمۇ ئۈزلۈكسىز قويۇقلاشتى. مۇشۇنداق شارائىتتا خۇددى ئىقتىساد، مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئالماشتۇرۇشقا ئوخشاش، قەدىمقى ياپونىيە قەغەز ياساش تېخنىكىسى، مەتبەئە تېخنىكىسى جەھەتتىمۇ بىۋاسىتە ياكى ۋاسىتىلىك ھالدا جۇڭگونىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. 5-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا، ياپونىيەدە يەرلىشىپ قالغان جۇڭگولۇق ياكى چاۋشيەنلىك كۆچمەنلەر قەغەز ياساش تېخنىكىسىنى ياپونىيەگە ئېلىپ بارغان(112). مىلادى 610-يىلى تەنخۇي ياپونىيەگە بارغان، ئېيتىشلارغا قارىغاندا ئۇ قەغەز ياساش، سىياھ ياساش ھۈنىرىنى بىلگەندىن باشقا يەنە باشقا ھۈنەرلەرگىمۇ پىششىق ئىدى. شۇڭا ياپونىيەلىكلەر ئۇنىڭغا ناھايىتى يۇقىرى مەرتىۋە بەرگەن، ياپونىيەنىڭ بىر قەدىمىي رەسىمى بولغان « ياپونىيەدە قەغەز ياسىغان ئۈچ ھەزرەتنىڭ رەسىمى»نىڭ دەل ئوتتۇرىسىغا«بېلىق تورىدىن قەغەز ياسىغان» سەيلۈن، سول تەرىپىگە « ياپونىيەدە قەغەز ياساشنى باشلىغان» تەنخۇي، ئوڭ تەرىپىگە تۇنجى بولۇپ شىجيۇ كەنتىدە قەغەز ياساش بىلەن شۇغۇللانغان ۋاڭيۆ چىڭبىڭۋېي سىزىلغان(113). ياپونىيەنىڭ ھازىرغىچە ساقلىنىۋاتقان ئەڭ بۇرۇنقى قەغەزگە يېزىلغان كىتابى مىلادى 609~616-يىللىرىدا شاھزادە شوتوكۇ يازغان ھەم قولدا كۆچۈرۈلگەن«ساددارما پۇندارىكا سۇترانىڭ شەرھى» بولۇپ، بۇنىڭغا ئىشلىتىلگەن قەغەز جۇڭگودىن ئېلىپ كېلىنگەن بولۇشى مۇمكىن. ياپونىيەدە ئەڭ بۇرۇن ئىشلەنگەن قەغەز ھازىر نەيلياڭ(نارا) دىكى ئامبار قورۇسىدا ساقلىنىۋاتىدۇ، بۇ مىلادى 701-يىلىدىكى ئۈچ جايغا ئالاقىدار يەرلىك نوپۇس دەپتىرىنىڭ كەمتۈك قېپىدىن ئىبارەت. ياپونىيە پادشاھ ئوردىسى بۇددا نوملىرىنى كۆچۈرۈش، نوپۇس تىزىملاش ئۈچۈن نۇرغۇن قەغەزگە ئېھتياجى چۈشكەن، ئوردا نوم كۆچۈرۈش ئۈچۈن بىر قېتىمدا 100مىڭ ۋاراق قەغەز ئىشلەتكەچكە، ھۆكۈمەت 701-يىلى مەخسۇس قەغەز ياساشنى باشقۇرۇش ئاپپاراتى تەسىس قىلغان. پايتەختنى كيوتوغا كۆچۈرگەندىن كېيىن مىلادى 806~810-يىللىرى «قەغەز ئىسكىلاتى»تەسىس قىلىش ئارقىلىق ئوردىنى قەغەز بىلەن تەمىنلىگەن. بۈگۈنكى كۈندە، ئامبار قورۇسىدا ئەينى يىللىرى ھۆكۈمەتنىڭ قەغەزگە ئائىت ۋەسىقىلىرى ھېلىھەم ساقلانماقتا. ئەينى چاغدا، ياپونىيە ئوخشاشمىغان نۇرغۇن خام ئەشيادىن پايدىلىنىپ قەغەز ياسىغان، دەسلەپتە قەغەز ياساشقا كەندىر بىلەن بروئۇسسونىتسىيە قاتارلىق ئۆسۈملۈكلەرنى خام ئەشيا قىلغان. ئەمىنلىك دەۋرى( ياپونىيىنىڭ خېيئان سۇلالىسى، مىلادى 794~1185-يىللار) دىن ئېتىبارەن ياپونىيە بروئۇسسونىتسىيە ئۆسۈملۈكى بىلەن ياۋا غاز تېرىسىنى (Wikstroemia Sikokiana) ئاسالىق خام ئەشيا قىلىپ قەغەز ئىشلىگەن، دەسلەپكى ياپونىيە قەغىزىنىڭ ئىشلىنىش ئۇسۇلى جۇڭگونىڭكىگە ئوخشاش بولغان. ئەمىنلىك دەۋرىدە، قەغەز ياساش ياپونىيەنىڭ جاي-جايلىرىغا ئومۇملاشقان. ياپون قەغىزىنىڭ سۈپىتى ياخشى، كۆركەم بولغانلىقتىن سوۋغاتلىق سۈپىتىدە جۇڭگوغىمۇ ئەۋەتىلگەن. ياپونىيە قەغەزچىلىك، سىياھ ياساش جەھەتتىلا جۇڭگونىڭ تەسىرىگە ئۇچراپلا قالماستىن بەلكى ئويما بەت مەتبەئەسى ۋە كىتابنىڭ بەت شەكلى، تۈپلىنىش شەكلى قاتارلىق جەھەتلەردىمۇ بىۋاسىتە جۇڭگونىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. بەزى تەتقىقاتچىلار ياپونىيەنىڭ ھازىر ساقلىنىۋاتقان ئەڭ بالدۇرقى باسما بۇيۇمىنىڭ ماددىي پاكىتى «دەرەنى ئايەتلىرى» بولۇپ، مىلادى 764~770-يىللىرى ئارىلىقىدا ئويما بەت مەتبەئەسىدە بېسىلغان، ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىدىن قارىغاندا جۇڭگونىڭ ئويما بەت مەتبەئەسىگە تەقلىد قىلىنغان دەسلەپكى نۇسخا بولسا كېرەك، بۇ باسما نۇسخىنىڭ باسما تېخنىكىسى دېگەندەك نەفىس ئەمەس، دەپ قاراشماقتا. يەنە نۇرغۇن تەتقىقاتچىلار بۇ نۇسخىنىڭ ياپونىيەدە بېسىلغانلىقىغا گۇمان قىلىشماقتا. چۈنكى بۇ نۇسخىنىڭ بېسىلغان دەۋرىدىن كېيىنكى 200يىلدا ياپونىيەدە يەنە ئويما بەت مەتبەئەسىدە كىتاب بېسىلغانلىقىغا ئائىت تارىخىي يازما خاتىرە يوق، دەپ قاراشماقتا(114). سۇڭ سۇلالىسى جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى زور كۆلەمدە ياپونىيەگە كىرىپ كەڭ كۆلەمدە قوللىنىلغان دەۋردۇر. جۇڭگونىڭ شىمالىي سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىنىڭ دەسلىپىدە جۇڭگو ھۆكۈمىتىنىڭ رىياسەتچىلىكىدە تارىختىكى تۇنجى بۇددا نوملىرى دىۋانى بولغان «كەيباۋ نوملىرى دىۋانى» بېسىلغان، شۇنىڭدىن كېيىن ئۇزاق ئۆتمەي سۇڭ تەيزۇڭ بۇ نومنىڭ بىرىنى ياپونىيەلىك راھىب چونېنغا ھەدىيە قىلغان ھەمدە راھىب چونېن بۇ نىسخىنى ياپونىيەگە ئېلىپ كەتكەن. راھىب چونېن ياپونىيە شەرقىي چوڭ ئىبادەتخانىسىنىڭ راھىب كالان ئاچارياسى بولۇپ، يۇڭگۇەن سەلتەنەتىنىىڭ بىرىنچى يىلى(مىلادى 983-يىلى) 8-ئايدا 6 شاگىرتىنى باشلاپ سۇڭ سۇلالىسىنىڭ سودا كېمىسى بىلەن جۇڭگوغا كەلگەن، ئۇ جېجياڭنىڭ تەيجۇدا قۇرۇقلۇققا چىقىپ، بۇددا دىنىنىڭ مەشھۇر تاۋابگاھى ۋۇتەيشەننى تاۋاب قىلغان، شۇ يىلى 10-ئايدا ئاستانىگە كىرىش ئىجازىتى ئالغاندىن كېيىن ئوردىغا كىرىپ تەيزۇڭغا كۆرۈنۈش قىلغان ھەمدە پادشاھنىڭ سورىغانلىرىغا جاۋاب بېرىپ ھالرەڭ تون( شاھانە كاسايا) ئىنئامغا ئېرىشكەن، شۇنىڭدەك يەنە راھىب كالان ئاچاريالىق ئۇنۋانىنى قوبۇل قىلغان. 984-يىلى 3-ئايدا ئاستانىدىكى چوڭ-كىچىك ئىبادەتخانىلارنى تاۋاب قىلغاندىن كېيىن ۋۇتەيشەن، لوياڭ، لۇڭمېن قاتارلىق جايلاردىكى بۇددا تاۋابگاھىنى زىيارەت قىلىپ، ئاندىن كۇەنخې سەلتەنەتىنىڭ 2- يىلى (مىلادى986-يىلى) ياپونىيەگە قايتقان. ئۇ ياپونىيەگە ئېلىپ قايتقان سوۋغاتلىق بۇيۇملاردىن سۇڭ تەيزۇ ھەدىيە قىلغان 286جىلد بۇددا نومى قاتارلىقلار بار ئىدى. شۇ مەزگىللەردە ياپونىيەنىڭ بۇددا نومىغا بولغان ئېھتياجى بەك زور بولغانلىقتىن راھىب چونېن ئېلىپ بارغان نوم ياپونىيەنىڭ مەتبەئەچىلىكىنى يۈكسەلدۈرۈشتە ناھايىتى زور تۈرتكىلىك رول ئوينىغان. يازمامەنبەلەردە خاتىرىلىنىشىچە ياپونىيەدىكى جودو مەزھىبى بۇددا دىنى ئەھكاملىرىدىن «ساددارما پۇندارىكا سۇترا»نى ئاساس قىلغاچقا، مىلادى 1009-يىلى ياپونىيەدە مىڭ نۇسخا «ساددارما پۇندارىكا سۇترا» بېسىلغان، 1014-يىلى يەنە مىڭ نۇسخا بېسىلغان، بۇ نوملارنىڭ تۈپلىنىش ئۇسۇلى يۇقىرىدا ئېيتقىنىمىزدەك «كەيباۋ نوملار دىۋانى» نىڭكىگە ئوخشىشىپ كەتكەن. ياپونىيە راھىبلىرىمۇ ئەينى چاغدا خۇددى جۇڭگولۇق راھىبلارغا ئوخشاشلا نوم كۆچۈرسە ياكى باستۇرسا چەكسىز ساۋاب تاپىدۇ، ئەل-يۇرت ئەمىن تېپىپ، بالايىئاپەت تۈگەپ خەلق ئاسايىشلىقتا ئۆتۈدۇ، دەپ قارىغان. شۇڭا مەتبەئە تېخنىكىسى ناھايىتى تېزلا جەمئىيەتنىڭ قوبۇل قىلىشىغا ئېرىشىپ كەڭ تۈردە ئومۇملاشقان. ئادەتتە بۇ ياپونىيەنىڭ رەسمىي كىتاب بېسىشىنىڭ باشلىنىشى، دەپ قارىلىدۇ، ئەينى چاغدا نەيلياڭ (نارا) بىلەن كيوتودىكى ھەرقايسى چوڭ ئىبادەتخانىلار بەس-بەستە نوم بېسىش بىلەن مەشغۇل بولغان(115). ياپونىيەدە دەسلەپتە بېسىلغان كىتابلار مەيلى بۇددا نوملىرى بولسۇن ياكى كۇڭ زى تەلىماتى دەستۇرلىرى بولسۇن ۋە ياكى تېبابەت قاتارلىق باشقا كىتابلار بولسۇن خەنزۇ يېزىقىدا بولسىمۇ ئەمما ئوقۇلۇشى باشقىچە ئىدى. شۇڭا كىتابتىكى تېكىست ئارىلىرىغا«ئۆلچەملىك ئوقۇش»، «سىيلىق ئوقۇش» ياكى «ياپونچە ئوقۇش» دېگەن خەتلەر ئويۇپ قويۇلغان. يۇەنخېڭنىڭ بىرىنچى يىلى (مىلادى 1311-يىلى) نىڭ بېشىدا، تۇنجى قېتىم تۈز كانالىق « قاراڭغۇ جىلغىدىكىلەرنىڭ سۆزلىرىدىن ئۈزۈندە» بارلىققا كەلگەن، ئارىدىن 20نەچچە يىللار ئۆتكەندىن كېيىن پارچە كانالىق «چۈشتىكى سوئال-جاۋابلار خاتىرىسى» بېسىلغان(116). جۇڭگونىڭ يۇەن دەۋرىدە، بۇددا نومىدىن باشقا دەستۇرلار ۋە كىتابلارمۇ ياپونىيەگە تېخىمۇ كۆپلەپ كىرگەن. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەدەبىيات، كۇڭ زى تەلىماتى دەستۇرلىرى ۋە تېبابەتكە ئائىت ئەسەرلەر بار ئىدى. بۇ ئەسەرلەر ياپونىيە كىتابخانلىرىنى بەك جەلپ قىلغاچقا بۇنداق ئەسەرلەرگە بولغان ئېھتياجمۇ زور بولغان، بۇ كىتابلارنىڭ ياپونىيەدە كۆپلەپ بېسىلىشى ياپونىيە مەتبەئەچىلىكىنىڭ تەرەققىياتىنى يۈكسەلدۈرگەن. مىلادى 1325-يىلى ياپونىيەدە جۇڭگولۇق شائىرلارنىڭ شېئىرلار توپلىمىدىن « قەھرىتان تاغلىقتىكى نەزمىلەر» بېسىلدى، بۇ ياپونىيەدە بۇددا دىنى نوملىرىدىن باشقا كىتاب بېسىلغانلىقى ھەققىدىكى ئەڭ بۇرۇنقى يازما خاتىرىدۇر. مىلادى 1364-يىلى ياپونىيە تۇنجى كۇڭ زى تەلىماتى دەستۇرى«مۇھاكىمە ۋە بايان» بېسىلدى. خاتىرىلەرگە قارىغاندا، ياپونىيەنىڭ كيوتودىكى بەش تاغ ( ياپونىيەنىڭ بۇددا ساھەسىدىكىلەر كيوتو بىلەن كاماكۇرادىن ئىبارەت ئىككى جايدىكى ئوخشاش بىر مەزھەبكە تەۋە نەنچەنسى ساڭرامى، تېنرىيۇجى ساڭرامى، جيەنرېنسى ساڭرامى، دۇڭفۇسى ساڭرامى ۋە ۋەنشۇسى ساڭرامىدىن ئىبارەت دىيانا مەزھىبىنىڭ بەش چوڭ ساڭرامىنى بەش تاغ، دەپ ئاتىشىدۇ) دا جۇڭگونىڭ 80 گە يېقىن ئەسىرىنى باسقان، بۇ كىتابلارنى بېسىشتا جۇڭگودا بېسىلغان نۇسخىسى ئاساس قىلىنغان بولۇپ، ئىلگىرىكىدەك قوليازما نۇسخا ئىشلىتىلمەستىن بەلكى سۇڭ سۇلالىسىدە ئىشلىتىلگەن نۇسخىغا ئوخشاپ كېتىدىغان چاسا نۇسخا ئىشلىتىلگەن.كىتابلارنىڭ بەت شەكلى بىلەن تۈپلىنىشى جۇڭگونىڭكىگە تەقلىد قىلىنغان. بەش تاغ باستۇرغان كىتابنىڭ بېسىلغان ۋاقتى كاماكۇرا دەۋرىنىڭ ئاخىرىدىن شىدىڭنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىگىچە بولغان 200 يىلدىن كۆپ ۋاقىتتۇر. باسمىچىلىقى ئەڭ گۈللەنگەن ۋاقىتتا كىتاب بېسىشقا رىياسەتچىلىك قىلغان بەش تاغ راھىبلىرىنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك خەنزۇ تىل-يېزىقىغا پىششىق بولغان ئۆلىما-ئەللامە راھىبلار بولغان. بەش تاغدا بېسىلغان كىتابلار يۇەن سۇلالىسى نۇسخىسىنى ئاساس قىلغان، شۇڭا بېسىلغان كىتابلار ئەسلىي نۇسخىسىدىن پەرقلەندۈرگۈسىز چىققان بولۇپ، ئويما بەت ۋە بېسىش جەھەتتىكى نەفىسلىكى بىلەن مەشھۇر بولغان، مۇشۇنىڭ ئۈچۈن بولسا كېرەك، بۇ كىتابلار«بەش تاغ باسمىسى» دەپ نام ئالغان، بەش تاغ باسمىسىنىڭ ياپونىيە مەتبەئە تارىخدا تۇتقان ئورنى ناھايىتى يۇقىرى بولغان. بەش تاغ ئىبادەتخانىلىرىدا جەمئىي 79پارچە دەھرىي كىتاب بېسىلغان بولۇپ، كۆپىنچىسى جۇڭگو شائىرلىرىنىڭ نەزملەر توپلىمى بولغان. جۇڭگونىڭ ئويما بەت مەتبەئە ئىشچىلىرى بەش تاغ باسمىسىغا ناھايىتى زور تۆھپىلەرنى قوشقان، ئۇلار ياپونىيە مەتبەئە بۇيۇملىرىنى كۆپەيتىپلا قالماستىن بەلكى سۈپىتىنىمۇ زور دەرىجىدە ياخشىلىغان. بەش تاغ باسمىسىنىڭ ھازىر ساقلىنىپ قالغانلىرىمۇ ناھايىتى كۆپ بولۇپ، 300 خىلدىن ئاشىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە «ھەزرىتى دۇفۇ نەزملىرىنىڭ دىۋانى»، « تاغ جىلغىلىرىغا ئوقۇلغان نەزملەر دىۋانى» ۋەكىللىك ئەسەرلەردۇر. بۇ مەزگىلدە، جۇڭگودا ئىچكىي ئۇرۇش بولۇۋاتقاچقا، خەلق ئىچىدىكى نۇرغۇن ئويمىكار، مەتبەئە ئۇستىلىرى ياپونىيەنىڭ بۇ جەھەتتىكى ئېھتىياجىغا ماسلىشىپ دېڭىزدىن ئۆتۈپ ياپونىيەگە بارغان. جۇڭگونىڭ يۇەن سۇلالىسىدىن مىڭ سۇلالىسىگىچە بولغان مەزگىلدە 50تىن ئارتۇق جۇڭگولۇق مەتبەئە مۇتەخەسسىسلىرى ياپونىيەنىڭ ھەرقايسى چوڭ ئىبادەتخانىلىرىنىڭ تەكلىبىگە بىنائەن ياپونىيەگە بېرىپ بۇددا نوملىرىنى ۋە باشقا دەھرىي كىتابلارنى بېسىش بىلەن مەشغۇل بولغان. بۇ جۇڭگولۇق ئويمىكارلار ۋە مەتبەئە ئۇستىلىرىنىڭ تىرىشچانلىقى تۈپەيلىدىن ياپونىيە مەتبەئەچىلىكى زور تەرەققىياتلارغا ئېرىشىپ، ياپونىيە تاڭ ئۇسلۇبىدىكى مەتبەئەچىلىكىنىڭ ئالتۇن دەۋرى بارلىققا كەلگەن(117).
ياپونىيەنىڭ مىخ مەتبەئە باسمىچىلىقىنى كىرگۈزگەن ۋە ئىشلەتكەن ۋاقتى سەل كېيىنرەك بولۇپ، 16-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىلا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئىشلىتىشكە باشلىغان. مىخ مەتبەئە ياپونىيەگە ئىككى خىل يول ئارقىلىق كىرگەن: بىرى، تويوتومى ھىدېيوشى(فېڭچېن شيۇجى) چاۋشيەنگە تاجاۋۇز قىلغاندا چاۋشيەندىن مىخ مەتبەئە خەتلىرى بىلەن باسما ئەسلىھەلىرىنى ئېلىپ كەتكەن. يەنە بىرى، ئىتالىيە ئېسۇئىت جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى ۋانلئان ھىندىستاننىڭ گوئا دېگەن يېرىدىن ئالغاچ كەلگەن. مىلادى 1592-يىلى تويوموتى ھىدېيوشى چاۋشيەنگە تاجاۋۇز قىلغاندا سېئولدىكى باسمىخانىدا مىس مەتبەئە خەتلىرى بىلەن باسما ئەسلىھەلىرىنى بايقىغان. شۇڭا ئۇ چاۋشيەننىڭ قىممەتلىك بۇيۇملىرى بىلەن كىتاب-قامۇسلىرىنى ھەمدە مىخ مەتبەئە خەتلىرى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسىنى ياپونىيەگە ئېلىپ كېتىپ ساموراي خوياڭچېڭ ئالىيلىرىغا ھەدىيە قىلغان. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ياپونىيە مىخ مەتبەئە باسمىسى، دەيدىغان تېخنىكىنىڭ بارلىقىنى بىلگەن ھەم 1593-يىلى مىخ مەتبەئەدە «قەدىمىقى ۋاپانامە»نى بېسىپ چىققان، بۇ ياپونىيەنىڭ تۇنجى مىخ مەتبەئەدە بېسىلغان كىتابى بولسىمۇ ئەمما ھازىرغىچە يېتىپ كېلەلمىگەن. تويوموتى ھىدېيوشى چاۋشيەندىن ئېلىپ كەتكەن مىخ مەتبەئە خەتلىرى مىستىن ياسالغان، ئەمما ياپونىيەنىڭ مىس مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىدىن تولۇق پايدىلىنالمىغاچقا مىس مىخ مەتبەئە خېتىگە تەقلىد قىلىپ ياغاچتىن مىخ مەتبەئە خېتى ياساپ ئىشلەتكەن. شۇنداقتىمۇ چاۋشيەندىن ئېلىپ كېتىلگەن مىخ مەتبەئە خېتى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ياپونىيەدە ئومۇملىشىشىدا مۇھىم رول ئوينىغان. 1597-يىلى(چىڭچاڭنىڭ 2-يىلى) ياپونىيە سامورايى چاۋشيەننىڭ مىس مىخ مەتبەئە خېتىنى ئۆرنەك قىلىپ ياغاچتىن مىخ مەتبەئە خېتى ياساش پەرمانى چۈشۈرگەن ھەمدە بۇ مىخ مەتبەئە خېتى بىلەن «گۈزەللىك مۇساپىسى»، «ئىلىم پەندى-نەسىھەتلىرى» بېسىلغان. 1599-يىلى يەنە ياغاچ مىخ مەتبەئە خېتى بىلەن «قامۇس»، «ماداراچىلىق»قاتارلىق يەتتە تۈرلۈك كىتاب-دەستۇر باسقان، بۇ ياغاچ مىخ مەتبەئە باسمىسى «چىڭچاڭ مەتبەئە نۇسخىسى» دەپ ئاتالغان. 1599-يىلى(چىڭچاڭنىڭ 4-يىلى) توكوگاۋا ئېياسۇ (دېچۇەن جياكاڭ) كيوتودىكى فۇجيەندە ئولتۇراقلاشقاندىن كېيىن يۇەنگۇاڭسى ئىبادەتخانىسىنىڭ راھىبىلىرىنى 100مىڭدىن ئارتۇق ياغاچ مىخ مەتبەئە خېتى ياساشقا بۇيرۇغان، توكوگاۋا ئېياسۇنىڭ بۇيرۇقىغا بىنائەن مىخ مەتبەئەدە « كۇڭ زىنىڭ پەندى-نەسىھەتلىرى» بېسىلغان. كېيىنچە يەنە مۇشۇ مىخ مەتبەئە خەتلىرىدە ئىلگىرى-كېيىن «ئۈچ خىل كىتابلار»، «جېنگۇەن يىللىرىدىكى مۇھىم ھۆججەتلەر»،«ئالتە خىل ھەربىي تاكتىكا»،«پالنامە» قاتارلىق دەستۇرلار بېسىلغان، بۇ قېتىم بېسىلغان كىتابلار «فۇجيەن مەتبەئە نۇسخىسى»نامىدا ئاتالغان. بۇ مىخ مەتبەئەلەر ھازىر كيوتو شەھىرىنىڭ زوجىڭ رايونىدىكى دىيانا مەزھىبىنىڭ مىڭشەن يۇەنگۇاڭسى ئىبادەتخانىسىدا ساقلانماقتا(118). فۇجيەن مەتبەئە نۇسخىسىدىكى مىخ مەتبەئە خەتلىرى ياپونىيە مىخ مەتبەئە تارىخىدا ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ مىخ مەتبەئە خەتلىرىدە خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خەتلىرىدىن باشقا يەنە ياپونىيە كانا يېزىقىنىڭ مىخ مەتبەئە خەتلىرىمۇ بار. خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خەتلىرى چوڭ-كىچىك ئىككى تۈرگە بۆلۈنگەن، چوڭى تېكىستكە، كىچىكى ئىزاھاتقا ئىشلىتىلگەن. يەنە ھەرخىل تىنىش بەلگىلىرىمۇ بار. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، بۇ مەزگىلدە ياپونىيە ئىشلەتكەن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى خېلىلا مۇكەممەل پىشىپ يېتىلگەن. ياپونىيە ئىجاد قىلىپ ياسىغان كانا يېزىقىنىڭ مىخ مەتبەئەسى ياپون تىلىنىڭ قۇرۇلمىسىغا تېخىمۇ ئۇيغۇن بولۇپ، بوغۇم بىرلىكىدىكى مىخ مەتبەئە خېتىدۇر، بۇلار خەنزۇچە مىخ مەتبەئە خەتلىرى بىلەن ئوخشاش بىر بەتتە بىللە قوللىنىلىپ، ياپون ئەدەبىي تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئۇيغۇنلاشتۇرۇلغان، بۇ مىخ مەتبەئەنىڭ تەرەققىيات تارىخىدا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. مىلادى 1605-يىلى(چىڭچاڭنىڭ 10-يىلى) توكوگاۋا ئېياسۇنىڭ بۇيرۇقى بىلەن گۇاڭيۇەنسى ئىبادەتخانىسىدا «كېيىنكى خەننامە»نىڭ خەت شەكلى بويىچە چوڭ-كىچىك نۇسخىدا مىستىن مىخ مەتبەئە خەتلىرى قۇيۇلغان. بۇ بىر زور قۇرۇلۇش بولۇپ، 1606-يىلى تاماملانغاندا تېكىستكە ئىشلىتىلىدىغان 55360خەت، ئىزاھاتقا ئىشلىتىلىدىغان 35895خەت، جەمئىي 91255خەت قۇيۇلغان. بۇ قېتىم مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇش ئىشلىرىنىڭ تېخنىكا ھالقىلىرىغا جۇڭگولۇق لىن ۋۇگۇەن دېگەن كىشى رىياسەتچىلىك قىلغان، بۇ ياپونىيە تۇنجى قېتىم مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇش بولۇپ قالغان(119). ياپونىيەنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىدا دەسلەپتە خەنزۇچە خەت ئىشلىتىلگەن بولسا كېيىنچە خەنزۇچە خەت بىلەن كانا يېزىقىنىڭ خېتى بىللە ئىشلىتىلگەن، بۇ دۆلەتنىڭ مىخ مەتبەئە ئىدىيىسىمۇ ۋاسىتىلىك ھالدا جۇڭگونىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. جۇڭگولۇق ئويمىكارلار ۋە مىخ مەتبەئە ئۇستىلىرىمۇ مىخ مەتبەئەنىڭ ياپونىيەدە ئومۇملىشىشىنى ئىلگىرى سۈرۈش جەھەتتە مۇھىم رول ئوينىغان بولۇشى مۇمكىن. بۇنىڭدىن سىرت يەنە، 1590-يىلى ئىتالىيە ئېسۇئىت جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى ۋانلئان ھىندىستاننىڭ گوئا دېگەن يېرىدىن ياپونىيەگە كەلگەندە دىنىي جەمئىيەتنىڭ ئوقۇشلۇقىنى بېسىش ئۈچۈن مىخ مەتبەئە باسما ماشىنىسىنى بىللە ئالغاچ كەلگەن ھەمدە1591-يىلى ياپونىيەدە تۇنجى بولۇپ ياۋروپا يېزىقىدىكى مەتبەئە بۇيۇمى «پەيغەمبەرلەر قىسسىسى »نى باسقان. ئەينى چاغدا ياپونىيە ئەجنەبىيلەرنى چەتكە قېقىش سىياسىتى يۈرگۈزىدىغان بولغاچقا خرىستيان دىنى تەرغىباتىنى قاتتىق مەنئىي قىلغان، شۇڭا گەرچە كېيىنچە جيۇجۇ رايونىدا داۋاملىق خرىستيان دىنى مەتبەئە بۇيۇملىرى داۋاملىق بېسىلغان بولسىمۇ ئەمما ياۋروپا يېزىقىنىڭ تەسىرى چوڭ بولمىغان. ئۈچىنچى پاراگراف جۇڭگولۇقلار ياۋروپالىقلاردىن تەخمىنەن 800يىل بۇرۇن ئويما مەتبەئە تېخنىكىسىنى قوللىنىشقا باشلىغان، بى شېڭ كەشپ قىلغان مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىمۇ گۇتتېنبېرگ قوغۇشۇن مەتبەئەسىدىن 400يىل بۇرۇن، خەنزۇچە، فارسچە ۋە غەرب يازما مەنبەلىرىدىمۇ بۇ ھەقتە ناھايىتى ئېنىق خاتىرىلەر بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە جۇڭگونىڭ سانسىزلىغان مەتبەئە بۇيۇمىدىن ئىبارەت ماددىي پاكىتىمۇ زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن. ئويما مەتبەئە بىلەن مىخ مەتبەئەنىڭ مەتبەئەچىلىك ئىدىيىسى تۈپتىن ئوخشىمايدۇ، ئالدىنقىسىدا پۈتۈن بىر بەت رەسىم ياكى تېكىست بىر پارچە تاختايغا ئويۇلىدۇ، ئەمما كېيىنكىسىدە بولسا ھەر بىر يېزىق بەلگىسى بىر تال مەتبەئە ھەرپى قىلىپ ئويۇلۇپ تېكىستنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسەنتىزىلىدۇ، بى شېڭ تۇنجى بولۇپ كەشپ قىلغان خەنزۇچە خەتنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىدا خەنزۇ يېزىقىنىڭ ئەڭ كىچىك يېزىق بەلگىسى سۆز يەنى خەت بىرلىك قىلىپ ئايرىلىپ، مۇشۇ بىرلىك بويىچە مىخ مەتبەئە ياساش ئىدىيىسى بارلىققا كەلتۈرۈلگەن، مانا بۇ مىخ مەتبەئەنى كەشپ قىلىش جەريانىنىڭ ھەممىدىن بەكرەك ئىجادكارلىققا ئىگە قىسىمى. مانا مۇشۇنداق ئىدىيىنىڭ تارقىلىشى نەتىجىسىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇ مەدەنىيىتى بىلەن ئوخشاشمايدىغان مەدەنىيەتكە ۋە تىلغا ئىگە مىللەتلەر ئولتۇراقلاشقان رايونلاردا مەتبەئە تېخنىكىسى تارقىلىپ ۋە ئۆزگەرتىلىپ، غەربىي يۇرتقا ۋە تېخىمۇ يىراق ياۋروپاغا تارقىلالىغان. دۇنخۇاڭدىن ئۇيغۇرچە ۋە تاڭغۇتچە زور مىقداردىكى مىخ مەتبەئەدە بېسىلغان مەتبەئە بۇيۇمىنىڭ تېپىلىشى بۇ نۇقتىنى تولۇق ئىسپاتلاپ بەردى. جۇڭگونىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونىدا كەشپ قىلىنغان مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ يىل دەۋرى ھەم مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە كەشپ قىلىنىپ يۇەن دەۋرىگىچە بولغان بۇ نەچچە يۈز يىلدا قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرىنى ئىلىم ساھەسى بىردەك ئېتىراپ قىلغان. ئەمما جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى (بولۇپمۇ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى) جەھەتتە ياۋروپاغا تەسىر كۆرسەتكەنلىكى يەنىلا ناھايىتى مۇجىمەل، چۈنكى مۇشۇ كەمگىچە بۇ ئىككىسىنىڭ ئارىسىدا بىۋاسىتە ئالاقە بولغانلىقىغا ئائىت ئېنىق تارىخىي يازما خاتىرە بايقالمىدى. لېكىن ياۋرو-ئاسىيا قۇرۇقلۇقىدا ناھايىتى قەدىم زامانلاردىن بېرى مەۋجۇد بولۇپ كېلىۋاتقان مىللەتلەرنىڭ كۆچۈشى ھەم شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدا باشتىن-ئاخىر ئىقتىساد، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشلار بولۇپ تۇرغانلىقىدەك تارىخىي پاكىتتىن قارىغاندا شەرق مەتبەئە تېخنىكىسى بىلەن غەرب مەتبەئە تېخنىكىسى ئوتتۇرىسىدا ھېچقانداق ئالاقە بولمىغان، دەپ كېسىپ ئېيتىشنىڭ ھېچقانداق ئاساسى يوق. قەدىمقى زاماندا شەرق ۋە غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالاقىسى يازما ھۆججەت، ماددىي پاكىت، ئاغزاكى يەتكۈزۈش قاتارلىق تۈرلۈك ئۇسۇل ئارقىلىق ئورۇندالغان، ئەمما ھەربىر كونكرېت تارىخىي ۋەقەلەر ياكى ئالماشتۇرۇشلار ھەققىدە كېيىنكىلەرگە ئېنىق يازما خاتىرىلەر قالدۇرۇلمىغان. شۇنداق خاتىرىلەر يېزىپ قالدۇرۇلغان، دېيىلگەندىمۇ ئىنسانىيەت تارىخىدىكى تالاي مالىمانچىلىقلاردا قانچىلىكى ساقلىنىپ قالالىسۇن؟ شۇڭا، شەرق بىلەن غەربنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈستىدە مۇھاكىمە يۈرگۈزگەندە مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ تارقىلىشىغا ئائىت «ئېنىق يىل خاتىرىسى»گىلا ئېسىلىۋېلىش بىلەن چەكلىنىپ قالماستىن بەلكى شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدا مەۋجۇد بولۇپ كەلگەن ئومۇمىيلىقى، ئىزچىللىقى بولغان مەدەنىيەت ۋە ئىقتىسادىي ئالاقىدىن ئىبارەت ئارقا كۆرۈنۈشنى چىقىش قىلىپ ئىزدەنگەندىلا ئاندىن ئەقىلغا مۇۋاپىق يەكۈنگە يېقىنلاشقىلى بولۇشى مۇمكىن. شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدىكى ئالاقىنى ناھايىتى يىراق قەدىمدىن ئىزدەشكە بولىدۇ. ئارخېئولوگىيىلىك ماتېرىياللار ۋە قەدىمىي رىۋايەتلەردىن مەلۇمكى، ئەمىنىيە، يېغىلىق ( چۈنچيۇ بەگلىكى ۋە جەنگو بەگلىكى) دەۋرلىرىدىلا شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدا ئالاقە باشلانغان. شۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئالاقىلەر زادىلا ئۈزۈلۈپ قالمىدى. جۇڭگونىڭ تۆت چوڭ كەشپىياتىنىڭ بىرى بولغان قەغەز ياساش تېخنىكىسى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىگە قوشۇلغان مۇھىم تۆھپە. قەغەزنىڭ كەشپ قىلىنىشى بىلەن بىلىمنىڭ ساقلىنىپ قېلىشى ۋە تارقىلىشىغا مۇھىم شەرت-شارائىت ھازىرلىنىپ، مەدەنىيەت، ئىلىم-پەن تەرەققىياتىنىڭ ئىلگىرى سۈرۈلۈشى پايدىلىق مۇھىتقا ئېرىشتى. قەغەز ياساش تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشىمۇ جۇڭگونىڭ باشقا كەشپىياتىغا ئوخشاشلا يىپەك يولىنى بويلاپ تەدرىجىي غەربكە سۈرۈلگەن. قەغەزچىلىك تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىش تارىخىنى تونۇپ يەتكەن ئاساستا مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىش لىنىيىسى مەسىلىسىنى تەتقىق قىلغاندا ئىلمىي يەكۈنگە ئېرىشىش مۇمكىن. (1) قەغەزنىڭ غەربىي يۇرتتا دەسلەپكى ئىشلىتىلىشى ۋە غەربكە تارقىلىشى ناھايىتى قەدىمقى زامانلاردىلا جۇڭگودىن باشلانغان بىر يول ئوتتۇرا ئاسىيا، غەربىي ئاسىيا، ئافرىقا ۋە ياۋروپادىكى نۇرغۇن ئەللەر ۋە رايونلارغا قۇرۇقلۇق ئارقىلىق تۇتىشىپ، جۇڭگونىڭ بۇ ئەل ۋە رايونلار بىلەن بولغان ئالاقىسى ناھايىتى قويۇق بولغان. بۇ يول 19-ئەسىردىن ئېتىبارەن ئىلىم ساھەسىدىكىلەر تەرىپىدىن «يىپەك يولى» دەپ ئاتالغان، شۇنىڭ بىلەن «يىپەك يولى» دېگەن بۇ نام جۇڭگودىن باشلىنىپ پۈتكۈل ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنى كېسىپ ئۆتۈپ، ياۋروپا ۋە ئافرىقىنى تۇتاشتۇرۇدىغان يولنىڭ خاس نامى بولۇپ قالدى. تارىختىن قارىغاندا، يىپەك يولى دۇنيادىكى ئەڭ قەدىمقى مەدەنىيەتلىك دۆلەتلەرـــ جۇڭگو، مىسىر، ھىندىستان، ئىران قاتارلىق ئەللەرنى تۇتاشتۇرىدىغان تۈگۈن لىنىيە بولغان. يىپەك يولى بېسىپ ئۆتكەن رايونلاردا پېرسىيە ئىمپېرىيىسى، رىم ئىمپېرىيىسى، قاراخانىيلار خانىدانلىقى، موڭغۇل ئىمپېرىيىسى، تۆمۈرىيلەر ئىمپېرىيىسى، ئالتۇن ئوردا خانلىقى قاتارلىقلار بارلىققا كېلىپ، مەزكۇر رايونلارنىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتىدە مۇھىم رول ئوينىغان ئىدى. قەدىمقى دۇنيادىكى بۇددا دىنى، خرىستيان دىنى، مانى دىنى، ئىسلام دىنى قاتارلىق دىنلار مۇشۇ يول ئارقىلىق تېخىمۇ كەڭ رايونلارغا تارقالغان. دۇنيا تارىخىدىكى مۇھىم سىياسىي، ھەربىي، مەدەنىيەت ۋە ئىقتىساد ئالماشتۇرۇش پائالىيەتلىرىمۇ يىپەك يولى ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلغان. يىپەك يولىنىڭ ئېچىلىشى قەدىمقى جۇڭگونىڭ مەدەنىيىتى ۋە كەشپىياتلىرىنى غەربكە تارقىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلغان؛ غەربنىڭ دىنى، مەدەنىيەت ۋە سەنئىتىمۇ جۇڭگوغا كىرىپ، جۇڭگو تارىخىغا مۇھىم تەسىر كۆرسەتكەن. دۇنيا مەدەنىيەت تارىخىغا مۇھىم تەسىر كۆرسەتكەن قەغەز، مەتبەئە تېخنىكىسى، پورۇخ ( مىلتىق دورىسى) قاتارلىقلار جۇڭگودا كەشپ قىلىنىپ ياۋرو-ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنى كېسىپ ئۆتۈدىغان بۇ يول ئارقىلىق تەدرىجىي ئوتتۇرا ئاسىيا، ئوتتۇرا شەرق، ئافرىقا ۋە ياۋروپاغا تارقىلىپ، بۇ رايونلارنىڭ ئىلىم-پەن ۋە ئىدىيە ساھەسىدىكى تەرەققىياتى ۋە تارىخىدا مۇھىم رولىنى جارى قىلدۇرغان. يىپەك يولىنىڭ تارىخىي رولى توغرىسىدا يېقىنقى 100يىل مابەينىدە ھەرقايسى ئەللەردىكى ئالىملار ياۋرو-ئاسىيا قۇرۇقلۇقى ۋە ئوتتۇرا شەرق، ياۋروپا ھەمدە ئافرىقىنىڭ شىمالىي رايونىدىكى ئارخېئولوگىيىلىك بايقاشلار، تارىخشۇناسلىق، تىلشۇناسلىق، مىللەتشۇناسلىق، ۋەسىقەشۇناسلىق ۋە سېلىشتۇرما مەدەنىيەت تەتقىقاتى ساھەسىدىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرى ئارقىلىق ئېنىق ۋە ئىلمىي يەكۈن چىقىرىپ بولغان. قەغەز بىلەن مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ مۇناسىۋىتى ناھايىتى زىچ بولۇپ، قەغەزنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە ئىشلىتىلىشى مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە ئىشلىتىلىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتى. ئادەتتە قەغەز ياساش تېخنىكىسىنى سەيلۈن شەرقىي خەن سۇلالىسى پادشاھى خې دى يۇەنشىڭ سەلتەنەتىنىڭ 1- يىلى ( مىلادى 105-يىلى) كەشپ قىلغان، دەپ قارالماقتا. قەغەز ياساش تېخنىكىسى كەشپ قىلىنغاندىن كېيىن ناھايىتى تېزلا ئەل ئارىسىغا تارقالغان. مىلادى 2-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە قەغەزنىڭ سۈپىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلۈپ، تۈرىمۇ كۆپەيگەن. 2-ئەسىردىن 4-ئەسىرگىچە بولغان مەزگىلدە بامبۇك، تېرە ۋە قەغەز تەڭ قوللىنىلغان. شەرقىي خەن سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا قەغەز ناھايىتى كەڭ تۈردە قوللىنىلىپ تەدرىجىي ھالدا قەغەز ئورنىدا ئىشلىتىلگەن تارشا، بامبۇك تاختىيى، تېرە قاتارلىقلارنىڭ ئورنىنى ئىگىلەپ، ئاساسلىق يازما ماتېرىيالى بولۇپ قالغان. دېمەك شەرقىي خەن دەۋرىدە جۇڭگودا قەغەزچىلىك ھۈنەر-سەنئىتى خېلىلا مۇكەممەللەشكەن. قەغەز شەرقىي خەن سۇلالىسى دەۋرىدە كەشپ قىلىنىپ ئۇزاق ئۆتمەيلا غەربىي يۇرتقا يەنى بۈگۈنكى يۇرتىمىز شىنجاڭغا تارقىلىپ كىرگەن. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا شىنجاڭدىكى كروران خارابىلىكىدىن يىل دەۋرى پۈتۈلگەن قەغەزگە يېزىلغان ۋەسىقىلەرنىڭ كەمتۈك پارچىلىرى، مەسىلەن،جىن سۇلالىسى جياپىڭ سەلتەنەتىنىڭ 4-يىلى(مىلادى 252-يىلى)، شيەنشى سەلتەنەتىنىڭ 2-يىلى(مىلادى265-يىلى)، شىمالىي سۇلالىلەر يۇڭجيا سەلتەنەتىنىڭ 4-يىلى(مىلادى310-يىلى) دېگەندەك يىل دەۋرلىرى ئېنىق يېزىلغان قەغەز پۈتۈكلەر، شۇنىڭدەك يەنە جىن دۋەرىنىڭ تەيشى سەلتەنەتى يىللىرى (مىلادى 265~274-يىللار)، شيەنشى سەلتەنەتى يىللىرى (مىلادى 266~268-يىللىرى) گە تەۋە تارشا پۈتۈكلەرمۇ تېپىلدى. بۇ يازما يادىكارلىقلارنىڭ بايقىلىشى بىر تەرەپتىن قەغەز ئىشلىتىلگەن دەۋردىن مەلۇمات بەرسە يەنە بىر تەرەپتىن غەربىي جىن دەۋرىدە قەغەز بىلەن تارشا بىلەن قەغەزنىڭ بىللە ئىشلىتىلگەنلىكىدىنمۇ مەلۇمات بېرىدۇ. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئارخېئولوگلار دۇنخۇاڭ، تۇرپان قاتارلىق جايلاردىكى قەدىمىي خارابىلىكتىن نۇرغۇن قەدىمىي قوليازما ۋەسىقىلەرنىڭ كەمتۈك جىلدلىرىنى تاپتى، بۇلارنىڭ ئىچىدە ھەممىدىن قەدىمىي بولغىنى غەربىي جىن دەۋرى يۇەنكاڭ سەلتەنەتىنىڭ 6-يىلى(مىلادى 296-يىلى) غا تەۋە «بۇرھانلارنىڭ نادىر نوملىرى»نىڭ كەمتۈك جىلدى بار، يەنە 16بەگلىك دەۋرىگە(مىلادى 304~436-يىللار) قوچۇ دەۋرىگە(مىلادى 500~640-يىللار) ۋە تاڭ دەۋرىگە ئائىت خەنزۇچە ۋەسىقىلەر ۋە بۇددا دەستۇرلىرىمۇ بار. قاراشەھەر، كۇچا، بارچۇق(مارالبېشى) تىنمۇ كىنگىت-كۈسەن (قاراشەھەر-كۇچا) يېزىقى(توخار ـــ توخرىي يېزىقى)، سوغدى يېزىقى ۋە خوتەن ساك يېزىقىدا قەغەزگە يېزىلغان ۋەسىقىلەرمۇ تېپىلدى. تۇرپاندىكى قەدىمقى ئىدۇققۇت(قوچۇ) دەۋرىگە ئائىت قەبرىلەردىن يەنە قەغەز جەسەت ساندۇقى، قەغەزدىن قىيىلغان رەسىم، قەغەز دەپتەرگە سىزىلغان رەسىم، قەغەزدىن ياسالغان دەستەك، قەغەز بۆك، قەغەز ئاياق، قەغەز بەلباغ قاتارلىق ھەرخىل دەپنە بۇيۇملىرى تېپىلدى. بۇ قەغەزنىڭ تەڭرىتانىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىدىكى بوستانلىقلاردا كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ، تەبىئىيكى، قەغەز ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئۇنىڭدىنمۇ يىراق جايلارغىچە تارقالغان. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ قەغەز ياساش ھۈنىرى ناھايىتى بۇرۇنلا غەربىي يۇرتتىكى بەزى جايلارغا تارقالغان. 1972-يىلى تۇرپان ئاستانىدىكى قەدىمىي قەبرىستانلىقتىن قوچۇ پادشاھى كيۇۋىنتاينىڭ چۇڭگۇاڭ سەلتەنەتىنىڭ 1-يىلى(مىلادى 620-يىلى) پۈتۈلگەن بىر ۋەسىقە تېپىلغان، بۇنىڭ يىل دەۋرى تاڭ گاۋزۇ لى يۇەن تەختتە ئولتۇرغان زاماندىكى ۋۇدېنىڭ 3-يىلىغا، يەنى تاڭ سۇلالىسى قۇرۇلغان 3-يىلىغا توغرا كېلىدۇ. بۇ ۋەسىقىدە «قەغەز ئۇستىسى» دېگەندەك سۆزلەر بار، مۇتەخەسسىسلەرنىڭ تەھلىل قىلىشىچە بۇ ئەينى چاغدىكى قوچۇ قەغەز ياساشنى باشقۇرىدىغان ئۇستىلارغا بېرىلگەن نام بولۇشى مۇمكىن، بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى، مىلادى 7-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىلا قوچۇدا قەغەزچىلىك كەسپىگە مەسئۇل ئەمەل نامى بارلىققا كەلگەن، بۇنىڭدىن قەغەزچىلىكتە مۇئەييەن تەرەققىيات سەۋىيىسى يارىتىلغانلىقى مەلۇم. يەنە بىر ۋەسىقىدە «قەغەزخانا» دېگەن سۆز ئۇچرايدۇ، بۇ تۇرپاندىن تېپىلغان ۋەسىقىلەر ئىچىدە بۇ رايونلاردا قەغەز ياساش كارخانىسى تەسىس قىلىنغانلىققا ئائىت ئەڭ بۇرۇنقى خاتىرىدۇر(120). قەغەز خوتەنگىمۇ ناھايىتى بۇرۇن تارقىلىپ كىرگەن، 1959-يىلى ئارخېئولوگىيە خادىملىرى نىيا ناھىيىسىدە ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىش جەريانىدا شەرقىي خەن دەۋرىدە ئۆتكەن شۇ يەرلىك بىر ئاقسۆڭەكنىڭ قەبرىسىنى قازغاندا باشقا دەپنە بۇيۇملىرى قاتارىدا ئۇزۇنلۇقى㎝43، بىر كەڭلىكى ㎝2.9 كېلىدىغان بىر ۋاراق قەغەز پارچىسى بىللە چىققان، مانا بۇ ھازىرغىچە خوتەن رايونىدىن تېپىلغان ئەڭ بۇرۇنقى قەغەز. گەرچە خوتەن رايونىغا قەغەزنىڭ كىرگەن ۋاقتى بىرقەدەر بۇرۇن بولسىمۇ ئەمما ۋېي، جىن، جەنۇب-شىمال سۇلالىلەر دەۋرىگە ئائىت تارشا پۈتۈكلەرمۇ بار. شىنجاڭدىكى قەدىمىي مەدەنىيەت خارابىلىكىدىن تېپىلغان زور مىقداردىكى قەغەزگە يېزىلغان ۋەسىقىلەردىن مەلۇمكى، تاڭ دەۋرىگە كەلگەندىلا خوتەن رايونىدا قەغەز كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلگەن، خوتەن مازارتاغ خارابىلىكىدىن بىر ئىبادەتخانا ھېسابات دەپتىرى تېپىلغان، دەپتەردە قەغەز سودىسىغا ئائىت ئەھۋاللار« 6 تىيىنغا بىر تاختا قەغەز سېتىۋېلىندى»،«100تىيىنغا ئىككى تاختا قەغەز سېتىۋېلىندى» دەپ خاتىرىلەنگەن، بۇنىڭدىن خوتەندە ئەينى چاغدا قەغەز ئىشلىتىشنىڭ خېلىلا ئومۇملاشقانلىقىنى ۋە باھاسىنىڭمۇ خېلىلا تۆۋەن ئىكەنلىكىنى بىلىش مۇمكىن. قەغەز يېزىق ئىشلىرىدىكى ئىلغار ماتېرىيال بولۇش سۈپىتىدە تارشا، تېرە قاتارلىقلارنىڭ ئورنىنى بېسىپ تارىخ سەھنىسىگە چىقتى. ئارخېئولوگىيەلىك قېزىلمىلار ئىچىدىكى ۋەسىقە قەغەزلىرىنىڭ قېلىنلىقى، تالالىرى قاتارلىق ئامىللىرىنىڭ ئالاھىدىلىكىدىن شۇنىڭدەك ئالاقىدار تارىخىي خاتىرىلەردىكى يازما مەنبەلەردىن قارىغاندا، شىنجاڭ رايونىنىڭ قەغەز ياساش تارىخىنى مىلادى 5-ئەسىرگە سۈرۈشكە بولىدۇ(121). يېقىنقى زامانغىچە خوتەن رايونىدا خېلى زور كۆلەمدىكى ئەنئەنىۋىي قەغەز ياساش كارخانىلىرى بولغان، بۇنىڭ كۆپىنچىسى لوپ، گۇما، قاراقاش، خوتەن ناھىيىسى قاتارلىق ناھىيەلەرگە نۇقتىلىق تارقالغان. خوتەندە ياسالغان قەغەزگە ئۈژمە قوۋزىقى خام ئەشيا قىلىنغان. خوتەن قەغىزى ئىككى خىل بولۇپ، خام قەغەز ۋە پىششىق قەغەز، دەپ ئايرىلغان، ئىش قوشۇلمىغانلىرى خام قەغەز، ئىش قوشۇلغانلىرى پىششىق قەغەز بولغان(122).قەغەز ياسىلىپ پۈتكەندىن كېيىن بىۋاسىتە خەت يېزىشقا بولىدۇ، خوتەندە ئىشلەنگەن خام قەغەز پاتلاپ پارقىرىتىلغاندىن كېيىن پىششىق قەغەز بولۇپ چىقىدۇ. «ئۇيغۇر يېرىنىڭ تەزكىرىسى. ئۇيغۇر قەغىزى» دە «ئۇيغۇر يۇرتىدا چىقىدىغان قەغەز قارا ۋە ئاق ئىككى خىل بولۇپ، ئۈژمە قوۋزىقىدا ياسىلىدۇ. تومراق، چىداملىق، ئۆلچىمى ھەرخىل بولۇپ، تاش سۈرتۈپ پارقىرىتىلىپ ئاندىن خەت يېزىلىدۇ» دەپ خاتىرىلەنگەن. تەتقىقات يەكۈنىگە قارىغاندا، شىنجاڭ رايونىدا ئىشلەنگەن دەسلەپكى قەغەزگە ئەسكى كاناپ خام ئەشيا قىلىنغان بولۇپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونىنىڭ خام ئەشياسىغا ئوخشاش بولغان، قەغەز بوتقىسى ئىشلەش ھۈنىرىمۇ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭكىگە ئوخشاپ كەتكەن، پەقەت قەغەز نۇسخىسى ئېلىشتا ئىشلىتىدىغان قەغەز پەردىسىنىڭ ماتېرىيالى ۋە قۇرۇلمىسى ئۆزگىچە بولغان. «غەربىي زېمىن ھەققىدە نەزمىلەر» دە :«جەنۇبتىكى سەككىز شەھەردە قەغەز ئىشلىنىدىكەن، ئۈژمە قوۋزىقى، پاختا، كاناپ قاتارلىقلار خام ئەشيا قىلىنىدىكەن، ئىشلەنگەن قەغەزنىڭ قېلىن-نېپىزلىكى ۋە چوڭ-كىچىكلىكى ئوخشاش ئەمەسكەن، ئىشلەنگەن قەغەز يۇمشاق ھەم پۇختا بولىدىكەن، ئېسىللىرى تاش سۈركىلىپ سىلىق ۋە پارقىراق قىلىنىدىكەن، مەشۈت، بېلىق تورى قاتارلىقلارمۇ ئىشلىتىلىدىكەن»(123) دېيىلگەن. غەربىي يۇرتتا بامبۇك ئۆستۈرۈلمىگەچكە قەغەز نۇسخىسى ئېلىشتا ئىشلىتىلىدىغان قەغەز پەردىسىگە غەربىي يۇرتتىكى سامان غوللۇق ئۆسۈملۈكلەردىن چىغ ئىشلىتىلگەن. غەربىي يۇرت خەلقى چىغنى ماتېرىيال قىلىپ مەشۈت يىپ ياكى ئات قۇيرۇقىنىڭ قىلىدا قەغەز پەردىسى توقۇغان. بۇنداق قەغەز پەردىسى بامبۇكتىن ئىشلەنگەن قەغەز پەردىسىدىن قوپال بولغان. شىنجاڭ رايونىدا ئىشلەنگەن كەندىر قەغىزى پۈتكەندىن كېيىن قەغەز يۈزىگە بوياق سۈرتۈلگەن، سۈرتۈلىدىغان بوياق ئادەتتە يېپىشقاق كراخمال بولغان. يەنە گەژ، ھاك، بور توپىسىدا ئاقارتىلغان ياكى ئۆسۈملۈك بوياقتا بويالغان رەڭلىك بېغىشلىما-مەكتۇب قەغەزلىرىمۇ بايقالغان. مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكەن گاۋ ليەن ئۆزىنىڭ «پېشىۋايى بۇزۇرگۋارلارغا بېغىشلانغان سەككىز مەكتۇب» دېگەن ئەسىرىدە:« ئىدۇققۇت ئېلىدىكى لەۋھە ( بېغىشلىما) قەغەزلىرى بەش خىل رەڭدە بولىدىكەن، ھەل بېرىلگەن تاغۇ-دەريا مەنزىرە رەسىملىرىمۇ ناھايىتى كۆپكەن» دەپ يازغان. بۇ يازما مەنبەدىن قارىغاندا، تۇرپان رايونىدا ناھايىتى بۇرۇنلا بەش خىل رەڭلىك لەۋھە قەغەزلىرى ۋە ھەل بېرىپ بېزەيدىغان قەغەزلەر ئىشلەنگەن. ئۇيغۇرلار رايونىدا يەنە خام تالا ماتېرىيال قىلىنغانئەۋرىشىم تالالىق قەغەز، بولۇپمۇ ئۈژمە قوۋزىقى خام ئەشيا قىلىنغان ئۈژمە قەغىزى ئىشلەنگەن. 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى مەلۇماتقا قارىغاندا، خوتەن رايونىدا ئىشلەپچىقىرىلغان ئۈژمە قەغىزى خېلى زور كۆلەمگە يېتىپ، يىلىغا 10مىليون تاختىدىن ئارتۇق قەغەز ئىشلەپچىقىرىلغان(124). خوتەندە ئۈژمە قەغىزى ئىشلەش بۈگۈنكى كۈنگە قەدەر داۋاملاشماقتا. خوتەندە ئۈژمە قەغىزى ئىشلەش كەسپى ناھايىتى بۇرۇنلا خېلى زور كۆلەم ھاسىل قىلغان بولۇپ، ئۇيغۇرلار بۇ قەغەزن« Hotän qäγizi» (خوتەن قەغىزى) دەپ ئاتايدۇ. خوتەن قەغىزى شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جاي-جايلىرىدا ئالاھىدە ئالقىشلىنىدىغان بولۇپ، كىتاب كۆچۈرۈشكە ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن، ھازىر ساقلىنىۋاتقان چاغاتاي تىلى، دەپ ئاتالغان كونا ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەر مۇشۇ قەغەزگە كۆچۈرۈلگەن. 20-ئەسىرنىڭ بېشىدا خوتەن، مارالبېشى، كۇچا ۋە تۇرپان قاتارلىق جايلاردىكى قەدىمىي مەدەنىيەت ئىزنالىرى خارابىلىكىدىن قېزىۋېلىنغان زورر مىقداردىكى تۈرلۈك يېزىقتا يېزىپ قالدۇرۇلغان ۋەسىقىلەر يەنە بىر نۇقتىدىن قەدىمقى زاماندا قەغەز شۇ جايلاردا ئومۇميۈزلۈك ئومۇملاشقان ۋە كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. قەغەزنىڭ شىنجاڭ رايونىدا ئىشلىتىلىشى ۋە قەغەز ئىشلەش كارخانىلىرىنىڭ تەرەققىياتى قەغەزنىڭ غەربكە تارقىلىشى ئۈچۈن شارائىت ھازىرلاپ بەرگەن. شىنجاڭغا يېقىن خوشنا بولغان ئوتتۇررا ئاسىيا ئالدى بىلەن چوڭقۇر تەسىرگە ئۇچراپ، قەغەز ياساشنىڭ غەربكە تارقىلىشى ئىلگىرى سۈرۈلگەن. (2) قەغەزنىڭ سەمەرقەند ۋە ئوتتۇرا ئاسىياغا تارقىلىشى ئوتتۇرا ئاسىيادا قەغەز تۇنجى بولۇپ سەمەرقەندتە ئىشلەپچىقىرىلغان، قەغەز ياساش تېخنىكىسى سەمەرقەندكە جۇڭگودىن كىرگەن. تارىخىي خاتىرىلەرگە قارىغاندا، مىلادى 751-يىلى تاڭ سۇلالىسى قوشۇنلىرى تالاستا ئەرەب قوشۇنلىرى بىلەن ئېلىشىپ يېڭىلگەندە، تاڭ سۇلالىسى قوشۇنلىرىدىن ئەسىرگە چۈشكەن نۇرغۇن ئەسىر سەمەرقەندكە ئېلىپ بېېرىلغان، ئەسىرلەر ئارىسىدا نۇرغۇن ھۈنەرۋەن-ئۇستىلار بولۇپ، ئەلۋەتتە قەغەز ياساش ئۇستىلىرىمۇ بار ئىدى، مانا شۇ ئەسىرگە چۈشكەن قەغەز ياساش ئۇستىلىرى سەمەرقەند قەغەزچىلىك كارخانىلىرىنىڭ قۇرغۇچىلىرى ھەم جۇڭگونىڭ قەغەزچىلىك تېخنىكىسىنى غەربكە تارقاتقۇچىلىرىدىن بولۇپ قالغان. ئەرەب ساياھەتچىسى تەمىم ئىبن بەھرۇل مۇتتاۋىك (8-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن 9-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە ياشىغان) ئۇيغۇرلارنىڭ قۇملۇقنىڭ شىمالىدىكى قاغانلىقىنىڭ ئاستانىسى قارابالغاسۇنغا ئەڭ بۇرۇن بارغان ئەرەب بولۇپ، سەپىرىدە كۆرگەن- ئاڭلىغانلىرىنى ساياھەت خاتىرىسى قىلىپ يېزىپ چىققان. ئىلگىرىكى نۇرغۇن جۇغراپىيەشۇناسلار، تارىخچىلار ئۆز ئەسەرلىرىدە تامىمنىڭ ساياھەت خاتىرىسىدىن نەقىل كەلتۈرگەن، ئۈزۈندە ئالغان. ئۇنىڭ ساياھەت خاتىرىسىدە يېزىلىشىچە، مىلادى 786~809-يىللار ئارىلىقىدا توققۇز ئوغۇزلارنىڭ پادشاھى ئىككى قېتىم لەشكەر تارتىپ جۇڭگو پادشاھى بىلەن ئۇرۇشقان، نەتىجىدە جۇڭگو پادشاھىنىڭ قوشۇنلىرى مەغلۇب بولغان، مۇسۇلمانلار نۇرغۇن ئۇرۇش غەنىيمەتلىرىگە ۋە ئەسىرلەرگە ئېرىشكەن، بۇ ئەسىرلەرنىڭ ئەۋلادلىرى كېيىنكى چاغلاردا سەمەرقەندتە نەفىس قەغەز،قورال-ياراغ ۋە تۈرلۈك ئەسۋابلارنى ئىشلەپچىقىرىدىغان كاسپلاردىن بولۇپ قالغان. ئۇ خاتىرىسىدە يەنە خۇراساننىڭ بارلىق شەھەرلىرى ئىچىدە پەقەت سەمەرقەندتىلابۇنداق نەرسىلەرنىڭ ئىشلەپچىقىرىلىدىغانلىقىنى يازغان(125). دېمەك، شۇنىڭدىن كېيىن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مۇھىم سىياسىي، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت مەركىزى بولغان سەمەرقەندمۇ نەفىس قەغەز ئىشلەپچىقىرىش بىلەن دۇنياغا مەشھۇر بولغان. بۇ دەۋردە جۇڭگونىڭ قەغەز ئىشلەپچىقىرىش تېخنىكىسى كاسپىي دېڭىزىنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلارغىچە تەسىرىنى كېڭەيتكەن. سەمەرقەند ئوتتۇرا شەرق ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ باشقا شەھەرلىرىنى تۇتاشتۇرىدىغان مۇھىم تۈگۈن ئىدى، شىمالى تەرىپى يىپەك يولىنىڭ ياۋروپاغا تۇتىشىدىغان شىمالىي لىنىيىسى ئىدى. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، دۇنخۇاڭ، تۇرپان، خوتەن، كاشىغەردىن كېيىن سەمەرقەند جۇڭگونىڭ قەغەزچىلىك تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشىدىكى يەنە بىر مۇھىم مەركەز بولۇپ قالغان، جۇڭەونىڭ قەغەزچىلىك تېخنىكىسى بۇ يەردە جارى قىلدۇرۇلۇپ بۇ يەرنى مەشھۇر قەغەزچىلىك مەركىزىگە ئايلاندۇرغان، ئىشلەپچىقىرىلغان قەغەزنىڭ سۈپىتى ناھايىتى يۇقىرى، نەفىس بولغاچقا ئەرەب-فارىس يازما مەنبەلىرىدە بۇ يەردە ئىشلەنگەن قەغەز «سەمەرقەند قەغىزى» دەپ مەشھۇر ئاتالغان. سەمەرقەندتە ئىشلەنگەن قەغەز نەفىسلىكى، سۈپىتى جەھەتتە يۇقىرى سەۋىيە يارىتىپ خەتتاتلارنىڭ ئالقىشقا سازاۋەر بولغان ھەمدە تارىختىن بۇيان ئوتتۇرا ئاسىيادا يېتىشىپ چىققان نۇرغۇن ئەدىب، ئالىملارنىڭ نەزمىلىرىدە مەدھىيىلەنگەن. ئوتتۇرا ئاسىيالىق مەشھۇر خەتتات سۇلتان ئەلى مەشھەدىي 1514-يىلى ئۆزىنىڭ خەتتاتلىققا بېغىشلانغان بايانلىرىدىكى «قەغەزنى پەرقلەندۈرۈش ھەققىدە» دېگەن بابىدا :« جۇڭگو قەغىزىدىن ياخشىراق قەغەز يوقتۇر، ئۇنى بىر سىناپ كۆرۈش بەرھەقتۇر؛ سەمەرقەند قەغىزى ئاندىن نەفىسدۇر، ئەقىللىق كىشىلەر ئانى رەت قىلماستۇر؛ يازسا كىشى خەتنى ئاڭا، پۈتۈلگىنى تامامى دۇردۇر» دەپ يازغان. ئۇ ئۆزىنىڭ بايانىدا قەغەزنى «پاك ۋە سۈتتەك ئاق »،« ئادەتتىكىچە »،« مەرمەر كەبى » دېگەندەك ئىبارىلەر بىلەن خەت يازىدىغان قەغەز، كىتاب مۇقاۋىلايدىغان قەغەزلەرنى پەرقلىق ئاتىغان. بۇ قەغەزەە يېزىلغان تۆمۈرىيلەر ئېلىگە ئائىت ۋەسىقىلەرنىڭ قوليازمىلىرى ناھايىتى كۆپ ساقلىنىپ قالغان، ئۇلارنىڭ ئىچىدە تارىخ، جۇغراپىيە، ئەدەبىيات، ئاسترونومىيە، تېبابەتچىلىك قاتارلىقلارغا ئائىت نۇرغۇن مەشھۇر ئەسەرلەر بار. مەسىلەن مەشھۇر تېببىي ئالىم ئىبىن سىنانىڭ (مىلادى 980~1037-يىللاردا ياشىغان) « تېببىي قانۇن» («تېبابەت دەستۇرى»)، تۆمۈرىيلەر دۆلىتىنىڭ ۋەزىرى، مەشھۇر ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى مىر ئەلىشىر نەۋائىي ھەزرەتلىرى ئەسەرلىرىنىڭ تۈرلۈك قوليازمىلىرى، زاھىرىددىن مۇھەممەد بابۇرنىڭ «بابۇرنامە»سى قاتارلىقلارنىڭ مەزمۇنىنىڭ موللىقى، كامالەتكە يەتكەن خەتتاتلىق ماھارىتى، نەفىس ئىشلەنگەن مۇقاۋىلىرى كېيىنكىلەرنى ھەيرەتتە قويسا، بۇ شاھانە ئەسەرلەرگە ئىشلىتىلگەن قەغەزلەرنىڭ سىپتىلىقى ۋە چىداملىقلىقى جاھان ئەھلىنى تېخىمۇ ھەيران قالدۇرغان(126). زاھىرىددىن مۇھەممەد بابۇر مىلادى 1506~1507-يىللىرى ئارىلىقىدا ئۆزىنىڭ ئالەمگە مەشھۇر ئەسىرى«بابۇرنامە»نى يېزىپ يۈرگەن كۈنلىرىدە ھېراتتىكى قەغەز زاۋۇتىنى كۆزدىن كەچۈرگەندىن كېيىن : «جاھاندىكى ئەڭ ئېسىل قەغەز سەمەرقەند قەغىزىدۇر» دەپ يازغان. دەرۋەقە ئۇ سەمەرقەند بىلەن ھېراتتا ئىشلەنگەن قەغەزنى سېلىشتۇرۇپ كۆرگەندىن كېيىن شۇنداق دېەەن. شۇنىڭدىن ئىلگىرى ئۇ ھىندىستاننى بويسۇندۇرۇش ئۇرۇشىدا ھىندىستان قەغىزىنىمۇ كۆرگەن، بابۇر جاھاننى بىر مەزگىل زىلزىلىگە سالغان ئاقساق تۆمۈر ئەۋلادى بولۇپلا قالماستىن بەلكى ناھايىتى يېتۈك ئەدىب ھەم سەنئەتكار بولۇپ، ناھايىتى يۇقىرى بەدىئىي بايقاش ئىقتىدارىغا ئىگە زات، بۇ مەدھىيەنىڭ ئۇنىڭ ئاغزىدىن چىقىشى سەمەرقەند قەغىزىنىڭ ئەينى چاغدا ھەقىقەتەن سۈپەتلىك ۋە نەفىس بولغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ(127). (3) قەغەزنىڭ ئەرەب ۋە ئوتتۇرا شەرققە تارقىلىشى ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن قەغەزچىلىك تېخنىكىسى سەمەرقەندتىن يەنىمۇ غەربكە تارقىلىپ باغدادقد يېتىپ باردى. ئەرەب دۇنياسىغا قەغەز تارقىلىشتىن بۇرۇن ئوتتۇرا شەرق بىلەن شىمالىي ئافرىقىدا پاپىرۇس(شىمالىي ئافرىقىدا بولىدىغان بىر خىل ئۆسۈملۈك) ، قوي تېرىسى قاتارلىقلار قەغەز ئورنىدا قوللىنىلغان. مىلادى 794-يىلى باغدادتا جۇڭگولۇق ھۈنەرۋەنلەر ئاچقان ئىككىنچى قەغەز زاۋۇتى قۇرۇلۇپ، ئوتتۇرا شەرق رايونىدا تەدرىجىي تارقىلىشقا باشلىغان(128). قەغەزنىڭ جۇڭگودا كەشپ قىلىنغانلىقىدىن ئىبارەت بۇ پاكىت خېلى بۇرۇنلا ئەرەبچە ئەسەرلەردە خاتىرىلەنگەن، جۇڭگو قەغىزى ئەرەب دۇنياسىدا ناھايىتى يۇقىرى شۆھرەت قازانغان. 10~11-ئەسىر ئالمىشىش پەيتىدە ئەرەب تارىخچىسى ئەل نادىم (مىلادى 935~991-يىللاردا ياشىغان) ناھايىتى بىلىملىك ئالىم بولۇپ، ئۆز بىلىمىدىن نۇقسانسىز خاتىرە قالدۇرغان. ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئەسىر ئەرەب ئىسلام مەدەنىيىتى ۋە كۆرگەن-بىلگەنلىرىگە ئائىت يازغان «نادىم مۇندەرىجىلىرى» دېگەن ئەسىرىنىڭ «قەغەزنىڭ تۈرلىرى» دېگەن بابىدا: « جۇڭگولۇقلار كەندىر (hashish) دىن ياسالغان قەغەزگە خەت يازىدۇ، جۇڭگو قەغىزى دۇنيادا ئەڭ ئەتىۋارلىق مەھسۇلاتتۇر» دەپ يازغاندىن كېيىن يەنە خۇراسان قەغەزچىلىكى ھەققىدە توختالغاندا : « ئېيتىلىشىچە، جۇڭگودىن كەلگەن قەغەز ئۇستىلىرى خۇراساندىمۇ خۇددىي جۇڭگو قەغىزىگە ئوخشاش سۈپەتلىك قەغەز ئىشلەپ چىقارغان. بۇلارنىڭ ئىچىدە ‹سۇلايمان قەغىزى›،‹تەلىخ قەغىزى›،‹نوھ قەغىزى›،‹فىرئەۋىن قەغىزى›،‹جەفەرى قەغىزى›،‹تاشىل قەغىزى›قاتارلىقلار بار»دەپ يازغان. بۇ ئەسەر 990-يىلى تاماملانغان، ئۇنىڭ يازغانلىرىدىن مەلۇمكى، 10-ئەسىردىلا ئەرەب دۇنياسى جۇڭگو قەغىزى ۋە ئۇنىڭ ئوتتۇرا شەرق رايونىنىڭ قەغەزچىلىك كەسپىگە كۆرسەتكەن تەسىرىنى بەش قولدەك بىلگەن، ئەل نادىمنىڭ بۇ ئەسىرى مۇھىم تارىخىي قىممەتكە ئىگە ئەسەردۇر(129). باغداد ئەينى زاماندا ئىسلام دۇنياسىنىڭ دىن ۋە مەدەنىيەت مەركىزى بولۇپ، ياۋروپا بىلەن بولغان سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت ئالاقىسى ناھايىتى قويۇق بولغان، قەغەزچىلىك تېخنىكىسىنىڭ ياۋروپاغا تارقىلىشىدا باغدادنىڭ رولى ناھايىتى زور بولغان، باغداد قەغىزى ئوتتۇرا شەرقتە يۈكسەك ئابرويغا ئېرىشكەچكە مەخسۇس كەسپ بولۇپ شەكىللەنگەن(130). شۇنىڭدىن كېيىن يەمەن، مىسىر، ماراكەش قاتارلىق ئەللەردىمۇ قەغەزچىلىك كارخانىلىرى قۇرۇلغان ھەمدە دەمەشق ۋە ماراكەش پايتەختى فېز قاتارلىق شەھەرلەردە قەغەزچىلىك تەرەققىي قىلىپ قەغەز ئىشلەپچىقىرىش مەركەزلىرى بارلىققا كەلگەن. 9-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا قەغەز ئوتتۇرا شەرق رايونىدا تەدرىجىي ئومۇملىشىپ، 10-ئەسىردە قەغەز بۇ رايوننىڭ ئىلگىرىكى ئەنئەنىۋى يېزىش قوراللىرىنىڭ ئورنىنى تەلتۆكۈس ئىگىلىگەن(131). (4) قەغەزنىڭ ياۋروپاغا تارقىلىشى قەغەز ياۋروپاغا ئوخشىمىغان ئىككى خىل يول بىلەن يەنى بىرى ئىسپانىيە ئارقىلىق، يەنە بىرى ئىتالىيە ئارقىلىق كىرگەن بولۇشى مۇمكىن. ئىسپانىيە ياۋروپا ئەللىرى ئىچىدە قەغەزنى ئەڭ بۇرۇن ئىشلەتكەن دۆلەت. ئەرەب قوشۇنلىرى ئىبېرىيە يېرىم ئارىلىنى 10-ئەسىردىلا تولۇق بويسۇندۇرۇپ بولغان، دېمەك ئىسپانىيە قەغەزنى ئەڭ بۇرۇن ئىشلەتكەن. قەغەز ئىتالىيەگە دەمەشقتىن ئىستانبۇل ئارقىلىق كىرگەن. 1268~1276-يىللاردا ئىتالىيەلىك فابرىئانو ( Fabriano) ئىتالىيەدە تۇنجى قەغەز زاۋۇتى قۇرغان. قەغەز فرانسىيەگە خوشنىسى ئىسپانىيەدىن كىرگەن بولۇشى مۇمكىن، 13-ئەسىردىن ئېتىبارەن فرانسىيە ئىسپانىيە قەغىزىنى ئىشلىتىشكە باشلىغان، چۈنكى فرانسىيە 14- ئەسىرگە كەلگەندىلا ئۆزىنىڭ قەغەزچىلىكىنى باشلىغان. گېرمانىيەدە 14-ئەسىردىن ئېتىبارەن قەغەز ئىشلەپچىقىرىلغان، بۇنىڭدىن ئىلگىرى ئىتالىيەدىن ئىمپورت قىلىپ ئىشلەتكەن. گوللاندىيە 1322-يىلىغا كەلگەندىلا قەغەز ئىشلىتىشكە باشلىغان، گوللاندىيە تىلىدا خاتىرىلەنگەن ئارخىبتا گوللاندىيەنىڭ 1346-يىلى تۇنجى قېتىم قەغەز ئىشلەتكىنى خاتىرىلەنگەن. 16-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە گوللاندىيە بىرقەدەر كۆلەملەشكەن قەغەز زاۋۇتىنى قۇرۇۋالغان. ئەنگلىيە 14-ئەسىردىن ئېتىبارەن قەغەز ئىشلىتىشكە باشلىغان، دەسلەپتە ئىسپانىيە، گوللاندىيەدىن كىرگۈزگەن، 1495-يىلىغا كەلگەندە تۇنجى قەغەزچىلىك كارخانىسىنى قۇرۇۋالغان. ياۋروپا قۇرۇقلۇقى ۋە ئەنگلىيەدە قەغەزنىڭ ئومۇملىشىشى ئويما مەتبەئە ۋە مىخ مەتبەئەنىڭ بۇ رايونلاردا ئومۇملىشىشى ۋە تەرەققىي قىلىشىغا ئاساس سالغان. ئەينى چاغدا ياۋروپالىقلار قەغەزنى ئەرەبلەر ياكى ياۋروپالىقلار كەشپ قىلغان، دەپ قارىغان. قەغەزنىڭ جۇڭگودا كەشپ قىلىنغانلىقى ھەمدە جۇڭگودىن ياۋروپاغا تارقىلىپ كىرگەنلىكىدەك بۇ پاكىتنى ئۇلار 20-ئەسىرنىڭ بېشىدىلا ئاندىن بىلگەن. قەغەز ياساش تېخنىكىسى ۋە شەرقنىڭ باشقا مەدەنىيەت جەۋھەرلىرىنىڭ غەربكە تارقىلىش لىنىيىسى جۇڭگو مەتبەئە تېخنىكىسى( ئويما مەتبەئە تېخنىكىسى بىلەن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مەتبەئە تېخنىكىسى) نىڭ غەربكە تارقىلىشى ئۈچۈن داغدام يول ئېچىپ بەرگەن.
(1) يۇەن دەۋرىدىكى شەرق-غەرب قاتنىشىنىڭ شىمالىي لىنىيىسى ۋە مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشى مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىش لىنىيىسىمۇ قەغەز ياساش تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىش لىنىيىسىگە ئاساسەن ئوخشىشىپ كەتسىمۇ ئەمما پۈتۈنلەي ئوخشاپمۇ كەتمەيدۇ، چۈنكى مەتبەئە تېخنىكىسى غەربكە تارقالغان دەۋردە يىپەك يولىنىڭ جەنۇبىي لىنىيىسىدىن سىرت يەنە شىمالىي لىنىيىسىمۇ ئۆز رولىنى تەدرىجىي جارى قىلدۇرماقتا ئىدى. بىر نەچچە يول لىنىيىسى جۇڭگودىن باشلىنىپ تاراپ قىفچاق دالاسى ئەتراپىدا ئۇچرىشىپ ياۋروپاغا بارىدىغان يولغا تۇتاشقان. ئىلى دەريا ۋادىسىدىن غەربكە يۈرۈپ چۇ ۋە تالاس دەريا ۋادىلىرىغا بېرىپ، ئاندىن تالاستىن غەربىي شىمال تامان سىر دەرياسىنى بويلاپ يۈرگەندە قىفچاق دالاسىغا بارغىلى، ئاندىن غەربكە يۈرگەندە روسىيە ۋە شەرقىي ياۋروپاغا بارغىلى بولىدۇ. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن بىرنەچچە يول بىلەن بىۋاسىتە شىمالغا يۈرۈپ موڭغۇل يايلىقىغا كىرىشتە قۇملۇقنى كېسىپ داۋاملىق شىمالغا ماڭسا موڭغۇل ئېگىزلىكىگە كىرگىلى بولىدۇ. خانغاي تاغلىرىدىن ھالقىپ، ئالتاي تاغلىرىنىڭ جەنۇبى لىنىيىسى بويىچە غەربكە يۈرۈپ ئاندىن يەنە غەربىي جەنۇب تامان بېرىپ تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالىي ئېتىكىدىكى يايلاقلار بىلەن ئىلى دەرياسى ۋادىسىدىن ھالقىپ يەنە غەربكە سىلجىپ تالاس دەرياسى، چۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ سىر دەرياسى ۋادىسىغا بارغىلى بولىدۇ. سىر دەرياسىنى بويلاپ ئارال دېڭىزىنىڭ شىمالىي قىرغاقلىرىنى بويلاپ غەربكە يۈرگەندە قىفچاق دالاسىدىن ئۆتۈپ قارادېڭىزنىڭ شىمالىي قىرغىقىغا بارغىلى بولىدۇ. موڭغۇل قوشۇنلىرىنىڭ جازا يۈرۈشى، موڭغۇل بەگلىرىنىڭ سۇيۇرغاللىق شەكىللەندۈرۈشى ۋە ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ قۇرۇلۇشى، مىللەتلەرنىڭ زور كۆلەمدە كۆچۈشى ھەمدە ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ سىياسىي، مەدەنىيەت ۋە سودا مەركەزلىرىدىن بولمىش بىلگەساراينىڭ گۈللىنىشىگە ئەگىشىپ شەرق بىلەن غەربنىڭ شىمالىي لىنىيە ئارقىلىق ئالاقە قىلىشى كۈنسېرى روناق تاپتى. مىلادى 1219-يىلى چىڭگىزخان خارەزمنىڭ چېگراشەھىرى بولغان ئوترار دارۇغاچىنىڭ موڭغۇل كاراۋانلىرى ۋە ئەلچىلىرىنى قەتلى قىلغانلىقىنى باھانە قىلىپ ئۆزى بىۋاسىتە زور قوشۇن تارتىپ غەربىي يۇرتقا جازا يۈرۈشى قوزغاپ، تۆت يولغا بۆلۈنۈپ خارەزم شەھەرلىرىگە شىددەت بىلەن ھۇجۇم قوزغىدى. چىڭگىزخاننىڭ چوڭ ئوغلى خوجەند دەرياسىنىڭ ئاياغ ئېقىنىغا ھۇجۇم قىلىپ نۇسرەت قازانغاندىن كېيىن ئارال دېڭىزىنىڭ شىمالىدىكى رايونلارغا ھۇجۇم باشلىدى. چاغاتاي بىلەن ئوگداي ئوترار شەھىرىگە قورشاپ ھۇجۇم قىلىپ بۇ شەھەرنى ئالغاندىن كېيىن داۋاملىق تۈردە خارەزمنىڭ كونا ئاستانىسى ئۆرگەنچكە ھۇجۇم قىلدى. چىڭگىزخان كەنجى ئوغلى تولېي بىلەن بىللە ئامۇ دەرياسىنىڭ شىمالىدىكى رايونلارغا ھۇجۇم قىلىپ خارەزمنىڭ يېڭى ئاستانىسى سەمەرقەندنى ۋە بۇخارا قاتارلىق شەھەرلەرنى ئىشغال قىلىپ، ئاندىن داۋاملىق تۈردە ئامۇ دەرياسىنىڭ جەنۇبى، خۇراسان ھەمدە ھىندىقۇش تاغلىرىنىڭ جەنۇبىدىكى بىپايان رايونلارغا ھۇجۇم قىلىپ كىردى. ئۇ ھىندى دەرياسى قىرغاقلىرىدا خارەزم شاھى ھەم ئۇنىڭ شاھزادىسى جەلالىددىننىڭ قوشۇنلىرىنى تارمار قىلدى. موڭغۇل قوشۇنلىرى ئىراننىڭ جاي-جايلىرىنى تالان-تاراج قىلغاندىن كېيىن كاۋكاز تاغلىرىدىن ھالقىپ دەشتى قىفچاققا ھۇجۇم قىلدى، 1223-يىلىدىكى ئۇكرائىن شەھىرى ژىدانوفتىكى ئالگى دەرياسى ئۇرۇشىدا رۇس كىنەزلىرى ۋە قىفچاق خانىنىڭ بىرلەشمە قوشۇنىنى مەغلۇب قىلىپ ئاندىن شەرققە يۈرۈش قىلىپ ئېدىل(ۋولگا) دەريا ۋادىسىدىكى بۇلغار قەبىلىلىرىگە ھۇجۇم قىلىپ بولغاندىن كېيىن شەرقتىكى موڭغۇل يايلىقىغا قايتىپ كەلدى. 1227-يىلى چىڭگىزخان ئۆلگەندىن كېيىن موڭغۇل خانلىق تەختىگە ئوگداي چىقتى. 1235-يىلى ئوگداي ۋەزىرلىرىنى قۇرۇلتايغا چاقىرىپ ھەرقايسى بەگلەرنىڭ چوڭ ئوغۇللىرىدىن قوشۇن تەشكىللەپ يەنە بىر قېتىم قىفچاق، رۇس ئەللىرىگە جازا يۈرۈشى قىلىشنى قارار قىلدى.1237-يىلى موڭغۇل قوشۇنلىرى قىفچاق، بۇلغار، رۇس قاتارلىقلارنى ئىشغال قىلدى. 1241-يىلى باتۇخان قوشۇنلىرىنى ئىككى يولغا بۆلۈپ پولشاغا تاجاۋۇز قىلىپ كىرىپ پولشانىڭ غەربىدە پولشا-گېرمانىيە بىرلەشمە ئارمىيىسىنى تولۇق مەغلۇب قىلىپ بۇداپېستنى ئىگىلەپ ئاۋىسترىيىگە كىرىپ پۈتكۈل ياۋروپانى تىترىتىۋەتتى(132). موڭغۇللارنىڭ غەربكە قىلغان جازا يۈرۈشى تاماملانغاندىن كېيىن ھىلاكۇ ئىراندا قالدى. چاغاتاي ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى شەرقتە تۇرپاندىن غەربتە ئامۇ دەرياسىغىچە، شىمالدا خارەزمدىن جەنۇبتا ھىندىستانغا تۇتىشىدىغان بىپايان زېمىنغا ئىگە بولدى. چىڭگىزخاننىڭ چوڭ ئوغلى جۇجى بىلەن جۇجىنىڭ ئىككىنچى ئوغلى باتۇغا شەرقتە ۋولگا(ئېدىل) دەرياسى، غەربتە رۇسىيە، جەنۇبتا كاۋكازنىڭ جەنۇبىدىكى ئىران زېمىنلىرىغىچە بولغان يەرلەر قارىدى. نەتىجىدە قىفچاق خانلىقى، ئىلخانىلار، ئوگداي خانلىقى ۋە چاغاتاي خانلىقىدىن ئىبارەت مۇستەقىل فېئودال سۇيۇرغاللىق ھاكىمىيەتلەر شەكىللەندى. موڭغۇللارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا، ئىران، قىفچاق، رۇسىيە ۋە ياۋروپاغا قىلغان جازا يۈرۈشى نەتىجىسىدە موڭغۇل قوشۇنلىرىنىڭ ئايىقى تەگكەن جايلارنىڭ ھەممىسى ئۇرۇشنىڭ ئاياق ئاستىدا قالدى، خەلق قىرىلدى، شەھەرلەر تۈزلىۋېتىلدى. ئەمما مۇشۇنداق يامان ئاقىۋەت پەيدا بولۇش بىلەن بىللە يۇقىرىقى دۆلەتلەر گۈللىنىپ، يېڭىدىن سودا ۋە مەدەنىيەت مەركەزلىرى بارلىققا كېلىپ، ئاسىيادىن ياۋروپاغا بارىدىغان يوللار ئېچىلدى، يول-يوللاردا كاراۋان سارايلىرى بارلىققا كەلدى، خانبالىختىن(بېيجىڭدىن) رىم ۋە پارىژغىچە راۋان يول ئېچىلدى(133). ئىجتىمائىي تەرەققىيات سەۋىيىسى بىردەك بولمىغان قىفچاق خانلىقىنىڭ ناھايىتى كەڭ زېمىنىدا تۈركىي تىللىق مىللەتلەر، رۇسلار، موڭغۇللار، مولداۋىئانلار، گرېكلار ۋە باشقىلار بار ئىدى. بۇ خەلقلەر دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، سودا-سانائەت بىلەن مەشغۇل خەلقلەر ئىدى. شەرق بىلەن غەربنىڭ ئۆتۈشمە يولىدىكى ئۆرگەنچ، قىرىم يېرىم ئارىلىدىكى سۇداق، قىرىم شەھىرى، كافا ھەمدە ئازوۋ دېڭىزى بويىدىكى ئازوۋ، ئېدىل دەرياسى بويىدىكى باتۇساراي، بىلگەساراي، سارايچىقلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك گۈللەنگەن سودا-سانائەت شەھەرلىرى ۋە شەرق بىلەن غەربنىڭ سودا ئالاقە مەركەزلىرى بولغان. ئالتۇن ئوردا خانلىقى ياۋروپا بىلەن جۇڭگو كاراۋانلىرىنىڭ چېگرىدىن ئۆتۈشىدە مۇھىم رول ئوينىغان بولۇپ، شەرق بىلەن غەرب ئالاقسىنىڭ شىمالىي لىنىيىسىدىكى بېسىپ ئۆتۈدىغان جاي بولغان(134). ئارخېئولوگىيە ئەترەتلىرى ئەسلىدىكى ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ شەھەر خارابىلىرىدىن نۇرغۇن جۇڭگو تاۋارلىرىنى قېزىۋالغان، ساراتوف ئەتراپىدىكى خارابىلىكتىن جۇڭگونىڭ توقۇلما بۇيۇملىرى تېپىلغان. ئەينى چاغدا ھۇنگارىيەدىن، ھەتتا ئىتالىيەدىن كەلگەن سودىگەرلەرنىڭ يىراقتىكى جۇڭگوغا بېرىشى بىھاجەت ئىدى، ئۇلار بىلگەسارايدىن جۇڭگودىن كەلتۈرۈلگەن يىپەك بۇيۇملارنى سېتىۋالالايتتى. بىلگەسارايدىن يەنە خەنزۇچە خەت بېسىلغان مىس كۆرگۈ(مىس ئەينەك) تېپىلغان، تەتقىقاتقا ئاساسلانغاندا، بىلگەساراي قاتارلىق جايلاردىن تېپىلغان مىس كۆرگۈ ئىككى خىلغا ئايرىلغان، بىرى جۇڭگودىن بىۋاسىتە كەلتۈرۈلگەن، بۇنداقلىرىغا خەنزۇچە خەت بېسىلغان؛ يەنە بىرى شۇ يەردە ئىشلەنگەن بولۇپ، ئەرەبچە يېزىق بېسىلغان ئىكەن(135). يۇەن تەيزۇڭ ئوگداي زامانىدا مۇڭغۇل ئېلى ئاستانىسى قاراقۇرۇمدىن ئېدىل دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىغىچە بولغان رايونلاردا كاراۋان سارايلىرى( ئۆتەڭ) تەسىس قىلغان. ئەينى چاغدىكى ئەلچىلەر يۇەن سۇلالىسى ھۆكۈمىتىدىن بېرىلگەن ئالتۇن-كۈمۈش دەستىكى بولسىلا يول بويى توسالغۇسىز يۈرەلىگەن، بۇ جۇڭگونىڭ ئىران، ئەرەب ۋە ياۋروپا بىلەن ئالاقە قىلىشىغا ناھايىتى قولايلىقلارنى كەلتۈرگەن. بۇ مەزگىلدە شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدىكى دىن ۋە مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان، بۇ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشى ئۈچۈن پايدىلىق شارائىت ھازىرلاپ بەرگەن. ئىشىنىشكە ھەقلىقمىزكى، مەتبەئە تېخنىكىسىمۇ خۇددى شەرقنىڭ باشقا ئەقىل جەۋھەرلىرىگە ئوخشاش شەرق-غەربنى تۇتاشتۇرىدىغان بۇ يولدا مالنى مالغا ئالماشتۇرۇش شەكلىدە ياكى يازما شەكىلدە ۋە ياكى ئاغزاكى يەتكۈزۈش شەكلىدە تېخىمۇ يىراق غەربكە يەتكۈزۈلگەن. مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى سۇڭ سۇلالىسى زامانىدا كەشپ قىلىنغاندىن كېيىن ناھايىتى تېزلا جۇڭگونىڭ ئىچكىرى رايونىدىن تاڭغۇت ۋە ئۇيغۇرلارغا تارقالغانلىقى ھەققىدىكى پاكىت بۇ مۇمكىنچىلىكنىڭ مەۋجۇدلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ مەدەنىي تۇرمۇشىدا ئۇيغۇر يېزىقى مۇھىم ئورۇندا تۇراتتى، بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ يۇەن سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدە ئوينىغان رولى بىلەن مۇناسىۋەتلىك، نۇرغۇن ئۇيغۇرلار موڭغۇل ئوردىلىرىدا دىۋاندار، مىرزا-پۈتۈكچى بولغان. گەرچە ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ ئاقسۆڭەك تەبەقەسى موڭغۇللار بولسىمۇ ئەمما پۇقرالىرىنىڭ ئاساسىي تەركىبى تۈركىي تىللىق خەلقلەر بولغان. بولۇپمۇ خارەزم ۋە سىر دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى رايونلاردا ياشىغۇچى تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىلى ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ ئەدەبىي تىلى ۋە جانلىق تىلىغا ناھايىتى كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن(136). موڭغۇل خانلىقى دەۋرىدە شىمالىي لىنىيەدىن سودا كاراۋانلىرىلا قاتناپ قالماستىن بەلكى دېپلوماتىيە ياكى دىن تارقاتقۇچىلىق بۇرچىنى ئادا قىلىشقا ماڭغان كاتولىك مۇرىتلىرىمۇ قاتناپ تۇرغان. ئۇلار يۇقىرى مەلۇماتلىق كىشىلەر بولۇپ، يېڭى شەيئى ۋە ئىختىرالارغا بەك سەزگۈر كېلەتتى. ئۇلارنىڭ نۇرغۇنلىرى خانبالىخقا، قاراقۇرۇمغا بارغان بولۇپ، سەپىرىدە خۇاڭخېنىڭ غەربىدىكى ئۇيغۇر يەرلىرى ۋە تاڭغۇت زېمىنىدىن ئۆتمەي قالمايتتى، بۇ يەردىن ئۆتكەنلەرنىڭ بۇ يەردىكى تەرەققىي قىلغان مەتبەئە تېخنىكىسى ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئەھۋالىدىن خەۋەردار بولۇشى تەبىئىي. گەرچە بۇنىڭغا ئائىت يازما خاتىرىلەر قالمىغان بولسىمۇ ئەمما بۇ يەرگە كەلگەن ئاشۇ ياۋروپالىقلارنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان شەرق مەدەنىيىتى مۇۋەپپەقىيەتلىرىنىڭ تارقىلىشىدىكى مۇھىم ۋاسىتە ئىكەنلىكىگە ھۆكۈم قىلىشقا تولۇق ئاساسىمىز بار. ياۋروپادىكى ئىسپانىيە، ئىتالىيە ۋە فرانسىيە قاتارلىق دۆلەتلەر ئەرەب دۇنياسى ئارقىلىق جۇڭگونىڭ قەغەزچىلىك تېخنىكىسىنى كىرگۈزۈپ ئۆزلىرىنىڭ قەغەز زاۋۇتلىرىنى قۇرغان چېغىدا مەتبەئە تېخنىكىسىنى تېخى كىرگۈزمىگەن ئىدى. ئۇ چاغلاردا ئۇلارنىڭ نۇرغۇن ئوقۇشلۇقلىرى يەنىلا قول بىلەن كۆچۈرۈلۈش ئارقىلىق روياپقا چىققان. مىلادى 14~15-ئەسىردە غەربىي ياۋروپا ئەدەبىي ئويغىنىش دەۋرىدە تۇرۇۋاتقاچقا ئوقۇشلۇق ۋە كىتابقا بولغان ئېھتياج ناھايىتى يۇقىرى بولغان ھەمدە شۇ مەزگىلدە ئۇلارنىڭ جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى بىلەن ئۇچرىشىش پۇرسىتىمۇ بولغان. جۇڭگونىڭ يۇەن، مىڭ سۇلالىلىرى دەۋرى مەتبەئە تېخنىكىسى ئومۇميۈزلۈك راۋاجلانغان مەزگىلى بولغان، بۇ مەزگىلدە جۇڭگونىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا، ئىران ۋە ياۋروپا بىلەن بولغان ئالاقىسى ناھايىتى ناھايىتى جانلانغان، بۇنداق پۇرسەت مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشىنىڭ ناھايىتى پايدىلىق تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى بولالايدۇ. بۇ مەزگىلدە يىپەك يولىدا قاتناپ يۈرگەن دىن تارقاتقۇچىلار( مىسسىئونېرلار)، سودىگەرلەر، ھۈنەرۋەن-كاسپلار، تېۋىبلار، ئەمەلدارلار ۋە ئاددىي پۇقرالارنىڭ ئۇچۇر يەتكۈزگۈچى بولۇش مۇمكىنچىلىكى بار ئىدى. جۇڭگونىڭ مەتبەئە بۇيۇمى ياكى مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئالاقىدار ئۇچۇرغا ئېرىشسىلا تېخنىكا بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ياۋروپالىقلارنىڭ ئىزدىنىشى ياكى تەقلىد قىلىپ ياسىشى پۈتۈنلەي مۇمكىن ئىدى. ئەينى چاغدىكى تارىخىي شارائىتتا ياۋروپانىڭ تۈرلۈك يوللار بىلەن جۇڭگونىڭ مەتبەئە بۇيۇمىغا ۋە مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت ئۇچۇرلارغا ئېرىشىشى مۇمكىن ئىدى. مىلادى 1241-يىلى باتۇخان باشچىلىقىدىكى موڭغۇل قوشۇنلىرى ياۋروپانىڭ كىندىكىگە ھۇجۇم قىلىپ كىرىپ ياۋروپادىكى ھەرقايسى ئەللەرنى ۋە رىم پاپاسىنى تىترىتىۋەتتى. 1246-يىلى، رىم پاپاسى ئىننوسېنتIV ئىتالىيە فرانسىس ئوردېرىنىڭ(مەزھىبىنىڭ) رەھبەرلىرىدىن بىرى بولغان كارپىنىنى دۆلەت مەكتۇبىنى ئېلىپ موڭغۇل ئېلىگە ئەلچىلىككە ئەۋەتكەن. شۇ يىلى 4-ئايدا كارپىنى فرانسىيەنىڭ لىئاڭ( Leon ) دىن يولغا چىقىپ، پولشا ئارقىلىق رۇسىيەگە كىرىپ ئېدىل دەرياسى(ۋولگا)نىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى ساراي شەھىىرىدە باتۇخان بىلەن كۆرۈشكەن، باتۇخان كارپىنى باشچىلىقىدىكى ئەلچىلەر ئۆمىكىنى چوڭ خان كۈيۈكخاننىڭ ھوزۇرىغىچە بىللە ئېلىپ بېرىپ، كۈيۈكخان ھوزۇرىدا ئۆتكۈزۈلىدىغان كاتتا مۇراسىمغا قاتنىشىشنى قارار قىلغان. ئۇلار شىمالىي يول ئارقىلىق كاسپىي دېڭىزى بىلەن ئارال دېڭىزىنىڭ شىمالىدىكى يايلاقنى كېسىپ ئۆتۈپ، سىر دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنى تامان يۈرۈپ ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق جۇڭغارىيەدىن ئۆتۈپ 1246-يىل 7-ئاينىڭ22-كۈنى قاراقۇرۇم يېنىدىكى شىرا ئوردودىكى كۈيۈكخاننىڭ قارارگاھىغا يېتىپ بارغان. 8-ئاينىڭ 24-كۈنى يۇەن دىڭزۇڭ كۈيۈكخاننىڭ تەختكە ئولتۇرۇش مۇراسىمىغا قاتناشقان. شۇ يىلى قىشتا كارپىنى يۇەن دىڭزۇڭ بىلەن كۆرۈشۈپ پاپانىڭ مەكتۇبىنى تاپشۇرغان. ئۇزاق ئۆتمەي ئۇ دۆلىتىگە قايتىش سەپىرىگە ئاتلانغان ھەم 11-ئايدا لىئاڭغا يېتىپ بارغان. ئۇ پاپاغا كەلگىنىنى دوكلات قىلغاندىن كېيىن ئەلچىلىك سەپىرىنىڭ ئەھۋالىنى لاتىن يېزىقىدا يېزىپ چىققان، ئۇ دوكلاتىدا سەپەردە كۆرگەن-ئاڭلىغانلىرىنى، كۈيۈكخان بىلەن كۆرۈشۈش قەريانىنى يازغان بولۇپ، 13-ئەسىرنىڭ بېشىدىكى موڭغۇل ئېلىنىڭ تارىخىنى تەتقىق قىلىشتىكى مۇھىم ھۆججەت بولۇپ قالغان. رىم پاپاسىنىڭ كۈيۈكخانغا يازغان دۆلەت مەكتۇبى ۋە يۇەن دىڭزۇڭ كۈيۈكخاننىڭ جاۋاب خېتى ھازىرغىچە ساقلانماقتا. كۈيۈكخاننىڭ جاۋاب خېتى ئۇيغۇر ۋە فارىس يېزىقىدا يېزىلغان بولۇپ، كۈيۈكخاننىڭ مۆھۈرى بېسىلغان(137). مىلادى 1253-يىلى كاتولىك دىنى سانكت-فرانسىس ئوردېرىنىڭ(مەزھىبىنىڭ) ئەزاسى رۇبرۇك فرانسىيە پادشاھى لۇئىⅨ نىڭ يارلىقىغا بىنائەن موڭغۇل ئېلىگە موڭغۇللار بىلەن خرىستيان دىنىنىڭ ئىتتىپاقلىشىپ ئىسلام دىنى كۈچلىرىگە بىرلىكتە تاقابىل تۇرۇشنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئەلچىلىككە يولغا چىققان. رۇبرۇك ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ شەرقىي قىرغىقىدىكى ئاكىردىن يولغا چىقىپ قارادېڭىزدىن ئۆتۈپ ئېدىل دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى سارايغا كېلىپ باتۇخان بىلەن كۆرۈشكەن، ئاندىن يەنە كۈن چىقىش تامان يۈرۈپ 1353-يىلى قىشتا قاراقۇرۇمنىڭ جەنۇبىدىكى موڭغۇل خانىنىڭ قارارگاھىغا يېتىپ بارغان. 1354-يىلى 7-ئايدا مۆڭكۈخاننىڭ فرانسىيە پادشاھىغا يازغان جاۋاب مەكتۇبىنى ئېلىپ قايتىش سەپىرىگە چىقىپ، 1355-يىلى ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ شەرقىي قىرغىقىغا يېتىپ بارغان. ئۇ دۆلىتىگە قايتىپ بارغاندىن كېيىن «شەرققە ئەلچىلىككە بېرىش خاتىرىسى»نى يېزىپ چىققان. رۇبرۇك ئۆزىنىڭ بۇ خاتىرىسىدە 13-ئەسىردىكى ئېدىل دەرياسى بويلىرى، دەشتى قىفچاق، موڭغۇل ئېگىزلىكى، ئۇيغۇر يەرلىرى ۋە تاڭغۇت رايونىنىڭ ئۆرپ-ئادىتى، دىنى، تىلى قاتارلىقلارغا ئائىت ئەھۋاللارنى يېزىپلا قالماستىن يەنە موڭغۇل ئېلىنىڭ ئاستانىسى قاراقۇرۇمدا كۆرگەن-ئاڭلىغانلىرىنىمۇ خاتىرىلىگەن. مۇھىمى ئۇ خاتىرىسىدە جۇڭگونىڭ قەغەز پۇل ئىشلىتىش ئەھۋالىنى:« قىتان ئېلىدە پۇل ئادەتتە ئالقانچىلىك قەغەز بولىدىكەن، ئۇلار بۇ قەغەزگە سىزىقچىلارنى باسىدىكەن، بۇ خۇددى مۆڭكۈخاننىڭ مۆھۈرىگە ئوخشاپ كېتىدىكان»دەپ يازغان(138). بۇ تارىخ ماتېرىيالىنىڭ مەتبەئە تارىخىنى تەتقىق قىلىشتىكى قىممىتى ناھايىتى يۇقىرى بولۇپ، ياۋروپالىقلارنىڭ 13-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا جۇڭگونىڭ قەغەز پۇل بېسىپ ئىشلەتكەنلىكىدىن ئىبارەت بۇ تارىخىي پاكىتنى ئېنىق بىلگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ئۇ يەنە قاراقۇرۇمدا نۇرغۇن جۇڭگولۇق ھۈنەرۋەنلەرنى كۆرگەنلىكىنى:« تۈرلۈك قول ھۈنەرۋەنچىلىكىدە ئۇلار ئەڭ ئۇستا ھۈنەرۋەنلەردىن ئىكەن. ئۇلارنىڭ تېۋىبلىرى ئۆسۈملۈك دورىلىرىنىڭ ئۈنۈمىنى تولۇق بىلىدىكەن ھەمدە كېسەلگە تومۇر تۇتۇپ ناھايىتى توغرا دىئاگنوز قويالايدىكەن... بۇلارنى مەن ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆردۈم، چۈنكى قاراقۇرۇمدا نۇرغۇن قىتان(جۇڭگو) تېۋىبلىرى بار ئىكەن»دەپ يازغان(139). كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى، ئۇ قاراقۇرۇمدا جۇڭگونىڭ ئىچكىرى ئۆلكىلىرىدىن كەلگەن نۇرغۇن تېۋىب ۋە ھۈنەرۋەنلەرنى كۆرگەن، ئەگەر بۇلار بولمىغىنىدا ئۇنىڭ بۇنچىلىك جانلىق تەسۋىرلەپ يېزىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. مۇقەررەركى ئاشۇ ھۈنەرۋەنلەر ئارىسىدا چوقۇم مەتبەئە ئۇستىلىرىمۇ بار، چۈنكى ئەينى چاغدا موڭغۇللارمۇ مەتبەئەدە بېسىشقا ناھايىتى ئەھمىيەت بەرگەن، كىتابقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدىغان فرانسىسكو مەزھىبىنىڭ ئەزاسى بولغان رۇبرۇكنىڭ بۇنىڭغا قىزىقماي قېلىشى مۇمكىن ئەمەس. ئەمما ئۇنىڭ خاتىرىسىدە بۇ ھەقتىكى يازما يوق، بۇنى بىر ئەپسۇسلىنارلىق ئىش ، دېمەي تۇرالمايمىز. ئەمما، ئۇ ھەرھالدا جۇڭگونىڭ قەغەز پۇل باسقانلىقىنى خاتىرىلىگەن، بۇ ئۇنىڭ چوقۇم مەتبەئە ھەققىدە ئاڭلىغانلىرىنىڭ بارلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. رۇبرۇك كىتابىدا يەنە بۇددىست ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي مۇراسىمىنى، كىيىم-كېچەكلىرىنى ۋە باشقا ئەھۋاللىرىنى ناھايىتى تەپسىلىي يازغان ھەمدە ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا ئىبادەتخانىلىرىغا بېرىپ زىيارەت قىلغان، بۇ جەرياندا ئۇ بۇددىست ئۇيغۇرلار بىلەن دىنىي ئەقىدىلەر ھەققىدە مۇنازىرە قىلىشقان(140). مۇشۇنداق پۇرسەتتە ئۇنىڭ ئۇيغۇر بۇددا ئىبادەتخانىسىدا ئۇيغۇرچە بۇددا نومىنىڭ مەتبەئە بۇيۇمى بىلەن ئۇچرىشىش، ھەتتا كىتابلارنى بېسىش جەريانى بىلەن تونۇشۇش ھەم بۇ ھەقتە كۆرگەنلىرىنى ياۋروپاغا ئېلىپ كېتىش ئىمكانىيىتى بولماي قالمايدۇ. ئەينى چاغدا رۇبرۇك مۇڭغۇل ئاستانىسىنى زىيارەت قىلغان ھەم ھەم سەپەر ئۈستىدىكى جايلاردا ياۋروپادىن كەلگەن ھۈنەرۋەن-كاسىپلارنى ۋە دىن تارقاتقۇچىلارنى ئۇچراتقان. مەسىلەن، قاراقۇرۇمدا ئۇ فرانسىيەدىن كەلگەن ۋىللىئام ئۇستام ھەم ئۇنىڭ ھۇنگارىيەلىك خوتۇنى بىلەن ئۇچراشقان ھەمدە بۇلارنىڭ موڭغۇللار بېلگرادنى پەتھى قىلغاندا ئەسىرگە چۈشكەنلەر ئىكەنلىكىنى بىلگەن. يەنە ھۇنگارىيەدە تۇغۇلغان ئەنگلىيىلىك پۇشتىدىن بولغان بازېلنى ئۇچراتقان بولۇپ، بۇ كىشى كۇمان تىلى(قەدىمقى تۈركىي تىللارنىڭ بىرى) بىلىدىغان كىشى بولغان. يەنە نۇرغۇن نېستورىيان مەزھىبىنىڭ مۇرىتلىرىنىڭ موڭغۇللار ئارىسىدا دىن تارقىتىپ يۈرگەنلىكىنى كۆرگەن، رۇبرۇك بۇ ھەقتە ناھايىتى تەپسىلىي يازغان(141). يۇەن سۇلالىسىنىڭ دەسلىپىدە خانبالىختىكى ياۋروپالىقلار ئىچىدە خانبالىختا بىۋاسىتە مەتبەئەچىلىك بىلەن شۇغۇللانغانلار بولۇپ، بۇلارمۇ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشىدىكى مۇھىم ۋاسىيە بولغان. 1289-يىلى رىم پاپاسى نىكولاس IV (مىلادى 1285~1292-يىلىغىچە پاپا بولغان) ئىلخانىيلار خانىدانلىقىنىڭ ئەلچىسى راببان ساۋمانى قوبۇل قىلىپ بىر يىلدىن كېيىن ئىتالىيە سان فرانسېسكو مەزھىبىنىڭ ئەزالىرىدىن جوۋاننى مونتې كورۋېنو(Giovanni da Monte Corvino،مىلادى 1247~1328-يىللاردا ياشىغان) بىلەن نىكولاس پىستويا ((Nicholas da Pistoiaھەمدە پېترو لۇكالونگا (Pietro da Lucalonga ) دېگەن سودىگەرنى يۇەن ئوردىسىغا ئەۋەتمەكچى بولغان. ئۇلار سەپەردە ئىلخانىيلار دۆلىتىدىن ئۆتۈپ ھىندىستانغا بارغان، ھىندىستاندا نىكولاس كېسەل بولۇپ قېلىپ ئۆلۈپ كەتكەن. قالغان ئىككىيلەن دېڭىز يولى بىلەن 1293-يىلى فۇجيەننىڭ چۇەنجۇ دېگەن يېرىدە قۇرۇقلۇققا چىققان. ئاندىن قۇرۇقلۇق يولى بىلەن شىمال تامان يۈرۈپ جىيۇەن سەلتەنەتىنىڭ 31-يىلى( مىلادى 1294-يىلى) خانبالىخقا يېتىپ بارغان، بۇ چاغدا يۇەن شىزۇ ئۆلگەن، يۇەن چېڭزۇڭ تەختكە چىققان چاغ ئىدى. مونتې كورۋېنو پادشاھقا پاپانىڭ مەكتۇبىنى تاپشۇرغاندىن كېيىن خانبالىختا ئولتۇراقلىشىشقا ئىجازەت بېرىلگەن، ئۇ خانبالىختا قېلىپ ئۆلگىچە دىن تارقىتىش بىلەن مەشغۇل بولغان. فرانسىيە دۆلەت كۇتۇپخانىسىدا مونتې كورۋېنونىڭ رىم پاپاسىغا لاتىنچە يازغان ئىككى پارچە خېتى ساقلانماقتا. ئۇنىڭ بىرىنچى پارچە خېتى يۇەن چېڭزۇڭ دادې سەلتەنەتىنىڭ 9-يىلى (مىلادى 1305-يىلى) 5-ئاينىڭ 18-كۈنى يېزىلغان بولۇپ، ئۆزىنىڭ 12 يىللىق دىن تارقىتىش پائالىيەتلىرىدىن مەلۇمات بەرگەن. ئۇنىڭ خېتىدە خانبالىخقا يېڭى كەلگەن چېغىدا خرىستيان دىنىنىڭ يەنە بىر مەزھىبى ـــ نېستورىيان مەزھىبىنىڭ « نېستورىيان ئېتىقادىغا يات بولغان ھەرقانداق خرىستيان ئەقىدىلىرىنى بېسىپ تارقىتىشقا بولمايدۇ»دەپ چەتكە قېقىشىغا ئۇچرىغانلىقى، يۇەن چېڭزۇڭنىڭ ھامىيلىقىدىلا دىن تارقىتىش ئىجازىتىگە ئېرىشكەنلىكى يېزىلغان. ئۇ يەنە موڭغۇل ئاقسۆڭەك كۆرگىز ( مىلادى 1234~1298-يىللاردا ياشىغان) بىلەن ئىتالىيەلىك سودىگەر پېترو لۇكالونگانىڭ ماددىي ياردىمىدە 1298-يىلى ۋە 1305-يىلى خانبالىختا ئىتالىيە ئۇسلۇبىدىكى چېركاۋدىن ئىككىنى سالدۇرغانلىقىنى، 1303-يىلى گېرمانىيە فىرىئارى ئارنولد (Arnold de Cologne ) نىڭ خانبالىخقا كېلىپ ئۆزىنىڭ دىن تارقىتىشىغا ياردەم بەرگەنلىكىنى، مەلۇمات يوللانغىچە 6000دىن ئارتۇق ئادەمنىڭ چوقۇندۇرۇلغانلىقىنى، يەنە 40 بالىنى قوبۇل قىلىپ لاتىن تىلى ۋە دىن ئەقىدىلىرى ئۆگىتىۋاتقانلىقى، بۇ بالىلاردىن قەسىدە خورچىلىرى ئەترىتى تەشكىللەپ، مىسا بىجا كەلتۈرگەندە قەسىدە ئوقۇتۇۋاتقانلىقىنى يازغان. مونتې كورۋېنو خەنزۇ تىلى بىلەن موڭغۇل تىلىنى ئۆگىنىۋالغان بولۇشى مۇمكىن، چۈنكى بۇ چاغدا «ئىنجىل»بىلەن «زەبۇر»موڭغۇلچىگە تەرجىمە قىلىنغان، ئۇ يەنە ئۇيغۇر تىلىنىمۇ ئۆگىنىۋالغان بولۇشى مۇمكىن. ئۇنىڭ ئىككىنچى پارچە خېتى دادې سەلتەنەتىنىڭ 10-يىلى يېزىلغان بولۇپ، خېتىدە : «مەن ‹ئىنجىل›بىلەن‹تەۋرات›قا ئاساسەن ساۋادسىزلارنى تەربىيىلەش ئۈچۈن پەرۋەردىگارنىڭ رەسىمىدىن ئالتە پارچە سىزدۇردۇم. بۇ رەسىمگە لاتىنچە، تۈركچە ۋە فارىسچە ئىزاھات بەردىم، مۇشۇنداق قىلغاندا بۇ يېزىقنىڭ بىرەرسىنى بولسىمۇ تونۇيدىغانلار كۆرسە ئوقۇيالايدۇ»(142). ئەينى چاغدا جۇڭگودا ئويما بەت مەتبەئەسىدە بېسىش ئاللىقاچان ئومۇملاشقان، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇلار، غەربىي غىمالدىكى تاڭغۇت ۋە ئۇيغۇرلار ئارىسىدا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ قوللىنىلغانلىقىغىمۇ 100نەچچە يىللار بولغان. خانبالىختا دىن تارقىتىش بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان كاتولىك مۇرىتلىرى ئۈچۈن خانبالىخنىڭ مەتبەئەچىلىك ئىشلىرى ناتونۇش ئەمەس ئىدى، شۇ زامانلاردا خانبالىختىكى بۇددا ئىبادەتخانىلىرىدا زور مىقداردا بۇددا نوملىرى بېسىلغان، ئەلۋەتتە بۇلار ئىچىدە خانبالىختىكى ئۇيغۇر ئاقسۆڭەڭەكلىرى ۋە بۇددىست ئۇيغۇرلارمۇ ئۇيغۇرچە بۇددا نوملىرىنى باستۇرغان. بۇلارنىڭ ئۇنىڭغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتمەسلىكى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دىن تارقىتىش زور مىقداردىكى تەرغىبات ماتېرىياللىرىغا ئېھتياجلىق بولغاچقا مونتې كورۋېنو ئويما مەتبەئە ياكى مىخ مەتبەئەدە بېسىش ئۇسۇلى ئارقىلىق «ئىنجىل» ياكى كاتولىك دىنىي رەسىملىرىنى بېسىشى تەبىئىي. ھېچ بولمىغاندىمۇ ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى «ئىنجىل»نى تەرجىمە قىلىشقا قاتناشقان جۇڭگولۇقلار ئۇنىڭغا ئەينى چاغدا تازا ئېقىۋاتقان ھەم تەننەرخى تۆۋەن بولغان مەتبەئەدە بېسىش ئارقىلىق «ئىنجىل» ۋە ئۇنىڭ رەسىملىرىنى كۆپەيتىش تەكلىپىنى بەرگەن. خانبالىقتا مەتبەئە ناھايىتى تەرەققىي قىلغان تۇرۇغلۇق مەتبەئەدە باسماي قول بىلەن كۆچۈرۈشنى ئەينى چاغدىكى خانبالىختا تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس ئىدى. بۇنىڭدىن ھۆكۈم قىلىشقا بولىدۇكى، مونتې كورۋېنو تۇنجى بولۇپ «ئىنجىل»نى مەتبەئەدە باسقان ياۋروپالىق بولۇشى مۇمكىن. تەتقىقاتچىلارنىڭ تەھلىل قىلىشىچە، مونتې كورۋېنو «ئىنجىل»دىكى قىسسەلەرگە ئاساسەن سىزغان رەسىملىك تەشۋىقات ۋەرەقىلىرىنى مەدەنىيەت سەۋىيەسى بىرقەدەر تۆۋەن مۇرىتلار ئۈچۈن تەييارلىغان بولۇشى مۇمكىن. رەسىم بىلەن تېكىست تەڭ بېرىلگەن بۇ تاق ۋاراقلىق تەشۋىقات بۇيۇمىنى چوقۇم مەتبەئەدە باسقان. ئامېرىكىلىق مەشھۇر مەتبەئە تارىخ مۇتەخەسسىسى كارتېر (T.F.Carter ): « دەسلەپتە دىن تارقىتىشقا باشلىغان بۇ دىن تارقاتقۇچىلار خىزمىتىنى يۈرۈشتۈرۈۋالغاندىن كېيىنكى يېرىم ئەسىردە ياۋروپادىمۇ مونتې كورۋېنونىڭ رەسىملىك تەشۋىقات ۋەرەقىلىرىگە ئوخشاش «ساۋادسىزلار» ئۈچۈن لايىھەلەنگەن مەتبەئەدە بېسىلغان دىنىي رەسىملەر پەيدا بولغان، بۇ بەلكىم پۈتۈنلەي تەساددىپىيلىق بولمىسا كېرەك»(143). ئۇنىڭ بۇ قارىشى 60يىل ئۆتكەندىن كېيىنمۇ ئىلىم ساھەسىدە ئېتراپ قىلىنىپ كەلدى. مەسىلەن، يوسېف نېدخام باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن« جۇڭگو پەن- تېخنىكا تارىخى» 5-تومنىڭ 1-جىلدىدا« مىرىتلارغا ۋە ئاۋامغا تارقىتىلىدىغان تەشۋىقات ۋەرەقىلىرىنىڭ مىقدارى بەك كۆپ بولغاچقا بېسىپ تارقاتمىغاندا يېتىشتۈرۈپ بولۇش مۇمكىن ئەمەس ئىدى. ناۋادا دىن تارقاتقۇچىلار ئەينى چاغدا جۇڭگودا ھەقىقەتەن مەتبەئەدە بېسىش ئۇسۇلىنى قوللانغان بولسا 14-ئەسىرنىڭ بېشىدا ياۋروپادا نېمە ئۈچۈن بىردىنلا دىنىي باسما بۇيۇملار ۋە مەتبەئەدە بېسىلغان كىتابلار پەيدا بولۇپ قالىدۇ، دېگەن مەسىلىنى مۇۋاپىق چۈشەندۈرگىلى بولىدۇ»(144). يۇەن دەۋرىدە خانبالىخقا بارغان ياۋروپالىقلادىن يەنە رىم پاپاسىنىڭ ئەلچىسى مارىنورى (Giovanni di Marignori ) مۇ بار. فلورىنسالىق بۇ كىشىمۇ سان-فرانسېسكو مەزھىبىنىڭ ئەزاسى. مىلادى 1336-يىلى يۇەن شۈندى 15ئادەمنى رىم پاپاسىغا ئەلچىلىككە ئەۋەتكەن، شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە خانبالىختىكى ئاسۇ ئاقسۆڭەكى فۇدىڭمۇ ئېپىسكوپ مونتې كورۋېنو ئالەمدىن ئۆتكىلى كۆپ يىللار بولغاچقا پاپاغا مەكتۇب يوللاپ پاپانىڭ يەنە بىر ئېپىسكوپ ئەۋەتىشىنى تەلەب قىلغان. شۇڭا رىم پاپاسى بېنېدىت(Benedict) مارىنورىنى يۇەن سۇلالىسىگە ئەلچىلىككە ئەۋەتكەن. 1336-يىلنىڭ ئاخىرلىرىدا مارىنورى قاتارلىقلار فرانسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى پاپا تۇرىدىغان جاي ئاۋىنون(Avignon ) دىن شەرق تامان يولغا چىقىپ، ئاۋۋال قىفچاق خانلىقىنىڭ ئاستانىسى ساراي شەھىرىگە كېلىپ ئۆزبېك خانى بىلەن كۆرۈشكەندىن كېيىن داۋاملىق شەرققە يۈرۈپ چاغاتاي خانلىقىنىڭ ئاستانىسى ئالمالىق شەھىرىگە يېتىپ كەلگەن. جىجېڭنىڭ 2-يىلى(مىلادى 1342-يىلى) مارىنورى قاتارلىقلار يۇەن سۇلالىسىنىڭ يۇقىرى ئاستانىسىگە يېتىپ كېلىپ يۇەن شۈندىنىڭ قوبۇلىغا ئېرىشكەن. مارىنورى پاپانىڭ مەكتۇبىنى تاپشۇرۇش بىلەن بىللە يەنە خانغا بىر ئات ھەدىيە قىلغان، بۇ ئات ناھايىتى ئېگىز ھە چوڭ بولغاچقا يۇەن شۈندى ياقتۇرۇپ قېلىپ ئۇنىڭغا «تۇلپار» دەپ نام بەرگەن. مەشھۇر رەسسام جۇلاڭ بۇ ئاتنىڭ رەسىمىنى سىزىپ چىققان، نۇرغۇن ئەدىب-شائىرلار بۇ ئارغىماقنى نەزم پۈتۈپ ماختاشقان. مارىنورى خانبالىختا 3يىل تۇرۇپ ۋەزىپىسىنى ئادا قىلىپ بولغاندىن كېيىن چۇەنجۇدىن يولغا چىقىپ دېڭىز يولى بىلەن دۆلىتىگە سەپەر قىلىپ 1353-يىلى ئاۋىنونغا يېتىپ بارغان. مارىنورى خانبالىختا خېلى ئۇزۇن تۇرغاچقا چوقۇم خانبالىخنىڭ مەدەنىيەت مۇھىتى بىلەن خېلى پىششىق تونۇشقانلىقىغا گۇمان كەتمەيدۇ، شۇ چاغدىكى خانبالىخنىڭ مەتبەئەچىلىكى تازا گۈللەنگەن بولۇپ، ياۋروپادىن كەلگەن يۇقىرى مەلۇماتلىق بىر زات ئۈچۈن بۇ تولىمۇ جەلىپ قىلىش كۈچىگە ئىگە بولماي قالمايدۇ، ئەينى زاماندىكى ياۋروپادا كىتاب تېخىچە قولدا كۆچۈرۈلۈپ كۆپەيتىلىدىغان بولغاچقا، جۇڭگونىڭ ئويما مەتبەئەسى ياكى مىخ مەتبەئەسسى مارىنورىدەك مەرتىۋىلىك دىنىي زاتنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى ئىدىيىسى ۋە ئۇسۇلىنى تارقىتىشىغا ۋاسىتىچىلىك رولىنى ئوينايدىغانلىقى ئېنىق(145). يۇقىرىقى يازما مەنبەدىن كۆرۈۋېلىش مۇمكىنكى13- ئەسىرنىڭ ئالدى-كەينىدە، شەرق-غەربنى تۇتاشتۇرىدىغان يولنىڭ شىمالىي لىنىيىسى موڭغۇللار ھاكىمىيىتىنىڭ ھامىيلىقىدا بۇ مەزگىلدىكى ياۋروپا سودىگەرلىرى، سەيياھلىرى، دېپلوماتىيە ئەلچىلىرى، دىن تارقاتقۇچىلىرىنىڭ شەرققە بېرىشىدىكى مۇھىم لىنىيەسىنىڭ بىرى بولۇپ قالغان بولۇپ، جەنۇبىي لىنىيەگە ئوخشاشلا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان ھەم مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىش مۇمكىنچىلىكى بولغان لىنىيەنىڭ بىرى بولغان. فرانسىيەنىڭ مەتبەئە تارىخى مۇتەخەسسىسى پىئېغ گۈزمان (Pierre Gusman) جۇڭگونىڭ مىخ مەتبەئەسى موڭغۇل يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە ئىككى خىل يول ئارقىلىق ياۋروپاغا كىرگەن، بىرى ئۇيغۇرلار بىلەن ئالاقە قىلىپ كەلگەن، كېيىنچە گوللاندىيەدە ئولتۇراقلىشىپ قالغان ئەرمەنىيەلىك مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كاستالدى مىخ مەتبەئەنى سىناق قىلىشقا باشلىغان چاغدا ياۋروپاغا ئېلىپ كىرگەن؛ يەنە بىر مۇمكىنچىلىك بولۇپ، گۇتتېنبېرگ پراگادا تۇرغان مەزگىلىدە ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە رۇسىيە ئارقىلىق ياۋروپاغا كىرگەن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىغا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى ئىگىلىۋالغان بولۇشى مۇمكىن، دەپ قارايدۇ(146). جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى رۇسىيە ئارقىلىق ياۋروپاغا كىرگەن، دېگەن قاراشنى 16-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىلا ئىتالىيەلىك تارىخشۇناس پاۋلوس جۇۋىئۇس(Paolus Jovius ، مىلادى 1483~1553-يىللاردا ياشىغان) ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇ ئۆزىنىڭ 1546-يىلى نەشىر قىلىنغان «ھازىرقى زامان تارىخى» دېگەن كىتابىدا مەتبەئە تېخنىكىسى جۇڭگودىن رۇسىيە ئارقىلىق ياۋروپاغا كىرگەن، دەپ ئوتتۇرىغا قويغان. بۇ ھەقتە ئۇ :«ھازىر ئۇ يەردە ( گۇاڭجۇدا) كىتاب باسىدىغانلار بار، ئۇلار بىزگە ئوخشاش ئۇسۇل بىلەن تارىخ ۋە ئەدەب-ئەخلاققا ئائىت كىتابلارنى باسىدۇ، ئۇلار كىتاب باسقاندا ناھايىتى ئۇزۇن قەغەزگە بېسىپ، ئىچىگە قاتلىنىدىغان چاسا كىتاب قىلىپ تۈپلەيدۇ. مەن پاپامىزنىڭ ئىلتىپاتى بىلەن مۇشۇنداق بىر كىتابنى كۆرگەنمەن، بۇ كىتابنى پورتۇگالىيە پادشاھى بىر پىل بىلەن قوشۇپ پاپاغا ھەدىيە قىلغان. بىز شۇنىڭغا شەك-شۈبھىسىز ئىشىنىمىزكى، پورتۇگالىيەلىكلەر ھىندىستانغا بېرىشتىن بۇرۇنلا ئىلىم ئۈچۈن تولىمۇ مۇھىم بولغان بۇ خىل كىتاب سىكىفىيە (Scythians)لىكلەر ۋە موسكۋالىقلار ئارقىلىقبىزنىڭ بۇ يەرگە يېتىپ كەلگەن» دەپ يازغان(147). يەنە بىر فرانسىيەلىك تارىخشۇناس لۇئىس دېگەن كىشى(Louis Le Roy، مىلادى 1510~1577-يىللىرى ياشىغان تارىخچى) ئۆزىنىڭ 1575-يىلى نەشىر قىلىنغان« دۇنيادا مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش جەريانى» دېگەن كىتابىدامەتبەئە تېخنىكىسى ھەققىدە توختالغاندا : « بۇ يۇنانلىقلار(گرېكلار) ۋە رىملىقلار تېخى بىلىپ ئۈلگۈرمىگەن ئەمما بىز بۈگۈنكى كۈندىلا بىلىۋاتقان بۇ خىل سەنئەت(مەتبەئەنى دېمەكچى) نىڭ كەشپىيات تۆھپىسىنى گېرمانلار (گېرمانىيەلىكلەرنى دېمەكچى) ئۆزلىرىنىڭ قىلىۋالماقتا. پورتۇگالىيەلىكلەر شەرق بىلەن شىمالدىكى ئەڭ يىراق جايلارغا بېرىپ-كېلىپ يۈرۈپ جۇڭگوغا بېرىپ قالغان ھەم شۇ يەردىن ئۇلارنىڭ بېسىپ چىقىرىلغان كىتابلىرىنى ئالغاچ كەلگەن، ئۇلارنىڭ ئېيتىشىچە ئۇلار ناھايىتى ئۇزاق زامانلار ئىلگىرى مۇشۇنداق مەتبەئەدە بېسىلغان كىتابلارنى ئىشلەتكەن ئىكەن، مانا بۇ ئادەمنى بۇ خىل كەشپىياتنىڭ قايسى دۆلەتتىن تاتارلار ئارقىلىق موسكۋاغا كىرىپ ئاندىن گېرمانىيەگە ئېلىپ كىرىلگەنلىكىنى ھەمدە كېيىنچە باشقا خرىستيان ئەللىرىگە تارقالغانلىقىنى ئەسلىتىدۇ»(148). بۇ نەقىلدىن ئېنىق بىلىش مۇمكىنكى، تارىخچى لۇئىس «مەتبەئە تېخنىكىسى»نى جۇڭگولۇقلارنىڭ كەشپ قىلغانلىقىنى ئېنىق يېزىپلا قالماستىن بەلكى گېرمانىيەلىكلەرنىڭ كەشپىياتى ئەمەسلىكىنىمۇ ئېنىق يازغان. كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىكى شۇكى، گېرمانىيەلىكلەر ياۋروپالىقلارنىڭ ئېڭىدا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپىياتچىسى، يۇقىرىقى نەقىلدە دېيىلىۋاتقان « مەتبەئە تېخنىكىسى» نىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئىكەنلىكى ئېنىق، دېمەك بۇ 16-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ياۋروپالىقلاردىن بەزى كىشىلەر گۇتتېنبېرگنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلغانلىقىدىن گۇمان قىلىشقان ھەم مەتبەئە تېخنىكىسى ياۋرو-ئاسىيا قۇرۇقلۇقى ئارقىلىق ياۋروپاغا تارقالغان، دەپ قارىغان. ئىسپانىيەنىڭ موندوزا(Juan Gonzales de Mondoza) ئىسىملىك مەشھۇر يازغۇچىسى مىلادى 1585-يىلى رىمدا جۇڭگو ھەققىدە يېزىلغان نوپۇزلۇق كىتابى«جۇڭخۇا ئىمپېرىيىسى تەزكىرىسى» نى نەشىر قىلدۇرغان. ئۇ بۇ كىتابنىڭ 16-، 17- بابىدا جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى ۋە كىتابلىرىنى مەخسۇس تونۇشتۇرغان. 16- بابنىڭ تېمىسى«بۇ دۆلەتنىڭ كىتاب بېسىش ئۇسۇلى ھەم تارىخىنىڭ بىز ياۋروپالىقلارنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىدىن كۆپ بۇرۇنلىقى ھەققىدە» دەپ قويۇلغان. بۇ بابتا موندوزا ئاۋۋال ياۋروپا يازغۇچىلىرىنىڭ مىخ مەتبەئەنى 1458-يىلى گېرمانىيىلىك گۇتتېنبېرگ ياۋروپادا تۇنجى بولۇپ كەشپ قىلغانلىقى ھەم گېرمانىيەدىن ئىتالىيەگە كىرگەنلىكى ھەققىدىكى بايانلىرىنى نەقىل قىلىپ ئاندىن : « ئەمما جۇڭگولۇقلار ئۆزلىرىنىڭ ئەڭ بالدۇر كەشپ قىلغانلىقىنى، كەشپياتچىسىنىڭ ئۇلار ئەۋلىيا ، دەپ ئاتايدىغان بىر كىشى ئىكەنلىكىنى ئېيتىشىدۇ. بۇنىڭدىن مەلۇمكى، ئۇلار ناھايىتى ئۇزاق زامان ئىشلەتكەن بۇ مەتبەئە تېخنىكىسى رۇس (Rucia ) ۋە موسكۋا كىنەزلىكى (Moscovia) ئارقىلىق گېرمانىيەگە كىرىگەن. ئەمما مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە تېگىشلىك بولغىنى شۇكى، كىشىلەر ئۇ يەردىن قۇرۇقلۇق يولى ئارقىلىق يۈرگەن، يەنە بەزىلىرى ئۇ يەردىن بۇ دۆلەتكە كىرگەن سودىگەرلەر بولۇپ، ئۇلار قىزىل دېڭىز ئارقىلىق ئەرەب فېلىكىسىدىن (Arabia Felix) بىر نەچچە كىتاب ئالغاچ كەلگەن، تارىخ كىتابلىرىدا مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلغان، دېيىلگەن بۇ يوھان گۇتتېنبېرگ ئاشۇ كىتابنى ئۆز كەشپىياتىنىڭ دەسلەپكى ئاساسى قىلغان» دەپ يازغان. موندوزا يەنە:« كۆرۈۋېلىش تەس ئەمەسكى، مەتبەئە تېخنىكىسىدىن ئىبارەت بۇ كەشپىياتنى ئۇلار (جۇڭگولۇقلار) بىزگە يەتكۈزۈپ بەرگەن؛ۋەھالەنكى تېخىمۇ ئىشەنچلىك بولغىنى شۇكى، ھازىر ئۇلاردا يەنە ناھايىتى نۇرغۇن كىتابلار بولۇپ، بۇ كىتابلارنىڭ بېسىلغان ۋاقتى گېرمانىيەدە كەشپ قىلىنىشقا باشلىغاندىن 500يىل بۇرۇن»(149). موندوزا گۇتتېنبېرگنىڭ كەشپىياتى جۇڭگو كىتابلىرىدىن ئىلھاملانغان، دەپ قاراپ قالماستىن بەلكى يەنە جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى نوقۇل قۇرۇقلۇق يولى ئارقىلىقلا ياۋروپاغا كىرگەن بولماستىن بەلكى دېڭىز يولى ئرقىلىق ئەرەبلەرگە، ئاندىن ياۋروپاغا كىرگەن بولۇشى مۇمكىن، دەپ قارىغان. موندوزا ياۋروپالىق بولغاچقا ياۋروپانىڭ تارىخى ۋە مەتبەئە مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىنى خېلى چوڭقۇر تەتقىق قىلغان ۋە سېلىشتۇرغان، ئۇ مەشھۇر تارىخ يازغۇچىسى بولغاچقا ئالغان نەقىللىرىنىڭ ئاساسى بار، ئۇ جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسى ھەققىدىكى ماتېرىيالنى جۇڭگوغا بارغان ئىسپانىيەلىك مارتىن رادا (Martin de Rada) نىڭ (مارتىن رادا 1533~1578-يىللار ئارىلىقىدا ياشىغان) ساياھەت قوليازمىسىدىن ۋە باشقا ماتېرىياللاردىن ئالغان، شۇڭا ئۇنىڭ بۇ ماتېرىيالىنىڭ ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيىتى بار. بۇنىڭدىن باشقا يەنە نۇرغۇن ياۋروپا تارىخ يازغۇچىلىرىنىڭ مۇشۇنىڭغا ئوخشاش خاتىرىلىرى ۋە بايانلىرى بار، بۇلارنىڭ ھەممىسىدىكى بىر ئورتاقلىق شۇكى، ھەممىسىدە مەتبەئە تېخنىكىسى جۇڭگودا بارلىققا كېلىپ نەچچە يۈز يىلدىن كېيىن ئاندىن ياۋروپاغا كىرىپ، گۇتتېنبېرگنىڭ مىخ مەتبەئە كەشپىياتىغا ئىلھام بەرگەن، دېيىلگەن. [align=justify](2)يۇەن دەۋرىدىكى شەرق-غەرب قاتنىشىنىڭ جەنۇبىي لىنىيىسى ۋە مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ تارقىلىشى جۇڭگونىڭ ئىچكىرىسىدىن قۇرۇقلۇق بىلەن بىۋاسىتە غەربكە يۈرۈپ خۇاڭخې دەرياسىنىڭ غەربى ئۇچىغا( خېشى كارىدورى) كەلگەندە غەربكە بارىدىغان نەچچە لىنىيە ئارىلىدۇ. بۇنىڭ بىرىدە لوپنور كۆلىنىڭ غەربىي جەنۇبى ئارقىلىق يۈرۈپ تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ جەنۇبىي گىرۋىكى بىلەن غەربكە ماڭغاندا پامىر(كۆكئارت) ئېگىزلىكىگە بارغىلى بولىدۇ؛ يەنە بىرىدە لوپنور كۆلىنىڭ شەرقىي شىمالى ئارقىلىق تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي جەنۇبى بۇرجىگىدىن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىنى بويلاپ غەرب تامان يۈرگەندە تۇرپان، كۇچا، ئاقسۇ، كاشىغەر قاتارلىق بوستانلىقلاردىن ماڭسىمۇ پامىر ئېگىزلىكىگە بارغىلى، ئېگىزلىكتىن ھالقىپ يەنە غەربكە ماڭغاندا فەرغانە ئويمانلىقىغا كىرىپ ئاندىن ئىككى دەريا ۋادىسىغا ( ماۋارائۇننەھر) كىرگىلى، ئوتتۇرا ئاسىيا، ئىراننى كېسىپ داۋاملىق غەربكە يۈرگەندە ئوتتۇرا شەرققە بارغىلى بولىدۇ؛ يەنە بىرى خېشى كارىدورىدىن غەربكە يۈرگەندە قۇمۇل بوستانلىقىدىن ئۆتۈپ غەربىي شىمال يۆنىلىشتىن تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكى يايلاققا كىرىپ، تەڭرىتاغنىڭ شىمالى ئارقىلىق غەربكە مېڭىپ ئىلى دەرياسى، چۇ دەرياسى ۋە تالاس دەرياسى ۋادىلىرىدىن سىر دەرياسى ۋادىسى ئارقىلىق ئامۇ دەرياسىنىڭ شىمالىدىكى بوستانلىققا كىرگىلى ياكى ئامۇ دەرياسىنىڭ جەنۇبى ئارقىلىق پامىر ئېگىزلىكىنىڭ غەربىي شىمالىي رايونىدىن غەربكە يۈرۈپ ئىران، ئىراق ئارقىلىق ئوتتۇرا دېڭىزغا بارغىلى بولىدۇ. مىلادى 1251-يىلى يۇەن شيەنزۇڭ مۆڭكۈخان تەختتىكى چېغىدا موڭغۇل قوشۇنلىرى پېرسىيەنىڭ كۆپ قىسىم رايونىنى ئىشغال قىلغان. مۆڭكۈخان ئۆلگەندىن كېيىن موڭغۇل ئېلىنىڭ ئىچكىي قىسىمىدا قۇبلاي بىلەن ئەلى بۇقا(ئەركبۇغ؟ ئارىخ بۆكە؟) ئوتتۇرىسىدا تەخت دەۋاسى نىزاسى پارتلاپ، بىرلىككە كەلگەن موڭغۇل ئېلى پارچىلاندى، نەتىجىدە يەنە بىر يېڭى موڭغۇل دۆلىتى ــــ ئىلخانىيلار دۆلىتى غەربىي ئاسىيادا بارلىققا كەلدى. قۇبلاي ئەلى بۇقىنى يېتىم قالدۇرۇش ئۈچۈن يارلىق چۈشۈرۈپ ئامۇ دەرياسىنىڭ غەربىدىن مىسىر چېگراسىغىچە بولغان زېمىن ۋە موڭغۇل، ئەرەب لەشكەر-ئاۋاملىرىنى ھىلاكۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا بۆلۈپ بەردى، شۇنىڭ بىلەن ئىلگىرى موڭغۇل مەركىزىي ھۆكۈمىتىنىڭ باشقۇرۇشىدا بولۇپ كەلگەن ئىران رايونى ھىلاكۇنىڭ تەسەررۇپىدىكى زېمىنغا ئايلاندى، ھىلاكۇ ئۆلۈش ئالدىدا قۇبلاي تەرىپىدىن ئىلخان، دېگەن بۇ سەلتەنەت نامى بېرىلدى، ھىلاكۇ ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلىپ كەلگەن بۇ موڭغۇل دۆلىتى تارىختا ئىلخانىيلار دۆلىتى، دەپ ئاتالدى. ھىلاكۇنىڭ ۋارسلىرى ئىزچىل ئىلخانىيلار، دېگەن نامنى قوللىنىپ كەلدى. ھىلاكۇ ئۆلگەندىن كېيىن ئەمىر-ۋەزىرلەر ھىلاكۇنىڭ ئوغلى ئاباغانى تەختكە ئولتۇرغۇزدى، ئاباغا ئۆزىدىن ئىلگىرىكىلەرنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارسلىق قىلىپ، يۇەن شىزۇ قۇبلاينىڭ ئەلچىسى يارلىق ئېلىپ پېېرسىيەگە كېلىپ ئاتىسىنىڭ ئورنىغا قويغىچە ساقلاپ، ئەلچىلەر يارلىق ئېلىپ كەلگەندىلا ئاندىن تەختكە ئولتۇرۇش مۇراسىمى ئۆتكۈزۈپ رەسمىي خان بولدى. ئاباغادىن كېيىن ئۇنىڭ ئىنىسى ئەھمەد ۋارسلىق قىلغان بولسىمۇ ئەمما ئارغۇن تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلدى. ئارغۇن 1291-يىلى ئۆلگەندىن كېيىن ئىنىسى غەيقاتۇ تەختكە ۋارىسلىق قىلىپ، زىيادە سېخىيلىقى بىلەن بۇزۇپ-چېچىپ، قالايمىقان ئىنئام-تارتۇق بېرىپ، ناھايىتى تېزلا دۆلەت خەزىنىسىنى قۇرۇغداپ قويدى. 1295-يىلى ئىلخانىيلارنىڭ ھىيلىمىكىرچى زالىم ۋەزىرى غەيقاتۇنى ئۆلتۈرۈپ، خانزادىلەر ئىچىدىن بايتۇنى (ھىلاكۇنىڭ توقىلىدىن بولغان ئوغلى تاراغاينىڭ ئوغلى) يۆلەپ تەختكە چىقاردى. ئارغۇننىڭ ئوغلى قازانخان لەشكەر تارتىپ ئۆكتە قوپۇپ ھاكىمىيەتنى تارتىۋالغاندىن كېيىن يۇەن شىزۇنىڭ ئېتراپ قىلىشىغا ئېرىشكەن. بۇ مەزگىلدە ئىرانغا كىرگەن موڭغۇل خان جەمەتى تەدرىجىي مۇسۇلمانلاشقان، قازانخان شۇ يەرلىك فېئوداللار ۋە مۇسۇلمانلارنىڭ قوللىشىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ۋە ئىلخانىيلار ئېلىدىكى موڭغۇللارنىڭ ئىسلام دىنىغا بەيئەت قىلغانلىقىنى جاكارلىغان ھەمدە ئىسمىنى مۇھەممەدكە ئۆزگەرتكەن. 1304-يىلى قازانخان ئۆلگەندىن كېيىن ئىنىسى قارباندا تەخەتكە ۋارسلىق قىلىپ، ئولجايتۇخان، دەپ ئاتالغان، ئۇزاق ئۆتمەي پايتەختنى يېڭىدىن قۇرۇلغان سۇلتانىيە (ھازىرقى ئەزەربەيجاندىكى سۇلتانىيە)گە كۆچۈرگەن. 1316-يىلى قارباندا ئۆلگەندىن كېيىن ئوغلى ئەبۇ سەئىد تەختكە چىقىپ پايتەختنى يەنە تەبرىزگە كۆچۈرۈپ كەتكەن. 1335-يىلى ئەبۇ سەئىد ئۆلگەندىن كېيىن جاي-جايلاردىكى موڭغۇللار تەخت تالىشىپ ئىچكى نىزا قوزغاپ، ئىلخانىيلار دۆلىتىنىڭ يىمىرىلىشىنى تېزلەتكەن. قازانخان تەختتىكى چېغىدا ئىسلاھات ئېلىپ بېرىپ، يېڭىدىن يەر، باج، ئۆتەڭ، پۇل قاتارلىقلارغا ئائىت تۈزۈمنى تۈزۈپ يولغا قويۇپ، موڭغۇل ئاقسۆڭەك-ئەمەلدارلىرىنىڭ يەرلىك خەلققە زۇلۇم سېلىشىنى قاتتىق چەكلىگەن. يېزا ئىگىلىكى، سودا-سانائەتنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ مالىيە كىرىمىنى ئاشۇرغان. ئۇ يەنە ئىلىم ئەھلىلىرىنى ئىلىم-پەن ۋە مەدەنىيەتنى راۋاجلاندۇرۇشقا ئىلھاملاندۇرۇپ، پايتەخت تەبرىزدە رەسەتخانا سالدۇرغان، ۋەزىرى رەشىدەددىن (Rashid al-Din Fadl Allah) « جامىئۇل تەۋارىخ» قاتارلىق ئەسەرلەرنى يېزىشقا يارلىق چۈشۈرگەن. يۇەن سۇلالىسىنىڭ پوچتا يەتكۈزۈش تۈزۈمى ئىلخانىيلار ئېلىدە ئومۇملاشتۇرۇلغان، 1239-يىلى ئوگدايخان ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان چاغلاردىلا غەربىي يۇرتنى ساقلاۋاتقان ئۇيغۇر ۋەزىر كۆرگىز ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىق تەۋەسىدە پوچتا ئۆتەڭلىرىنى تەسىس قىلىپ، يېتەرلىك ئاتلارنى سەپلەپ بەرگەن ۋە سارايلارنى سالدۇرۇپ ئەلچىلەرنىڭ راۋان يۈرۈشىگە قولايلىق شارائىت يارىتىپ بەرگەن. قازانخان تەختكە چىققاندىن كېيىن پوچتا يەتكۈزۈش تۈزۈمىنى تەرتىپكە سېلىپ، پوچتا ئۆتەڭلىرىنى دۆلەتنىڭ مۈلكىي ۋە ھەربىي جەھەتتىكى مۇھىم ۋەزىپىسىنى زېممىسىگە ئالغان ئەلچىلەرنىڭ راۋان يۈرۈشىگە قولايلىق يارىتىپ بېرىشكە خىزمەت قىلدۇرغان. ئىلخانىيلار دۆلىتى مەملىكەت تەۋەسىدىدىكى مۇھىم يوللاردا ھەر ئۈچ پەرسەخ ئارىلىقتا(18كلومېتىر) بىردىن پوچتا ئۆتىڭى تەسىس قىلىپ، ھەربىر ئۆتەڭگە ساغلام ئاتتىن 15نى سەپلەپ بەرگەن. ئەلچىلەرنىڭ پوچتا ئۆتىڭىدە چوقۇم ئالتۇن دەستەكنى كۆرسىتىپ يۈرۈشى تەلەپ قىلىنغان. چېگرا ساقلىغۇچى ئەمەلدارغا يەنە ئايرىم «قارا ساراي» تەسىس قىلىپ بېرىپ، جىددىي ھەربىي مەلۇمات يەتكۈزۈشتە ئىشلىتىشنى ئىشقا ئاشۇرغان. بۇنىڭدىن باشقا ھەرقانداق ئادەمنىڭ خۇسۇسىي ئىشى ئۈچۈن پوچتا ئۆتىڭىدىن پايدىلىنىشىنى مەنئىي قىلغان. يۇەن سۇلالىسىنىڭ دەستەك تۈزۈمىمۇ ئىلخانىيلار ئېلىغا كىرگەن، ھۆكۈمەت ھەر دەرىجىلىك ھەربىي، مۈلكىي ئەمەلدارلار ۋە ئەلچىلەرگە دەرىجە دەستىكى تارقىتىپ بەرگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ سالاھىيەت ۋە نوپۇزىنىڭ بەلگىسى قىلغان. ئەينى چاغدا بۇ قەدىمىي يىپەك يولى بىر مەزگىل چۆلدەرەپ قالغاندىن كېيىن موڭغۇللار دەۋرىگە كەلگەندە قايتىدىن گۈللەنگەن(150). ئىلخانىيلار دەۋرى شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە گۈللەنگەن دەۋر بولغان. ھىلاكۇنىڭ غەربكە جازا يۈرۈشىگە ئەگىشىپ پېرسىيەگە كەلگەن خەنزۇ مەدەنىيىتىگە پىششىق كىشىلەر ناھايىتى كۆپ بولغان، يۇەن دەۋرىدە نۇرغۇن جۇڭگولۇق ئالىملار ئىلخانىيلار دۆلىتىدە ئەمەل تۇتقان، جۇڭگونىڭ تېبابەت، ئاسترونومىيە، كالېندارچىلىق، تارىخ قاتارلىقلارغا ئائىت نۇرغۇن ئەسەرلىرىمۇ ئۇلار بىلەن بىللە پېرسىيەگە تارقالغان(151). ئىلخانىيلار دەۋرىدە جۇڭگونىڭ تېببىي بىلىملىرى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە پېرسىيەگە كۆپلەپ كىرگەن، نۇرغۇن جۇڭگولۇق تېۋىبلار بۇ دۆلەت ئوردىسىدا تېۋىبلىق قىلغان. ھىلاكۇ جۇڭگولۇق تېۋىبلارنىڭ داۋالاش ئىقتىدارىدىن بەك رازى بولغان. قازانخان بىر قېتىم كۆز ئاغرىقىغا گىرىپتا بولۇپ قالغاندا، ئېيتىلىشىچە جۇڭگو تېبابىتى بويىچە داۋالانغاندا تېۋىب داغمال بىلەن ئۇنىڭ بەدىنىنىڭ ئىككى جايىنى داغلاپ قويغاندىن كېيىن ئۇنىڭ كۆز ئاغرىقى ساقىيىپ قالغان ئىكەن، بۇ بەلكىم قىزدۇرۇپ داۋالاش ئۇسۇلى بولسا كېرەك(152). ئىلخانىيلار دۆلىتىنىڭ قازانخان دەۋرىدىكى ۋەزىرى رەشىدەددىننىڭ رىياسەتچىلىكىدە جۇڭگونىڭ تېبابىتى ۋە دورىگەرلىكىگە ئائىت ئەسەر ھەمدە جۇڭگو تارىخىغا ئائىت ئەسەرلەر فارس تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان، «تەنسۇقنەمائىي ئىلخانى دەر فۇنۇنى ئۇلۇمى خىتاي» ـــــ يەنى« ئىلخانىيلاردا جۇڭگو ئىلمى قامۇسى» دەپ ئاتالغان كىتاب دەل بۇنىڭ بىرى بولۇپ، بۇ كىتابنىڭ كۆچۈرۈلگەن نۇسىىسى زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن بولۇپ، ھازىر ئىستانبۇلدىكى ئايا سوفىياھ كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا(153). نۆۋەتتە زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقالغىنىغا ئائىت تارىخىي مەابەلەر ئىچىدە ناھايىتى مۇھىم بىر تارىخىي ماتېرىيال بولۇپ، بۇ دەل رەشىدەددىن يۇقىرىقى كىتابتا خاتىرىلەپ قالدۇرغان. بۇ كىتابتا جۇڭگونىڭ جىن دەۋرىدىكى تېبابەت ئالىمى ۋاڭ شۇخې يازغان «تومۇر تۇتۇشنىڭ سىرلىرى»، قۇرۇق يىڭنە بىلەن داۋالاش، جۇڭگو دورىگەرلىكى قاتارلىق مەزمۇنلار زور ھەجىمدە تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلغاندىن باشقا يەنە بۇ كىتابنىڭ كىرىش سۆزىدە جۇڭگونىڭ قەغەز پۇل ياساش ھۈنىرى، قەغەز ياساش خام ئەشيالىرى ۋە ئويما بەت مەتبەئە تېخنىكىسى قاتارلىقلارمۇ تونۇشتۇرۇلغان. رەشىدەددىننىڭ بۇ كىتابتىكى ئويما بەت مەتبەئەسىگە ئائىت بايانى نۆۋەتتە ساقلىنىۋاتقان ئەڭ بالدۇرقى فارسچە يازما مەنبەدۇر. كېيىنكى دەۋردىكى فارسچە يېزىلغان ئەسەرلىرىدە جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىنى تىلغا ئالغان باناكاتىنىڭ بايانلىرى ئاساسەن رەشىدىددىننىڭكىنى ئاساس قىلغان(154). يۇقىرىدا بايان قىلىپ ئۆتكەن ئىلخانىيلار خانى غەيقاتۇ تەختتىكى مەزگىلىدە زىيادە سېخىي-بەدخەجلىك قىلىپ دۆلەت خەزىنىسىنى قۇرۇغداپ قويغاندا، بۇ ھالەتنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن مالىيەگە مەسئۇل ۋەزىر سەدىرىددىن ۋە بەزى ئەمەلدارلار يۇەن سۇلالىسىنى دوراپ قەغەز پۇل ياساپ تارقىتىپ مالىيە كرىزىسىدىن ئۆتۈۋېلىش تەكلىبىنى بەرگەن. غەيقاتۇ بۇ تەكلىبنى قوبۇل قىلىپ ۋەزىرى بولاتنى قەغەز پۇل ھەققىدە ئىزاھات بېرىشكە بۇيرۇغان، بولات يۇەن سۇلالىسىنىڭ قەغەز پۇل ياساش ۋە تارقىتىش ئۇسۇللىرىنى تەپسىلىي شەرھلىگەن. مىلادى 1294-يىلى غەيقاتۇ بولاتنىڭ نازارىتىدە پايتەخت تەبرىزدە قەغەز پۇل بېسىپ مەملىكەتكە تارقىتىش ھەققىدە پەرمان چۈشۈرگەن. يەنە تېخى قەغەز پۇل ئوبوروت قىلىشنى رەت قىلغۇچىلار، ساختا قەغەز پۇل ياسىغۇچىلار، خۇپىيانە ئالتۇن-كۈمۈش ئوبوروت قىلغانلار ناھايىتى قاتتىق جازالىنىدىغانلىقى ھەققىدىمۇ يارلىق چۈشۈرۈلگەن. ئىلخانىيلار دۆلىتىنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا قەغەز پۇل خەزىنىسى تەسىس قىلىنغان. بېسىلغان بۇقەغەز پۇللار ئۇزۇن چاسا بولۇپ، يۇقىرى تەرىپىگە 8تال خەنزۇچە خەت بېسىلغان، ئوتتۇرىدىكى چەمبەر ئىچىگە قەغەز پۇلنىڭ قىممەت سانى بېسىلغان، ئاستىغا غەيقاتۇنىڭ لاما دىنىدىكى«يىلىڭجېن دورجى»دېگەن لاماچە ئىسمى بېسىلغان. بۇنى تارقىتىش تۈزۈمى يۇەن سۇلالىسىنىڭ تۈزۈمىدىن ئۆرنەك ئېلىنغان. ئەمما ئىلخانىيلار بىلەن يۇەن سۇلالىسىنىڭ دۆلەت ئەھۋالى ئوخشاش بولمىغاچقا، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىلخانىيلاردا تارىختىن بۇيان ئالتۇن-كۈمۈش ئىشلىتىلگەچكە قەغەز پۇلنىڭ ئوبوروتى سودىگەرلەرنىڭ قاتتىق قارشىلىقىغا ئۇچراپ، بازار پالەچ ھالغا چۈشۈپ قالغان، شۇڭا قەغەز پۇل ئوبوروت قىلىش تۈزۈمى قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان. بۇ ۋەقەنىڭ جەريانىنى رەشىدەددىن «جامىئۇل تەۋارىخ» دېگەن ئەسىرىدە: « 691-يىل12-ئاينىڭ6-كۈنى (مىلادى 1292-يىل1-ئاينىڭ 18-كۈنى) ئارراندىكى قىشلىق قارارگاھدا سەدىرىددىن ساھىب دىۋانلىققا (باش ۋەزىر ، قوشۇمچە مالىيە ۋەزىرى) تەيىن قىلىندى... 693-يىلى 6-ئايدا (مىلادى 1294-يىل 5-ئايدا) نىڭ بېشىدا قەغەز پۇل تارقىتىشقا ئائىت يىغىن ئېچىلدى. چۈنكى سەدىرىددىن ۋە باشقا ئەمىرلەرنىڭ كاللىسىغا بىردىنلا قەغەز پۇل ئوبوروت قىلىش خىيالى كېلىپ قالغان ئىدى، ئۇ بۇ دۆلەتتە (ئىلخانىيلار ئېلىدە) قەغەز پۇلنى قانداق ئىشلىتىش ھەققىدە كېڭەش قىلدى. ئاقىۋەتتە بۇ ساھىب دىۋان ۋە ئەمىرلەر پادشاھقا بۇ ئىشنى مەلۇمات قىلدى. غەيقاتۇ ۋەزىر بولاتنى بۇ ھەقتە ئىزاھات بېرىشكە بۇيرۇدى. ‹قەغەز پۇل دېگەن شاھانە مۆھۈر بېسىلغان قەغەز، ئۇ قۇيما پۇلنىڭ ئورنىدا پۈتكۈل چىندا ئاقىدۇ، چىندا ئېقىۋاتقان قۇيما كۈمۈشنىڭ ھەممىسى دۆلەت غەزىنىسىگە تاپشۇرۇلىدۇ› دەپ بايان قىلدى بولات. غەيقاتۇ ناھايىتى سېخىي پادشاھ بولغاچقا ئۇنىڭ ئىنئام-تارتۇقلىرىمۇ كۆپ ئىدى، دۇنيادىكى بارلىق ئالتۇن بولغان تەقدىردىمۇ ئۇنىڭغا يېتىشمەيتتى، شۇڭا ئۇ بۇ ئىشنى يولغا قويۇشنى قوللىدى. سەدىرىددىن مەملىكەتتە باشقىلار قارار قىلىپ باقمىغان ئىشلارنى قارار قىلىشنىلا ئويلايتتى، شۇڭا ئۇ بۇ جەھەتتە كۆپ تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتتى. ئەمىرلەر ئىچىدىكى ھەممىدىن دانىشمەن شىكتۇر نويان‹قەغەز پۇل دۆلەت ئىگىلىكىنى گۇمران قىلىپ پادشاھىمغا بەختسىزلىك كەلتۈرىدۇ، رەئىيەت (دېھقانلار) ۋە لەشكەرلەرنىڭ قارشىلىقىنى قوزغايدۇ›دەپ ئاگاھلاندۇردى، ئەمما سەدىرىددىن پادشاھقا ‹ئى پادشاھىم ، شىكتۇر نويان ئالتۇنغا بەك ھېرىسمەن ئادەم بولغاچقا قەغەز پۇلنىڭ يامان تەرىپىنى قىلىۋاتىدۇ›دەپ رەددىيە قايتۇردى. ئاخىر كېچىكتۈرمەي قەغەز پۇل باستۇرۇش پەرمانى چۈشۈرۈلدى. 8-ئاينىڭ 27-كۈنى ( مىلادى 1295-يىلى 7-ئاينىڭ 23-كۈنى) ئەمىرلەردىن ئاق بۇقا، توغچار، سەدىرىددىن ۋە تەنماچى ئىنا ( ئاتلىق رازۋېتچىك ئىنا) لار تەبرىزگەقەغەز پۇل باستۇرغىلى ئالدىراپ كېتىشتى. 9-ئاينىڭ 19-كۈنى (8-ئاينىڭ 13-كۈنى) ئۇلار تەبرىزگە يېتىپ باردى ۋە نۇرغۇنقەغەز پۇل باستۇردى،قەغەز پۇلنى رەت قىلغۇچىلار بىردەك دارغا ئېسىلدى، بىرەر ھەپتىگىچە كىشىلەر ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنىپ قېلىشىدىن قورقۇپقەغەز پۇلنى قوبۇل قىلدى، ئەمما كىشىلەرقەغەز پۇلغا ھېچقانچە نەرسە سېتىۋالالمىدى. تەبرىز شەھىرىنىڭ زور كۆپچىلىك ئاھالىلىرى شەھەرنى تاشلاپ كېتىشكە مەجبۇر بولدى، شۇنىڭ بىلەن ئاخىرقى ھېسابتا قەغەز پۇل ئوبوروت قىلىش ئىشى سۇغا چىلاشتى» دەپ ناھايىتى تەپسىلىي بايان قىلغان(155). بۇ يازما خاتىرە مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىش تارىخدا مۇھىم قىممەتكە ئىگە. چۈنكى بۇنىڭدا ئالدى بىلەن ئىلخانىيلار دۆلىتىدەقەغەز پۇل تارقىتىشنىڭ ئالدى-كەينىدىكى ئەھۋاللار، بۇ دۆلەتتىكى ئاۋامنىڭ يېڭىدىن تارقىتىلغانقەغەز پۇلغا كۆنەلمىگەنلىكى، يەنە ئىلخانىيلار دۆلىتىدەقەغەز پۇل تارقىتىلىشنىڭ دۆلەت خەزىنىسىنىڭ قۇرۇقدىلىنىپ قالغانلىقىدىن بولغانلىقى، قەغەز پۇل قىممىتىنىڭ تولۇق قوللاشقا ئېرىشەلمىگەنلىكى، ئاقىۋەتتەقەغەز پۇل تارقىتىشنىڭ مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقانلىقى تەپسىلىي بايان قىلىپ بېرىلگەن. ئەمما بۇ يەنە بىر تەرەپتىن جۇڭگو ئويما بەت مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ئىلخانىيلار دۆلىتىدە ئىشلىتىلگەنلىكىدەك بۇ بىر پاكىت چۈشەندۈرۈلگەن. ئىلخانىيلار ئېلىدە تارقىتىلغان قەغەز پۇل يۇەن سۇلالىسىنىڭ قەغەز پۇلىنى ئۆرنەك قىلغان بولۇپ، بۇ پۇلغا تارقىتىلغان ۋاقىت، قىممىتى ۋە ساختا قەغەز پۇل ياسىغۇچىلار ھەم قەغەز پۇل ئىشلىتىشنى رەت قىلغۇچىلارنىڭ بىردەك ئېغىر جازاغا تارتىلىدىغانلىقى، شۇنىڭدەك يەنە خەنزۇچە«钞»دېگەن خەنزۇچە خەت ۋە بۇ خەتنىڭ فارسچە ئاھاڭ تەرجىمىسى، پادشاھنىڭ مۆھۈرى بېسىلغان. تەتقىقاتچىلار ئىلخانىيلار دۆلىتىدىكى بۇ قەغەز پۇل ياغاچ ئويما بەتتە بېسىلغان بولۇشى مۇمكىن، باسقۇچىلار ۋە بەتنى ئويغۇچىلار شۇ يەردىكى خەنزۇلار بولۇشى، يەرلىك مۇسۇلمان ئويمىكارلار بىلەن بىللە تاماملىغان بولۇشى مۇمكىن، دەپ قارىماقتا(156). رەشىدەددىن بىلەن زامانداش باناكاتى دېگەن كىشى ( Fakhr al-din Dawud Banakati) ئۆزىنىڭ «پازىللار ۋە ئۇلارنىڭ نەسەبلىرى ھەققىدە» دېگەن كىتابىدا رەسىدەددىننىڭ يازغانلىرىغا ئاساسەن جۇڭگونىڭ ئويما بەت نەتبەئەسىنى تونۇشتۇرۇپ : « ئۇلار (جۇڭگولۇقلار) ئۆزلىرىنىڭ ئادىتى بويىچە كىتاب كۆچۈرگەن چېغىدا كىتابنىڭ ئەسلىي تېكىستىنى ئۆزگەرتىۋەتمەيتتى ۋە بۇرمىلىۋەتمەيتتى، بۇ ئىلگىرىمۇ شۇنداق ئىدى، ھازىرمۇ شۇنداق بولماقتا. شۇڭا ئۇلار مەزمۇنى مۇھىم ، دەپ قارىغان ھەرقانداق كىتابلارنى نەفىس، توغرا ھەم نۇقسانسىز كۆپەيتىش ئۈچۈن ماھىر خەتتاتنى تەكلىپ قىلىپ ئەسلىي كىتابقا ئاساسەن كىتابنىڭ ھەر بىر بېتىنى ياغاچ تاختايغا يېزىپ، ئاندىن بىلىملىك كىشىلەرنى تەكلىپ قىلىپ ، تاختايغا يېزىلغان مەزمۇننى ئەسلىي كىتابقا ئىنچكە، تەپسىلىي سېلىشتۇرغۇزىدۇ، سېلىشتۇرغۇچىنىڭ نام-شەرىپى ياغاچ تاختاينىڭ ئارقا يۈزىگە يېزىلىدۇ. سېلىشتۇرۇش تاماملانغاندىن كېيىن ھۈنەردە كامالەتكە يەتكەن ئويمىكارغا تاختايغا يېزىلغان تېكىستلەرنى ئويدۇرىدۇ. كىتابنىڭ ھەممە بەتلىرىنى ئويۇش تاماملانغاندىن كېيىن ياغاچ تاىختايلارنىڭ رېتى بويىچە بەت نومۇرى سېلىپ، ىالتىلارغا قاچىلاپ ئاغزىنى پېچەتلەپ قۇيمىچىلىق كارخانىسىنىڭ قېلىپىنى ساقلىغاندەك ئىشەنچلىك ئەمەلدارلارنىڭ ساقلىشىغا تاپشۇرۇپ مەخسۇس مۇشۇنىڭ ئۈچۈن تەسىس قىلىنغان مەھكىمىدە ساقلايدۇ. ناۋادا ھەرقانداق بىرەيلەن بۇ كىتابنى قايتا باستۇرماقچى بولسا مەھكىمىگە ئىلتىماس سۇنۇپ ھۆكۈمەتكە بەلگىلىمە بويىچە ھەق تاپشۇرىدۇ. ئاندىن مەھكىمە خادىملىرى مەتبەئە تاختىسىنى ئېلىپ پېچىتىنى بۇزۇپ قەغەزگە باسىدۇ، بۇ خۇددى پۇل قۇيۇش تەرتىپىگە ئوخشاپ كېتىدۇ، ئاندىن بېسىلىپ پۈتكەن كىتابنى كىتاب باستۇرۇشنى ئىلتىماس قىلغۇچىغا بېرىدۇ(157)» دەپ يازغان. رەشىدىددىن بىلەن باناكاتىنىڭ كىتابلىرى ئىسلام دۇنياسىدا ناھايىتى كەڭ تارقالغان. ئەينى چاغدا ئىلخانىيلار دۆلىتى بىلەن ياۋروپانىڭ ئالاقىسى ناھايىتى قويۇق بولغان، ياۋروپا ئالىملىرى ۋە پەن ساھاسىدىكىلەر ياۋروپا ئەدەبىي گۈللىنىشى ئۈچۈن تولىمۇ كېرەكلىك بولغان مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت خاتىرىلەرگە ھەم بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ نۇرغۇن كىتابلارنى كۆپەيتىپ بېسىشقا دىققەت قىلماي قالمايدۇ. موڭغۇللارنىڭ يۇەن سۇلالىسى دەۋرىدە شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىغا مۇھىم تۆھپە قوشقان شەخسلەر ئىچىدە يەنە ئۇيغۇرلار ئىچىدىكى نېستورىيان مۇرىتلىرىمۇ بار. نېسيورىيان ئۇيغۇرلار ئىچىدىن چىققان راببان ساۋما (Rabban Bar Sauma، مىلادى 1225~1293-يىللاردا ياشىغان) خانبالىختىكى ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكلىرى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان، نېستورىيان روھانىيلىرىنىڭ كۆڭۈل قويۇپ تەربىيىلىشى بىلەن ئالىي مەلۇماتلىق بولۇپ، نېستورىيان ، مەزھىبى ئىچىدە كاتتا شۆھرەت قازانغان. مىلادى 1280-يىلى راببان ساۋما ئوقۇغۇچىسى ماركۇس (Marcus، مىلادى 1244~1317-يىللاردا ياشىغان) بىلەن خانبالىختىن غەربكە قاراپ يولغا چىقىپ ئېرۇسالىمغا تاۋاب قىلىش ئۈچۈن ماڭغان. ئۇلار ئاۋۋال شىمالىي لىنىيە بىلەن موڭغۇللار رايونىغا بېرىپ، بۇ يەردىن تاڭغۇت ئارقىلىق قوۋۇقتىن چىققان. تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى لىنىيە بويىچە مېڭىپ كاشىغەرگە يېتىپ بارغان، بۇ يەردىن تالاس دەرياسى بويىدىكى قايدۇنىڭ بارىگاھىغا بارغان. ئاندىن خۇراسان ئارقىلىق ئىراندىن ئۆتۈپ باغدادقا بارغان، بۇ يەردە ئۇ ئىككىسى نېستورىيان مەزھىبىنىڭ قىبلىگاھىنى تاۋاب قىلغان، نېستورىيان ئېپىسكوپى بىلەن كۆرۈشكەن ھەمدە ئاباغا خاننىڭ دىدارىغا مۇيەسسەر بولغان. 1280-يىلى راببان ساۋما 55 ياش چېغىدا نېستورىيان ئېپىسكوپى تەرىپىدىن باش نازارەتچىلىككە تەيىنلەنگەن. 1281-يىلى راببان ساۋما نېستورىيان ئېپىسكوپىلىققا كۆتۈرۈلگەندە ياش ماركۇس باغداد رايونىدىكى نېستورىيان مەزھىبىنىڭ ئېپىسكوپلىقىغا تەيىنلەنگەن. قازانخان دەۋرىدە ماركۇس خانىدانلىقنىڭ چوڭ-چوڭ ئىشلىرى ئۈستىدە تەبىر كۆرسىتىپ، نۇرغۇن قېتىم قازانخاننىڭ ئىنئام-تارتۇقلىشىغا ئېرىشكەن. ئىلخانىيلار سەلتەنەتى ئارغۇنخاننىڭ ئىلكىدىكى چاغدا ئارغۇنخان ماركۇسنى رىمغا ئەلچىلىككە ئەۋەتكەن. 1287-يىلى ئارغۇنخان يەنە راببان ساۋمانى رىم پاپالىقىغا، شەرقىي رىم ئىمپېرىيىسىگە، ئىتالىيە، فرانسىيە قاتارلىق ئەللەرگە ئەلچىلىككە ئەۋەتىپ، بۇ خرىستيان ئەللىرى بىلەن «پەلەستىن ۋە سۈرىيەنى قايتۇرۇۋېلىش» قاتارلىق ئىشلار ھەققىدە كېڭەشكەن. بۇ چاغدا پاپا ئۆلۈپ، يېڭى پاپا تېخى سايلانمىغان بولغاچقا، ئۇ بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ گېنويەگە بېرىپ، ئاندىن يەنە پارىژغا باردى، ئۇ پارىژدا فرانسىيە پادشاھى فىلىپ Ⅳ بىلەن (PhilipⅣ le Bel) بىلەن كۆرۈشتى، ئۇ پارىژدىكى چېغىدا پارىژ ئۇنىۋېرسىتېتى قاتارلىق جايلارنى زىيارەت قىلدى. كېيىنن يەنە بوغدو (بوردو، Bordeaux) دا ئەنگلىيە پادشاھى ئېدۋارد I (Edward I) بىلەن كۆرۈشكەن. ئۇ بارغانلىكى ئەللەردە پادشاھلارنىڭ ئالىي ئېھترامىغا ئېرىشكەن. 1288-يىلى راببان ساۋما رىمنىڭ يېڭى پاپاسىغا ئارغۇنخاننىڭ مەكتۇبىنى تاپشۇرۇپ، بۇرچ-ۋەزىپىسىنى ئادا قىلىپ باغدادقا قايتقان. راببان ساۋما 1293-يىلى باغدادتا ئالەمدىن ئۆتكەن. راببان ساۋما ئالىي تەربىيە كۆرگەن يۇقىرى مەلۇماتلىق نېستورىيان مۇرىتى بولۇپ، ئۇيغۇر مەدىنىيىتى بويىچە چوڭقۇر بىلىمى بار كىشى ئىدى، شۇڭا ئىچكىرى ئۆلكىلەردە، دۇنخۇاڭدا ۋە تۇرپاندا ئولتۇراقلاشقان مىللەتداشلىرىنىڭ مەتبەئەچىلىكتە قولغا كەلتۈرگەن مۇۋەپپەقىيەتلىرى ھەققىدە ئېنىڭ مەلۇماتقا ئىگە ئىدى. ئۇ غەربكە يۈرۈپ خېشى كارىدورىدىكى تاڭغۇت رايونىدىن، غەربىي يۇرتتىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلىدىن ئۆتكەن چېغىدا تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مەتبەئەچىلىكنى تەرەققىي قىلدۇرغىنىغا نەچچە ئون يىللار بولغان، مەتبەئەدە بېسىپ چىقارغان كىتابلىرىنىڭ تۈرى كۆپ ۋە تراژىمۇ ناھايىتى يۇقىرى بولغان. ئاينى چاغدا خانبالىختىكى ئۇيغۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇددىستلارنىڭ مەتبەئەچىلىكى تازا گۈللەنگەن. راببان ساۋما ئالىي تەربىيە كۆرگەن يۇقىرى مەلۇماتلىق كىشى بولغاچقا ئۆز مىللەتداشلىرىنىڭ باشقا دىندا ياراتقان مۇۋەپپەقىيەتلىرىگە ناھايىتى سەزگۈر بولماي قالمايتتى، شۇنىڭدەك يەنە بۇ يەردىكى بۇددىست ئۇيغۇرلارنىڭ بۇددا دەستۇرلىرىنى كۆپلەپ باسقانلىقىدەك پاكىتنى چوڭقۇر بىلمەي قالمايتتى. ئۇ ياۋروپادا پائالىيەت ئېلىپ بارغان چېغىدا ئارىلاشقىنىنىڭ كۆپىنچىسى دىن ھەم سىياسىي، ئىلىم، مەدەنىيەت ساھەسىدىكى زاتلار بولغاچقا، يۇقىرى مەلۇماتلىق بۇ كىشىلەرمۇ شەرقنىڭ مەدەنىيىتى ۋە يېڭى شەيئىلىرىگە قىزىقىپ، يېڭى ئۇچۇرلارنى ئىگىلەشتە سەزگۈر بولماي قالمايتتى. گەرچە راببان ساۋماغا ئائىت تارىخ ماتېرىياللىرىدا ئۇنىڭ ياۋروپادا مەتبەئە تېخنىكىسىنى تارقاتقىنىغا ئائىت بىۋاسىتە خاتىرە بولمىسىمۇ ئەمما مۇەييەنلەشتۈرۈش مۇمكىنكى، ياۋروپا ئىلىم ساھەسىدىكى جۇڭگونىڭ مەتبەئەچىلىكىگە ياكى كىتابلىرىغا قىزىقىدىغان كىشىلەر بۇ ھەقتىكى ئەھۋاللارنى سورىماي قالمايدۇ ھەم سوراپ قالغانلىرىدا راببان ساۋما چوقۇم ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ مىخ مەتبەئەسى، ئۇيغۇرلار ۋە تاڭغۇتلارنىڭ مىخ مەتبەئەسىدىكى تەرەققىياتلارنى تونۇشتۇرماي قالمايدۇ. ئۇ ئىلخانىيلار دۆلىتىگە ۋاكالىتەن ياۋروپاغا ئەلچىلىككە بارغاندا، جۇڭگونىڭ مەتبەئە ئىشلىرى قالتىس تەرەققىي قىلغان، شۇڭا جۇڭگونىڭ كىتاب ۋە قەغەز دەستەك قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان زور مىقداردىكى مەتبەئە بۇيۇمى ئىلخانىيلار ئېلىگە كىرگەن، ئۇ بۇ ئەھۋاللارنى بىلمەي قالمايتتى. مۇشۇنىڭدىن ھۆكۈم قىلىش مۇمكىنكى، شەرقنىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت ئۇچۇرلارنى دەل مۇشۇ راببان ساۋما تۇنجى بولۇپ ياۋروپا ئىلىم ساھەسىگە يەتكۈزۈپ، جۇڭگو مىخ مەتبەئەسىنىڭ تارقىتىلىشى ئۈچۈن بەلگىلىك رول ئوينىغان بولۇشى مۇمكىن(158).
جۇڭگو سۇڭ سۇلالىسى بىلەن يۇەن سۇلالىسىدىن ئىبارەت مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ تازا گۈللەنگەن دەۋرىنى ئۆتكۈزگەن، جۇڭگونىڭ ئىچكىرى جايلىرى، تاڭغۇتلار، ئۇيغۇرلار ۋە چاۋشيەندە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى كۆڭ كۆلەمدە قوللانغان ھەم بۇ جەھەتتە 200نەچچە يىللىق تەجرىبە ھاسىل قىلغان چاغدا، ياۋروپا مەتبەئە تارىخىدا گېرمانىيەلىك يوھان گۇتتېنبېرگ دېگەن كىشى (Johann Gutenberg، مىلادى 1395~1468-يىللاردا ياشىغان) لاتىن يېزىىقىدىكى ھەرپ بىرلىك قىلىنغان مېتال مىخ مەتبەئە ھەرپىنى سىناق قىلىپ مۇۋەپپەقىيەت قازىنىپ، ياۋروپا مەتبەئە تارىخىدا مۇھىم سەھىپە ياراتتى. گۇتتېنبېرگ رېيىن دەرياسى بويىدىكى مېينز شەھىرىدە تۇغۇلغان، ئۇنىڭ ئاتىسى شۇ يەردىكى پۇل قۇيۇش زاۋۇتىدا ئىشلەيتتى، ئاتىسىنىڭ كەسپىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان بولسا كېرەك، گۇتتېنبېرگ كىچىكىدىنلا شۇ يەردە زەرگەرلىك ھۈنىرىنى ياخشى ئۆگەنگەن. 1434~1444-يىللار ئارىلىقىدا سىتراسبۇرگقا (Strasbourg) بېرىپ، بۇيەردە شۇ جايلىق ئاندىرى درىتزېن ۋە ئانتون ھېلمان (Andreas Dritzen ۋە Anton Heilmann) دېگەن كىشىلەر بىلەن ھەمكارلىشىپ ياقۇت پىششىقلاپ ئىشلەش ۋە ئەينەك ياساش بىلەن شۇغۇللانغان. كېيىنچە گۇتتېنبېرگ ئۆزى خۇپىيانە ھالدا مىخ مەتبەئە ھەرپى ياساپ بېسىش سىنىقى ئېلىپ بارغان، ئۇ دەسلەپتە ھەرخىل ماتېرىيالدىن مىخ مەتبەئە ھەرپى ياساپ سىناق قىلغان، دەسلەپتە ياغاچتا مىخ مەتبەئە ھەرپى ياسىغان، خەت شەكلى چوڭراق لاتىن ھەرپىنى ياساش ئوڭاي بولغان ھەم بېسىپ مۇۋەپپەقىيەت قازانغان. ئەمما خەت شەكلى كىچىكرەك مىخ مەتبەئە ھەرپىنى ياساشتا ياغاچنىڭ قاتتىقلىق دەرىجىسى ناچار بولغاچقا بېسىش ئۈنۈمى كۆڭۈلدىكىدەك بولمىغان. شۇڭا ئۇ مېتالدا ياساشقا ئۆزگەرتكەن. ئۇنىڭ ستراسبۇرگدا ئېلىپ بارغان سىنىقى تازا مۇۋەپپەقىيەتلىك چىقمىغان ھەم مەبلەغدە قىينىلىپ قالغان، شۇڭا يۇرتىغا قايتىپ مەبلەغ غەملەپ داۋاملىق سىناق قىلغان. مىلادى 1448-يىلى گۇتتېنبېرگ مېتالدىن مىخ مەتبەئە ھەرپى ياساشتا مېتال بىرىكتۈرۈش، ھەرپ قۇيۇش ۋە بېسىش ھۈنىرى قاتارلىق مەسىلىلەرنى ئاساسىي جەھەتتىن ھەل قىلغان. گۇتتېنبېرگ ياغاچتىن مىخ مەتبەئە ھەرپى ياساش داۋامىدا ياغاچتا كىچىك شەكىلدىكى ھەرپنى ياساشتا قىيىنچىلىققا دۇچ كەلگەچكە يەنىمۇ تىرىشىپ مېتالدا مىخ مەتبەئە ھەرپى ياساش تېخنىكىسىنى ئىجاد قىلغان. ئۇ تەركىبىدە Stibium(سۈرمە) بولغان Plumbum(قوغۇشۇن) بىلەن Stannum(قەلەي) بىرىكمىسى ماتېرىيالىنى ئىشلەتكەن، قوغۇشۇن بىلەن قەلەي بىرىكمىسىگە سۈرمە تەركىبى قوشۇلغاندا مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ قاتتىقلىق دەرىجىسىنى ئاشۇرۇپ شەكىلگە كەلتۈرۈشمۇ ئاسان بولغان. ئامېرىلىق مەتبەئە تارىخى مۇتەخەسسىسى ئوسۋالد (John Cyde Oswald) گۇتتېنبېرگ مىخ مەتبەئە ھەرپى قۇيغاندا ئاۋۋال ياغاچتا مىخ مەتبەئە ھەرپى ئويۇۋېلىپ سېغىز لايغا بېسىپ پېتىنقى خەت نۇسخىسى چىقىرىۋالغان، ئاندىن ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپىنى چىقىرىۋېلىپ پېتىنقى ھەرپ قېلىپىغا قوغۇشۇن-قەلەي ئېرىتمىسىنى قۇيۇپ سوۋۇغاندىن كېيىن قىرىپ سىلىقداپ مۇكەممەل مېتال مىخ مەتبەئە ھەرپى ياسىغان، بۇ جۇڭگونىڭ قەلەي مىخ مەتبەئە خېتى قۇيۇش ئۇسۇلىغا تامامەن ئوخشايدۇ، دەپ قارايدۇ(159). گۇتتېنبېرگ ياسىغان مېتال مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ شەكلى ھەققىدە پايدىلىنىشقا بولىدىغان ماددىي پاكىت بار. مىلادى 1468-يىلى گۇتتېنبېرگنىڭ شاگىرتى زېل (Ulrich Zell، مىلادى 1440~1505-يىللاردا ياشىغان) گېرمانىيەنىڭ كولىن(Köln) شەھىرىدە نەشىر قىلغان لاتىنچە «خۇشخۇي قىزغا مەدھىيە» دېگەن كىتابتا، بەت ياسىغاندا بىر بەتنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى بوش ئورۇنغا ھەرپ توغرىسىغا تىزىلىپ قالغانلىقتىن ھەرپنىڭ ئەتراپىدا بوشلۇق قالغان، نەتىجىدە تازا كۆڭۈلدىكىدەك بېسىلماي قاالغان. شۇنداقتىمۇ مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ ئەسلىدىكى تىك ئۇزۇنچاق شەكلى ناھايىتى ئوچۇق بېسىلغان، ھەرپنىڭ ئوتتۇرىسىدا يىڭنە تۆشۈكىگە ئوخشاش بوشلۇق بولۇپ، بۇ جۇڭگونىڭ مېتالدىن ئىشلەنگەن مىخ مەتبەئە خېتىگە تامامەن ئوخشايدۇ(160). ياۋروپانىڭ دەسلەپكى ياغاچ بەت باسمىسىدا چوتكىلاپ بېسىش ئۇسۇلى قوللىنىلغان، ئەمما بۇ خىل ئۇسۇل ياۋروپانىڭ قېلىن كەندىر قەغىزىگە بېسىلغاندا ئۈنۈمى تازا ياخشى بولمىغاچقا كېيىنچە تەدرىجىي ئۈزۈم شەربىتى ئىشلىگەندە ئىشلىتىدىغان پرېسلاش ماشىنىسى(باسما ماشىنىسى) ئىشلىتىلگەن. گۇتتېنبېرگ ياغاچتىن ياسالغان پرېسلاش ماشىنىسى ئىشلەتكەن بولۇپ، تەگلىك قىسىمىغا تىزىلىپ بولغان نابور تاختىسىنى مۇستەھكەم ئورنىتىپ،ئۈستى قىسىمىدىكى بېسىم تاختىسىنى تۆمۈردىن ياسالغان تۇتقۇچلۇق ئايلانما ماشىنا بىلەن تىزگىنلىگەن، بۇنىڭ ئېگىز-پەسلىكىنى تەڭشىگىلى بولغان. تۇتقۇچلۇق ئايلانما ماشىنا ئادەم كۈچى ئارقىلىق ھەرىكەتلەندۈرۈلۈپ بېسىم دەرىجىسى تىزگىنلەنگەن. كىتاب باسقاندا ئاۋۋال سىياھ تىزىلىپ بولغان نابور تاختىسىنىڭ يۈزىگە سۈرتۈلگەن، ئاندىن ئۇنىڭ ئۈستىگە قەغەز يېيىتىلىپ تۇتقۇچلۇق ئايلانما ماشىنا ئايلاندۇرۇلغان، بېسىم تاختىسى ئارقىلىق مۇۋاپىق بېسىم كۈچى ھاسىل قىلىنىپ مىخ مەتبەئە ھەرپى تىزىلغان نابور تاختىسىدىكىدىكى تېكىست قەغەزگە بېسىلىپ چىققان. ئەينى چاغدا بېسىلغان كىتاب بىر ۋاراقنىڭ ئىككى يۈزىگە بېسىلغان، ئاندىن تۈپلىنىپ كىتاب بولۇپ چىققان. بۇ ئۇسۇل بىلەن سائىتىگە 20 نەچچە ۋاراق بېسىلغان، كۈنىگە 300بەت بېسىلغان(161). مىلادى 1455-يىلى گۇتتېنبېرگ ئۆزىنىڭ مەتبەئەچىلىك ھاياتىدىكى ئەڭ زور مۇۋەپپەقىيىتىنى تاماملاپ، مىخ مەتبەئەدە مەشھۇر«42 قۇرلۇق ئىنجىل»نى بېسىپ تاماملىغان، بۇ «42 قۇرلۇق ئىنجىل»نىڭ قەغەزگە بېسىلغىنى 180 پارچە، تېرە قەغەزگە بېسىلغىنى 30 پارچە بولۇپ، جەمئىي 210 پارچە كىتاب باسقان. بۇ كىتابنىڭ فورماتىنىڭ كەڭلىكى㎝ 30.5، ئۇزۇنلۇقى(ئېگىزلىكى) ㎝ 40.6 بولۇپ چىققان. ھەربىر ۋارىقى ئىككى بەت (بىر ۋاراقنىڭ ئىككى يۈزى) بولۇپ، 1~9-بېتى 40 قۇرلۇق، 10-بېتى 41قۇرلۇق بېسىلغاندىن باشقا قالغان بەتلىرى 42قۇر بولۇپ بېسىلغان، بۇ كىتاب(ئىنجىل) جەمئىي 1282بەت يەنى 641ۋاراق بولغان. تېكىستى لاتىن يېزىقىنىڭ گوت نۇسخىسىنىڭ توم خەت شەكلى بولۇپ، قارا سىياھتا بېسىلغان. بىرىنچى تومىنىڭ بىرىنچى بېتىدىكى تۇنجى ھەرپ مىخ مەتبەئە ھەرپى بىلەن بېسىلماستىن بەلكى كىچىك بىر چاسا بوشلۇق قالدۇرۇلۇپ، كاتەكچىگە قىزىل ۋە قارا بوياق بىلەن ھۆسنخەت شەكلىدىكى بەدىئىي خەت نۇسىىسى قول بىلەن يېزىلغان. ھەربىر بەتنىڭ ئەتراپىدىكى رامكىسىغا ياغاچقا ئويۇلغان گۈل نۇسخىلىرى چۈشۈرۈلگەن، ياغاچ بەتنىڭ بەت رامكىسىغا ھەرپ تىزىلىدىغان بولۇپ، بۇ ئەمەلىيەتتە ئويما بەت مەتبەئەسى بىلەن مىخ مەتبەئە بىرلەشتۈرۈلۈپ بېسىلغان تەۋەرۈك نۇسخا بولۇپ قالغان. بەت نۇسخىلىرى قەغەزگە ئېلىنغاندىن كېيىن ئىككى توم قىلىپ تۈپلەنگەن. بۇ باسمىنىڭ ھازىر 20 نەچچە پارچىسى ساقلىنىپ قالغان. دەسلەپتە 1760-يىلى پارىژدىكى قىزىل تونلۇق ئېپىسكوپ مازارىن( Jules Mazarin، مىلادى 1602~ 1661-يىللاردا ياشىغان) 1642-يىلى قۇرغان ، كېيىنكىلەر مازارىن كۇتۇپخانىسى(Bibliotheque Mazarine)دەپ ئاتىغان كۇتۇپخانىدا بايقالغان بولۇپ، ھازىر پارىژدىكى فرانسىيە دۆلەتلىك كۇتۇپخانىدا ساقلانماقتا(162). 1455-يىلى گۇتتېنبېرگ ۋە ئۇنىڭ شېرىكى فوستېرنىڭ توختام مۇددىتى توشقاندىن كېيىن، گۇتتېنبېرگ قەرزىنى تۆلەشكە ئامالسىز قالغانلىقتىن باسما زاۋۇتى ئۈسكىنە-ئەسلىھەلىرى ۋە تېخنىك ئىشچىلىرى بىلەن بىراقلا فوستېرنىڭ ئىلكىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەن. كېيىنچە گۇتتېنبېرگ ھۇمېرىي(Conrad Humery) نىڭ مەبلەغ ياردىمى بىلەن 1456-يىلى مېئىنزدا قايتىدىن بىر باسما زاۋۇتى قۇرغان. شۇ يىلى تاق بەتلىك«1457-يىللىق كالېندار» نى بېسىپ تارقاتقان، 1459-يىلى يەنە بىر قېتىم «36قۇرلۇق ئىنجىل»نى باسقان، 1460-يىلى پۇقرالار دەرسلىكى بولغان«چېركاۋ ئوقۇشلۇقى»نى باسقان، بۇ كىتابنىڭ مەزمۇنى لاتىن يېزىقى گرامماتىكىسى ۋە ئىلاھشۇناسلىق لۇغىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، 748 بەتلىك بىر توم قىلىپ تۈپلەنگەن. گۇتتېنبېرگنىڭ مېتالدا قۇيۇلغان مىخ مەتبەئە باسما پائالىيىتى ياۋروپادا ئىجادكارلىق ۋە ئۈلگىلىك رول ئوينىغان. ياۋروپادىكى گرېتسىيەدىن باشقا ئەللەرنىڭ يېزىقى لاتىن يېزىقى ئاساسىدا ئىجاد قىلىنغان بولغاچقا، مۇتلەق كۆپ ھەرپى ئاساسەن ئوخشايدۇ، شۇڭا بۇ ياۋروپادا ناھايىتى تېزلا ئومۇملاشقان. گۇتتېنبېرگ مېئىنزدا مۇۋەپپەقىيەت قازانغاندىن كېيىن ناھايىتى تېزلا گېرمانىيەنىڭ باشقا شەھەرلىرىگە تارقىلىپ ئومۇملاشقان، ئارقىدىنلا پۈتكۈل ياۋروپاغا تارقىلىپ، ئاساسلىق مەتبەئەچىلىك ئۇسۇلى بولۇپ قالغان. 1465-يىلى ئىتالىيەنىڭ رىم شەھىرى ئەتراپىدا تۇنجى مىخ مەتبەئە باسما زاۋۇتى قۇرۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ۋە سىياھ، قەغەزلىرى گېرمانىيەدىن توشۇپ كېلىنگەن. دەسلەپكى ئىككى يىلدا «لاتىن تىلى گرامماتىكىسى»، قەدىمقى رىم سىياسىيئونى سىسېرونىڭ «نۇتۇقلار توپلىمى»قاتارلىقلار ھەمدە دىنىي ئەدەبىياتقا ئائىت كىتابلار بېسىپ چىقىرىلغان. ئارقىدىنلا ئىتالىيەنىڭ ۋېنتسىيە، فلورېنسا ۋە مىلان قاتارلىق شەھەرلىرىدىمۇ ئارقا-ئارقىدىن مىخ مەتبەئە باسما زاۋۇتى بارلىققا كەلگەن. فرانسىيەدە، پادشاھ چارلېزⅦCharles ) Ⅶ )، (مىلادى 1403~1468-يىللاردا ياشىغان) گۇتتېنبېرگنىڭ مىخ مەتبەئە باسمىسىدا مۇۋەپپەقىيەت قازانغانلىق خەۋىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن 1458-يىلى فرانسىيە پۇل بېسىش ئىدارىسىنىڭ باشلىقى نىكولاس ژانسون(Nicholas Jenson، 1420~1480-يىللاردا ياشىغان) نى مېئىنز شەھىرىگە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۆگىنىپ كېلىشكە ئەۋەتكەن. نىكولاس ژانسوننىڭ تېخنىكا ئىگىلەپ قايتىشى پادشاھ ئۆلگەن، شاھزادە لۇئىⅪ تەختكە چىققان پەيتكە توغرا كېلىپ قالغان، لۇئىⅪ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىغا قىزىقمايدىغان پادشاھ چىقىپ قالغاچقا نىكولاس ژانسون ئاچچىقىدا فرانسىيەدىن ۋېنتسىيەگە بېرىپ ئۆز ئالدىغا باسما زاۋۇتى قۇرغان ھەمدە كۆركەم رىم خەت شەكلىدە 150 نەچچە خىل كىتاب باسقان. ژانسوننىڭ كېتىپ قېلىشى بىلەن فرانسىيەنىڭ مىخ مەتبەئەچىلىكى خېلى يىللار كېچىككەن، 1470-يىلىغا كەلگەندىلا فرانسىيە شۋېدسارىيەدىن ئۈچ گېرمانىيەلىكنى يۇقىرى ھەق بېرىش بەدىلىگە تەكلىپ قىلىپ كېلىپ پارىژدا تۇنجى باسما زاۋۇتى قۇرغان. 15 -ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە، ئىسپانىيەنىڭ ۋالىنسىيە، ھۇنگارىيەنىڭ بۇداپېست، گوللاندىيەنىڭ برۇججې(Brugge)، دانىيەنىڭ ئودېنسې(Odense)، پورتۇگالىيەنىڭ لىسسابوندا مىخ مەتبەئە باسما زاۋۇتى قۇرۇلدى. 1476-يىلى ئەنگلىيىلىك كاكستون لوندوندا تۇنجى باسما زاۋۇتى قۇرۇپ، 1477-يىلى ئىنگلىز تىلىدا «پەيلاسوپلار ئەقلىيەلىرى ۋە تەلىم-تەربىيەسى» دېگەن كىتابنى نەشىر قىلدى، ئۇ ئىلگىرى-ئاخىر 30نەچچە خىل كىتاب بېسىپ چىقارغان. مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ياۋروپادا قوللىنىلىشى ۋە ئومۇملىشىشى كېيىنكى چاغلاردىكى ياۋروپادا پەن-مائارىپ ۋە ئەدەبىي گۈللىنىش ھەرىكىتىنىڭ تەرەققىي قىلىپ روناق تېپىشى ئۈچۈن مۇھىم ئاساس بولغان. ياۋروپادا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كىم ئاۋال ئىشلەتكەنلىكى مەسىلىسى ھەققىدە تالاش-تارتىش بولغان. بۇ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ گېرمانىيەدىن باشقا ياۋروپا ئەللىرىدە بىرلا ۋاقىتتا ئايرىم-ئايرىم ئىشلىتىلىش مۇمكىنچىلىكىنىڭ بارلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ، بۇ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ بارلىققا كېلىشىنى ھەقىقىي چۈشەنمىگەن ياۋروپالىقلار ئارىسىدا يۈز بەرگەن تۇنجى كەشپيات ھوقۇقىنى تالىشىش مۇنازىرىسىدىن باشقا نەرسە ئەمەس، ئەلۋەتتە بۇنى چۈشىنىشكە بولىدۇ. مەسىلەن ئىتالىيەلىك دوختۇر، باسمىكار كاستالدى دېگەن كىشى ( Pamfilo Castaldi ، 1398~ 1490- يىللاردا ياشىغان) 1426-يىلى ۋېنتسىيەدە چوڭ شەكىللىك مىخ مەتبەئە ھەرپى بىلەن چوڭ فورماتلىق قاتلىما كىتاب باسقان. ئەنگلىيىلىك شەرقشۇناس كەرزون (Robert Curzon) نىڭ تەتقىقاتىغا ئاساسلانغاندا، ئىتالىيەنىڭ بېللۇنو ئۆلكىسى(Belluno)نىڭ فېلترې (Feltre)ئارخىبخانىسىدا ساقلانغانىكەن(163).كاستالدى 1398-يىلى تۇغۇلغان، مانا بۇ كىشى ياۋروپا مىخ مەتبەئەسىنىڭ تۇنجى ئىجادچىسى، دەپ قارالماقتا. مۇشۇنىڭ ئۈچۈن 1868-يىلى لۇمباردىئا(Lumbardia)دا ئۇنىڭ مىس ھەيكىلى تىكلەنگەن. ئېيتىلىشىچە، كاستالدىنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۇنىڭ شاگىرتى فۇست (Johann Fust) گېرمانىيەلىك گۇتتېنبېرگقا ئاشكارىلاپ بەرگەن، شۇنىڭ بىلەن ياۋروپادا تۇنجى بولۇپ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئىجاد قىلىش ھوقۇقىنى تالىشىش تالاش-تارتىشى پەيدا بولغان. كاستالدى 1426-يىلى باسقان مىخ مەتبەئە نۇسخىنىڭ يىل دەۋرى ھازىر ساقلىنىۋاتقان ياۋروپادىكى ئەڭ بالدۇرقى ياۋروپا ئويما مەتبەئە باسما نۇسخىسىنىڭ يىل دەۋرىدىن پەرقلىنىدىغان ۋاقتى 30 يىلغا يەتمەيدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە مىخ مەتبەئە نۇسخىسىنىڭ بىر باسما بېتى بىرلا ۋاقىتتا ئىككى بەتكە بېسىلىپ ئاندىن قاتلىما كىتاب قىلىنغان، ئۇنىڭ شەكلى ئويما بەت مەتبەئەسى بىلەن ئوخشاپ كېتىدۇ(164). بۇ ياۋروپا ئويما بەت مەتبەئەسى ئىشلىتىلىپ ئۇزاق ئۆتمەي مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىدا لىتاب بېسىلىشقا باشلاپ مېتالدىن ياسالغان مىخ مەتبەئەنىڭ قوللىنىلىشىغا ئاساس يارىتىلغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. خاتىمە [align=justify]تاڭغۇتلارنىڭ مىخ مەتبەئە باسما بۇيۇملىرى بىلەن دۇنخۇاڭ ئۇيغۇرلىرىنىڭ ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ بايقىلىشى جۇڭگو ۋە دۇنيا مەتبەئە تارىخىدا ناھايىتى گەۋدىلىك ئورۇندا تۇرىدىغان مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بىرىنچى، جۇڭگونىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى كەشپ قىلغانلىقى يەنە بىر قېتىم تارىخىي يادىكارلىققا ۋە ئېتراپ قىلىشقا ئېرىشكەن بولۇپ، دەسلەپكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تارىخىدىكى گۇمان ۋە مۇجىمەللىك ئايدىڭلاشتى. تاڭغۇت يېزىقىدىكى مىخ مەتبەئە بۇيۇملىرى دۇنيادا ھازىرغىچە بايقالغان ئەڭ بۇرۇنقى مەتبەئە بۇيۇمى، دۇنخۇاڭدىن بايقالغان ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپى دۇنيادا ھازىرغىچە بايقالغان ئەڭ بۇرۇنقى مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ ماددىي پاكىتى. جۇڭگونىڭ قەدىمقى مىخ مەتبەئەنى كەشپ قىلغانلىقى ۋە ئىشلەتكەنلىكى توغرىسىدا سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئۆتكەن بى شېڭنىڭ سېغىز مىخ مەتبەئەسىنى كەشپ قىلغانلىقىغا ئائىت يازما خاتىرىلەرلا بولسىمۇ ئەمما مىخ مەتبەئەگە ئائىت ماددىي پاكىت كەمچىل ئىدى، شۇڭا نۇرغۇنلىغان تەتقىقاتچىلار جۇڭگونىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى تۇنجى بولۇپ كەشپ قىلغانلىقىغا گۇمان قىلىشقان، ھەتتا سېغىز لايدىن ياسالغان مەتبەئە تارىختا مەۋجۇد بولمىغان، دەپ يەكۈن چىقىرىشقان. تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئە باسما بۇيۇمى ۋە ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ تېپىلىشى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى كەشپ قىلىنىپ ئۇزاق ئۆتمەي تاڭغۇت ۋە ئۇيغۇرلار رايونىغا تارقالغانلىقى ۋە قوللىنىلغانلىقىنى، نەتىجىدە ئېلىمىزنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى تۇنجى بولۇپ كەشپ قىلغانلىق ئورنىنىڭ تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا مۇئەييەنلەشكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ئىككىنچى، تاڭغۇت ۋە ئۇيغۇر مىخ مەتبەئە ماددىي پاكىتىنىڭ بايقىلىشى تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلار مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ئىشلىتىلىش دائىرىسىنى ماكان جەھەتتە غەربىي يۇرتقا كېڭەيتىپ، مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقالغانلىقىنى پاكىت بىلەن تەمىنلىگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. زور مىقداردىكى ئارخېئولوگىيىلىك تېپىندىلار شۇنى ئىسپاتلىدىكى، ئېلىمىزنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونىدا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئىشلىتىلىشكە باشلاپ ئۇزاق ئۆتمەي غەربىي شىمال رايونىدىكى تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونىدىكى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ تەسىرىدە ئارقا-ئارقىدىن مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئىشلەتكەن. تاڭغۇتلارنىڭ جۇڭشىڭ مەھكىمىسى (بۈگۈنكى نىڭشيا خۇيزۇ ئاپتونوم رايونىنىڭ يىنچۇەن شەھىرى ئەتراپىدا)ئەتراپى، لياڭجۇ ئايمىقى(ھازىرقى گنسۇ ئۆلكىسىنىۇ ۋۇۋېي)، دۇنخۇاڭ، خېيشۇي (قاراسۇ) شەھىرى، تۇرپان قاتارلىق جايلاردىن زور مىقداردا تاڭغۇتلار ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە ماددىي بۇيۇمى بايقىلىپلا قالماستىن بەلكى يەنە بېسىشتا ئىشلىتىلىدىغان باسما تاختىسىمۇ تېپىلدى. بۇ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلار ئولتۇراقلاشقان رايونلاردا كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىپ، مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشى ئۈچۈن مۇئەييەن ماكان ۋە مەدەنىيەت شارائىتى ياراتقانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. جۇڭگونىڭ مىخ مەتبەئەنى كەشپ قىلغان ۋە ئىشلەتكەن ۋاقتى مىلادى 11-ئەسىر، ھالبۇكى ياۋروپانىڭ مىخ مەتبەئەنى ئىشلەتكەن ۋاقتى 15-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى بولغان، بۇ ئىككىسىنىڭ ۋاقىت پەرقى بىرقەدەر ئۇزۇن، جۇغراپىيىلىك ئارىلىقى ناھايىتى يىراق، ئۇنىڭ ئۈستىگە خەنزۇچە مىخ مەتبەئە سۆز بىرلىك قىلىنغان چاسا خەت، ياۋروپانىڭ بولسا ھەرپ بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپى بولغاچقا ئىلگىرى بەزىلەر جۇڭگو مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ياۋروپاغا تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنى ئىنكار قىلىپ كەلگەن، جۇڭگو مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ياۋروپاغا كۆرسەتكەن تەسىرىنى ئېتراپ قىلىدىغان مۇتەخەسسىسلەر بولغان تەقدىردىمۇ ئۇنىڭ قانداق يوللار ئارقىلىق غەربكە تارقالغانلىقىنى قايىل قىلارلىق چۈشەندۈرۈش قىيىن بولۇپ كەلگەن ئىدى. تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلار جۇڭگونىڭ غەربىدە جۇڭگو بىلەن غەربنىڭ ئالاقە قىلىدىغان مۇھىم يولى بولغان خېشى كارىدورىنى تىزگىنلەپ تۇرغان بولۇپ، ئەينى چاغدا شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىدا مۇھىم ئورۇننى ئىگىلىگەن. مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى شەرقتىن غەربكە تارقىلىش جەريانىدا تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلار ناھايىتى بۇرۇنلا مىخ مەتبەئەنى ئىشلەتكەن، شۇڭا ئۇلارنىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. مىخ مەتبەئەنى ئىشلەتكەن ۋاقىتتىن قارىغاندا بى شېڭ مىخ مەتبەئەنى 11-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا كەشپ قىلغان بولسا تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلار يەخمىنەن 12-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى ۋە 13-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئىشلەتكەن، ياۋروپادا بولسا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى 15-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندىلا ئاندىن ئىشلىتىلگەن. تاڭغۇتلارنىڭ مىخ مەتبەئە ماددىي بۇيۇمى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ تېپىلىشى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئىشلىتىش زامان جەھەتتىن غەربكە تارقىلىش داۋامىدىكى ئىككى ئەسىرلىك ئۆتكۈنچى مەزگىلنى تولدۇرغان بولسا، ماكان جەھەتتىن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن غەربكە 2000كلومېتىردىن كۆپرەك سۈرۈلگەنلىكىنى تولدۇردى. ئۈچىنچى، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى كەشپ قىلىنىپ ئۇزاق ئۆتمەي خەنزۇلار رايونىدىكى مەدەنىيەت بىلەن تۈپتىن ئوخشىمايدىغان تاڭغۇت ۋە ئۇيغۇرلار رايونىغا تارقىلىپ كىرىپ، شۇ مىللەتلەرنىڭ يېزىق ئالاھىدىلىكىگە باب كېلىدىغان مىخ مەتبەئە ھەرپى ئىجاد قىلىندى. نەتىجىدە مىخ مەتبەئەنىڭ تىپىمۇ بۇرۇلۇش، تەرەققىيات جەريانىنى باشتىن كەچۈرۈپ، مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ تىپىمۇ مىللەتلەر تىل-يېزىق تىپىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا ئاساسەن ئۆزگىرىپ بارغان. بى شېڭ كەشپ قىلغان خەنزۇچە مىخ مەتبەئە چاسا خەنزۇچە خەت (سۆز) بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە. تاڭغۇت يېزىقى خەنزۇچە خەت ياساش قانۇنىيىتىدىن پايدىلىنىپ تاڭغۇت تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكى بويىچە ئىجاد قىلىنغان چاسا خەتلىك يېزىق بولۇپ، خەنزۇ يېزىقىغا ئوخشاشلا مەنا ئىپادىلەيدىغان يېزىق تۈرىگە مەنسۇپ. تاڭغۇتلارنىڭ مىخ مەتبەئەسى يەككە خەت بىرلىك قىلىنغان ئالاھىدىلىكى بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇ يېزىقىنىڭ مىخ مەتبەئەسى بىلەن ئوخشاش تىپتىكى سۆز بىرلىك قىلىنىدىغان مىخ مەتبەئەدۇر. ئۇيغۇر تىلى بولسا يېپىشقاق تىللار تىپىدىكى تىل. بۇ تىلنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى تۈپ سۆزنىڭ ئارقىسىغا مۇئەييەن تەرتىپ بويىچە ئوخشاشمىغان گرامماتىكىلىق قوشۇمچە ياكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە قوشۇش ئارقىلىق سۆز ياسىلىدىغان بولۇپ، شۇ ئارقىلىق ئوخشاشمىغان سۆز مەناسى ياكى گرامماتىكىلىق مۇناسىۋەتلەرنى ئىپادىلەيدۇ. ئۇيغۇر تىلى ھەرپلىك ( ئېلىپبەلىك) يېزىق. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنى ياسىغۇچىلار ئالدى بىلەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ مورفولوگىيىلىك ئۆزگىرىش ئالاھىدىلىكىنى نەزەردە تۇتۇش بىلەن بىللە ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرپلىك يېزىق ئىكەنلىكىدەك بۇ مۇھىم ئامىلىنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلماي، خەنزۇچە مىخ مەتبەئەگە ھەم تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئەگە ئوخشىمايدىغان يېڭى تىپتىكى مىخ مەتبەئەنى ئىجاد قىلغان. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى نوقۇل سۆز بىرلىك قىلىنغان بولماستىن بەلكى ھەرپ، بوغۇم (سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار) ۋە سۆز بىرلىك قىلىنغان ئارىلاش مىخ مەتبەئە ھەرپىدۇر، بۇ غەربنىڭ ھەرپلىك مىخ مەتبەئەسىنى شەكىللەندۈرۈدىغان تۈپ قانۇنىيەتنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان. ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئەدىكى ھەرپ بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ تۇنجى بولۇپ ئىجاد قىلىنىشى دۇنيا مىخ مەتبەئە تارىخدا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى خەنزۇچە خەت مىخ مەتبەئە چاسا خەنزۇچە خەت بىرلىك قىلىنغان مىخ مەتبەئە بولۇپ، ئەڭ بۇرۇن 11-ئەسىرگە ئائىت يازما يادىكارلىقلاردا خاتىرىلەنگەن، ۋەھالەنكى گېرمانىيەنىڭ گۇتتېنبېرگ ئىشلەتكەن ھەرپ بىرلىك قىلىنغان مېتال مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى 15-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا تەۋە، بۇ ئىككىسىنىڭ ۋاقىت پەرقى نەچچە يۈز يىللىق پەرق بولۇپ، جۇغراپىيەلىك ئارىلىقمۇ ناھايىتى يىراق. دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە ياغاچ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ئېلىمىز مىخ مەتبەئە ئىدىيىسى ۋە تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشىدىكى ۋاسىتىچى تىپتۇر. تاڭغۇتلار ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە بۇيۇمى تېپىلغانلىقتىن، مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تارقىلىشنىڭ ماكانى جەھەتتىن بىز ھازىر12-ئەسىر بىلەن 13-ئەسىر ئالمىشىش پەيتىدە جۇڭگونىڭ مىى مەتبەئە تېخنىكىسى ئىدىيىسى ۋە تېخنىكىسى ئاللىقاچان غەربىي يۇرتقا تارقالغان ھەمدە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ داۋاملىق غەربكە تارقىلىشى ئۈچۈن كۈچلۈك مەدەنىيەت ۋە تېخنىكا ئارقا كۆرۈنۈشى ھازىرلىغان، دەپ مۇئەييەنلەشتۈرۈپ ئېيتالايمىز. تۆتىنچى، تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئە بۇيۇملىرىدا ئۇچرايدىغان نۇرغۇن بېغىشلىما ۋە خاتىمە تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئە بۇيۇملىرىنىڭ يىل دەۋرىنى بىلىشنىڭ بىۋاسىتە ئاساسى بولۇش بىلەن بىللە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ ئېلىمىزنىڭ غەربىي شىمالىدا ئىشلىتىلگەن ۋە غەربكە تارقالغان يىل دەۋرىنى بىلىشتىكى قىممەتلىك ئاساس. چۈنكى نۆۋەتتە ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ ئىجاد قىلىنغىنىغا ۋە قوللىنىلغانلىقىغا ئائىت تارىخىي يازما خاتىرىلەر تېپىلمىدى، شۇڭا ئۇنىڭ يىل دەۋرىنى پەقەت ۋاسىتىلىك ماتېرىياللار ۋە ئالاقىدار تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش ئارقىلىقلا تەخمىن قىلالايمىز. دۇنخۇاڭ رايونىدىكى ئۇيغۇرلار پائالىيەت ئېلىپ تارىخىي ماتېرىياللار ۋە موگاۋ تاشكېمىرىنىڭ گۈللىنىش-خارابلىشىش تارىخى قاتارلىق ئامىللارغا ئاساسەن دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى يىل دەۋرىنىڭ 12-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى ۋە 13-ئەسىرنىڭ باشلىرى ئارىلىقىغا توغرا كېلىدىغانلىقىنى پەرەز قىلىش مۇمكىن. بۇ دەۋرمۇ دەل تاڭغۇتلار رايونىدا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تەرەققىياتقا ئېرىشكەن دەۋر بولغان، تاڭغۇتلارنىڭ بۇددا دىنى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مۇناسىۋىتى زىچ بولۇپ، ئىككى رايوننىڭ ئىقتىساد، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىمۇ ناھايىتى قويۇق بولغان، شۇڭا مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى قوللىنىش جەھەتتىمۇ چوقۇم ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىشمەي قالمايدۇ، شۇڭا ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنى ئىجاد قىلغان ۋە ئىشلەتكەن ۋاقتىمۇ مۇشۇ مەزگىلدىن كېيىن ئەمەس. 13-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا دۇنخۇاڭ رايونىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ تەسىر كۈچى زاۋاللىققا يۈزلەنگەن بولۇپ، بۇ يەرنىڭ ئىجتىمائىي ۋەزىيىتى داۋالغۇپ تۇرغان، ئۇرۇش مالىمانچىلىقىنىڭ ئايىقى ئۈزۈلمىگەن، شۇڭا بۇ رايوننىڭ بۇ مەزگىلدىكى سىياسىي، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت تۇرمۇشى مىخ مەتبەئە ھەرپى ئىجاد قىلىپ بۇددا نومى بېسىش ئۈچۈن ياخشى مۇھىت ھازىرلاپ بېرەلمەيتتى. بەشىنچى، مىلادى 13~14-ئەسىر جۇڭگو بىلەن ياۋروپانىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى بىرقەدەر كۆپ ھەم ئەڭ بىۋاسىتە بولغان مەزگىل ئىدى، نۇرغۇن ياۋروپالىق دىن تارقاتقۇچى، رىم پاپاسىنىڭ ئەلچىلىرى، سودىگەرلەر، سەيياھلار جۇڭگوغا كەلگەن، شۈبھىسىزكى،مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان جۇڭگو مەدەنىيىتى ئۇلاردا چوڭقۇر تەسىر قالدۇرغان، بۇ ئامىللارنىڭ ئۇلارنى مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت ئۇچۇرلارنى ياۋروپاغا تارقىتىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىش مۇمكىنچىلىكى ناھايىتى زور. 13 -ئەسىرنىڭ باشلىرىدا، ئۇيغۇرلار رايونى موڭغۇل ئېلىگە قارام بولدى، نۇرغۇن ئۇيغۇر زىيالىيلىرى بۇ مەزگىلدە چىڭگىزخان ئۈچۈن ئەقىل كۆرسەتكۈچى تەدبىركار ۋە مەلىھەتچى بولدى ياكى مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتىدى ياكى بولمىسا پەرمان يېزىشقا مەسئۇل پۈتۈكچى(Bitikchi) بولدى، ئۇيغۇرلار موڭغۇللارنىڭ يۇەن سۇلالىسىنىڭ سىياسىي، مەدەنىيەت ئىشلىرىدا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىدى. ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىگىچە ئۇيغۇر يېزىقى دۆلەت ئىشلىرى ۋە دېپلوماتىيە ھۆججەتلىرى يېزىلىدىغان يېزىق ئىدى(165). بۇ مەزگىلدە ئۇيغۇرلارنىڭ نۇرغۇن ماھىر ھۈنەرۋەنلىرى ۋە پۇقرالىرى موڭغۇل قوشۇنلىرى بىلەن بىللە غەربكە بارغان، ئۇلار مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۆزئىچىگە ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ غەربكە تارقىلىشىدا مۇھىم ۋاسىتىچى بولغان. ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتىگە مۇھىم تەسىر كۆرسەتكەن، بۇ تەسىرنىڭ دائىرىسى يېزىق، ئەدەبىي تىل، سەنئەت قاتارلىق جەھەتلەردە گەۋدىلىك بولۇپ، داۋاملاشقان ۋاقتىمۇ ناھايىتى ئۇزۇن بولغان(166). شۇنداق ئېيتىش كېرەككى، مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى مۇشۇ مەزگىلدە تاڭغۇت ۋە ئۇيغۇر رايونى ئارقىلىق ياۋرو-ئاسىيا قاتنىشىنىڭ شىمالىي لىنىيىسى ياكى پېرسىيە- ئەرەب رايونىدىن غەربكە تارقالغان. خۇددى يوسسېف نېدھام باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن « جۇڭگونىڭ پەن-تېخنىكا تارىخى» دا يېزىلغىنىدەك « ئەگەر مەتبەئە تېخنىكىسى شەرقتىن غەربكە تارقىلىش جەريانىدا شۇنداق بىر ۋاسىتىلىك ھالقا بولغان، دېيىلسە ئۇنداقتا ھەم ئويما بەت مەتبەئەسىگە ھەم مىخ مەتبەئەگە پىششىق بولغان ئۇيغۇرلارنىڭلا مۇشۇنداق تارقىلىش داۋامىدا مۇھىم رول ئويناش پۇرسىتى ھەممىدىن زور »(167). ھازىر تاڭغۇتچە مىخ مەتبەئە بۇيۇملىرى ۋە ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ كۆپلەپ تېپىلىشى يۇقىرىقى بۇ دەلىلنىڭ ھەقىقەتەن توغرا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىماقتا. ئومۇمەن، تاڭغۇتلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى قوللىنىشى ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇشى ھەمدە قىممەتلىك مىخ مەتبەئە ماددىي بۇيۇملىرىنى قالدۇرۇشى جۇڭگو ھەتتا دۇنيا مىخ مەتبەئە مەدەنىيىتىگە قوشقان گەۋدىلىك تۆھپە بولۇپ، مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى تارىخىدا ئالاھىدە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ★بۇ كىتابتا پەقەت بىرلا خىل شەكلى مىسال كەلتۈرۈلدى . ★★ بۇ جەدۋەللەردىكى ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىنىڭ بەلگىلىرىنى ئاپتور ياسىن ھوشۇر ئەلى دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرىدىن نۇسخا ئالغاندا بىر تۇتاش قويغان نومۇر، تولۇق نۇسخىسى ئاپتورنىڭ «دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى تەتقىقاتى» ناملىق كىتابىدا ئېلان قىلىنماقچى. [align=justify]ئىزاھلار: ① ۋېي لياڭتاۋنىڭ شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1986-يىلى نەشىر قىلغان «قاراخانىلار سۇلالىسى تارىخىدىن بايان» دېگەن كىتابىنىڭ 72-،73-بەتلىرىگە قاراڭ. ② «سۇڭ سۇلالىسى تارىخى»490-جىلد«ئىدۇققۇت تەزكىرىسى».
④ گېڭ شىمىننىڭ «ئارخېئولوگىيە ئىلمىي ژۇرنىلى»نىڭ 1978-يىل 4-سانىدا ئېلان قىلىنغان «مانى دىنى ئىبادەتخانىلىرىدا ساقلانغان ئۇيغۇرچە مانى دىنىغا ئائىت ھۆججەتلەر ئۈستىدە دەسلەپكى ئىزدىنىش»دېگەن ماقالىسىگە قاراڭ. ⑤ مىڭ سۇلالىسىدەئۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلىقلار يازغان «يۇەن سۇلالىسى تارىخى»124-جىلد«تاتاتوڭانىڭ تەرجىمىھالى»،جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى بېيجىڭ،1976-يىل نەشرى،3048-،3049-بەتلەر. ⑥ «يۇەن تارىخىدىن بايان»مەجمۇئەسىنىڭ 6-تومىدا بېسىلغان شاڭ يەنبىننىڭ «يۇەن ئوردىسىدىكى ئۇيغۇر ۋەزىرلەر» دېگەن ماقالىسىدىن (خەنزۇچە مەزكۇر مەجمۇئەنىڭ شۇ تومى 189-، 200-بەتلىرى). ⑦ مىڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلىقلار يازغان «يۇەن سۇلالىسى تارىخى»130–جىلد «ئارغۇن سالىنىڭ تەرجىمىھالى» ،جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى بېيجىڭ،1976-يىل نەشرى،3174-،3180-بەتلەر. ⑧ مىڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلىقلار يازغان «يۇەن سۇلالىسى تارىخى» 125–جىلد «بۇرۇلمىش قايانىڭ تەرجىمىھالى» ،جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى بېيجىڭ،1976-يىل نەشرى،3246-بەت. ⑨ مىڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلىقلار يازغان«يۇەن سۇلالىسى تارىخى»124–جىلد «تاتاتوڭانىڭ تەرجىمىھالى»،جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى بېيجىڭ،1976-يىل نەشرى،3043-بەت. ⑩ «يۇەن تارىخىدىن بايان»مەجمۇئەسىنىڭ 6-تومىدا بېسىلغان شاڭ يەنبىننىڭ«يۇەن ئوردىسىدىكى ئۇيغۇر ۋەزىرلەر» دېگەن ماقالىسىدىن (خەنزۇچە مەزكۇر مەجمۇئەنىڭ شۇ تومى 189-، 200-بەتلىرى). (11) مېڭ فەنرېننىڭ «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى»ژۇرنىلىنىڭ1982-يىللىق1-سانىدا ئېلان قىلىنغان «ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ بۇددا دىنى توغرىسىدا» دېگەن ماقالىسىگە قاراڭ. ⑿ «بەش دەۋر تارىخى خاتىرىلىرى» 74-جىلد ، «ئۇيغۇرلار تەزكىرىسى». ⒀ روڭ شىنجياڭ : «بەيئەتچى قوشۇنلار تارىخى ئۈستىدە تەتقىقات»، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى 1996-يىل نەشرى. جى شيەنلىن تۈزگەن « دۇنخۇاڭشۇناسلىق لۇغىتى»، شاڭخەي قامۇس – لۇغەت نەشرىياتى، 1998 – يىل نەشرى، 4 ~ 6-بەتلەر. ⒁ ليۇيىڭشېڭ : «غەربىي شىمال مىللەتلەر تارىخى ۋە چاغاتاي خانلىقى تارىخى ئۈستىدە تەتقىقات»، 168-بەت، نەنجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 1994-يىل نەشرى. (15) يۈجى:«ئىدۇققۇت خانلىرىنىڭ تۆھپىلىرى»، «تەرىقەت باغچىسى ئىلمىدىن نەمۇنىلەر» 24-جىلد؛ گېڭ شىمىن : «ئۇيغۇرچە ھۆججەتلەردىكى ئىدۇققۇت خانلىرى تۆھپىلىرى ئۈستىدە تەتقىقات»،«ئارخېئولوگىيە ئىلمىي ژۇرنىلى»1980-يىل 4-سان؛ ۋاڭ زوڭۋېي : «ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى ئىدۇققۇت جەمەتلىرى ۋە ئۇلارنىڭ يۇڭچاڭغا كۆچۈشىنىڭ باش – ئاخىرى»، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلى، 1989-يىل 2-سان. ⒃ V.V. بارتولد [سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى]: «ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك تارىخىدىن 12 لېكسىيە» 71 ~ 80-بەتلەر ،لوجىپىڭ تەرجىمە قىلغان، جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى نەشرىياتى 1984-يىل نەشرى، بېيجىڭ. (17) ۋېي لياڭتاۋ: «قاراخانىلار خاانلىقى تارىخى تىزسلىرى»،137~ 155-بەتلەر، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى نەشرى، ئۈرۈمچى، 1986-يىل . ⒅ مونىك مەيلارد(Monique Maillard ــــــ فرانسىيە) : «قەدىمقى ئىدۇققۇت خانلىقىنىڭ ماددىي مەدەنىيەت تارىخى»، گېڭ شېن تەرجىمىسى، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1995-يىل نەشرى، 104~ 115-بەتلەر. (19) «جۇڭگو گۈزەل سەنئەت قامۇسى. رەسىملەر»نىڭ 6-تومى(«شىنجاڭ تاشكېمىرلىرىدىكى تام رەسىملىرى»، سۇ بەي تۈزگەن) 75~97-بەتلەر،ئاسارئەتىقىلەر نەشرىياتى، بېيجىڭ،1989-يىل. ⒇ جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئارخېئولوگىيە تەتقىقات ئورنى تەرىپىدىن چىقىرىلغان«بەشبالىختىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىسى»دېگەن كىتابنىڭ 80~81، 169~180-بەتلىرى، لياۋنىڭ گۈزەل سەنئەت نەشرىياتى ، 1991-يىل نەشرى. (21) گۈلپىيە بىلەن سەي جيەنخۇڭ بىرلىكتە يازغان «بەشبالىختىكى ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ بۇددا ئىبادەتخانىسى خارابىلىكىدە ساقلىنىپ قالغان جەسەت كۈلى تالىشىش توغرىسىدىكى رەسىم ئۈستىدە دەسلەپكى ئانالىز» دېگەن ماقالىغا قاراڭ، دۇنخۇاڭ ئاكادېمىيەسى تۈزگەن دۇەن ۋېنجى دۇنخۇاڭ تەتقىقاتىنىڭ 50 يىللىقىنى خاتىرىلەش توغرىسىدىكى ئىلمىي ئەسەرلەر مەجمۇئەسى»نىڭ 168~171-بەتلىرىگە قاراڭ، دۇنيا كىتاب نەشرىياتى شىركىتى،بېيجىڭ، گۇاڭجۇ، شاڭخەي، شىئەن، 1996-يىل.
جۇاڭيۇەن نېيجېڭخۇڭ: «ئۇيغۇرچە ئىستىقامەتتىكى بۇدساتۋا ــــ پېللىئوت ئېلىپ كەتكەن 4521-نومۇرلۇق ۋەسىقە»، «چەتئەلشۇناسلىق تەتقىقاتى»نىڭ 31-سانى 33~96-بەتلەر، 1995-يىل نەشرى، شېنخۇ؛
(26) پىڭشەن جيۇشيۇڭ [ياپونىيە] : «ياپونىيەلىك راھىب ئەنرەننىڭ ‹سىددام دەستۇرى›دىكى تاڭ دەۋرىنىڭ تەلەپپۇزى توغرىسىدىكى خاتىرىلەر»، شياڭگاڭ جۇڭگو تىل-ئەدەبىيات ئىلمىي جەمئىيىتى تۈزگەن «ۋاڭ لى ئەپەندىنى خاتىرىلەش ئىلمىي ماقالىلىرى مەجمۇئەسى» 1~20-بەتلەر، سەنليەن كۇتۇپخانىسىنىڭ شياڭگاڭ شۆبىسى نەشرى، 1987-يىل.
(30)جۇاڭيۇەن نېيجېڭخۇڭ:«ئۇيغۇرچە ئىستىقامەتتىكى بۇدساتۋا»،ياپونىيە شېنخۇ شەھىرى چەتئەل تىلى ئۇنىۋېرسىتېتى چەتئەلشۇناسلىق تەتقىقات ئورنىدىن چىقىدىغان «چەتئەلشۇناسلىق تەتقىقاتى»مەجمۇئەسىنىڭ 1995-يىلى نەشىر قىلىنغان 31-سانى، 3~96-بەتلەر. (31) فېڭجياشېڭ: «ئۇيغۇرچە‹بۇدساتۋانىڭ بۈيۈك تاڭ ئېلىدىكى ترىپتاكا ئاچارياسىنىڭ تەرجىمىھالى› توغرىسىدا تەتقىقات دوكلاتى»،«فېڭ جياشېڭ ئەسەرلىرى توپلىمى» 373~413-بەتلەر، جۇڭخۇا كىتابچىلىق ئىدارىسى 1987-يىلى نەشرى، بېيجىڭ. (32) ئىبراھىم مۇتىئىي: «‹تۈركىي تىللار دىۋانى› دىكى ئاساسلىق ئەدەبىي تىل ـــــ خاقانىيە تىلى توغرىسىدا»، «جۇڭگو ۈركىي تىللار تەتقىقاتى ئىلمىي ماقالىلىرى مەجمۇئەسى»،11~19-بەتلەر، مىللەتلەر نەشرىياتى نەشرى، 1991-يىل بېيجىڭ. (35) لياڭ دەۋرىدىكى راھىب ساميو يازغان، سۇ جىنرېن قاتارلىقلار نەشىرگە تەييارلىغان«ئۈچ پىتەكە تەرجىمىلىرى مۇندەرىجىسى»9-جىلد، 351-بەت، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى نەشرى، 1995-يىل بېيجىڭ. (36) تاڭ دەۋرىدىكى خۇي لىن بىلەن يەن زۇڭ يازغان، سۇن يۈتاڭ بىلەن شيې فاڭ نەشىرگە تەييارلىغان«بۈيۈك تاڭدىكى ترىپىتاكا ئاچاريا شۇەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى» ئىككىنچى جىلد، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى، 1983-يىل بېيجىڭ. (37) لىن ۋۇشۇ:«دەسلەپكى مانى دىنىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا مۇۋەپپەقىيەتلىك تارقىلىشى»، «مانى دىنى ۋە ئۇنىڭ شەرققە سىلجىشى» مەجمۇئەسىنىڭ 35~36-بەتلىرى، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى، 1987-يىل، بېيجىڭ؛ ۋاڭ جيەنچۇەن يازغان«مانى دىنىدىن يورۇق دىنغىچە»، 155~180-بەتلەر، يېڭى ۋېنفېڭ نەشرىياتى، 1992-يىل نەشرى، تەيبېي. (38) گېڭ شىمىن: «دۇنخۇاڭدىكى تۈرك-ئۇيغۇر يازمايادىكارلىقلىرى تەتقىقاتى»، 109~110-بەتلەر، يېڭى ۋېنفېڭ نەشرىياتى، 1994-يىل، تەيبېي؛ يەنە گېڭ شىمىن: «مانى دىنى ئىبادەتخانىسىدىكى ئۇيغۇرچە ۋەسىقىلەرگە ئىزاھات»، «ئارخېئولوگىيە ئىلمى ژۇرنىلى»نىڭ 1978-يىل 4-سانى. (39) رېن يىفېي ، ياسىن ھوشۇرئەلى:«ئۇيغۇرلار»، 37-بەت، مىللەتلەر نەشرىياتى نەشرى، 1997-يىل ، بېيجىڭ. (40) H.J.Klimkeit يازغان، لىن ۋۇشۇ تەرجىمە قىلغان«قەدىمقى مانى دىنى سەنئىتى»دېگەن كىتابنىڭ 54~61-بەتلىرىگە قاراڭ، جۇڭشەن ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، گۇاڭجۇ، 1989-يىل نەشرى. (41) ليۇ يۈچۇەن: «1987-يىلى دۇنخۇاڭ تاشكېمىرلىرى تەتقىقاتى بويىچە خەلقارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ئىلمىي ماقالىلىرى توپلىمى»غا كىرگۈزۈلگەن«شاجۇ ئۇيغۇر تاشكېمىرلىرىنى تەۋەلىككە ئايرىش توغرىسىدا» دېگەن ماقالىسىنىڭ 1~29-بەتلىرى، لياۋنىڭ گۈزەل سەنئەت نەشرىياتى، شېنياڭ، 1990-يىل نەشرى؛ دۇنخۇاڭ ئاكادېمىيەسى تۈزگەن«دۇنخۇاڭ موگاۋ غارىدىكى ساخاۋەتچىلەرگە بېغىشلىما»،21-، 49~52-بەتلەر، مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1986-يىل نەشرى. (42) شى جىنبو:«تاڭغۇت ئېلىنىڭ بۇددا تارىخىدىن بايان»، 31~32-بەتلەر، نىڭشيا خەلق نەشرىياتى، يىنچۇەن، 1988-يىل نەشرى.
(47) «ئالتۇن يارۇق»نىڭ سانكت-پېتېربۇرگدا ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە نۇسخىسىغا قاراڭ، بۇ نۇسخىغا سېلىنغان نومۇ: SJM/I، 18-ياپراقنىڭ ئارقا يۈزى.
(51) فېڭ جياشېڭ: «بۇدساتۋانىڭ بۈيۈك تاڭ ئېلىدىكى ترىپىتاكا چارياسىنىڭ تەرجىمىھالى توغرىسىدىكى تەتقىقات»(»ئارخېئولوگىيە ئىلمى مەجمۇئەسى»نىڭ 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان)، 1951-يىلى، بېيجىڭ.
Radloff, Malov: Uigurische Sprache Denkmaller, s.183. (54) جۇاڭيۇەن نېيجېڭخۇڭ: «قەدىمقى ئۇيغۇرچە ئابىدارما كوشا شاستراغا شەرھى ئۈستىدە تەتقىقات»،I~VI، سوڭشياڭتاڭ نەشرىياتى، كيوتو، 1991-يىل؛ رېن يىفېي، ياسىن ھوشۇرئەلى«ئۇيغۇرلار»، 36-بەت، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1998-يىل نەشرى.
(63) مىڭ دەۋرىدىكى سوڭ ليەن قاتارلىقلار يازغان«يۇەن سۇلالىسى تارىخى»32-جىلد«ۋېنزۇڭ خاتىرىلىرى»، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى نەشرى، 711-بەت. (64) مىڭ دەۋرىدىكى سوڭ ليەن قاتارلىقلار يازغان«يۇەن سۇلالىسى تارىخى»33-جىلد«ۋېنزۇڭ خاتىرىلىرى»، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى نەشرى،722-بەت. (65) «ھەرقايسى دەۋر بۇددا پىركامىللىرىنىڭ تەرجىمىھالى» 22-جىلدى «يېڭىدىن تۈزۈلگەن تايشو نوملار دىۋانى»«تارىخ-تەزكىرە بىرىنچى جىلدى»نىڭ 734-بېتى ئاستىنقى ستونى بىلەن 735-بېتى يۇقىرىقى ستونىغا قاراڭ.
(69) ۋاڭ بومىن: «جۇڭگو ئويمابەت رەسىمىنىڭ تارىخى»، 17~19، 52~57-بەتلەر، شاڭخەي گۈزەل سەنئەت نەشرىياتى، 1961-يىل نەشرى. (70) تۇرپان ۋىلايەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنى باشقۇرۇش ئورنى: «بېزەكلىكتىكى مىڭ ئۆي خارابىلىكىنى تازىلاش خاتىرىسى»، «مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ژۇرنىلى»، 1985-يىللىق8-سانى.
(75) گېڭ شىمىن: «مىللەتلەر تىل-يېزىقى» ژۇرنىلىنىڭ 1986-يىللىق 3-سانىدا ئېلان قىلىنغان «ئۇيغۇرچە ‹80جىلدلىق ئاۋاتامساكا سۇترا›نىڭ كەمتۈك جىلدى ئۈستىدە تەتقىقات»؛ يەنە گېڭ شىمىن : «دۇنيادىكى دىنلار تەتقىقاتى»ژۇرنىلىنىڭ 1986-يىللىق 3-سانىدا ئېلان قىلىنغان«گەنسۇ ئۆلكىلىك مۇزېيدا ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە ‹80جىلدلىق ئاۋاتامساكا سۇترا›نىڭ كەمتۈك جىلدى ئۈستىدە تەتقىقات»①؛ يەنە گېڭ شىمىن : «مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتى ئىلمىي ژۇررنىلى»نىڭ 1986-يىل 2-سانىدا ئېلان قىلىنغان «گەنسۇ ئۆلكىلىك مۇزېيدا ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە ‹80جىلدلىق ئاۋاتامساكا سۇترا›نىڭ كەمتۈك جىلدى ئۈستىدە تەتقىقات»②. (76)گېڭ شىمىن: «مىللەتتلەر تىل-يېزىقى»ژۇرنىلىنىڭ 1990-يىللىق 3-سانىدا ئېلان قىلىنغان «مۇقەددەس نىجادكار ئاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ئانا ھۆرمىتىگە ئوقۇلىدىغان 21 خىل ئىبادەت سۇترىسى». (77) پەن جىشىڭ: «جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ سېلىشتۇرمىسى»، 61~95-بەتلەر، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1997-يىل نەشرى.
(84) گۇيمېت ئاسىيا سەنئەت مۇزېيىنىڭ فرانسۇزچە تولۇق ئاتىلىشى:
(89) تەتقىقاتچىلار ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدا سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار بىلەن تۈپ سۆزنىڭ ئايرىم ھەم ئۇلىنىپ يېزىلىدىغانلىقىنى بايقىدى، مۇشۇنداق يېزىش ئارقىلىق تۈپ سۆزنىڭ ئاخىرقى ھەرپى بىلەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ باش ھەرپىنىڭ ئوقۇلۇشى پەرقلەندۈرۈلگەن.
(91) جوسېف نېدھام[ئەنگلىيە] تۈزگەن«جۇڭگو پەن-تېخنىكا تارىخى»، 5-توم 1-جىلدى«قەغەز ۋە مەتبەئە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن) ، 286-بەت، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى. (92) يۇقىرىقى كىتاب، 97-بەت. (93) شاھزادە شېرېن (نەيلاڭ سۇلالىسىدە ئۆتكەن) [ياپونىيە] يازغان«ياپونىيە تەزكىرىسى»، 22-جىلد، «ساموراي تۈيگۇنىڭ تەرجىمىھالى»، توكيو، يەنبو كىتابخانىسى.بۇ يەردە 91-ئىزاھاتتىكى پەنجىشىڭنىڭ كىتابىنىڭ 98-بېتىدىكى نەقىل ئېلىندى. (94) 92-ئىزاھاتتىكى «قەغەز ۋە مەتبەئە» دېگەن جىلدنىڭ 287-بېتىگە قاراڭ. (95) شۇەن دېۋۇ يازغان «جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر يېزىقى» غا كىرگۈزۈلگەن «چاۋشيەن يېزىقى»دېگەن ماقالە، 39~44-بەتلەر، جۇڭگو تىبەتشۇناسلىق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1991-يىل نەشرى؛ شۇەن دېۋۇ : «چاۋشيەن تىلىنىڭ قىسقىچە تەزكىرىسى»، 127~138-بەتلەر، مىللەتلەر نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1985-يىل نەشرى. (96) پەن جىشىڭ: «كورىيەدە يېڭىدىن بايقالغان باسما نۇسىىدىكى دەرەنى نومى ۋە جۇڭگونىڭ ۋۇ،جۇ دەۋرىدىكى ئويما بەت مەتبەئەسى»، « جۇڭگو مەتبەئە تارىخى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى ماقالىلەر توپلىمى»، 188~204-بەتلەر، نەتبەئە سانائىتى نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1996-يىل نەشرى؛ Luther Carrington Goodrich[ئامېرىكا] : «يېڭىدىن بايقالغان ئەڭ بالدۇرقى بىر پارچە مەتبەئە بۇيۇمى ھەققىدىكى دەسلەپكى دوكلات»(لياڭ يۈلىڭ تەرجىمىسى)، ««كىتابلار»مەجمۇئەسىنىڭ 1980-يىللىق 3-سانى. (97) پەن جىشىڭ: جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسىنى ئۈستىاە سېلىشتۇرما»،116-بەت. (98) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى پەن جىشىڭنىڭ كىتابىنىڭ 119-بەت. (99) جاڭ شيۇمىن: «جۇڭگو مەتبەئە تېخنىكىسىنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە ئۇنىڭ تەسىرى»، 78-بەت. (100) لىگۇيجىڭ[چاۋشيەن]: «ۋۇجۇنىڭ پارچە-پۇرات ماقالىلىرى»،24-جىلد ( قوليازمىنىڭ فاكسىمىل نۇسخىسى)، 1-توم، 669-بەت، مىڭۋېن نەشرىياتى، سېئۇل، 1982-يىل، بۇ نەقىل جىشىڭنىڭ « جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما»دېگەن كىتابىغا ئېلىنغان نەقىلدىن ئېلىندى، شۇ كىتاب 125-بەت. (101) پەن جىشىڭ: « جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما»،125~129-بەتلەر؛ Sohn Pow-key (سۇن باۋجى) : Early Korean Typography (كورىيەچە-ئىنگلىزچە سېلىشتۇرما) ،باۋجىنجەي، سېئول،1982-يىل،146~159، 250، 252، 254-بەتلەر؛ ساۋجيۇڭجېن: «جۇڭگو-كورىيە مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات»،36~38-بەتلەر، شۆخەي نەشرىياتى، تەيبېي، 1981-يىل نەشرى. (102) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى پەن جىشىڭنىڭ كىتابىنىڭ 127~130-بەتلىرىدىن ئېلىنغان نەقىل. (103) جېڭ داۋچۇەن: «كىتابلارغا كىرىش سۆز»، «سەنفېڭ توپلىمى»نىڭ 1-جىلدى، بۇ پەن جىشىڭنىڭ «جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات» دېگەن كىتابىنىڭ 130-بېتىگە ئېلىنغان نەقىلدىن ئېلىنغان نەقىل. (104) Sohn Pow-key(سۇن باۋجى) : Early Korean Typography( كورىيەچە-ئىنگلىزچە سېلىشتۇرما)، pp.7~10، 129~130-بەتلەر، باۋ جىنجەي، 1982-يىل. (105) يوسسېف نېدھام [ئەنگلىيە] : «جۇڭگو پەن-تېخنىكا تارىخى»، 5-توم، 1- قىسىم«قەغەز ۋە مەتبەئە» ( چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 286~296-بەتلەر، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى؛ جاڭ شيۇمىن : «جۇڭگو مەتبەئە تارىخى»، 368~372-بەتلەر، شاڭخەي خەلق نەشرىياتى، 1989-يىل نەشرى؛ جاڭ شيۇمىن، خەن چى : «جۇڭگو مىخ مەتبەئە تارىخى»،139~142-بەتلەر، جۇڭگو كىتابچىلىق نەشرىياتى، 1998-يىل نەشرى. (106) پەن جىشىڭ : « جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات»، 134-بەت. (107) يوسسېف نېدھام : «جۇڭگو پەن-تېخنىكا تارىخى»، 5-توم، 1-قىسىم «قەغەز ۋە مەتبەئە» ( چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 295-بەت، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى. (108) Sohn Pow-key ( سۈن باۋ جى) : Early Korean Typography ( كورىيەچە- ئىنگلىزچە سېلىشتۇرما)، 272-، 274-، 280-، 292-بەتلەر، باۋجىنجەي، سېئول، 1982-يىل نەشرى. (109) جۇ يىلياڭ، ۋۇيۈجىن: «دۇنيا ئومۇمىي تارىخى» (يىراق قەدىمقى زامان قىسىمى)، 409-بەت، خەلق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1980-يىل نەشرى؛ ياڭ كاۋچېن تۈزگەن « جۇڭگو-ياپونىيە تارىخى تىزىسلىرى»، 1~8-بەتلەر، شاڭخەي چەت ئەل تىلى مائارىپى نەشرىياتى، 1987-يىل نەشرى. (110) فاڭ لىتيەن : « جۇڭگونىڭ بۇددا دىنى ۋە ئەنئەنىۋى مەدەنىيىتى»، 416~420-بەتلەر، شاڭخەي خەلق نەشرىياتى، 1988-يىل نەشرى؛ تۇ چېڭشيەن : « خەنزۇچە بۇددا دەستۇرلىرىنىڭ ياپونىيەگە تارقىلىشى ۋە تەسىرى»، خاڭجۇ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى. (111) يوسسېف نېدھام [ئەنگلىيە] : جۇڭگو پەن-تېخنىكا تارىخى» 5-توم 1-قىسىم «قەغەز ۋە مەتبەئە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 296-بەت، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى. (112) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 292-بەت. (113) لياڭ جىڭبو: «جۇڭگونىڭ ياپونىيە ئويما بەت مەتبەئەسىگە كۆرسەتكەن تەسىرى»، جۇڭگو كۇتۇپخانا ئىلمىي جەمئىيىتى ئىلمىي كومىتېتى قەدىمقى ئەسەرلەر نەشىر نۇسخىسى تەتقىقات گۇرۇپپىسى تۈزگەن «نەسىر نۇسخا تەتقىقاتى ئىلمىي ماقالىلىرىدىن تاللانما»، 82~93-بەتلەر، كىتابلار كاتالوگى ۋەسىقىلىرى نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1995-يىل نەشرى. (114) لو شۇباۋ : « جۇڭگونىڭ قەدىمقى زامان مەتبەئە تارىخى»438~439-بەتلەر، مەتبەئە سانائىتى نەشرىياتى، 1993-يىل نەشرى. (115) جاڭ شيۇمىن: « جۇڭگو مەتبەئە تارىخى»، 773-بەت. (116) مۇگۇڭ تەييەن [ ياپونىيە ] يازغان، جۇ شىنيەن تەرجىمە قىلغان: « ياپونىيە-جۇڭگو مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش تارىخى»، 474~486-بەتلەر، سودا نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1980-يىل نەشرى؛ لى گوچىڭ: « جۇڭگولۇق ئويمىكارلار ياپونىيەدە»، «جۇڭگو-ياپونىيە خەنزۇچە كىتاب ئالماشتۇرۇشتارىخىدىن بايان»( ۋاڭ يۇڭ تۈزگەن)، 315~331-بەتلەر، خاڭجۇ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1992-يىل نەشرى. (117) كيوتو مەھكىمىسى مائارىپ كومىتېتى تۈزۈپ تارقاتقان «يۇەنگۇاڭسى ئىبادەتخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان فۇجيەن مەتبەئە نۇسخىسى مىخ مەتبەئەسىگە دائىر تارىخ ماتېرىياللىرىنى تەكشۈرۈش دوكلاتى»، 13~19-بەتلەر، كيوتو، پىڭچېڭنىڭ 3-يىلى(1991-يىل). (118) جاڭ شيۇمىن، خەن چى: « جۇڭگو مىخ مەتبەئە تارىخى» 145-بەت، جۇڭگو كىتابچىلىق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1998-يىل نەشرى. (119) پەن جىشىڭ : « جۇڭگو قەغەزچىلىك تېخنىكىسى تارىخى تىزىسلىرى»، 134~137-بەتلەر. (120) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتابنىڭ 38-بېتىگە قاراڭ. (121) ۋاڭ شى : « خوتەن ئۇيغۇرلىرىنىڭ يېقىنقى زاماندىكى قەغەزچىلىكى»، «شىنجاڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى» ژۇرنىلىنىڭ 1994-يىللىق 4-سانى. (122) فېڭ جياشېڭ، چېن سۇلو، مۇ گۇاڭۋېنلەر تۈزگەن «ئۇيغۇر تارىخ ماتېرىياللىرىنىڭ قىسقىچە توپلىمى»(2-قىسىم)، 444-بەت، مىللەتلەر نەشرىياتى، بېيجىڭ،1981-يىل نەشرى. (123) جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى چېگرا رايون تارىخ-جۇغراپىيىسى تەتقەقات مەركىزى تۈزگەن: «شىنجاڭنىڭ يەرلىك تەزكىرىسى تىزىسلىرى»، 688-بەت، مەملىكەتلىك كىتاب-ۋەسىقىلەرنى كىچىكلىتىپ كۆپەيتىش مەركىزى نەشرىياتى، بېيجىڭ،1990-يىل نەشرى.
(127) يوسسېف نېدھام [ ئەنگلىيە] تۈزگەن: « جۇڭگو پەن-تېخنىكا تارىخى» 5-توم 1-قىسىم «قەغەز ۋە مەتبەئە» (چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 264~265-بەتلەر، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى.
(132) Б.Д.گېرىكوۋ، А.Ю.ياكوبوۋىسكىي [سوۋېت ئىتتىپاقى] يازغان، يۈ داجۈن تەرجىمە قىلغان : « ئالتۇن ئوردا خانلىقى تارىخى»، 46~76-بەت، سودا نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1985-يىل نەشرى؛ (135) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتابنىڭ 122-بېتى. (136) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتابنىڭ 142-بېتى. (137) داۋسېن تۈزگەن، لۈپۇ تەرجىمە قىلغان« موڭغۇل ئېلىگە ئەلچىلىككە بېرىش خاتىرىسى»، تېكىستتىكى 1~93-بەتلەر، جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1983-يىل نەشرى؛ پېللىئوت[فرانسىيە] يزغان، فېڭ چېڭجۈن تەرجىمە قىلغان : « موڭغۇللار ۋە رىم پاپاسى»، 13~32-بەتلەر، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1994-يىل نەشرى. (138) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى 1-كىتاب، 107~257-بەتلەر. (139) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 162-بەت. (140) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 158-بەت. (141) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 194، 204-بەتلەر. (142) Moule A.C يازغان، خاۋ جېنخۇا تەرجىمە قىلغان: «1550-يىلدىن ئىلگىرىكى جۇڭگونىڭ خرىستيان دىنى تارىخى»، 203~205-بەتلەر، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1984-يىل نەشرى؛ جياڭ ۋېنخەن : « جۇڭگونىڭ قەدىمقى زاماندىكى خرىستيان دىنى ۋە كەيفېڭدىكى يەھۇدىيلار»، 134~136-بەتلەر، بىلىم نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1982-يىل نەشرى. (143) كارتېر[ئامېرىكا] يازغان، ۋۇ زېيەن تەرجىمە قىلغان: «جۇڭگو مىخ مەتبەئەسىنىڭ كەشپ قىلىنىشى ۋە ئۇنىڭ غەربكە تارقىلىشى»، 139-بەت، سودا نەشرىياتى، بېجىڭ، 1957-يىل نەشرى. (144) يوسسېف نېدھام [ئەنگلىيە] باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن : «جۇڭگو پەن-تېخنىكا تارىخى»، 5-توم، 1-قىسىم « قەغەز ۋە مەتبەئە» (چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)،275-بەت، ئىلىم-پەن نەشرىياتى، شاڭخەي قەدىمقى ئەسەرلەر نەشرىياتى، 1990-يىل نەشرى. (145) خۇاڭ شىجيەن باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن: « قىستۇرما رەسىم ئارقىلىق چۈشەندۈرۈلگەن جۇڭگو-غەرب ئەللىرى مۇناسىۋىتى تارىخى يىلنامىسى»،288~289-بەتلەر، جېجياڭ خەلق نەشرىياتى، خاڭجۇ، 1994-يىل نەشرى. (146) پەن جىشىڭ: « جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات»،185-بەت.
(149) موندوزا [ئىسپانىيە] يازغان، خې گاۋجى تەرجىمە قىلغان «بۈيۈك جۇڭخۇا ئىمپېرىيىسى تارىخى»، 120~126-بەتلەر، جۇڭخۇا كىتابچىلىق نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1998-يىل نەشرى. (150) يۈ تەيشەن باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن « غەربىي يۇرت ئومۇمىي تارىخى»، 363~364-بەتلەر، جۇڭجۇ قەدىمكى ئەسەرلەر نەشرىياتى، جېڭجۇ، 1996-يىل نەشرى. (155) رەشىدەددىن[ئىران] : «جامىئۇل تەۋارىخ»،3-توم، 226~229-بەتلەر، سودا نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1985-يىل نەشرى. (156) B.Laufer[ئامېرىكا]يازغان، لىن جۈنيىن تەرجىمە قىلغان: «جۇڭگو-ئىران سەھىپىسى»، 394-بەت، سودا نەشرىياتى، بېيجىڭ، 1964-يىل نەشرى. پېشىۋالىرىنىڭ غەربكە قىلغان بۈيۈك سەپىرىدىن خاتىرىلەر»، توڭشى: «تاڭ-يۇەن دەۋرلىرىدىكى نېستورىيان»، 227~300-بەتلەر، جۇڭگو ئىلىم نەشرىياتى، شياڭگاڭ، 1966-يىل. (159) پەن جىشىڭ: « جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات»، 192-بەت. (160) پەن جىشىڭ: « جۇڭگو، كورىيە ۋە ياۋروپانىڭ دەسلەپكى مەتبەئە تېخنىكىسى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات»، 192~193-بەتلەر. (161) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 193-بەت. (162) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 189-بەت. (163)يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 185-بەت. (164) يۇقىرىقى ئىزاھتىكى كىتاب 185-بەت.
[align=justify]سۈرەت چۈشەندۈرۈشلىرى ۋە بېرىلىدىغان بەتلەر: 1-سۈرەت: ئىدۇققۇت قەدىمىي شەھىرى خارابىسى(11~12-بەتلەردىن بىرىگە بېرىلسە بولىدۇ)]ئەسلى كىتابتا 62-بەت] 2-سۈرەت: بېزەكلىك تاشكېمىرى خارابىسى(42-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا 65-بەت] 3-سۈرەت: بېزەكلىك تاشكېمىرىنىڭ 22-تاشكېمىرىدىكى 9-ئەسىرگە ئائىت ئۇيغۇرلار ئەكس ئەتتۈرۈلگەن تام رەسىمى، ھازىر سانكت-پېتىربۇرگ شەھىرىدىكى ئەرمىتاژ مۇزېيىدا ساقلانماقتا(51-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا66-بەت] 4-سۈرەت: روسىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە «ئالتۇن يارۇق»نىڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخىسى(57-بەتكەبېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا 67-بەت] 5-سۈرەت: «قۇتادغۇ بىلىك» ھېرات نۇسخىسىنىڭ فاكسىمىل نۇسخىسى(60-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا 67-بەت] 6-سۈرەت: ماھمۇد كاشىغەرىنىڭ«تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ بىر بېتى(80-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا71-بەت] 7-سۈرەت: ئەنگلىيىدە ساقلىنىۋاتقان دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان «ئابىدارما كۇشاۋاردى شاشتىرغا مەدھىيە»نىڭ كەمتۈك بېتى(89-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا 72-بەت] 8-سۈرەت: «تىلاۋەتتىكى بۇدساتۋا»نىڭ كەمتۈك پارچىسىنىڭ بىر بېتى(93-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا 73-بەت] 9-سۈرەت:تۇرپاندىكى سىڭگىم تاشكېمىرى خارابىسى(109-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا75-بەت] 10- سۈرەت: دۇنخۇاڭدىكى موگاۋ تاشكېمىرىنىڭ شىمالى رايونىدىن كۆرۈنۈش(113-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا75-بەت] 11- سۈرەت: ياپونىيەنىڭ لوڭگۇ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ساقلىنىۋاتقان «ئۇلۇغ كولۇنگۇ ئەپەرىمىتايۇر سۇترە»نىڭ ئۇيغۇرچە باسما نۇسخىسىنىڭ كەمتۈك پارچىسى. (117-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ).[ئەسلى كىتابتا 76-بەت] 12-سۈرەت: تۇرپاندىن تېپىلىپ گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان«ۋاجرا سۇترىسى»نىڭ ئۇيغۇرچە باسما نۇسخىسى.( 125-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ).[ئەسلى كىتابتا77-بەت] 13-سۈرەت: تۇرپاندىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە«ئالتۇن يارۇق» باسما نۇسخىسىنىڭ كەمتۈك بېتى، ھازىر گېرمانىيەدە ساقلانماقتا(128-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ)[ئەسلى كىتابتا78-بەت] 14-سۈرەت: «بۇددانىڭ بۈيۈك چوققىسىغا تەلپۈنگەن ئۇلۇغ دەرەنى نومى»نىڭ كەمتۈك بېتى بولۇپ، تۇرپاندىن تېپىلغان باسما نۇسخا، ھازىر گېرمانىيەدە ساقلانماقتا (135-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ).[ئەسلى كىتابتا79-بەت] 15-سۈرەت: گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسما نۇسخىسىنىڭ كەمتۈك جىلدىنىڭ خاتىمىسى(1). [145-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ](ئەسلى كىتابتا 80-بەت) 16-سۈرەت: گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسما نۇسخىسىنىڭ كەمتۈك جىلدىنىڭ خاتىمىسى(2).[155 -بەتكە بېرىلسە بولىدۇ](ئەسلى كىتابتا82-بەت) 17-سۈرەت: گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان تۇرپاندىن قېزىۋېلىنغان ئۇيغۇرچە-سانسىكرىتچە كىرىشتۈرمە شەكىلدىكى بۇددا نومى باسما نۇسخىسى خاتىمىسىنىڭ كەمتۈك بېتى(توغرا يۈزى)[162 -بەتكە بېرىلسە بولىدۇ](ئەسلى كىتابتا82-بەت) 18-سۈرەت: گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان تۇرپاندىن قېزىۋېلىنغان ئۇيغۇرچە-سانسىكرىتچە كىرىشتۈرمە شەكىلدىكى بۇددا نومى باسما نۇسخىسى خاتىمىسىنىڭ كەمتۈك بېتى(ئارقا بېتى)[163 -بەتكە بېرىلسە بولىدۇ](ئەسلى كىتابتا83-بەت) 19-سۈرەت: ياپونىيە كيوتودىكى تېڭجىڭ يولىڭ كۇتۇپخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسما نۇسخىسىنىڭ كەمتۈك بېتى(164-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ). [ئەسلى كىتابتا83-بەت] 20-سۈرەت: تۇرپاندىن قېزىۋېلىنىپ گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسما نۇسخىسىنىڭ خاتىمىسىنىڭ كەمتۈك بېتى(167-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ).[ئەسلى كىتابتا84-بەت] 21-سۈرەت: تۇرپاندىن قېزىۋېلىنىپ گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسما نۇسخىسىنىڭ خاتىمىسىنىڭ كەمتۈك بېتى( 173-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ).[ئەسلى كىتابتا84-بەت] (22) سۈرەت: تۇرپاندىن قېزىۋېلىنىپ گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە بۇددا نومى باسما نۇسخىسىنىڭ خاتىمىسىنىڭ كەمتۈك بېتى(175-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ).[ئەسلى كىتابتا85-بەت] (23) سۈرەت: تۇرپاندىن قېزىۋېلىنىپ گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە «佛说大白伞盖总持陀罗尼经»نىڭ تىتولىدىكى رەسىم 177-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلى كىتابتا85-بەت]. (24) سۈرەت: گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان بېزەكلىك تاشكېمىرىدىن تېپىلغان ياغاچ ئويما رەسىم 179-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلى كىتابتا 86-بەت]. (25) سۈرەت: تۇرپاندىن تېپىلغان گېرمانىيەدە ساقلىنىۋاتقان ئۇيغۇرچە«佛顶尊胜陀罗尼经»نىڭ باسما نۇسخىسى،182-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا 87-بەت]. (26) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىكى موگاۋ غارىنىڭ شىمالىي رايونىدىكى 464-كېمىرنىڭ ئىشىكى(2-قەۋەتتىكىسى)، ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى مۇشۇ كېمىردىن بايقالغان،187-بەتكە بېرىلستە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا88-بەت]. (27) سۈرەت: مۇشۇ كىتابنىڭ مۇئەللىپى دوكتور ياسىن ھوشۇر ئەلى پارىژ گۇيمېت مۇزېيىدا دۇنخۇاڭدىن ئېلىپ كېتىلگەن ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپى سېلىنغان ياغاچ ساندۇقنى كۆرمەكتە،191-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا 88-بەت]. (28) سۈرەت: بامبۇك قەغىزىگە بېسىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسىدىن كۆرۈنۈش( ياندىكىسى مۇشۇ ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپلىرى ساقلانغان 3 تارتما)،192-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا 89-بەت]. (29) سۈرەت: پېللىئوتنىڭ « دۇنخۇاڭ تاشكېمىر خاتىرىسى» (فرانسۇزچە) نىڭ بىر بېتى،193-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا89-بەت]. (30) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(1)،200-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا90-بەت]. (31) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(2)،212-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا91-بەت]. (32) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(3)،3-جەدۋەلنىڭ ئاستىغا بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا93-بەتتىكى جەدۋەلنىڭ ئاستىغا]. (33) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(4)،217-بەتكە، يەنى 5-جەدۋەلنىڭ ئاستىغا بېرىلسە بولىدۇ [ئەسلىي كىتابتا98-بەتتىكى جەدۋەلنىڭ ئاستىغا]. (34) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(5)،319-بەتكە [ئەسلىي كىتابتا100-بەتتە]. (35) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(6)،221-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ، يەنى 6-جەدۋەلنىڭ ئۈستىگىلا [ئەسلىي كىتابتا100-بەتتە]. (36) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(7)،242-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا108-بەتتە]. (37) سۈرەت: دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مىخ مەتبەئە ھەرپىنىڭ باسمىسى(8)،251-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ[ئەسلىي كىتابتا109-بەتتە]. 38-سۈرەت: يەنى 2-بابنىڭ 1-سۈرۈتى،«راھىب بەي يۈن رەتلىگەن بۇددا پىركامىللىرىنىڭ پەندى-نەسىھەتلىرىدىن ئۆرنەكلەر» 310-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ 39-سۈرەت: يەنى 2-بابنىڭ 2-سۈرىتى- ياپونىيەنىڭ كيوتودىكى يۇەنگۇاڭسى ئىبادەتخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان «فۇجيەن مەتبەئە نۇسخىسى»دىكى مىخ مەتبەئە (1599-يىلغا تەۋە)،374-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ. 40-سۈرەت: يەنى 2-بابنىڭ 3-سۈرىتى، ئۆزبېكىستاننىڭ سەمەرقەند شەھىرىدىكى تۆمۈرىيلەر دەۋرىگە ئائىت قۇرۇلۇش، 405-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ. 41-سۈرەت: يەنى 2-باب 4-سۈرەت ، ئۆزبېكىستاننىڭ بۇخارا شەھىرىدە تىكلەنگەن 11-ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا پەيلاسوپى، تېبابەت ئالىمى ئىبىن سىنانىڭ ھەيكىلى، 410-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ. 42-سۈرەت: يەنى 2-بابنىڭ 5-سۈرىتى، ئىلخانىيلار ئېلىنىڭ تارىخچىسى رەشىدىددىننىڭ « تەنسۇق نەمائىي ئىلخانىي دەر فۇنۇنى ئۇلۇمى خىتاي» ناملىق ئەسىرىنىڭ كۆچۈرلمە نۇسخىسى، ھازىر تۈركىيەنىڭ ئاياسوفىيە كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا، بۇ جۇڭگونىڭ مەتبەئە تېخنىكىسىغا ئائىت بېتىنىڭ فاكسىمىلى،يۈتيەن خېڭيى ئەپەندى تەمىنلىگەن. 481-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ. 43-سۈرەت: يەنى كىتاب خاتىمىسىگە بېرىلگەن سۈرەت، مىلادى 1391-يىلى ئەمىر تۆمۈر بۈگۈنكى قازاقىستانغا تەۋە غارساقبايدا ئۇيغۇرچە – ئەرەبچە يېزىقتا قالدۇرۇپ كەتكەن مەڭگۈ تاش تېكىستى. 524-بەتكە بېرىلسە بولىدۇ.[align=justify][align=justify]سۈرەتلەر كېيىن ئايرىم تولۇقلىنىدۇ. قۇدرىتى ئۇلۇغ ئاللاھنىڭ تېنىمنى ساغلام قىلىشى بىلەن بۇ ئەسەرنى تەرجىمە قىلىپ چىققان ئىدىم، بۈگۈن بۇ مۇنبەرگە قويدۇم. پايدىلانغۇچىلارنىڭ مۇشۇ مۇنبەردە پايدىلىنىشىنى تەۋسىيە قىلىمەن، چۈنكى بارچە ھوقۇقلارا ھېمايە ئاستىدا. سەۋىيەمنىڭ چولتىلىقىدىن نۇرغۇن خاتالىقلاردىن خالىي بولالمىدىم. يارەنلەرنىڭ تەلىمىنى ۋە تۈزىتىپ بېرىشىنى چىن كۆڭلۈمدىن ئۈمىد قىلىمەن. |
| تەرتىپ نومۇرى | باھالىغۇچى | ئومۇمىي باھا 17 ||مۇنبەردە زىيارەت قىلىش|| ||باھا بېرىش|| | باھا ۋاقتى |
| 1 | niyazdixan | TarimDadxah ئەپەندىمنىڭ بۇ كاتتا ئەمگىكىگە ئاپىرىن تەرجىمە قىلغان قوللىرىڭىزغا دەرت كەلمىسۇن . سىزگە كۆپ تەشەككۈر . | 2008/2/16 01:23 |
| 2 | Qutghur | ئەجرىڭىزگە ھەشقاللا ! كۆپ كۈچ سەرپ قىلىپسىز ،اللە زىھنىڭىزنى زىيادە قىلغاي ! |
2008/2/16 13:12 |
| 3 | TuranTekin | مىخ مەتبە تېخنىكىسىنىڭ تارىخى ھەققىدە ئەتراپلىق بىلىمگە ئىگە بولدۇم. ئىلگىرى كۆرگەنلىرىم ساپلا پارچە-پۇرات، ھەم تۇلۇق ئەمەس ئىدى. تېخىمۇ كۆپ نادىر ئەسەرلىرىڭىزنىڭ يوللىنىشى ئۈچۈن، سالامەتلىك سىزگە يار بولغاي! |
2008/2/16 14:18 |
| 4 | TarimDadxah | ئىملادا مەسىلە خېلى ئېغىر بولۇپ قاپتۇ ، دوستلارنىڭ چۈشىنىشىنى ئۈمىد قىلىمەن، ۋاقتىم يەتكەندە تەھرىرلەپ تۈزىتىپ ماڭىمەن ! | 2008/2/19 11:05 |
| 5 | TarimDadxah | [align=justify]ئاپتور ھەققىدە ئازراق ئۇچۇر : ( تۇنجى ئۇيغۇر پەلىسەپە دوكتورى ياسىن ھوشۇرئەلى ئەپەندىنى زىيارەت قىلغان خاتىرەمدىكى قۇرلار ) مۇخبىرنىڭ خەۋىرى : 1994 - يىل 8 - ئاينىڭ 16 - كۈنى ھەر يىلى UNESCO ( ب د ت مائارىپ - پەن - مەدەنىيەت مەھكىمىسى ) مۇكاپات فوندى تەرىپىدىن دۇنيادىكى 10 مۇنەۋۋەر ئالىمغا بېرىلىدىغان يىپەك يولى تەتقىقاتى « خراياما مۇكاپاتى »ئېلىمىزدىن تاللانغان ياسىن ھوشۇرئەلى ئەپەندىگە بېرىلدى . ئۇ مۇشۇ مۇكاپات فوندى بىلەن 5- ئايدا ئەنگلىيەگە بېرىپ برېتانىيە كۇتۇپخانىسى ، بۈيۈك برېتانىيە مۇزېيى ، مىللەتلەر تەزكىرىسى مۇزېيى قاتارلىق جايلاردا ساقلىنىۋاتقان ئاۋرېل شتايىن ( ئىلگىرى سىتەيىن ، دېگەن خەنزۇچە تەلەپپۇزى بىلەن ئېلىنغان ) ئېلىپ كەتكەن قوليازمىلار ئىچىدىكى مانى دىنىغا ۋە دەسلەپكى بۇددىزمغا ئائىت ئۇيغۇرچە قوليازمىلارنى تەكشۈرۈپ چىققاندىن كېيىن « ئۇيغۇرچە مانى قوليازمىلىرى بىلەن دەسلەپكى ئۇيغۇرچە بۇددىزم قوليازمىلىرىنىڭ سېلىشتۇرما تەتقىقاتى » ناملىق تەتقىقات تېمىسىنى ئىشلەشكە تەييارلىق قىلماقتا . بۇ تېما UNESCO تەرىپىدىن بېكىتىلىپ ياسىن ھوشۇرئەلى ئەپەندىگە تاپشۇرۇلغان . ئۇ بۇ سەپىرىدە يەنە باغى ( پارىژ ) ، بېرلىندىكى مۇزېيلاردا ساقلىنىۋاتقان كۆمۈلگەن ئىزلىرىمىزنىڭ نەمۇنىلىرىنى تەكشۈرۈشنىمۇ كۆڭلىگە پۈكتى ! دوكتورنىڭ دسېرتاتسىيەسى ھەققىدىكى بايانى : 1990 - يىل 5 - ئاينىڭ 31 - كۈنى شادلىققا تولغان ۋۇجۇدۇم لەرزىگە كەلدى ، بۇ كۈن چارەك ئەسىرلىك ئىنتىلىشلىرىمنىڭ ، ئىزدىنىشلىرىمنىڭ ، تارتقان مۇشەققەتلىرىمنىڭ دانلىرىنى غەلۋىردىن ئۆتكۈزىدىغان كۈن ئىدى . «قەدىمقى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئۈزۈك تاۋۇش سىستېمىسى » ناملىق دسېرتاتسىيەم ئاخىرقى تەكشۈرۈش ، دەلىللەش ، بېكىتىش باسقۇچىدىن ئۆتۈپ بولغانىدى . بۇ كۈن مەن ناھايىتى كۆپ ئالىم ، مۇتەخەسىسلەر ئالدىدا دسېرتاتسىيەمنى ئوقۇپ ، سوئاللارغا جاۋاب بېرىپ دوكتورلۇق بۆكىنى كىيىدىغان كۈن ئىدى . دسېرتاتسىيە ياقلاش موسكۋا پەنلەر ئاكادېمىيىسىدە ئېلىپ بېرىلغاچقا ، بىر كۈن بۇرۇن سانكت-پېتربۇرگدىن موسكۋاغا كېلىپ ، ئۇستازىم تېنېشېۋ بىلەن كۆرۈشتۈم . ئۇستازىم ماڭا دسېرتاتسىيە كومىسسىيىسىنىڭ ئىسىملىكىنى كۆرسەتكەندە ، مەندە تەشۋىشلىك بىر خىل روھىي ھالەت دەقىقە ئىچىدە پەيدا بولۇپ يوقىدى . چۈنكى ، تۈركولوگىيە ، تىلشۇناسلىق ، ئۇيغۇرشۇناسلىق ساھەسىدە خەلقارادا ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان ئالىم - مۇتەخەسىسلەردىن بارانىكوۋا ، كلىموۋ ، باسكاكوۋ ، ناسىلوۋ ، يارتسىۋا ، سولنتسېۋ ۋە يەنە بىرمۇنچە فارسشۇناس ، ۋېنگرشۇناس ، ئالتايشۇناس ( تۈركىي قەۋملەردىن بىرى بولغان تاغلىق ئالتاي تەتقىقاتچىسى) ، موڭغۇلشۇناس ، سلاۋيانشۇناسلارمۇ بار ئىكەن . ئۇستازىم تېنېشېۋ پۈتكۈل دسېرتاتسىيە ياقلاش جەريانىدا زالنىڭ سىرتىدا ساقلايدىكەن . مەن ئۆزۈمگە تېگىشلىك ئورۇنغا بارغىچە ۋۇجۇدۇمدىكى تەشۋىشلىك ھالىتىمنى بېسىۋالدىم . « قەدىمقى ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئۈزۈك تاۋۇش سىستېمىسى » نى ئوقۇشغقا كىرىشتىم . ئارقا - ئارقىدى سوئاللار يېغىپ كەتتى ، بىرمۇبىر تەمكىنلىك بىلەن جاۋاب بەردىم . دسېرتاتسىيە تۈگىگەندە ئۇستازىم كىرىپ مېنى تەبرىكلىدى . شۇ چاغدا كومىسسىيەنىڭ باھاسى ئېلان قىلىنغاندا زالدا ئالقىش سادالىرى ياڭرىدى . كومىسسىيەنىڭ باھاسى مۇنداق يېزىلغانىدى : « ياسىن ھوشۇرئەلى ئەپەندى قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىنىڭ تاۋۇش سىستېمىسىنى ناھايىتى چوڭقۇر تەتقىق قىلىپ ، بۇ تىلنىڭ تاۋۇش قۇرۇلمىسىنى ئەسلىگە كەلتۈردى ھەم قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدىكى بىرقانچە قىيىن مەسىلىنى سىستېمىلىق يېشىپ بېرىپ، تۈركولوگىيە تەتقىقاتى ساھەسىدىكى بىر بوشلۇقنى تولدۇردى . بۇ بۈيۈك نامايەندىنى ئىختىرا قىلغىنى ئۈچۈن ياسىن ھوشۇر ئەلى ئەپەندىگە پەلىسەپە دوكتورى ئۇنۋانى بېرىلدى ! » مەشھۇر يەھۇدىي ئۇيغۇرشۇناس باسكاكوۋ مۇنداق تەبرىك سۆزى سۆزلىدى : « 20 - يىللاردا مەن ئۇيغۇرلارنى ، بۇ مىللەتنىڭ تىلى ، ئۆرپ - ئادىتى ۋە مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلغانىدىم ، مەن ئۆمرۈمدە مانا بۈگۈنلا جۇڭگودىن كەلەەن بىر ئۇيغۇرنىڭ ئانا تىلىنى تەتقىق قىلىپ دوكتورلۇق ئۇنۋانى شان - شەرىپىنى قۇچقانلىقىنى ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆردۈم . بۇ بىر زور خۇشاللىق ئىش ، بۇ دسېرتاتسىيە ئۆلگەن بىر تىلنىڭ تاۋۇش قۇرۇلمىسىنى ئەسلىگە كەلتۈردى ، دېمەك ياسىن ھوشۇر ئەلى ئەپەندى ئۆلگەن بىر تىلنى تىرىلدۈردى ، ئۇنىڭغا يەنىمۇ زور ئۇتۇقلار تىلەيمەن ! » -_ مانا ماۋۇسى مېنىڭ دسېرتاتسىيەمگە ئەۋەتىلگەن تەبرىك تېلېگراممىسىنىڭ تىزىملىكى ، -_ دېدى ياسىن ھوشۇر ئەلى ئەپەندى ماڭا رۇسچە بىر تىزىملىكنى كۆرسىتىپ . بۇ تىزىملىكتە قازاقىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى ، قىرغىزىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى ، ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسى ، سانكت - پېتربۇرگ پەنلەر ئاكادېمىيىسى ، سانكت - پېتربۇرگ شەرقشۇناسلىق ئىنىستىتۇتى ، قاتارلىق ئورۇنلار ۋە قازاقىستان ئۇيغۇرشۇناسلىق ئىنىستىتۇتىنىڭ باشلىقى خوجا ئەھمەد سەدۋاققاسوۋ ئەپەندى ، شۋېتسىيە ئاكادېمىكى گۇننار ياررىڭ ئەپەندى ، بۈيۈك برېتانىيە ئاكادېمىيىسى ئاسىيا - ئافرىقا جەمئىيىتىنىڭ باشلىقى شىرىن ئاكنېر ئەپەندى ، شۇنىڭدەك موسكۋا ، سانكت -پېتربۇرگ قاتارلىق جايلاردىكى تۈركولوگ ، تىلشۇناس ، ئۇيغۇرشۇناسلار ؛ ۋېنگرىيە ، ياپونىيە ، ئاۋستىرىيە ، كانادا ، ئامېرىكا ، گېرمانىيەدىكى مەشھۇر تۇركولوگ ، ئۇيغۇرشۇناسلارنىڭ ئىسمى بار ئىدى . بۇ ئالىمىمىزنىڭ دېيىشىچە بۇلار دسېرتاتسىيە زالىدا بىرمۇ - بىر ئوقۇلغانىكەن . |
2008/2/20 17:08 |
| 6 | TarimDadxah | [align=justify]دوكتور ياسىن ھوشۇرئەلى بىلەن بولغان سۆھبىتىمدىن خاتىرەمدە قالغان قۇرلاردىن مۇنۇ قۇرلار مېنى جەلب قىلىدۇ : گۇتتېنبېرگنىڭ قوغۇشۇن ھەرپىدىن ئىلگىرى مىخ مەتبەئە ياۋروپاغا ئۇيغۇرلار ئارقىلىق كىرگەنلىكىنى مەشھۇر فرانسۇز مەتبەئە تارىخى مۇتەخەسىسى پىېغ گۈزمان ( Pierre Gusman ) ئۆز تەتقىقاتىدا مۇنداق دەلىللەيدۇ « جۇڭگونىڭ مىخ مەتبەئە تېخنىكىسى موڭغۇل ئىمپېرىيىسى دەۋرىدە ئىككى خىل يول ئارقىلىق ياۋروپاغا تارقالغان بولۇشى مۇمكىن ، بۇنىڭ بىرى دەل ئۇيغۇرلار بىلەن قىلىنغان ئالاقە ئارقىلىق بولۇش ئېھتىماللىقى زورراق ، چۈنكى ئۇيغۇرلار بىلەن ئۇزۇن يىللار مۇئامىلە قىلىپ كېيىنچە گوللاندىيەدە ئولتۇراقلىشىپ قالغان ئەرمەنلەر مىخ مەتبەئە تېخنىكىسىنى ياۋروپاغا ئېلىپ كىرگەن ؛ يەنە بىرى ئۇيغۇرلار ئالتۇن ئوردا خانلىقى ئارقىلىق روسىيەگە ئېلىپ كىرگەن مەتبەئەنىڭ كېيىنچە يەنىمۇ غەربكە سۈرۈلۈپ ياۋروپاغا ئىچكىرىلەپ كىرگەندىن كېيىن گۇتتېنبېرگ پراگادا تۇرغان مەزگىلىدە ئۇچراشقان بولۇشى مۇمكىن ، چۈنكى بۇ دەۋردە ئۇيغۇر يېزىقى تازا گۈللىنىۋاتقان ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ يېزىقى بولغان ». |
2008/2/20 17:49 |
| 7 | TarimDadxah | ئالامەت پاكت ، كارامەت تەسۋىر ، قالتىس بايقاش ! | 2008/2/25 01:14 |
| 8 | zulpikar505 | ناھايىتى ياخىشى ماقالىكەن . ئۇيغۇرلار مەمىلكىتمىزنىڭ تۆت چوڭ كەشپىياتىنڭ بىرسىنى بارلققا كەلتۈرگەنلىگىدىن پەخىرلىنشكە ئەرزيدۇ. مانا بۇ ئۇيغۇر ئەجدادلىرنىڭ قەدىمكى دەۋردلا مەدەنيەت دەۋرگە كىرگەنلىگىنڭ دەلىل ئسپاتى. |
2008/6/26 19:54 |
| 9 | pis-pas | بۇ كەشپىيات خەنزۇلارنىڭ مەتبە كەشپىياتى بىلەن توقۇنىشىپ قالامدۇ ياكى ئوخشىمىغان ئىككى خىىل مەتبە ئۇسۇلىمۇ؟ بىشېڭ دىگەن كىشى كەشىپ قىلغىنى بىلەن بۇ تېخنىكا ئوتتۇرسىدا پەرق بولۇشى مۈمكىن. |
2008/6/27 10:10 |
| 10 | TarimDadxah | دەرۋەقە پىس-پاس بۇرادىرىمىز ئېيتقاندەك ، مەتبەئە تېخنىكلىسىنىڭ پرىنسىپى ئومۇمەن بىردەك بولسىمۇ ئەمما ئۇيغۇرلار بۇ تېخنىكىنى ئىجادىي يوسۇندا خەن-تاڭغۇت كىشىلىرىنىڭكىدىن كۆپ ئىلغارلاشتۇرغان ! | 2008/6/27 10:42 |
جەمئىي باھا 17 ھەر بەرتتە كۆرسىتىش 10
|
|||