|
ېېلان ېورنۈ |
|
|
ماقالە مەزمۇنۈ |
| ېۇيغۇرلارنۈڭ ېېلۈپبەلۈك يېزۈق م... |
| يوللۈغۇچۈ TarimDadxah كۆرۈش 7086 يوللانغان ۋاقتۈ 2008/2/15 14:35 ||مۇنبەردە كۆرۈش|| |
|
بايانات: بۇ ېەسەرنۈڭ توردۈكۈ ھوقۇقۈ پەقەت ېورخۇن ېۇيغۇر تارۈخۈ تور بېتۈگۈلا تەۋە، بۇ ېەسەرنۈ يوللۈغۇچۈ ۋە تور بېكەت باشلۈقلۈرۈنۈڭ رۇخسۈتۈسۈز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ېېلۈكتۈرونلۇق كۈتاپ قۈلۈپ تارقۈتۈشقا رۇخسەت قۈلۈنمايدۇ جۇڭگودا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە غەرپكە تارقۈلۈشۈ ياسۈن ھوشۇرېەلۈ [align=justify] مۈلادۈ 12-ېەسۈردۈن 13-ېەسۈرگۈچە بولغان مەزگۈلدە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا مۇھۈم تۆھپە قوشقان يەنە بۈر مۈللەت回鹘(خۇيگۇ（لاردۇر. خۇيگۇلار بۈگۈنكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەجدادۈ بولۇپ،مۈلادۈ 788-يۈلدۈن 13-ېەسۈرنۈڭ 70-يۈللۈرۈغۈچە يېزۈلغان خەنزۇچە تارۈخۈي كۈتابلاردا مۇشۇنداق ېاھاڭ تەرجۈمۈسۈ بويۈچە خاتۈرۈلەنگەن. ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈ مۈلادۈدۈن بۇرۇنقۈ3-ېەسۈردە تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ شۈمالۈ بۈلەن بايقال كۆلۈنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ بۈپايان زېمۈندا ياشۈغان «دۈڭلۈڭ›› (丁零)لارغا تۇتۈشۈدۇ. مۈلادۈ3-ېەسۈردۈن ېۈلگۈرۈ دۈڭلۈڭلار «دۈ››(狄)لار دەپ ېاتالغان. 3-ېەسۈردۈن كېيۈن «دۈ››لار«چۈلۈ››(«敕勒››) ياكۈ «گاۋچې››( «高车›› ـــــ ېېگۈز ھارۋۈلۈقلارــــ قاڭقۈللار) دەپ ېاتالغان. مۈلادۈ 390-يۈلۈ خەنزۇچە يازما خاتۈرۈلەردە «يۇەنخې››(«袁纥››) دېگەن مۈللەت نامۈ خاتۈرۈلەنگەن، يۇەنخېلار قاڭقۈللار ېېلۈنۈڭ تەركۈبۈي قۈسمۈ ېۈدۈ. يۇەنخې ۋە تارۈخۈي خاتۈرۈلەردە كېيۈنچەرەك ېۇچرايدۈغان «ۋېيخې››(韦纥)، «خۇيگۇ›› قاتارلۈقلار «Uyghur›› نۈڭ ېوخشاشمۈغان تارۈخۈي دەۋردۈكۈ ېاھاڭ تەرجۈمۈسۈدۇر. مۈلادۈ487-يۈلۈ قاڭقۈللار تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ شەرقۈي قۈسمۈدا قاڭقۈللار ېېلۈنۈ قۇرغاندا خۇيگۇلار قاڭقۈللار قەبۈلە ېۈتتۈپاقۈدۈكۈ بۈر ېۇرۇق ېۈدۈ. 541-يۈلۈ(غەربۈي ۋېي دەۋرۈ داتۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ7-يۈلۈ) قاڭقۈللار ېېلۈ زاۋال تاپتۈ. مۈلادۈ627-يۈلۈ(تاڭ سۇلالۈسۈ جېنگۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ -1 يۈلۈ) ېۇيغۇرلار(خۇيگۇ) ېاقساقۈلۈ بۇساتنۈڭ باشلۈشۈ بۈلەن سۈرتاردۇش قاتارلۈق تۈركۈي تۈللۈق قەبۈلۈلەرنۈ ېۈتتۈپاقلاشتۇرۇپ ناھايۈۈتۈ تېزلا زوركۈچ ھاسۈل قۈلۈپ تۈرك قاغانلۈقۈ(كۆك تۈرك قاغانلۈقۈ)نۈ ھالاك قۈلدۈ. شۇنۈڭدۈن كېيۈن ېۇيغۇرلار قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈ ۋە شەرقۈي تەڭرۈتاغ ېەتراپلۈرۈدا كۈنسېرۈ كۈچۈيۈپ تاڭ سۇلالۈسۈ بۈلەن ېۈتتۈپاق تۈزۈپ سۈرتاردۇش خانلۈقۈنۈ ھالاك قۈلدۈ، دەل شۇنۈڭدۈن ېېتۈبارەن ېۇيغۇرلار قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈدۈن تەڭرۈتاغلۈرۈ ۋە تارۈم ېويمانلۈقۈغۈچە بولغان زېمۈندا سەل چاغلۈغۈلۈ بولمايدۈغان قۇدرەتلۈك كۈچكە ېايلاندۈ. مۈلادۈ 9-ېەسۈردۈن 13-ېەسۈرگۈچە ېۇيغۇرلار تۇرپان، دۇنخۇاڭ(دەشتېاتا) قاتارلۈق جايلاردا يەرلۈك ھاكۈمۈيەت قۇرغان. بۇ جايلار شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈ ېالمۈشۈدۈغان ېۆتۈشمەيول بولغاچقا شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچراپ تۈرلۈك مەدەنۈيەتلەرنۈڭ ېۆزېارا ېۇچرۈشۈش تۈگۈنۈ بولۇپ قالغان. ېۇيغۇرلار تارۈخۈي تەرەققۈيات داۋامۈدا سۈرتتۈن كۈرگەن تۈرلۈك دۈن ۋە مەدەنۈيەتلەرنۈ سۈغدۇرۇپ ۋە قوبۇل قۈلۈۈش ېارقۈلۈق شانلۈق مەدەنۈيەت يارۈتۈپ، شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈنۈڭ ېالماشتۇرۇلۈشۈ ېۈچۈن مۇھۈم تۆھپە قوشۇپ، مول تارۈخۈي مەدەنۈيەت مۈراسلۈرۈنۈ قالدۇرغان. ېۇيغۇرلار قالدۇرغان بۇ قەدۈمۈي مۈراسلار قەدۈمقۈ غەربۈي يۇرت ۋە شەرق-غەرب مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە. مۈلادۈ745-يۈلۈ ېۇيغۇرلار ېورخۇن دەرياسۈنۈڭ يۇقۈرۈ ېېقۈنۈدۈكۈ ېوردۇبالۈخ( قارابالاغاسۇن)نۈ پايتەخت ۋە سۈياسۈي مەركەز قۈلغان قاغانلۈق قۇرغان ھەمدە ېۈدۇققۇت، تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ شۈمالۈ ۋە ېۈككۈ دەريا ۋاداسۈ (ماۋاراېۇننەھر) نۈ ېۆزۈنۈڭ كۈچ داېۈرۈسۈگە ېالغان. مۈلادۈ 755-يۈلۈ تاڭ سۇلالۈسۈ زېمۈنۈدە ېۆڭلۈگ-سۆيگۈن توپۈلۈڭۈ كۆتۈرۈلگەندە تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ياردەم سوراش ېۈلتۈجاسۈغا بۈناېەن ېۇيغۇر قاغانلۈقۈ ېۈككۈ قېتۈم لەشكەر تارتۈپ تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ توپۈلاڭنۈ تۈنچتۈشۈغا ياردەم بەرگەن، شۇ مەزگۈللەردە ېۇيغۇر قاغانلۈقۈنۈڭ قۇدرۈتۈ تازا كۈچۈيۈپ مەنپەېەت داېۈرۈسۈنۈ شەرقۈي ېاسۈيا ۋە ېوتتۇرا ېاسۈياغۈچە كېڭەيتكەن. 9-ېەسۈرنۈڭ 30-يۈللۈرۈغا كەلگەندە ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېارۈسۈدا ېۈچكۈي نۈزا كۆتۈرۈلۈپ، قاغانلۈق ۋەزۈيۈتۈ داۋالغۇپ ېارقا-ېارقۈدۈن قاغان ېالماشقان، ېۇدا بۈرنەچچە يۈل تەبۈېۈي ېاپەتنۈڭ قۇيرۈقۈ ېۈزۈلمەي قاغانلۈق ېۈگۈلۈكۈ ۋەيران بولغان. مۇشۇنداق ېەھۋالدا مۈلادۈ 840-يۈلۈ(تاڭ سۇلالۈسۈ كەيچېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ5-يۈلۈ) قاغانلۈق پۇقرالۈرۈدۈن قۈرغۈزلار توپۈلاڭ كۆتۈرۈپ پايتەخت قارابالاغاسۇنغا باستۇرۇپ كېلۈپ قاغانلۈقنۈڭ ھالاكۈتۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈردۈ. بۇ چاغدا پانتېكۈن قاتارلۈق خان جەمەتۈ ېەزالۈرۈ ۋەزۈر-ۋۇزرالۈرۈنۈڭ ھېمايۈسۈدە 15قەبۈلۈنۈ باشلاپ قاغانلۈق ېوردۈسۈنۈ غەربكە كۆچۈرۈپ يەتتەسۇ ۋادۈسۈغا كەلدۈ ھەمدە پانتېكۈن ېۆزۈنۈ200مۈڭ پۇقراغا يابغۇ، دەپ جاكارلاپ كېيۈنكۈ قاراخانۈلار دۆلۈتۈنۈڭ قۇرۇلۇشۈغا ېاساس سالدۈ(1). مۈلادۈ866-يۈلۈ ېۇيغۇلارنۈڭ ېاتامانۈ بۆكەقۇن (仆固俊)ېۇيغۇر قوشۇنلۈرۈغا قوماندانلۈق قۈلۈپ تۈبۈتلەر ېۈلكۈدۈن ېۈدۇققۇت، بېشبالۈخ، بۈگۈر،كۈسەن قاتارلۈق جايلارنۈ قايتۇرۇۋېلۈپ تەڭرۈتاغنۈڭ شەرقۈ ۋە ېوتتۇرا قۈسۈمۈدۈكۈ ھەرقايسۈ ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ كۈچۈنۈ بۈۈرلۈككە كەلتۈرۈپ، ېۈدۇققۇتنۈ مەركەز قۈلغان خاندانلۈقنۈ شەكۈللەندۈردۈ، بۇ تارۈختا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ، دەپ ېاتالدۈ. ‹‹يۇەن سۇلالۈسۈتارۈخۈ.بارچۇقېارت تېكۈننۈڭ تەرجۈمۈھالۈ››دا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ خان جەمەتۈ ېورخۇن ېۇيغۇر قاغانلۈقۈ خان جەمەتۈنۈڭ بۈۋاسۈتە ېەۋلادلۈرۈدۈن بولغان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە گەنجۇ قاتارلۈق جايلاردۈكۈ خېشۈ( غەربۈي خۇاڭخې) ېۇيغۇرلۈرۈ گۇرۇھۈ ياغلاقارنۈ ېۆزۈگە ېاتامان قۈلغان. گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ ھۆكۈمرانلۈقۈدۈكۈ ھەرقايسۈ قەبۈلۈلەر تارقاق بۈرلەشمە ھاكۈمۈيەت بولۇپ، بۇ ھاكۈمۈيەت تەركۈبۈگە كۈرگەن باشقا مۈللەتلەرمۇ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېالۈي ھامۈيلۈقۈنۈ ېېتراپ قۈلغان، ېەمما ھەرقايسۈ قەبۈلۈلەر ېۆزلۈرۈنۈڭ ېۈچكۈي ېۈشلۈرۈغا ېۆزلۈرۈ ېۈگە بولغان، سۇڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن خوڭ خاۋ ‹‹ دەشت- چۆل دۈيارۈدا ېاڭلۈغانلۈرۈم. ېۇيغۇرلار›› دا ېۇلار ھەققۈدە «گەنجۇ، لياڭجۇ، گۇاجۇ، شاجۇلاردا ھەرقايسۈ قەۋملەر ېۆز ھۆكۈمرانلۈرۈنۈ تۈكلۈگەن ، تاېۈپۈلەرمۇ ېۆز ېاتامانلۈرۈغا ېۈتاېەت قۈلغان»دەپ خاتۈرۈلۈگەن. بۇنۈڭ ېۈچۈدە مۇستەقۈللۈقۈ بەكرەك كۈچلۈك بولغان خەنزۇلار ېاتامانۈدۈن جاڭ، ساۋ جەمەتلۈرۈ شاجۇ، گۇاجۇغا ېۈگۈدارچۈلۈق قۈلغان ھەمدە لياڭجۇدا ېولتۇراقلاشقان تۈبۈتلەرنۈڭ جېلۇڭ، ليۇگۇ قەبۈلۈلۈرۈگە باش بولغان. گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ سۈياسۈي جەھەتتە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە تەۋە بولغان. [align=justify]مۈلادۈ10-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا شەرقتە ېۈۋۈرغول،غەربتە كېنگۈت (قاراشەھەر)، كۈسەن، شۈمالدا بەشبالۈخ ېۈدۇققۇتنۈ مەركەز قۈلغان ېۇيغۇر ېېلۈگە قارۈغان. شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېەلچۈسۈ ۋاڭ يەندې مۈلادۈ981-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە ېەلچۈلۈككە بارغاندا قالدۇرغان خاتۈرۈسۈدە يېزۈلۈشۈچە ېەينۈ چاغدا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ جەنۇبۈي تۈركلەر(كۆكتۈركلەر)، شۈمالۈي تۈركلەر(كۆكتۈركلەر)، چوڭ چۈگۈللەر، كۈچۈك چۈگۈللەر،ياغما،قارلۇق،قۈرغۈز، بارمان، ېۈرۇن قاتارلۈق نۇرغۇن قەبۈلۈلەرگە ھۆكۈمرانلۈق قۈلغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ زېمۈنۈ كۈنچۈقۈشتا قۇمۇلدۈن ېۆتۈپ تاڭغۇتلارغا، جەنۇبۈ تەكلۈماكان قۇملۈقۈغا، كۈنپېتۈشتا قاراخانۈلار زېمۈنۈغا، شۈمالدا قۇربانتوڭغۇس قۇملۈقۈغا تۇتاشقان(2).تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان بۈرتاختايغاېويۇلغان ېۇيغۇرچە ھۆججەتتە، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ زېمۈنۈ كۈنپېتۈشتا ېۈسسۈقكۆلنۈڭ غەربۈدۈكۈ بارسخانغا تۇتۈشۈدۈغانلۈقۈ خاتۈرۈلەنگەن(3). ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ مەمۇرۈي مەركۈزۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ (بۈگۈنكۈ تۇرپاننۈڭ سۈڭگۈم ېەتراپۈدا)گە تەسۈس قۈلۈنغان. بەشبالۈخ ېۇيغۇر ېېلۈ قاغانۈنۈڭ سالقۈندايدۈغان جايۈ ياكۈ يازلۈق ېاستانۈسۈ بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېالۈي ھۆكۈمرانۈ «ېۈدۇققۇت» ، دەپ ېاتالغان ، بۇ «مۇقەددەس بەخت» دېگەنلۈكتۇر. خۇاڭ ۋېنبۈ ېەپەندۈ تۇرپاندۈن تاپقان بۈر پارچە ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈغا ېاېۈت ھۆججەتكە خەنزۇچە« 大福大回鶻國»( بۈيۈك ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ )دېگەن خەت ېويۇلغان تامغا بېسۈلغان(4). ېۈدۇققۇتلۇق(پادشاھلۈق) قاغانلۈقنۈڭ نەسەبتۈن نەسەبكە مۈراس قالۈدۈغان ېالۈي پەرمان چۈقارغۇچۈسۈ ۋە ېالۈي ېۈجراېۈيە ېەمەلدارۈ بولغان. ېۈدۇققۇت 9 ۋەزۈر، تۇتۇقبەگ (ۋالۈي)، ېەدلۈيە ېەمەلدارۈ ۋە ھەردەرۈجۈلۈك بەگلەرنۈ تەيۈنلۈگەن. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ قاغانلۈق قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغدۈن باشلاپلا نۇرغۇن ېەل ۋە مۈللەتلەر بۈلەن قويۇق مۇناسۈۋەت ېورناتقان، بۇ، ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيەت، ېۈقتۈساد جەھەتتۈكۈ تەرەققۈياتۈدا مۇھۈم رول ېوينۈغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ ېۆزۈنۈڭ كۈنچۈقۈش تەرۈپۈدۈكۈ شۈمالۈي سۇڭ، لياۋ سۇلالۈرۈ ۋە ېالتۇن خانلۈقۈ(جۈن سۇلالۈسۈ)بۈلەن بولغان سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي ېالاقۈسۈنۈ كۈچەيتكەن.ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈغا كۆپ قېتۈم ېەلچۈ ېەۋەتۈپ ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ يەرلۈك تاۋارلۈرۈدۈن سوۋغا تەقدۈم قۈلغان. مۈلادۈ 981-يۈلۈ(شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ تەيپۈڭ شۈڭگو سەلتەنەتۈنۈڭ6-يۈلۈ) شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ ېۆزېەلچۈسۈ ۋاڭ يەندېنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە ېەۋەتكەن، ۋاڭ يەندېنۈڭ ېەلچۈلۈك خاتۈرۈسۈ بۈگۈنكۈ كۈندە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا ناھايۈتۈ قۈممەتلۈك تارۈخۈي ماتېرۈيال بولۇپ قالماقتا. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈڭ كۈنپېتۈش قوشنۈسۈ قاراخانۈلار دۆلۈتۈ ۋە پېرسۈيە، ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ ھەرقايسۈ جايلۈرۈ ھەمدە ھۈندۈستان بۈلەن بولغان ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېالاقۈسۈمۇ ناھايۈتۈ قويۇق ېۈدۈ. بۇدپەرەست ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرېېلۈ بۈلەن كاشۈغەرنۈ مەركەز قۈلغان مۇسۇلمان قاراخانۈلار دۆلۈتۈ گەرچە بۈربۈرۈگە مۇخالۈپ ېۈككۈ دۈنغا ېېتۈقاد قۈلسۈمۇ ېەمما ېۇلار ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مەدەنۈيەت ۋە سودا ېالاقۈسۈ تەسۈرگە ېۇچرۈمۈغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە بوستانلۈقلار ناھايۈتۈ كۆپ بولۇپ، مول سۇ مەنبەسۈ ۋە خېلۈلا ېۈلغار سۇېۈنشاېاتۈ قۇرۇلۇشۈ بار ېۈدۈ. بۇ ېەلدە كۈن نۇرۈنۈڭ يورۇتۇش ۋاقتۈ ېۇزۇن، كېچە بۈلەن كۈندۈزدۈكۈ تېمپراتۇرا پەرقۈ بۈرقەدەر چوڭ بولۇپ، بۇلار يېزاېۈگۈلۈكۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن پايدۈلۈق شاراېۈت ېۈدۈ. شۇ زاماندا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ېۆزۈنۈڭ تەرەققۈي قۈلغان يېزا ېۈگۈلۈكۈ ۋە باغۋەنچۈلۈكۈ بۈلەن ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيادا مەشھۇر بولغان. يېزا ېۈگۈلۈك مەھسۇلاتلۈرۈدۈن بۇغداي، شال، ېارپا، كۆممەقوناق، تۈرلۈك پۇرچاق مەھسۇلاتلۈرۈ قاتارلۈق ېاشلۈق زۈراېەتلۈرۈ ۋە پاختا، ېۈزۈم، تۈرلۈك مېۋە-چۈۋە قاتارلۈقلار ېۈقتۈسادۈي زۈراېەتلۈرۈ بولغان. تۇرپاندۈن چۈقۈدۈغان پاختۈنۈڭ سورتۈ ناھايۈتۈ ېەلا بولۇپ، ېەتراپتۈكۈ ېەللەرگە مەشھۇر ېۈدۈ. تۇرپاندا ېۆستۈرۈلۈدۈغان ېۈزۈمنۈڭ تۈرۈ ناھايۈتۈ كۆپ بولغان ھەم بۇ يەردۈن چۈقۈرۈلۈدۈغان ېۈزۈم ھاراقلۈرۈ ېۆزۈنۈڭ خۇشبۇيلۈقۈ ۋە سۈپۈتۈنۈڭ ياخشۈلۈقۈ بۈلەن ېەتراپتۈكۈ ېەللەردە داڭق چۈقارغان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە چارۋۈچۈلۈق ھەم قول ھۈنەرۋەنچۈلۈكمۇ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە ناھايۈتۈ تەرەققۈي قۈلغان. بۇ ېەلدۈكۈ ېاتلارنۈڭ نەسلۈ ناھايۈتۈ ياخشۈ بولۇپ، ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە مەشھۇر ېۈدۈ. چارۋۈچۈلۈق ېۈگۈلۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە ناھايۈتۈ مۇھۈم ېورۇندا تۇراتتۈ. تەڭرۈتاغنۈڭ جەنۇبۈ ۋە شۈمالۈدا بۈپايان يايلاقلار بولۇپ، ېات، كالا، قوي، تۆگە، ېېشەك قاتارلۈق ېۆ ھايۋانلۈرۈنۈ بېقۈشقا تولۈمۇ ماس كېلەتتۈ. ېۇيغۇر ېېتۈ ېۆزۈنۈڭ ېەلا نەسلۈ بۈلەن قەدۈمدۈنلا مەشھۇر بولۇپ، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك خەلقۈنۈڭ ېالقۈشۈغا سازاۋەر بولغان، مۇنداقچە ېېيتقاندا ېۇيغۇر ېاتلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك بۈلەن بولۈدۈغان سودۈدۈكۈ ېاساسلۈق تاۋار ېۈدۈ. تارۈختا ېۇيغۇر ېېلۈ بۈلەن ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك ېوتتۇرۈسۈدا زور كۆلەملۈك ېات سودۈسۈ ېۈزۈلمەي كەلگەن، ېاز بولغاندا بۈرەرمۈڭ، كۆپ بولغاندا نەچچە مۈڭ ېات سودۈسۈ بولغان. تارۈخۈي ماتېرۈياللاردا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، كۆلۈمۈ ېەڭ زور بولغان بۈر قېتۈملۈق ېات سودۈسۈ مۈلادۈ 1085-يۈلۈ( يۇەنفېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 8-يۈلۈ ) قۈلۈنغان بولۇپ، 20مۈڭ ېۇيغۇر ېېتۈ سۇڭ سۇلالۈسۈگە ېېلۈپ بېرۈلۈپ سودا قۈلۈنغان. مۈلادۈ1206-يۈلۈ تېمۇرچۈن غونان دەرياسۈ(ېونان دەرياسۈ؟)نۈڭ باش ېېقۈنۈدا موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈ قۇرۇلتايغا چاقۈرۈپ ېۆزۈنۈ «چۈڭگۈزخان»،ېېلۈنۈ«يەكە موڭغۇل ېۇلۇس ،Yeke Mongghul Ulusيەنۈ بۈيۈك موڭغۇل ېېلۈ»دەپ ېاتۈدۈ. چۈڭگۈزخان دۆلەت قۇرۇش بۈلەن بۈللە يەنە موڭغۇل ېېلۈنۈڭ مۈڭبېگۈ، يۈزبېگۈ، ھۈماتچۈ قوشۇن، دارۇغاچ ، جاساق قاتارلۈق بۈرقاتار تۈزۈملۈرۈگە ېاساس سېلۈپ بەردۈ. چۈڭگۈزخان ېۆزېېلۈنۈ قۇرۇپ ېۇزاق ېۆتمەي ېۈلگۈر-ېاخۈر تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ جەنۇبۈ ۋە شۈمالۈنۈ ھەمدە غەربۈي لياۋ سۇلالۈسۈ ھۆكۈمرانلۈقۈدۈكۈ رايونلارنۈ بويسۇندۇرۇپ ېاندۈن تاڭغۇتلارنۈ بويسۇندۇردۈ. موڭغۇل ېېلۈ قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغلاردا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈ(بارچۇقېارت تېكۈن) چۈڭگۈزخانغا بەيېەت قۈلۈپ موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈڭ چوڭقۇرېۈشەنچۈسۈگە ېېرۈشتۈ ھەمدە چۈڭگۈزخان ېۇرۇق-تاېۈپۈلەرنۈ ېۆزۈگە ېوغۇل قۈلۈۋالۈدۈغان ېادۈتۈ بويۈچە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈنۈ ېۆزۈگە «5-ېوغۇل»قۈلۈۋالدۈ ۋە مەلۈكۈسۈ(چوڭ ېوغلۈ جۇجۈنۈڭ قۈزۈ) ېالتان بېكەنۈ ېۇنۈڭ نۈكاھۈغا بەردۈ. ېۇيغۇرلار كۆپ قېتۈم جازا يۈرۈشۈگە ېاتلۈنۈپ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ بۈلەن بۈللە ېوتتۇرا ېاسۈيا، تاڭغۇتلارنۈ بويسۇندۇرۇشتا كاتتا تۆھپۈلەرنۈ ياراتتۈ. شۇ سەۋەبلۈك بولسا كېرەك، تارۈختا چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ بۈلەن باشقا بويسۇندۇرۇلغان ېەللەرگە تۇتقان مۇېامۈلۈسۈمۇ ېوخشۈمۈغان ېۈدۈ، يەنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ داۋاملۈق تۈردە موڭغۇل ېېلۈنۈڭ ھامۈيلۈقۈدۈكۈ دۆلەت سۈپۈتۈدە ساقلۈنۈپ قالدۈ. ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيەت سەۋۈيەسۈ موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈدۈن خېلۈلا يۇقۈرۈ بولغانلۈقتۈن موڭغۇل ھۆكۈمرانلۈرۈ ېۇيغۇرلارنۈ ناھايۈتۈ ېەتۈۋارلۈدۈ. موڭغۇل ېېلۈ قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغلاردا موڭغۇللارنۈڭ يېزۈقۈ يوق ېۈدۈ، شۇڭا نۇرغۇن ېۇيغۇر باخشۈلۈرۈ موڭغۇل ېېلۈنۈڭ ھاكۈمۈيەت قاتلۈمۈغا قوبۇل قۈلۈنۈپ ېۇلارنۈڭ ېەقۈل-پاراسۈتۈ جارۈ قۈلدۇرۇلدۈ، يەنە بەزۈ ېۇيغۇرلار چۈڭگۈزخاننۈڭ ھوزۇرۈدا باخشۈلۈق(ېوقۇتقۇچۈلۈق) قۈلۈشقا ېېلۈپ قېلۈندۈ، ھەتتا بەزۈلۈرۈ چۈڭگۈزخاننۈڭ خاس مۇشاۋۇرلۈقۈغا ېېلۈپ قېلۈندۈ. مەسۈلەن ېۇيغۇر باخشۈ تاتاتوڭا«پەم-پاراسەتلۈك،سۆزمەن،ېۆزېېلۈنۈڭ تۈل-يېزۈقۈغا پۈششۈق»بولغانلۈقتۈن دەسلەپتە نايمان ېوردۈسۈدا تايانخاننۈڭ مۆھۈردارۈ ۋە خەزۈنۈچۈسۈ بولغان. چۈڭگۈزخان نايمان ېېلۈنۈ بويسۇندۇرغاندا تۇتقۇن قۈلۈنغان ، بۇ زاتنۈڭ پاراسۈتۈ ۋە ېۆزۈنۈڭ خانۈغا ساداقەتمەنلۈكۈ چۈڭگۈزخانغا ياراپ قالغانلۈقتۈن چۈڭگۈزخان ېۇنۈ ېوغۇللۈرۈغا ېۇيغۇر يېزۈقۈدا موڭغۇل تۈلۈنۈ يېزۈشنۈ ېۆگۈتۈشكە بۇيرۇغان(5). موڭغۇللار ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈ قولۈغا ېېلۈپ يۇەن سۇلالۈسۈنۈ قۇرغاندۈن كېيۈن ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ۋە زۈيالۈيلۈرۈنۈڭ سۈياسۈي قابۈلۈيۈتۈ ۋە يوشۇرۇن ېۈقتۈدارۈ تولۇق جارۈ قۈلدۇرۇلدۈ ھەمدە ېۈلگۈر – ېاخۈر 17 نەپەر ېۇيغۇر يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ قارادۈۋان مەھكۈمۈسۈدە ۋەزۈپە ېۆتۈدۈ، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ ېۈچ كۈشۈ قارادۈۋان مەھكۈمۈسۈدە سولقول ۋەزۈر ( رەسمۈي 1-دەرۈجە )لۈككە،يەنە 20ېادەم قېتۈم قارادۈۋان مەھكۈمۈسۈدە خانلۈق مۇېەككۈلۈ [دۈۋان ۋازارەت مۇېەككۈلۈ] (قوشۇمچە1-دەرۈجە)لۈك ۋەزۈپۈسۈگە،ېالتە ېادەم قېتۈم ېوڭقول ۋەزۈر ۋە سولقول ۋەزۈر( رەسمۈي 2-دەرۈجە)لۈككە، بەش ېادەم قېتۈم دۆلەت ېۈشلۈرۈ بويۈچە مۇېاۋۈن ۋەزۈر(قوشۇمچە2-دەرۈجە) لۈككە قويۇلدۈ(6). ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ سۈياسۈي سەھنۈسۈدە ياراتقان تۆھپۈلەر ېۇلارنۈڭ ېاېۈلە مۇھۈتۈ ۋە يۈكسەك مەدەنۈيەت ساپاسۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈكتۇر. مەسۈلەن، ېارغۇن سالۈنۈ ېالايلۇق، ېۇنۈڭ بوۋۈسۈ ېاتا سالۈ بۇددا ېۈلمۈدە كامالەتكە يەتكەن بولسا ، ېاتۈسۈ قۇت سالۈ ترۈپتاكا(بۇددا نوملۈرۈنۈڭ جەمېۈيسۈنۈڭ نامۈ) نۈ تولۇق تەفسۈر قۈلالايدۈغان يېتۈك ېالۈم ېۈدۈ، شۇڭا ېۇ مۈلادۈ 1275-يۈلۈ(جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 12-يۈلۈ)«بۇددا تەفسۈر مەھكۈمۈسۈنۈڭ ېالۈي باشقۇرغۇچۈسۈ، كاھۈنلار كېڭۈشۈنۈڭ بېگۈ، باش چاۋۇش مەھكۈمۈسۈنۈڭ ياردەمچۈ ېەمەلدارۈ، چاۋۇش بېگۈ »بولغان. مۇشۇنداق كاتتا مەرتۈۋۈلۈك، ېالۈي مەلۇماتلۈق ېاېۈلە مۇھۈتۈدا ېۆسكەن ېارغۇن سالۈ«بالا چاغلۈرۈدۈلا ېەقۈللۈق بولۇپ، دۆلەت ېۇستازۈ باسپادۈن ېۈلۈم ېۆگەنگەن، ېۇ بۈرنەچچە دۆلەتنۈڭ تۈلۈنۈ پۈششۈق ېۈگۈلۈگەن، پادشاھ ېۇنۈڭ يەنە نوم – دەستۇرلارغا تەبۈر بېرۈش،تارۈخشۇناسلۈق، مۇنەججۈملۈك، كالېندارچۈلۈق ېۈلمۈ، ېۆلچەش- سۈزۈش ېۈلمۈ، تېبابەتچۈلۈك ، دورۈگەرلۈك ېۈلمۈ ، كۈتۈنۈش ېۈلمۈ قاتارلۈقلارغا پۈششۈق ېۈكەنلۈكۈدۈنمۇ خەۋەر تاپتۈ(7). ليەن شۈشيەننۈڭ ېاتۈسۈ بۇرۇلمۈش قايا خوجايۈنۈغا ېەگۈشۈپ چۈڭگۈزخانغا بەيېەت قۈلغاندۈن كېيۈن چۈڭگۈزخاننۈڭ خاس قورۇقچۈسۈ بولغان. چۈڭگۈزخان غەربكە يۈرۈش قۈغاندا بۇرۇلمۈش قايا قوشۇن بۈلەن بۈللە يولغا چۈققان، بۇرۇلمۈش قايا قورقۇنچنۈ، چارچاشنۈ بۈلمەيدۈغان باتۇر ېەزەمەت بولغاچقا چۈڭگۈزخان ېۇنۈ تارتتۇقلاپ قوي، ېات ۋە چېدۈرېۈنېام قۈلغان ھەمدە قۈتان مەلۈكۈسۈ يەنۈ گۆرخاننۈڭ قۈزۈ شۈموشۈنۈ نۈكاھلاپ بەرگەن. سۈباننۈڭ ېاتۈسۈ كۆلبۈېۆز(يۇەن سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن داڭلۈق ېۇيغۇر سانغۇن) «چۈڭگۈزخاننۈڭ جازا يۈرۈشۈ قۈلۈشقا ېاتلانغۈنۈنۈ ېاڭلاپ، قول ېاستۈدۈكۈ لەشكەرلۈرۈنۈ باشلاپ چۈڭگۈزخانغا بەيېەت قۈلۈدۇ ھەمدە مۇسۇلمان ېۇيغۇر ېېلۈنۈ ېېلۈشتا بۈرنەچچە قېتۈم تۆھپە يارۈتۈدۇ»(8). ېۇيغۇرلاردۈن يەنە تابۈن چۈڭگۈزخان جازا يۈرۈشۈگە ېاتلانغان چاغدۈكۈ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈنۈڭ ۋەھشۈيلەرچە يۈرگۈزگەن قانخورلۇقلۈرۈنۈ كۆرۈپ قاتتۈق قايغۇرغان ۋە ېۆكۈنگەن ھەمدە موڭغۇل قوشۇنۈدۈكۈ لەشكەربەگلۈرۈگە نەسۈھەت قۈلغان ھەم ېاگاھلاندۇرۇپ : «پۇقرا دۆلەتنۈڭ ھۇلۈ، بۇنداق قۈرغۈنچۈلۈق قۈلۈشنۈڭ دۆلەتكە نېمە پايدۈسۈ؟ »دېگەن، ېۇنۈڭ بۇنداق پۇقراپەرۋەرلۈكۈنۈ كۆرگەن چۈڭگۈزخان ېۇنۈ كاتتا ېۈنېاملار بۈلەن تارتتۇقلۈغان (9). چۈڭگۈزخان ېۇيغۇر ېېلۈنۈ تۈزگۈنلەپ تۇرۇش ېۈچۈن نۇرغۇن ېۇيغۇردارۇغاچ ( دارۇغاچ ــــــ يەرلۈك لەشكۈرۈي، مۈلكۈي ېەمەلدارلارنۈ ېۈستۈدۈن نازارەت يۈرگۈزۈدۈغان ېەڭ ېالۈي ېەمەلدار) ،ېۇيغۇر باش جازا بېگۈ قاتارلۈقلارنۈ ېەۋەتكەن.قۇبلايخان يۇەن سۇلالۈسۈنۈ قۇرغان چاغدا ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ۋە يۇقۈرۈ تەبەقەلۈرۈمۇ مۇھۈم رول ېوينۈغان. بۇرۇلمۈش قايانۈڭ ېوغلۈ ليەن شۈشيەن بالا چاغلۈرۈدۈن باشلاپلا ېاېۈلۈدە ياخشۈ تەربۈيە ېالغاچقا بۇددا دەستۇرلۈرۈ ۋە تارۈخنامۈلەرنۈ شەرھلۈيەلەيدۈغان قابۈلۈيەت يېتۈلدۈرۈپ «ليەن مېڭزۈ» دېگەن ېاتاققا ناېۈل بولغان. مۈلادۈ 1249-يۈلۈ ليەن شۈشيەن ېاتۈسۈ بۇرۇلمۈش قاياغا ېەگۈشۈپ خانبالۈختۈكۈ قۇبلاي ھوزۇرۈغا تاۋابقا بارغان ھەمدە تاۋابتۈن كېيۈن خانبالۈختا قېلۈپ قۇبلاي ېوردۈسۈدا خۈزمەتتە بولغان، كېيۈن ېۇ ېۆزۈنۈڭ قابۈلۈيۈتۈ ېارقۈلۈق ېوڭقول ۋەزۈر، خانلۈق مۇېەككۈلۈ قاتارلۈق ۋەزۈپۈلەردە بولغان. كېيۈنكۈ كۈنلەردە قۇبلاي بۈيۈك خانلۈق تەختۈگە ېولتۇرغاندا شەنشۈ-گەنسۇ رايونلۈرۈدۈكۈ ېەلۈ بۇقا( ېەركبۇغ ؟ ېارۈغ بۆكە؟ــــ تەرجۈمان) گۇرۇھۈنۈڭ تەسۈرۈنۈ تازۈلاش قاتارلۈق بۈر قاتار ۋەقەلەر ۋە موڭغۇللار، رەڭدار كۆزلۈكلەر ۋە خەنزۇلار جەمېۈيۈتۈنۈ ماسلاشتۇرۇش جەھەتلەردە ليەن شۈشيەن قاتارلۈق ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېۈنتايۈن مۇھۈم رول ېوينۈغان(10). مۈلادۈ 1269-يۈلۈ قايدۇ يۇەن سۇلالۈسۈگە قارۈشۈ توپۈلاڭ كۆتۈرگەندە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈڭ جازا يۈرۈش ېۇرۇش مەيدانۈغا ېايلاندۈ. 1275-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېاستانۈسۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ مۇنقەرز بولۇپ پۇقرالار تەرەپ-تەرەپكە كۆچۈپ كەتتۈ، ېۈگۈلۈك ۋەيران بولۇپ دۆلەت زاۋاللۈققا يۈزلەندۈ. 1283-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ خان جەمەتۈ گەنسۇنۈڭ يۇڭچاڭ ېايمۈقۈغا كۆچۈپ كەتتۈ، تۇرپان رايونۈدا ېۇيغۇر خان جەمەتۈ بۈلەن زۈچ ېالاقۈسۈ بولغان بۇددا دۈنۈمۇ خارابلاشتۈ. [align=justify]مۈلادۈ1346-يۈلۈ تۇغلۇق تۆمۈر چاغاتاي خانلۈقۈنۈڭ تەختۈگە ېولتۇرغاندۈن كېيۈن ېۈسلام دۈنۈ شەرقۈي تەڭرۈتاغ رايونۈدۈكۈ تۇرپان، بەشبالۈخ قاتارلۈق جايلاردا تەدرۈجۈي ھۆكۈمران ېورۇنغا ېۆتتۈ. مۈڭ سۇلالۈسۈ يۇڭلې سەلتەنەتۈنۈڭ 12-يۈلۈ ( مۈلادۈ 1414-يۈلۈ ) چېن چېڭ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ ھېرات، سەمەرقەند قاتارلۈق جايلارغا ېەلچۈلۈككە بېرۈش يولۈدا تۇرپاندۈن ېۆتكەندە بۇ يەردە «بۇدداغا ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلارنۈڭ بارلۈقۈنۈ، راھۈب ۋە بۇتخانۈلارنۈڭ كۆپلۈكۈنۈ»، ېەمما راھۈب ۋە بۇتخانۈلارنۈڭ سوغۇق مۇېامۈلۈگە ېۇچراپ «چۆلدەرەپ» قالغانلۈقۈنۈ كۆرگەن. 15-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈغا كەلگەندە ېەسلۈدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ زېمۈنۈ تەلتۆكۈس ېۈسلاملۈشۈپ بولغان(11). دۇنخۇاڭ(دەشتېاتا) تارۈخۈدا ېۇيغۇرلار نەچچە ېەسۈر پاېالۈيەت قۈلغان،ھەتتابۇ يەردە يەرلۈك ھاكۈمۈيەتمۇ قۇرغان. مۈلادۈ1-ېەسۈردۈن ېېتۈبارەن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەجدادۈ بولغان تېلۈلار ۋە قاڭقۈللار بۇ يەردە ماكانلاشقان.9-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا شۈمالۈي چۆللۈك( ېورخۇن) ېۇيغۇر قاغانلۈقۈنۈڭ يۈمۈرۈلۈشۈ زور تۈركۈمدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ جەنۇبقا كۆچۈشۈگە سەۋەب بولدۈ، يەنۈ بۇ چاغدا زور بۈرتۈركۈم ېۇيغۇرلار گەنسۇنۈڭ جاڭيې، دەشتېاتا (دۇنخۇاڭ)، ۋۇۋېي، خېلەنشەن، تيەنشۈي، ېېرگۇنا دەرياسۈ ۋادۈسۈ، جيۇچۇەن قاتارلۈق جايلۈرۈغا كېلۈپ ماكانلاشتۈ(12). يۇقۈرۈقۈ رايونلار خېشۈ ېەتراپۈدا (خۇاڭخېنۈڭ غەربۈ رايونۈ) بولغاچقا تارۈخۈي ېەسەرلەردە بۇ رايونغا ماكانلاشقان ېۇيغۇرلارمۇ بۈردەك «خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈ»، دەپ ېاتالدۈ. خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈ ېۈچۈدە گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ كۈچۈ ھەممۈدۈن زور بولغان. بۇ ېۇيغۇرلار دەسلەپتە تۈبۈتلەرگە قارام بولغان، ېەمما تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ يۈللۈرۈدۈكۈ جاڭ يۈچاۋ گۇاجۇ، شاجۇ، ېۈۋۈرغول، سۇجۇ، پشامشان، گەنجۇ قاتارلۈق 11ېايماققا ھېراۋۇل بولۇپ تۇرغان چاغلاردا ۋاقتۈنچە بۈر مەزگۈل جاڭ يۈچاۋ ھاكۈمۈيۈتۈگە قارام بولغان. جاڭ يۈچاۋنۈڭ خېشۈ رايونۈدۈكۈ كۈچۈ تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ بۈرنەچچە يۈلۈغۈچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان. بەش دەۋر مەزگۈلۈدە تۈبۈتلەر زاۋال تېپۈپ ېۇيغۇرلار باش كۆتۈرۈشكە باشلۈدۈ ھەمدە ېوردۈسۈنۈ گەنجۇغا قارارلاشتۇردۈ. كېيۈنكۈ تاڭ سۇلالۈسۈ تيەنچېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 3-يۈلۈ (مۈلادۈ 928-يۈلۈ) يېڭۈلا تەختكە چۈققان ېادويۈ تېكۈن(ياغلاقار ېۇرۈقۈدۈن بولغان قاغان) تاڭ مۈڭزۇڭ ېوردۈسۈغا ناھايۈتۈ چوڭ بۈر ېەلچۈلەر ېۆمۈكۈ ېەۋەتكەن، تاڭ مۈڭزۇڭ بۇ ېەلچۈلەر ېۆمۈكۈنۈ شەخسەن ېۆزۈ قوبۇل قۈلغان ھەمدە ېادويۈ تېكۈنگە«ېۈتاېەتمەن قاغان»دېگەن ېوتۇغات نامۈ بەرگەن. گۇاجۇ، شاجۇ قاتارلۈق ېايماقلار جاڭ يۈچاۋنۈڭ قولۈدۈن جاڭ فېڭنۈڭ ېۈلكۈگە ېۆتۈپ جاڭ فېڭ ېۆزۈنۈ «ېالتۇنتاغدۈكۈ ېاقيەكتەكلۈك تەڭرۈنۈڭ ېوغلۈ»دەپ ېاتۈۋالغان. دەل شۇ زاماندا گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ ېۈچكۈرۈگە بارۈدۈغان يولنۈ تۈزگۈنلۈۋالغان بولغاچقا ېالتۇنتاغ بەگلۈكۈنۈڭ ېەشەددۈي رەقۈبۈ بولۇپ قالغان. بۇ «تەڭرۈ ېوغلۈ» بۈلەن ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدا ېۇزۇنغا سوزۇلغان ېۇرۇش بولۇپ، ېاخۈرقۈ ھېسابتا ېۇيغۇرلار غالۈب كەلگەن ھەمدە سۈلھۈ تۈزۈلۈپ جاڭ فېڭ ېۇيغۇر قاغانۈنۈ «ېاتا» تۇتقان. 10-ېەسۈردە گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ 300مۈڭ ېاھالۈسۈ بارلۈقۈ خاتۈرۈلەنگەن. بۇ مەزگۈلدۈكۈ گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ فېېودال پاترۈېارخاللۈق جەمېۈيەتتە ېۈدۈ، خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈ ھاكۈمۈيۈتۈنۈڭ ېالۈي ھۆكۈمرانۈ قاغان ېۈدۈ. قاغاننۈڭ ېاستۈدا ۋەزۈر، تېكۈن، بۇيرۇق، تۇتۇق (باسقاقبەگ) ، سانغۇن قاتارلۈقلار بولغان. 10-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ كۈچۈ تەدرۈجۈي زورۈيۈپ دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) رايونۈنۈ ېۈلكۈگە ېېلۈۋالغان، مۈلادۈ 1068-يۈلۈ تاڭغۇت لەشكەرلۈرۈ بۇ رايونغا ېومۇمۈييۈزلۈك ھۇجۇم قوزغۈغانغا قەدەر ېۇيغۇرلار بۇ رايوندۈكۈ ېاساسلۈق سۈياسۈي كۈچ بولۇپ قالغان(13). مۈلادۈ 1259-يۈلۈ مۆڭگۈخان تەخت ېۆتكۈزۈپ بېرۈشۈ بۈلەنلا ېەلۈ بۇقا( ېەركبۇغ ؟ ېارۈغ بۆكە؟ــــ تەرجۈماندۈن) توپۈلۈڭۈ پارتلاپ ېۇيغۇرلار يېرۈ ېۇدا بۈرنەچچە يۈل بالايۈېاپەت پاتقۈقۈغا پېتۈپ قالدۈ. قۇبلاي ېەلۈ بۇقانۈ تۈنچۈتقاندۈن كېيۈن يۇەن ېوردۈسۈ ناھايۈتۈ تېزلا ېۇيغۇر يېرۈگە بولغان ھۆكۈمرانلۈقۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈرۈپ قوچقار تېكۈننۈ داۋاملۈق ېۈدۇققۇتلۇققا تەيۈنلۈدۈ. ېۇزاق ېۆتمەي ېوگداينۈڭ ېەۋلادۈدۈن بولغان قايدۇ لەشكەر تارتۈپ تەپرۈقۈچۈلۈك (بۆلۈنمۈچۈلۈك) يۈرگۈزدۈ، شۈمالۈي چۆللۈك بۈلەن پۈتكۈل غەربۈي شۈمال قايتۈدۈن ېۇرۇش پاتقۈقۈغا پېتۈپ قالدۈ. جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 12-يۈلۈ يەنۈ مۈلادۈ 1275-يۈلۈ دۇۋا لەشكەر تارتۈپ قوچۇنۈ مۇھاسۈرۈگە ېېلۈۋالدۈ، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈ قوچقار تېكۈن ېاستانۈنۈ 6 ېايغۈچە قاتتۈق ساقلۈغان بولسۈمۇ ېاخۈر ېوزۇق – تۈلۈك ېۈزۈلۈپ ېۇرۇشۈۋېرۈشكە ماجالۈ قالمۈغاندا قۈز بېرۈپ سۈلھۈ قۈلۈشقا مەجبۇر بولۇپ دۇۋانۈ مۇھاسۈرۈنۈ بوشاتقۇزدۈ. جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 14-يۈلۈ يەنۈ مۈلادۈ 1277-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈ قوچۇدۈن ۋاز كېچۈپ قامۈل (قۇمۇل) غا كۆچتۈ(14). ېارۈدۈن ېۇزاق ېۆتمەي دۇۋا يەنە لەشكەر تارتۈپ قامۈلغا ھۇجۇم قۈلغاندا قوچقار تېكۈن ېۇرۇشتا قازا قۈلدۈ، قوچقار تېكۈننۈڭ ېوغلۈ نۇرۈن تېكۈن لەشكەر – ېاۋاملۈرۈنۈ باشلاپ شەرق تامان يۈرۈپ گەنسۇنۈڭ يۇڭچاڭ ېايمۈقۈغا كەتتۈ، شۇنۈ جەزملەشتۈرۈشكە بولۈدۇكۈ ، بۇ كۆچكۈن ېاۋام ېارۈسۈدا نۇرغۇن بۇددۈست ېۇيغۇر ېاۋام بار ېۈدۈ(15). قانداشلۈق ۋە مەدەنۈيەت جەھەتتە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋۈتۈ بولغانلاردۈن يەنە قاراخانۈلار دۆلۈتۈ بار. 9-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈدۈن 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە مەۋجۇد بولغان قاراخانۈلار دۆلۈتۈ تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ غەربۈ، پامۈرنۈڭ شۈمالۈ ۋە يەتتەسۇ ۋادۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار قارلۇق ۋە باشقا تۈركۈي قەۋملەرنۈ بۈرلەشتۈرۈپ قۇرغان ھاكۈمۈيەت. بۇ خانلۈقنۈڭ ھاكۈمۈيەت بېشۈدۈكۈ تەبۈقۈنۈڭ يادروسۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ياغما قەبۈلۈسۈ. قاراخانۈلار خانلۈقۈنۈڭ قۇرغۇچۈسۈ كۆل بۈلگە قادۈرخاندۇر. قاراخانۈلار خانلۈقۈ گۈللەنگەن دەۋردە زېمۈنۈ تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ېوتتۇرا ۋە غەربۈي قۈسۈمۈنۈ، ېۈلۈ دەريا ۋادۈسۈنۈ ۋە بالقاش كۆلۈنۈڭ جەنۇبۈ، چۇ دەريا ۋادۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان، غەربۈي چېگرۈسۈ ھەتتا سۈر دەرياسۈ بۈلەن ېامۇ دەرياسۈنۈڭ ېوتتۇرا ېېقۈنۈدۈكۈ رايونلارغۈچە سوزۇلغان. قاراخانۈلار خانلۈقۈ بۈلەن ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ چېگرۈسۈ كۇچا بۈلەن بۈگۈر ېارۈلۈقۈغا توغرا كەلگەن. [align=justify]قاراخانۈلار خانلۈقۈنۈڭ سۈياسۈي ۋە ېۈقتۈسادۈي تۈزۈمۈ كۆپ تەرەپلەردۈن قارلۇق، ياغما قەبۈلۈلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان ېۇيغۇر ۋە باشقا تۈركۈي قەۋملەرنۈڭ ېەنېەنۈسۈگە ۋارسلۈق قۈلۈش ېاساسۈدا شەكۈللەنگەن، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە سامانۈيلار قاتارلۈق ېۈسلام ېەللۈرۈنۈڭ ېۈجتۈماېۈي تۈزۈم قۇرۇلمۈسۈنۈڭ تەسۈرۈگۈمۇ ېۇچرۈغان. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان سەلتەنەت سۈرگەن دەۋردە خانلۈق ېومۇمۈييۈزلۈك روناق تاپقان، ېۈسلام دۈنۈ ېومۇمۈييۈزلۈك قوبۇل قۈلۈنغان. مۈلادۈ 955-يۈلۈ يەنۈ ھۈجرۈيە 344-يۈلۈ سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن تەخت ۋارۈسۈ ــــ چوڭ ېوغلۈ بايتاش تەختكە چۈقۈپ ېۆزۈنۈ ېارسلانخان، دەپ ېاتۈغان ھەمدە 960-يۈلۈ ېۈسلام دۈنۈنۈ دۆلەت دۈنۈ ، دەپ جاكارلۈغان. نەتۈجۈدە ېەرەب – پارسلارنۈڭ ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ بۇخارا، سەمەرقەند، خارەزم قاتارلۈق جايلۈرۈدۈكۈ تۈرك ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈ قاتتۈق كۈچەيگەن⒃. ھارون بۇغراخانⅡتەختتە ېولتۇرغان مەزگۈل (مۈلادۈ 1074-يۈلدۈن 1102-يۈلغۈچە) دۆلەت مۇقۈم بولغان، ېۈگۈلۈك گۈللەنگەن، مەدەنۈيەت ۋە ېۈلۈم – پەن تەرەققۈي قۈلغان دەۋر بولغان. قاراخانۈلار خانلۈقۈ شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ، تاڭغۇتلار بۈلەن سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي ۋە مەدەنۈيەت جەھەتتە ېۈزچۈل ېالاقە ۋە بېرۈش – كېلۈش قۈلۈپ كەلگەن. 12-ېەسۈرنۈڭ 20-،30-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا قاراخانۈلار خانلۈقۈ قۈتانلار ھامۈيلۈقۈدۈكۈ دۆلەتكە ېايلۈنۈپ قالدۈ، بۇ ھال تاكۈ موڭغۇل كۈچلۈرۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە كاشۈغەرۈيەگە كۈرگەنگە قەدەر داۋاملاشتۈ(17). 2. ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيۈتۈ [align=justify]ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك ېورنۈ قەدۈمقۈ شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈ ېۇچرۈشۈدۈغان مۇھۈم جايدا بولۇپ، تۇرپان بۈلەن دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) يۈپەك يولۈدۈكۈ مۇھۈم سۈياسۈي، ھەربۈي، ېۈقتۈسادۈي ۋە سودا مەركۈزۈ بولۇش سۈپۈتۈدە شەرق بۈلەن غەربنۈڭ تۈرلۈك مەدەنۈيۈتۈ بۈلەن دۈنلۈرۈ ېۆزېارا ېالماشتۇرۇلۈدۈغان تۈگۈن بولغان. ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك، ھۈندۈ، ېۈران ھەمدە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ تۈركۈي قەۋملەرنۈڭ مەدەنۈيەتلۈرۈ بۈلەن مۇشۇ يەردە ېۆزېارا تەسۈر كۆرسۈتۈشۈپ بۈرۈكۈپ، ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆز مەدەنۈيۈتۈنۈ راۋاجلاندۇرۇشۈغا ياخشۈ مۇھۈت ھازۈرلانغان. يۈللار قۈسمۈتۈ، ېۇرۇش مالۈمانچۈلۈقۈنۈڭ گۇمران قۈلۈشۈ ۋە سۈنېۈي بۇزغۇنچۈلۈق تۈپەيلۈدۈن ېەينۈ چاغدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېاستانۈسۈ بولغان ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ ېاللۈقاچان خارابەلۈككە ېايلانغان، ېۆز ۋاقتۈدا جاھانغا نامۈ پۇر كەتكەن ېۈدۇققۇت شەھۈرۈنۈڭ ېاۋات، گۈللەنگەن مەنزۈرۈسۈدۈن ېەسەرمۇ قالمۈغان ېۈدۈ. ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈلما ماتېرۈياللۈرۈ ۋە تارۈخۈي ۋەسۈقۈلەردە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان قەدۈمۈي شەھەر خارابۈسۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ دەۋرۈدە تاڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ ېاساسۈدا ېۆزگەرتۈپ ۋە كېڭەيتۈپ قۇرۇلغان. شەھەر خارابۈسۈ ېوردا قەلېەسۈ، ېۈچكۈ قەلېە ۋە تاشقۈ قەلېەگە ېايرۈلغان. تاشقۈ قەلېە ېايلانمۈسۈنۈڭ ېۇزۇنلۈقۈ تەخمۈنەن 10كلومېتۈر بولۇپ، تاشقۈ قەلېەنۈڭ شەرقۈي جەنۇبۈ بۈلەن غەربۈي جەنۇبۈغا ھەيۋەتلۈك ېۈبادەتخانا، سودا رايونۈ ۋە قول ساناېەت رايونۈ جايلاشقان. شەھەر سېپۈلۈ ېېگۈز، قېلۈن ھەم ھەيۋەتلۈك بولۇپ، سېپۈل ېۇلۈنۈڭ كەڭلۈكۈ 12مېتۈر، ساقلۈنۈپ قالغان سېپۈل خارابۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 5مېتۈردۈن 11.5مېتۈرغۈچە كېلۈدۇ، سېپۈل تېمۈ توپۈنۈ چۈڭداپ قوپۇرۇلغان، ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان چۈڭدالغان سېپۈل تېمۈ خارابۈسۈنۈڭ قېلۈنلۈقۈ 8سانتۈمېتۈردۈن 12 سانتۈمېتۈرغۈچە بولۇپ، بەزۈ جايلۈرۈغا ېانچە- مۇنچە كېسەك قۈستۇرۇپ قوپۇرۇلغان. ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان خان ېوردۈسۈنۈڭ خارابۈسۈنۈڭ جەنۇبتۈن شۈمالغا سوزۇلغان ېۇزۇنلۈقۈ 60 مېتۈر، شەرقتۈن غەربكە سوزۇلغان كەڭلۈكۈ 30مېتۈر بولۇپ، يەر ېۈستۈ ۋە يەر ېاستۈدۈن ېۈبارەت ېۈككۈ قەۋەتكە بۆلۈنگەن. ېۈچكۈ قەلېەنۈڭ شۈمالۈدا ېېگۈز بۈر قەلېە ېۈستېھكامۈ بار، قەلېە ېۈستېھكامۈنۈڭ غەربۈي شۈمالۈدا 15 مېتۈر ېېگۈزلۈكتە بۈر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ مۇنارۈ بار. قەلېە ېۈچۈدە قۇرۇلۇش كۆلۈمۈ 10مۈڭ كۋادراتمېتۈرچە كېلۈدۈغان بۈر ېۈبادەتخانا بار. شەھەر سېپۈلۈنۈڭ ېەتراپۈ مۇداپۈېە خەندۈكۈ بۈلەن ېورالغان بولۇپ، ېۈزنالۈرۈ ھېلۈھەم ساقلۈنۈپ قالغان(18). 9-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈن (بەلكۈ ېۇنۈڭدۈنمۇ بالدۇر بولۇشۈ مۇمكۈن) 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە بولغان مەزگۈل ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە بۇددا دۈنۈنۈڭ گۈللەنگەن دەۋرۈ بولغان. بۇددا دۈنۈ گۈللەنگەن دەۋردە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ھۆكۈمرانلۈرۈ باشلامچۈلۈق بۈلەن بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان ۋە بۇددا دۈنۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ پۈتۈن كۈچۈ بۈلەن قوللۈغان، نەتۈجۈدە تۇرپان رايونۈدا نەچچە ېەسۈرگۈچە بولغان تارۈخۈي دەۋر بۇددا مەدەنۈيۈتۈنۈڭ گۈللەنگەن دەۋرۈ بولغان. ھازۈرقۈ ۋاقۈتتا تۇرپاننۈڭ يارغول قەدۈمۈي شەھۈرۈ، ېۈدۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ، بېزەكلۈك، تۇيۇق، سۈڭگۈم قاتارلۈق جايلاردۈكۈ مۈڭېۆي (تاشكېمۈر)خارابۈلۈرۈنۈڭ كۆلۈمۈ ناھايۈتۈ ھەيۋەتلۈك، بۇ خارابۈلۈكتۈن تېپۈلغان نەفۈس تام رەسۈملۈرۈ ۋە لاي ھەيكەللەر ناھايۈتۈ كۆپ، مانا بۇلار بۈزنۈڭ ېەينۈ چاغدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە بۇددا دۈنۈنۈڭ قايسۈ دەرۈجۈدە گۈللەنگەنلۈكۈنۈ تەسەۋۋۇر قۈلۈشۈمۈزغا يېتەرلۈك. مەسەلەن بېزەكلۈك مۈڭېۆيۈ تۇرپان شەھۈرۈنۈڭ شەرق شۈمالۈغا 50نەچچە كلومېتۈر كېلۈدۈغان مۇرتۇق جۈلغۈسۈنۈڭ كۈنپېتۈش قۈرغۈقۈدۈكۈ تۈك ياردا بولۇپ، ھازۈر 80نەچچە تاشكېمۈر ساقلۈنۈپ قالغان، بۇ يەردۈكۈ ېەڭ بالدۇرقۈ تاشكېمۈر تاڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ياسالغان بولۇپ، مۇتلەق كۆپچۈلۈكۈ ېۇيغۇرخانلۈقۈ دەۋرۈگە مەنسۇپ، سەل كېيۈنرەك ياسالغانلۈرۈمۇ يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە مەنسۇپ. كېمۈرنۈڭ شەكلۈ ېاساسەن تۆت چاسا كېمۈر، ېۇزۇن چاسا كېمۈر ۋە مەركۈزۈي تۈۋرۈكلۈك كېمۈردۈن ېۈبارەت. تام راسۈملۈرۈ ېاساسەن ماھايانا دەستۇرلۈرۈدۈكۈ مەزمۇنلار تېما قۈلۈنۈپ سۈزۈلغان. «ېۆزگەرتۈلمە»رەسۈملۈرۈمۇ، سەۋەبۈيەت ھېكايەتلۈرۈ ېەكس ېەتتۈرۈلگەن رەسۈملەرمۇ، يەنە بەزۈلۈرۈ كۈشۈلەر تەرۈپۈدۈن ساخاۋەتچۈ، دەپ قارالغان رەسۈملەرمۇ بۇ يەرگە سۈزۈلغان. تام رەسۈملۈرۈدە نۇرغۇن ساخاۋەتچۈ شەخسلەرنۈڭ ېوبرازۈ يارۈتۈلغان بولۇپ، ېادەتتە تاشكېمۈر ېۈشۈكۈنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈدۈكۈ تامغا سۈزۈلغان، بۇنۈڭ ېۈچۈدە ساخاۋەتچۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ رەسۈملۈرۈ ھەممۈدۈن كۆپ. ساخاۋەتچۈ ېەرلەر يۇمۇلاق ياقۈلۈق ېۇيغۇر تونۈ كۈيگەن، بەلباغ باغلۈغان، بېشۈغا تاجسۈمان باش كۈيۈم كۈيگەن، بومبا ساقاللۈق كۈشۈلەر بولۇپ، رەسۈملەرگە ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈما يېزۈلغان. ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ ېۈچۈدە نۇرغۇن ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ، راھۈب كالانلار، بۇددا ېەھكاملۈرۈنۈ قوغدۈغۇچۈ تۇتۇق راھۈبلار ھەمدە ېوتتۇرا ېاسۈيا قاتارلۈق جايلاردۈن كەلگەن ھەرقايسۈ ېەللەرنۈڭ ېاقسۆڭەكلۈرۈ، ساخاۋەتچۈ تەقسۈر-خانۈملارمۇ بار(19). ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ يازلۈق ېاستانۈسۈ بەشبالۈخمۇ ېۇيغۇرلاردۈكۈ مۇھۈم بۇددا دۈنۈ پاېالۈيەتلۈرۈ رايونۈ بولۇپ، تەڭرۈتاغنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ. 1979- يۈلۈ جۇڭگو ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ېارخېېولوگۈيە تەقۈقات ېورنۈ شۈنجاڭنۈڭ جۈمساردۈكۈ بەشبالۈخ قەدۈمۈي شەھۈرۈدە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ دەۋرۈگە تەۋە بۈر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈۈسۈنۈ بايقۈدۈ، قېزۈۋېلۈنغان تېپۈندۈلارنۈ 14C بۈلەن ېېنۈقلاش ۋە قالدۇق ېۈزلارنۈ ېانالۈز قۈلۈش ھەمدە تارۈخي ماتېرۈياللاردۈكۈ يازما مەنبەلەرگە سېلۈشتۇرپ ھۆكۈم قۈلۈش ېارقۈلۈق بۇ ېۈبادەتخانۈنۈڭ قۇرۇلغان دەۋرۈنۈڭ تەخمۈنەن 10-ېەسۈرنۈڭ 80-يۈللۈرۈغا توغرا كېلۈدۈغانلۈقۈ ۋە قايدۇ توپۈلۈڭۈدا ۋەيران قۈلۈنغانلۈقۈنۈ دەلۈللۈدۈ. جۈمساردۈكۈ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدۈن زور مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈمۈ ۋە ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈما بايقالدۈ، بۇ بېغۈشلۈما مەزمۇنۈدۈن ېۇيغۇر خاقانۈ، ېۇيغۇر مەلۈكۈسۈ ۋە دورغابلۈرۈنۈڭ رەسۈمۈنۈ پەرقلەندۈرگۈلۈ بولۈدۇ، يەنە تېخۈ بەشبالۈخ شەھۈرۈنۈڭ يازلۈق ېاستانە ېۈكەنلۈكۈ، ېۈبادەتخانا ېورنۈ ۋە كۆلۈمۈ ھەمدە ھەيكەل-تام رەسۈملۈرۈنۈڭ نەفسلۈك دەرۈجۈسۈ قاتارلۈق ېامۈللارغا ېاساسەن تەھلۈل قۈلۈپ بۇنۈڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ خان جەمەتۈ ېۈبادەتخانۈسۈ ېۈكەنلۈكۈ دەلۈللەندۈ. چوڭ قەسۈرنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ يول ېاغزۈدۈن خېلۈ چوڭ بۈر پارچە تام رەسۈمۈنۈڭ پارچۈسۈ تېپۈلغان بولۇپ بۇنۈڭدا ېۇيغۇر ېۈدۇققۇتۈ ساخاۋەتچۈسۈنۈڭ رەسۈمۈ، ېۇيغۇر ېۈدۇققۇتۈنۈڭ يايسۈمان ېالتۇن تاج تاقۈغاندا مۈرۈسۈگە چۈشۈپ تۇرغان قارا چېچۈ، قاڭشارلۈق بۇرنۈ، ساقۈلۈ ، يۇمۈلاق ياقۈلۈق، تار يەڭلۈك نۈمچا كۈيگەن، ېۇزۇن غوللۇق ېالتۇنگۈلنۈ كۆكسۈگە بېسۈپ كۆتۈرۈۋالغان تەسۋۈرۈمۇ سۈزۈلغا. ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېوڭ تەرۈپۈدۈكۈ ېاق قالغان يەرگە «كۈن-ېاي تەڭرۈدە قۇتبولمۈش ېەل ېارسلانۈ، تەڭرۈم ېۆز پاناھۈدا ساقلۈغان دانۈشمەن ېۈدۇققۇتنۈڭ رەسۈمۈ»(20). دېگەن ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈما قارا سۈياھدا ېۈچ قۇر قۈلۈپ يېزۈلغان. ېۈبادەتخانا يان سارۈيۈنۈڭ شۈمال تەرۈپۈنۈڭ كۈن چۈقۈش ېۇچۈدۈكۈ S105 نومۇرلۇق سارايدا ساقلۈنۈپ قالغان كەمتۈك تام رەسۈمۈدە بۈرپارچە جەسەت كۈلۈ تالۈشۈۋاتقان رەسۈم بار، «جەسەت كۈلۈ تالۈشۈش» بۇددا دەستۇرلۈرۈدا يەنە «سەككۈز پادشاھنۈڭ جەسەت كۈلۈ تالۈشۈشۈ» مۇ دېيۈلۈدۇ، يەنۈ بۇددا نېرۋاناغا يەتكەندۈن كېيۈن ېەتراپتۈكۈ ېەللەر لەشكەر تارتۈشۈپ جەسەت كۈلۈگە ېېرۈشمەكچۈ بولغانلۈقۈ ھەققۈدۈكۈ ھېكايە كۆزدە تۇتۇلۈدۇ. بەشبالۈخ بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈسۈدۈكۈ جەسەت كۈلۈ تالۈشۈۋاتقان رەسۈمدە ھازۈر پەقەت بۈرنەچچە پادشاھلۈقنۈڭ كۇشۈناگارا ېېلۈگە يۈرۈش قۈلۈۋاتقانلۈقۈ، كۇشۈناگارا شەھۈرۈگە ھۇجۇم قۈلۈۋاتقانلۈقۈ ھەمدە براھمان مۇرۈتۈ رۇننانۈڭ قوللۈرۈغا جەسەت كۈلۈ قۇتۈسۈ ېېلۈۋالغان سەككۈز ېەل پادشاھلۈرۈ بۈلەن بۈللە تۇرغان كۆرۈنۈشۈلا ساقلۈنۈپ قالغان. مۇتەخەسۈسلەرنۈڭ ېانالۈزۈ قۈلۈشۈچە، بۇ رەسۈم روشەن ېۇيغۇرچە ېالاھۈدۈلۈككە ېۈگە ېۈكەن، پېرسۇناژلار ېوبرازۈ پۈتۈنلەي دېگۈدەك ېۇيغۇرلاشتۇرۇۋېتۈلگەن بولۇپ، بۇددا دۈنۈنۈڭ مەزمۇنۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تۇرمۇشۈ بۈلەن زۈچ بۈرلەشتۈرۈۋېتۈلگەن ېۈكەن(21). سۇڭ سۇلالۈسۈ تەيپۈڭ شۈڭگو سەلتەنەتۈنۈڭ 6-يۈلۈ( مۈلادۈ 981-يۈلۈ) سۇڭ تەيزۇڭ خادۈمېاغا ۋاڭ يەندې قاتارلۈقلارنۈ ېۈدۇققۇتقا ېەلچۈلۈككە ېەۋەتكەن. يۇڭشۈ سەلتەنەتۈنۈڭ تۇنجۈ يۈلۈ (مۈلادۈ 984-يۈلۈ) 4-ېايدا ۋاڭ يەندې سۇڭ ېوردۈسۈغا قايتۈپ بارغاندۈن كېيۈن ېەلچۈلۈك جەريانۈ بايان قۈلۈنغان «ۋاڭ يەندېنۈڭ ېۇيغۇر ېېلۈگە ساياھەت خاتۈرۈسۈ»نۈ يېزۈپ چۈققان، بۇنۈڭ قۈسمەن پارچۈلۈرۈ «سۇڭ تارۈخۈ»قاتارلۈق كۈتابلاردا ساقلانماقتا. ېۈدۇققۇت رايونۈنۈڭ بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈ ھەققۈدە ۋاڭ يەندې«تاڭ سۇلالۈسۈدۈن قالغان بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈدۈن 50نەچچۈسۈ بار ېۈكەن، ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا” گادۈنجور نومۈ“ (” ترۈپۈتاكا “) ” تاڭ ېاھاڭلۈرۈ “ ،” سۆزلەر جەۋھۈرۈ“ ، ” سۇتراسۋادا “ قاتارلۈق بۇددا دەستۇرلۈرۈ بارېۈكەن» دەپ يازغان. بۇ شۇنۈڭدۈن بۈشارەتكۈ، ېەينۈ چاغدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدۈكۈ ېۈبادەتخانۈلاردا زور مۈقداردۈكۈ خەنزۇچە بۇددا دەستۇرلۈرۈ ساقلانغان، شۇنداقلا يەنە خەنزۇ تۈلۈنۈڭ قاپۈيە سۆزلۈكۈگە ېاېۈت ېەسەرلەرمۇ ساقلانغان. خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ بۇددا دەستۇرلۈرۈ ۋە باشقا مەدەنۈيەتكە ېاېۈت كۈتابلار ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە تارقۈلۈشۈ ېۇيغۇر بۇددا مەدەنۈيۈتۈ تەرەققۈياتۈنۈڭ مۇھۈم ېارقا كۆرۈنۈشۈ بولۇپ قالغان. گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان تۇرپاندۈن تېپۈلغان خەنزۇچە قالدۇق نوم-سۇترالارغا جەمېۈي 7مۈڭ نومۇر سېلۈنغان بولۇپ، ېاساسەن بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈڭ قالدۇقلۈرۈدۇر، مەزمۇنۈ ېاساسەن بۇددا دۈنۈدۈكۈ نوم،قانۇن(ۋۈنايا)،مۇھاكۈمەدۈن ېۈبارەت ”گادۈنجور نومۈ“ (” ترۈپۈتاكا “) نۈ ېاساس قۈلغان. بۇ بۇددا نوملۈرۈنۈڭ قالدۇقلۈرۈ ېېھتۈمال ېەينۈ يۈللۈرۈدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا ساقلۈنۈپ كەلگەن كۈتابلارنۈڭ مۈڭ يۈللار مابەينۈدۈكۈ قۈسمەتلەرنۈ باشتۈن كەچۈرگەنلۈكۈدۈن پەيدا بولغان قالدۇق بولسا كېرەك(22). 3.ېۇيغۇرلارنۈڭ يېزۈقۈ [align=justify]ېۇيغۇر تۈلۈ ېالتاي تۈلۈ سۈستېمۈسۈ تۈركۈي تۈللار ېاېۈلۈسۈگە تەۋە. ېۇيغۇرلار ناھايۈتۈ بۇرۇنلا يېزۈق ېۈجاد قۈلۈپ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ يازغان. بايقالغان ۋەسۈقۈلەردۈن ھۆكۈم قۈلۈشقا بولۈدۇكۈ، ېۇيغۇرلار ېۈلگۈر-ېاخۈر تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ، مانۈ يېزۈقۈ، ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوللانغان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە مانۈ يېزۈقۈنۈ ېاساسەن مانۈ دۈنۈغا كۈرگەن ېۇيغۇرلارلا قوللانغان. يۇقۈرۈقۈ ېۇچ خۈل يېزۈقتا قالدۇرۇلغان ۋەسۈقۈلەر(يازما ھۆججەتللەر) بۈرقەدەر كۆپ بولۇپ، ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈ، مەدەنۈيۈتۈ ۋە دۈنۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا تولۈمۇ مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە براھمان يېزۈقۈ ، سۈرۈيە يېزۈقۈ، باسپا يېزۈقۈ ۋە تۈبەت يېزۈقۈمۇ ناھايۈتۈ تار داېۈرۈدە ېۇيغۇر تۈلۈنۈ يېزۈش ېۈچۈن قوللۈنۈلغان(23). ېۇيغۇرلار ېەڭ دەسلەپتە قەدۈمقۈ تۈرك يېزۈقۈنۈ قوللانغان ، بۇ يېزۈق شەكۈل جەھەتتۈن قەدۈمقۈ شۈمالۈي ياۋروپا مۈللەتلۈرۈ ېۈشلەتكەن رۇنۈك يېزۈقۈغا ېوخشۈشۈپ كەتكەنلۈكتۈن تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈمۇ دېيۈلۈۋاتۈدۇ. ېورخۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ قاغانۈ قارا قاغان (مويونچۇر قاغان، مۈلادۈ 747-يۈلۈدۈن 759-يۈلۈغۈچە تەختتە ېولتۇرغان) مەڭگۈ تېشۈ مۇشۇ يېزۈقتا (تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ) خاتۈرۈلەنگەن. ېادەتتە تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ قەدۈمقۈ ېوتتۇرا شەرقتۈكۈ ېارامۈ يېزۈقۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتلۈك، بۇ خۈل يېزۈق ېالدۈ بۈلەن پارسلار ېارقۈلۈق ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ پارس تۈللۈق مۈللەتلەرگە تارقۈلۈپ ېاندۈن شۇلار ېارقۈلۈق تۈركلەرگە تارقالغان، دەپ قارالماقتا. تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ ھەرپ ۋە بوغۇم ېۆزېارا ېارۈلاش بولغان ېەبجەش يېزۈق بولۇپ، 38~40 ھەرپ بار، 5 ھەرپ ېارقۈلۈق 8 سوزۇق تاۋۇش ېۈپادە قۈلۈنۈدۇ؛ 8ېۈزۈك تاۋۇش جۈملۈدە كېلۈدۈغان فونېتۈك (تاۋۇش)مۇھۈتقا ېاساسەن ېۈككۈ يۈرۈش ېوخشاشمايدۈغان ھەرپ ېارقۈلۈق ېۈپادە قۈلۈنۈدۇ. سوزۇق تاۋۇش ھەرپلۈرۈ داېۈم جۈملە ېوتتۇرۈسۈ ۋە جۈملە ېاخۈرۈدا قۈسقۈراپ كېتۈدۇ. تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ ېادەتتە ېوڭدۈن سولغا يېزۈلۈدۇ. يەنسەي ۋادۈسۈدۈن بايقالغان تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈدۈكۈ مەڭگۈتاشلاردا سولدۈن ېوڭغا يېزۈلغانلۈرۈمۇ بار. سۆز-جۈملۈلەر ېادەتتە قوشچېكۈت (:) ېارقۈلۈق ېايرۈلغان(24). ېۇيغۇرلار ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ دەسلەپكۈ دەۋرۈدە تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈنۈ قوللانغان. ېۇيغۇرلار سوغدۈ يېزۈقۈ ېاساسۈدا يېڭۈ بۈر يېزۈق ېۈجاد قۈلغان، بۇ يېزۈق ېۇيغۇرلار ېۈلگۈرۈ قوللانغان باشقا يېزۈقتۈن پەرقلەندۈرۈلۈش ېۈچۈن ېادەتتە ېۇيغۇر يېزۈقۈ، دەپ ېاتالدۈ. ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ېۈشلۈتۈلۈشكە باشلۈغان دەۋرۈ توغرۈلۈق ېېنۈق يازما خاتۈرۈلەر يوق، ېەمما مۇېەييەنلەشتۈرۈشكە بولۈدۇكۈ، مۈلادۈ9-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈ-كەينۈگە ېاېۈت كۆپلۈگەن يازما ھۆججەتلەر مۇشۇ يېزۈقتا خاتۈرۈلەنگەن. ېۇيغۇر يېزۈقۈ كېيۈنكۈ بۈرنەچچە ېەسۈردە ېۈزچۈل تۈردە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ يېزۈقۈ بولۇپ، قاغانلۈقنۈڭ ېەمۈر-پەرمانلۈرۈ، دۈنۈي دەستۇرلار، پۇقرالار ېارا ېۈقتۈسادۈي ېېلۈم-بېرۈم ھۆججەتلۈرۈ، ېەدەبۈي ېەسەرلەر، تېببابەت ۋە دورۈگەرلۈككە ېاېۈت ۋەسۈقۈلەر قاتارلۈقلارنۈ خاتۈرۈلەشتە قوللۈنۈلغان. ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ باشقا تۈركۈي خەلقلەرنۈڭ مەدەنۈيۈتۈگۈمۇ خېلۈ زور تەسۈر كۆرسەتكەن. ېۇيغۇر يېزۈقۈ13-ېەسۈردۈن15-ېەسۈرگۈچە بولغان دەۋردە ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ(قۈفچاق خانلۈقۈ)، تۆمۈرۈيلەر ېۈمپېرۈيۈسۈ ۋە چاغاتاي خانلۈقۈنۈڭ يېزۈقۈ بولغان. 11-ېەسۈردۈكۈ مەشھۇر ېۇيغۇر مۇتەپەككۇرۈ، شاېۈرۈ يۈسۈف خاس ھاجۈپنۈڭ شاھانە ېەسۈرۈ«قۇتادغۇ بۈلۈگ» ناملۈق ېەسۈرۈنۈڭ 1439-يۈلۈ باشقۈلار تەرۈپۈدۈن مۇشۇ ېۇيغۇر يېزۈقۈدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخۈسۈ دەۋرۈمۈزگۈچە يېتۈپ كەلگەن. تۇرپان رايونۈدا بۇ يېزۈق 15-ېەسۈرگۈچە قوللۈنۈلغان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا گەنسۇ ېۆلكۈسۈنۈڭ جيۇچۇەندۈكۈ سېرۈق ېۇيغۇرلار رايونۈدا 17-ېەسۈردە كۆچۈرۈلگەن ېۇيغۇرچە«ېالتۇن ېۆڭلۈگ يارۇغ يالتۈراغلۈق قوپتا كۆتۈرۈلمۈش نوم ېۈلۈكۈ ېاتلۈغ نوم بۈتۈك»(«ېالتۇن يارۇق»)نۈڭ نۇسخۈسۈ تېپۈلدۈ. ېۇيغۇرلار قارلۇق قاتارلۈق قەبۈلۈلەر بۈلەن بۈرلۈشۈپ قۇرغان قاراخانۈيلار تەسەررۇپۈدا 10-ېەسۈردە ېۈسلام دۈنۈ قوبۇل قۈلۈنغاندۈن كېيۈن ېەرەب يېزۈقۈ ېاساسۈدۈكۈ خاقانۈيە تۈرك يېزۈقۈ قوللۈنۈلۈشقا باشلۈدۈ، بۇ كېيۈنكۈ دەۋردە چاغاتاي يېزۈقۈ شەكۈللۈنۈشۈنۈڭ مۇھۈم ېاساسۈ بولۇپ قالغان. ېۇيغۇر يېزۈقۈ قاراخانۈلاردۈمۇ قوللۈنۈلغان، بۇ يېزۈق ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ كۈچۈ ېاجۈزلۈشۈپ تاكۈ تۇرپان قاتارلۈق جايلار تەلتۆكۈس ېۈسلاملاشقانغا قەدەر قوللۈنۈلغان، 15-ېەسۈرگە كەلگەندە چاغاتاي يېزۈقۈ تەدرۈجۈي ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ېورنۈنۈ ېالغان. ېۇيغۇر يېزۈقۈ ھەرپلۈك يېزۈق بولۇپ، 19~20ھەرپتۈن تەركۈب تاپقان. ھەرپلەرنۈڭ باش ھەرپ، ېوتتۇرا ھەرپ ۋە ېاخۈرقۈ ھەرپتۈن ېۈبارەت ېوخشاشمۈغان شەكلۈ بولغان. دەسلەپتە ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېوڭدۈن سولغا توغرۈسۈغا يېزۈلغان بولسا، كېيۈنچە سولدۈن ېوڭغا تۈك(يۇقۈرۈدۈن تۆۋەنگە) يېزۈشقا ېۆزگەرتۈلگەن. ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېۆزۈنۈڭ خەتتاتلۈق شەكلۈگە ېاساسەن تېزيازما نۇسخۈسۈ، يازما نۇسخۈسۈ، نوم-سۇترا نۇسخۈسۈ ۋە ېويما مەتبەېە نۇسخۈسۈدۈن ېۈبارەت نەچچە خۈل شەكۈلدۈن تەركۈب تاپقان. ېادەتتە قوشچېكۈت(:) ياكۈ تۆتچېكۈت(::) تۈنۈش بەلگۈسۈ قۈلۈنغان. بەزۈ نوم-سۇترا يازما نۇسخۈلاردا داېۈم يۇقۈرۈقۈ تۈنۈش بەلگۈلۈرۈدۈن باشقا يەنە قۈزۈل، قارا چەمبەرلەرمۇ قوللۈنۈلغان. يېزۈق ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغاندۈن كېيۈنكۈ ھەرقايسۈ دەۋرلەردە ېۇيغۇرلار ېۆزۈنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. نەچچە ېەسۈرگە سوزۇلغان تارۈخۈي دەۋردە ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۈچكۈي قۈسۈمۈدۈكۈ ېالاقە قورالۈ بولۇپلا قالماستۈن يەنە ېۈزچۈل تۈردە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ تۈركۈي خەلقلەرنۈڭمۇ قوبۇل قۈلۈپ قوللۈنۈشۈغا ېېرۈشكەن. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر . ېېلۈ بۈلەن قاراخانۈيلار تەسەررۇپۈدۈكۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ ھەمدە خارەزۈم تۈركچۈسۈ ېەدەبۈي تۈلۈ (خاقانۈيە تۈركچۈسۈ بۈلەن خارەزۈم تۈركچۈسۈنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈ) موڭغۇل يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدە شەكۈللەنگەن ېوتتۇرا ېاسۈيا تۈركۈي ېەدەبۈي تۈلۈ بولغان چاغاتاي تۈلۈنۈڭ ېۈككۈ مەنبەسۈدۇر. ېۇيغۇر ېېلۈپبە جەدۋۈلۈ(1) (نوم-سۇترا نۇسخۈسۈ ېاساس قۈلۈنغان): ېۇيغۇر يېزۈقۈدا سوزۇق تاۋۇش o (ېو) ھەرپۈ بۈلەنu (ېۇ)ھەرپۈ ۋە ó (ېۆ) ھەرپۈ بۈلەن ú (ېۈ) ھەرپۈ تېكۈستتە پەرقلەندۈرۈلمۈگەن .o ھەرپۈنۈڭ كەينۈگە سوزۇق تاۋۇش ھەرپۈ y (ي) ھەرپۈنۈ قوشۇش ېارقۈلۈق ó بۈلەن ú ھەرپۈ ېۈپادە قۈلۈنغان. ó بۈلەن ú سوز - جۈملۈنۈڭ بۈرۈنچۈ بوغۇمۈدا يېرۈم سوزۇق تاۋۇش y ۋە ېۈزۈك تاۋۇش k ۋە g دۈن كېيۈن كەلسە u ياكۈ o لا يېزۈلۈپ يېرۈم سوزۇق تاۋۇش بولغانy چۈشۈپ قالغان (قۈسقارتۈلغان)؛ سۆز بېشۈ ياكۈ بۈرۈنچۈ بوغۇمدۈكۈ ېۈزۈك تاۋۇشتۈن كېيۈن (يېېرۈم سوزۇق تاۋۇشy ۋە ېۈزۈك تاۋۇشلاردۈن k بۈلەن g دۈن باشقۈلۈرۈ ) كەلگەن يېرۈم سوزۇق تاۋۇش ھەرپۈ y قۈسقارتۈلمۈغان.ېۈزۈك تاۋۇشلاردۈن b(ب) ھەرپۈ بۈلەن p (پ)ھەرپۈ شەكۈلدە ېوخشاش بولۇپ، پەرقلەندۈرۈلمۈگەن. ېۈزۈك تاۋۇشلاردۈن s (س)ھەرپۈ بۈلەنš(ش) ھەرپۈ شەكۈل جەھەتتۈن ېوخشاش بولسۈمۇ ېەمماš نۈ ېۈپادە قۈلۈدۈغان ھەرپنۈڭ باشقا بۈر ېۆزگەرگەن شەكلۈ بولغان، يەنۈ s نۈڭ ېوڭ تەرۈپۈگە ېۈككۈ چېكۈت قويۇش ېارقۈلۈق ېۈپادە قۈلغان. q (ق) ھەرپۈ بۈلەن γ (غ) ھەرپۈ شەكۈل جەھەتتۈن پەرقلەندۈرۈلمۈگەن بولسۈمۇ ېەمما q نۈڭ يەنە بۈرخۈل ېۆزگۈرۈش شەكلۈ بولغان، يەنۈ qنۈڭ سول تەرۈپۈگە ېۈككۈ چېكۈت ياكۈ بۈر سۈزۈق قوشۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈگەن .سۆز ېوتتۇرۈسۈدا ۋە سۆز ېاخۈرۈدا كەلگەن i(ېۈ) بۈلەن y (ي)تاۋۇشۈ يېزۈقتا پەرقلەندۈرۈلمۈگەن. 4. ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈ [align=justify]ېۇيغۇرلار قەدۈمقۈ شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈ ېۆزېارا ېۇچرۈشۈدۈغان غەربۈي يۇرتتا ياشۈغان ، قەدۈمقۈ جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈ ، ھۈندۈستان مەدەنۈيۈتۈ ، پارس – ېەرەب مەدەنۈيۈتۈ، تۈرك ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ ۋە ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈ بۈلەن بۇ يەردە ېۆزېارا تەسۈر كۆرسۈتۈشكەن. مانامۇشۇنداق مەدەنۈيەت مۇھۈتۈدا ېۇيغۇرلار شەرق بۈلەن غەربنۈڭ تۈرلۈك مەدەنۈيەت جەۋھەرلۈرۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ، مول ېالاھۈدۈلۈككە ېۈگە ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈنۈ شەكۈللەندۈرۈپ ۋە راۋاجلاندۇرۇپ، شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدا مەدەنۈيەت تارقۈتۈش ۋە ېالماشتۇرۇشقا مۇھۈم تۆھپۈلەرنۈ قوشقان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلشۇناسلۈق جەھەتتۈكۈ مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈ كۈشۈلەرنۈ بەكرەك جەلپ قۈلۈدۇ. ۋېي-جۈن دەۋرۈدۈن سۈي-تاڭ دەۋرۈگۈچە بولغان غەربۈي يۇرتتا بۇددۈزم تازا روناق تاپقان، ېۈدۇققۇت، كۈسەن، سۇللاغ(كاشۈغەر يېڭۈشەھەر)، ېۇدۇن (خوتەن) قاتارلۈق جايلار ېەينۈ زاماندا بۇددا مەدەنۈيۈتۈنۈڭ مەركەزلۈرۈدۈن ېۈدۈ. ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈن غەربكە نوم ېۈستەپ كەلگەن فاشيەن، شۇەنزاڭ، يۈجۈڭ قاتارلۈق راھۈبلار بۇددۈزمنۈڭ جۇڭگودۈكۈ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن غايەت زور تۆھپە قوشقان. توخارۈستان، ېارساك (بۇخارا)، كانجۇت (سوغدۈيانا)، ھۈندۈستان قاتارلۈق ېەللەردۈن شەرققە كېلۈدۈغان راھۈبلارنۈڭ ېايۈقۈ ېۈزۈلمۈگەن، ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خان جەمەتۈ ۋە بۇددا دۈنۈ ساھەسۈنۈڭ تەكلۈبۈگە بۈناېەن جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ جايلۈرۈغا بۇددا ېەقۈدۈلۈرۈنۈ تەرجۈمە-تەرغۈب قۈلۈشقا كەلگەن بولسا، يەنە بەزۈلۈرۈ ېۆز ېالدۈغا جاھان كېزۈپ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ بۇددا دۈنۈ ساھەسۈدۈكۈلەر بۈلەن بۇددا ېەقۈدۈلۈرۈ ھەققۈدە تەجرۈبە ېالماشتۇرۇش باھانۈسۈدە ھۈندۈستان ۋە غەربۈي يۇرتنۈڭ بۇددا دەستۇرلۈرۈ، ېۈلمۈي نۇجۇم ېۈلمۈ (ېاسترونومۈيە ېۈلمۈ)، تەقۋۈمچۈلۈك ېۈلمۈ(كالېندارچۈلۈق ېۈلمۈ)، تلشۇناسلۈق ېۈلمۈ، تېبابەت ېۈلمۈ، ېاسترولوگۈيە ېۈلمۈ(يۇلتۇزلارنۈڭ جايلۈشۈشۈغا قاراپ كېلەچەككە پال ېېچۈش ېۈلمۈ) قاتارلۈقلارنۈ تارقۈتۈش ېۈچۈن جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ جايلۈرۈغا كەلگەن. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ نۇرغۇن كۈشۈلەر بۇددا دۈنۈنۈڭ جۇڭگوغا تارقۈلۈشۈدا ېالاھۈدە تۆھپە ياراتقۈنۈ ېۈچۈن تارۈخ سەھۈپۈسۈدۈن ېورۇن ېالغان. مەسۈلەن ېەنەتكەكنۈڭ ېوتتۇرا قۈسۈمۈدۈن(ېوتتۇرا ھۈندۈستاندۈن) كەلگەن سرامانالاردۈن(راھۈبلاردۈن) كاسياپاماتانگا، دۈھارماراتنا، دۈھارماراكسا، غەربۈي يۇرت راھۈبلۈرۈدۈن جۇدالۈ، سروكاشا، سېخار، ېارساكتۈن(بۇخارادۈن) كەلگەن پارتھاماسۈرس، كۈسەنلۈك كومراجۈۋا، شۈمالۈي ېەنەتكەكلۈك(شۈمالۈي ھۈندۈستانلۈق) بۇددۈرۇتچۈ، سۇللاغلۈق(كاشۈغەرلۈك) خۇيلان، ھۈندۈستانلۈق مۇنەججۈم( ېاسترونومۈيە ېالۈمۈ) كاسياپا، گاېۇتاما، شاھزادە كومارا قاتارلۈقلار جۇڭگونۈڭ بۇددا دۈنۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشۈدا ېالاھۈدە تۆھپە قوشقان ھۈندۈستان ۋە غەربۈي يۇرتلۇق راھۈبلاردۇر. ېۇلار بۇددا نوملۈرۈنۈ كۆپلەپ تەرجۈمە قۈلۈش ېارقۈلۈق بۇددا ېەھكاملۈرۈ ۋە بۇددا تەلۈماتلۈرۈنۈ ېۇيغۇر يېرۈ ۋە جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ رايونلۈرۈغا تارقۈتۈپلا قالماستۈن بەلكۈ قەدۈمقۈ ھۈندۈستان، ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈنۈمۇ ېۇيغۇر يېرۈ ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە تارقۈتۈپ، قەدۈمقۈ جۇڭگونۈڭ تۈلشۇناسلۈقۈ ېۈچۈن مۇھۈم تەسۈر كۆرسەتكەن. قەدۈمقۈ ھۈندۈستاندا تۈلشۇناسلۈق ناھايۈتۈ تەرەققۈي قۈلغان، براھمان مۇرۈتلۈرۈ نوم-سۇترالارنۈڭ مۇكەممەللۈكۈ ۋە توغرۈلۈقۈنۈ ساقلاپ قېلۈش ېۈچۈن ېۇلار نوم-سۇترالارنۈ ېېغۈزدۈن قۇلاققا يەتكۈزۈپ ېوقۇشتا قاتتۈق تەدبۈر قوللۈنۈپ، يېزۈق، فونېتۈكا(تاۋۇش) ۋە گرامماتۈكا ېۈستقدە ېۈزدۈنۈشكە ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۆت خۈل ماھارۈتۈنۈڭ بۈرۈ بولغان «ېاۋاز ماھارۈتۈ» يەنۈ تۈلشۇناسلۈققا ېاېۈت بۈلۈمۈ مۇشۇنداق ېۈجتۈھات بۈلەن ېۈزدۈنۈش نەتۈجۈسۈدە تەرەققۈي قۈلغان. قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۈلشۇناسلۈق نەزەرۈيۈسۈدە فونېتۈكا، سۆز يۈلتۈزۈ (سۆز تومۇرۈ)، سۆز تۈرلۈگۈچۈ قوشۇمچۈلار، سۆزياسۈغۇچۈ ېالدۈ قوشۇمچۈلار، سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈ، ياسالما سۆز ۋە بۈرۈككەن سۆزلەر ناھايۈتۈ ېەتراپلۈق ھەم ېۈنچۈكە تەھلۈل قۈلۈنغان. ھۈندۈستانلۈق تۈلشۇناس پانۈنۈ(Panini)قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۈلشۇناسلۈقۈنۈ سۈستېمۈلۈق يەكۈنلەپ زور مۇۋەپپەقۈيەت قازانغان ېەسۈرۈ«پانۈنۈ گرامماتۈكۈسۈ» نۈ يېزۈپ چۈقۈپ، كېيۈنكۈ ېەسۈرلەردۈكۈ تۈلشۇناسلۈققا ناھايۈتۈ زور تەسۈر كۆرسەتكەن. ھۈندۈستان تۈلشۇناسلۈقۈدۈكۈ فونېتۈكاغا ېاېۈت بۈلۈملەرنۈڭ قەدۈمقۈ جۇڭگونۈڭ فونېتۈكا ېۈلمۈغا بولغان تەسۈرۈ ناھايۈتۈ زور بولغان. شەرقۈي خەن سۇلالۈسۈدۈن كېيۈن بۇددا نوملۈرۈنۈڭ تەرجۈمە قۈلۈنۈپ جۇڭگوغا كۈرۈشۈگە ېەگۈشۈپ خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ ېۈلۈم ساھەسۈدە تارقالغان«سۈددام» سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ قولدۈن قولغا ېۆتۈپ شەكۈللەنگەن سوزۇق تاۋۇش ۋە ېۈزۈك تاۋۇش بوغۇم جەدۋۈلۈدۇر. «سۈددام» جۇڭگوغا كۈرگەندۈن كېيۈن بۇددا دۈنۈ ساھەسۈدۈكۈلەرلا سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ فونېتۈكا قانۇنۈيۈتۈنۈ چوڭقۇر تەتقۈق قۈلۈش ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈپ قالماستۈن بەلكۈ ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر، زۈيالۈيلار ۋە ېەدۈبلەرمۇ «سۈددام»تەلۈماتۈغا ېالاھۈدە كۆڭۈل بۆلدۈ. ھازۈر بۈزگۈچە يېتۈپ كەلگەن ېەڭ بالدۇرقۈ سانسۈكرۈتچە كۈتاب«سۈددام تەلەپپۇزۈ دەستۇرۈ» بولۇپ، تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ تاڭ دېزوڭ دەۋران سۈرگەن جېنگۇەن سەلتەنەتۈ مەزگۈللۈرۈدە(مۈلادۈ 785~805-يۈللۈرۈ) يېزۈلغان، دېمەك تاڭ دەۋرۈدۈكۈلەر «سۈددام» شەكلۈ(ېۈزۈك تاۋۇش ھەرپلۈرۈ) نۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان ھەمدە تۈبەت يېزۈقۈ ھەرپلۈرۈ تۈزۈسلۈرۈ بويۈچە خەنزۇ يېزۈقۈغا ھەرپ ېۈجاد قۈلۈشقان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا دۇنخۇاڭدۈن بايقالغان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدۈن مۇشۇنۈڭغا ېاېۈت ېۈككۈ پارچە كەمتۈك جۈلد تېپۈلدۈ، بۇنۈڭ بۈرۈ «30ھەرپكە تەۋە مۈساللار»، يەنە بۈرۈ«شوۋۋېن قاپۈيەلۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ»دۈن ېۈبارەت. «سۈددام» تەلۈماتۈنۈڭ تەسۈرۈدە، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇلار رايونۈدا تەڭداش قاپۈيەشۇناسلۈق ېۈلمۈ بارلۈققا كېلۈپ، تەڭداش قاپۈيە قوللانمۈلۈرۈ يېزۈلغان. تاڭ دەۋرۈدە، ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر خەنزۇ تۈلۈنۈڭ ېوقۇلۇش تەلەپپۇزۈغا ېالاھۈدە ېېتۈبار بەرگەن، بۇددا ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ بولسا «قاپۈيە ېۈلمۈنۈ ېېتۈكاپتا ېولتۇرۇپ، پۈتۈن ېەقۈل-ېۈدراكۈنۈ يۈغۈپ ېۆگۈنۈپ»، سانسۈكرۈت، خەنزۇ يېزۈقۈنۈڭ تاۋۇش قۇرۇلمۈسۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. مەسۈلەن تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدۈكۈ راھۈب يۈجۈڭ يازغان«سانسۈكرۈتچە-خەنزۇچە مۈڭ سۆزلۈك ماقالۈلەر»(25)، چۇەنجېننۈڭ «سانسۈكرۈتچە-خەنزۇچە ماقالۈلەر»نۈڭ ھەممۈسۈ خەنزۇچە-سانسۈكرۈتچە سېلۈشتۇرمۈسۈ بولغان سانسۈكرۈتچە ېوقۇشلۇق. «سۈددام» تەلۈماتۈ يەنە داۋاملۈق شەرققە تارقۈلۈپ ياپونۈيەگۈچە بارغان، 8-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا، ياپونۈيەلۈك راھۈب ېەنرەن 880-يۈلۈ (ياپونۈيە يۇەنچۈڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 4-يۈلۈ) يازغان 8جۈلدلۈق «سۈددام دەستۇرۈ»دا سانسۈكرۈت يېزۈقۈ ھەرپلۈرۈنۈڭ شەكلۈ، تەرتۈپۈ، ېوقۇلۇش تەلەپپۇزۈ ھەمدە ھەرپنۈ زورلاپ قوشۇشنۈڭ ېەھمۈيۈتۈ قاتارلۈقلار تەپسۈلۈي بايان قۈلۈنغان(26). جۇڭگونۈڭ بۇددا راھۈبلۈرۈ بۈلەن زۈيالۈيلۈرۈ سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈلۈق ترانسكرۈپسۈيە قاېۈدۈسۈدۈن ېۈلھاملۈنۈپ خەنزۇچە خەتلەرنۈ ترانسكرۈپۈسۈيە قۈلۈپ يېزۈشتا قوللۈنۈلۈدۈغان ترانسكرۈپسۈيە قاېۈدۈسۈنۈ ېۈجاد قۈلغان(27). سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ جېڭ چياۋ يازغان«ېومۇمۈي تەزكۈرە»36-جۈلدۈنۈڭ «7 تاۋۇشنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ» دە : « يەتتە خۈل تۈپ تاۋۇشتۈن تەركۈب تاپقان ېوقۇش ھەرپۈ غەربۈي يۇرتتا بارلۈققا كېلۈپ كېيۈنچە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە كۈرگەن، ھۈندۈستانلۈق راھۈبلار بۇ ېوقۇش ېۇسۇلۈدۈن پايدۈلۈنۈپ دۇنيا مۈقياسۈدا دۈن تارقۈتۈش يۈزۈسۈدۈن بۇ كۈتابنۈ يېزۈپ چۈققان. گەرچە ناھايۈتۈ مۇرەككەپ بولغان تۈپتۈن ېوخشۈمايدۈغان تۈللار بۈلەن تەرجۈمە قۈلۈنۈپ چۈشۈنۈش بەك قۈيۈن بولسۈمۇ ېەمما خەتنۈڭ ېوقۇلۇشۈ ۋە مەناسۈ بويۈچە تارقالغان، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك راھۈبلۈرۈ مۇشۇنۈڭغا ېاساسەن يەتتە خۈل تاۋۇشنۈ قايتۈدۈن سېلۈشتۇرۇپ 36 خۈل ېەڭ ېاساسۈي ېوقۇش ېۇسۇلۈنۈ بەلگۈلەپ چۈققان، جاراڭسۈز تاۋۇش، يېنۈك تاۋۇش، جاراڭلۈق تاۋۇش، تۈترەڭگۈ تاۋۇش قاتارلۈقلار ېۆز قانۇنۈيۈتۈ بۈلەن ېالەمدۈكۈ بارلۈق شەيېۈلەر چۈقارغان تاۋۇشنۈ ېۈپادە قۈلغۈلۈ بولۈدۇ» دەپ يازغان بولسا يەنە 64-جۈلدنۈڭ «دەسلەپ ېۆگەنگۈچۈلەرېۈچۈن تاۋۇش ۋەزنۈ»دە« ېوقۇلۇش بەلگۈسۈ بۈلەن تاۋۇش بەلگۈلەش غەربۈي يۇرتتۈن كۈرگەن بولۇپ، ېۇزۇندۈن بېرۈ داۋام قۈلۈپ كەلگەن 14 خەت بۈلەن بارلۈق تاۋۇشنۈ ېۈپادۈلەش ېۇسۇلۈدۇر، قوللۈنۈلغان يېزۈق (ېوقۇلۇش بەلگۈسۈ) ناھايۈتۈ ېۈخچام بولسۈمۇ ېەمما ېۈپادە قۈلغان تاۋۇشلار ناھايۈتۈ كۆپ بولغان، بۇ براھمان دەستۇرۈ، دېيۈلۈدۇ، ھالبۇكۈ تاۋۇشقا بەلگە قويۇش ېۇسۇلۈنۈ مۇكەممەل ، دەپ كەتكۈلۈمۇ بولمايدۇ، سەل كېيۈنرەك 36ېوقۇلۇش بەلگۈسۈ ھەرپۈ بارلۈققا كەلگەندۈن كېيۈنلا ېوقۇلۇش بەلگە سۈستېمۈسۈ ۋە ېۇنۈڭ نەزەرۈيەسۈ ېاندۈن مۇكەممەللەشتۈ» دەپ يازغان. بۇددا نوملۈرۈنۈڭ تەرجۈمە قۈلۈنۈشۈ بۇددا ېۈدۈيۈسۈ، بۇددا تەلۈماتۈنۈڭ تارقۈلۈش ېاساسۈ. شۇڭا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ بۇددا ھەقۈقۈتۈگە ېېرۈشۈش ېۈچۈن بەس-بەستە سانسۈكرۈت تۈلۈنۈ ېۈجتۈھات بۈلەن تەتقۈق قۈلۈپ، سانسۈكرۈت تۈلۈدۈن ناھايۈتۈ كۆپ مۇھۈم بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغان. زور مۈقداردۈكۈ سانسۈكرۈتچە بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈڭ ېۇيغۇر يەرلۈرۈگە تارقۈلۈشۈ ۋە سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈرۈغا كۈرۈشۈ بۇدددا دۈنۈنۈڭ سانسۈكرۈتچە ېەسلۈي دەستۇرلۈرۈنۈ ېۇيغۇر بۇددۈستلۈرۈ ېۈچۈدە كەڭ تارقۈلۈشۈغا ېاساس يارۈتۈپ بېرۈپلا قالماستۈن بەلكۈ ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈنۈ ېۆگۈنۈش پۇرسۈتۈگۈمۇ ېېرۈشتۈردۈ. 10-ېەسۈردۈن كېيۈن ېۈسلام دۈنۈنۈڭ كۈرۈشۈگە ېەگۈشۈپ ېەرەب تۈلشۇناسلۈقۈمۇ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە قاراخانۈلار تەۋەلۈكۈگە ھەم ېۇيغۇر يەرلۈرۈگە تارقالدۈ. كاشۈغەرۈيەنۈڭ ېۈلۈم-پەن ۋە مەدەنۈيۈتۈدە مۈسلۈ كۆرۈلمۈگەن دەرۈجۈدە گۈللۈنۈش بارلۈققا كەلدۈ، مەكتەبلەردە «قۇرېان كەرۈم»، ھەدۈس، ېەرەب تۈلۈ، پارس تۈلۈ، ېۈسلام ېەقۈدۈلۈرۈ نەزەرۈيۈسۈ، ېۈسلام قانۇنشۇناسلۈقۈ، ماتۈماتۈكا ۋە ېۈلمۈي نۇجۇم(ېاسترونومۈيە) دەرسلۈرۈ ېۆتۈلدۈ. نەتۈجۈدە تۈرك ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ روناق تېپۈپ، تۈلشۇناسلۈققۈمۇ يۈكسەك ېەھمۈيەت بېرۈلدۈ. بۇ مەزگۈللەردە بۈر تۈركۈم مەشھۇر ېالۈملار ېارقا-ېارقۈدۈن مەيدانغا كەلدۈ، ېۇلار ېۈسلام ېەقۈدۈلۈرۈگە ېاېۈت ېەسەرلەرنۈ تەرجۈمە قۈلۈپ ۋە شەرھلەپ، ېۆلمەس ېەدەبۈي ېەسەرلەرنۈ ېۈجاد قۈلۈپ، نۇرغۇن تېببۈي، ېاسترونومۈيە ېەسەرلۈرۈنۈ يېزۈپ ۋۇجۇدقا چۈقاردۈ، يەنە تېخۈ شۇ چاغدۈكۈ تۈللار ېۈستۈدە نەق مەيداننۈ تەكشۈرۈپ، تۈركۈي تۈللار ۋە شېۋۈلەرنۈ توپلاپ، شۇ زاماندۈكۈ تۈلشۇناسلۈق نەزەرۈيەسۈ بويۈچە تۈركۈي تۈللارنۈڭ قۇرۇلمۈسۈنۈ ېومۇمۈيۈزلۈك تەتقۈق قۈلدۈ. 11-ېەسۈردۈكۈ ېۇيغۇر ېالۈمۈ مەھمۇد كاشۈغەرۈ دەل شۇلارنۈڭ بۈيۈك ۋەكۈلۈدۇر. كاشۈغەر شەھۈرۈدە تۇغۇلغان مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ بوۋۈسۈ ۋە ېاتۈسۈ قاراخانۈيلار خانۈدانلۈقۈنۈڭ خانزادۈلۈرۈدۈن بولۇپ، قاراخانۈلار ھاكۈمۈيۈتۈنۈ تۈكلۈگەن ھارون بۇغراخانلار جەمەتۈنۈڭ ېەۋلادۈ. بالۈلۈقۈ ۋە ياشلۈقۈدا ېۆز يۇرتۈدا ياخشۈ تەربۈيە كۆرگەن مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېەينۈ زاماندۈكۈ ېۈسلام مەدەنۈيەت مەركۈزۈ بولغان باغدادقا بارغان ھەمدە كېيۈنچە تۈركۈي قەۋملەر ېولتۇراقلاشقان يۇرتلارنۈ ېارۈلاپ چۈققان، تارۈم ېويمانلۈقۈ، يەتتەسۇ ۋادۈسۈ، ېۈلۈ يايلاقلۈرۈ، ماۋارراېۇننەھر، دەشتۈ قۈفچاق تۈركۈي قەۋملۈرۈ ېارۈسۈدا تۈركۈي تۈللارنۈڭ ھەرقايسۈ تارماقلۈرۈ ۋە شېۋۈسۈنۈ نەچچە يۈللاپ نەق مەيداندا تەكشۈرۈپ، زور مۈقداردۈكۈ تۈل، تارۈخ، ېەل ېېغۈز ېەدەبۈياتۈ، جۇغراپۈيە ۋە ېۆرپ-ېادەتكە ېاېۈت ماتېرۈياللارنۈ توپلاپ، 1074-يۈلۈ يەنۈ ھۈجۈرۈيە 464-يۈلۈ قامۇس كەبۈ شاھانە ېەسەر «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈ تاماملۈدۈ. مەھمۇد كاشۈغەرۈ تەكشۈرۈپ ماتېرۈيال توپللاشتۈن بۇرۇن ېەتراپلۈق تۈلشۇناسلۈق نەزەرۈيۈسۈنۈ ېۈگۈلەپ، ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ ېۈلمۈي ساپا ھازۈرلۈغان، شۇڭا ېۇ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان ھەرقايسۈ تۈركۈي تۈللارنۈڭ فونېتۈكا ۋە سۆزلۈكلۈرۈنۈ توغرا خاتۈرۈلۈگەن، ھەتتا ېۇنۈڭ «دۈۋان»دۈكۈ فونېتۈكا ۋە گرامماتۈكا ېۈستۈدە يۈرگۈزگەن تەھلۈل-يەكۈنلۈرۈ، تۈركۈي تۈللار ېۈستۈدۈكۈ ېاجايۈب چوڭقۇر ۋە ېەتراپلۈق تەتقۈقاتۈ ھازۈرغا قەدەر يۈگانۈلۈقۈ بۈلەن ناھايۈتۈ زور ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە. مەھمۇد كاشۈغەرۈ بۇ لۇغەتنۈ تۈزۈشتۈن بۇرۇن ېەرەب تۈلشۇناسلۈقۈ ۋە لۇغەت تۈزۈش جەھەتتۈكۈ نەزەرۈيە ھەم ېەمەلۈيۈتۈ ھەققۈدە ېەتراپلۈق ھەم چوڭقۇر بۈلۈمگە ېۈگە بولغان. ېۇ ېەرەبلەرنۈڭ لۇغەت تۈزۈش جەھەتتۈكۈ ېۇسۇلۈ ۋە تەجرۈبۈسۈ ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈپ، كۆپ تەرەپلەردۈكۈ ېارتۇقچۈلۈقلارنۈ قوبۇل قۈلغان. «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»8جۈلدقا بۆلۈنگەن بولۇپ، ھەربۈر جۈلدۈ يەنە ېالدۈنقۈ ۋە كېيۈنكۈ دەپ ېايرۈمچە ېۈككۈ جۈلدقا يەنۈ ېۈملۈق(静词) ۋە پېېۈلغا ېايرۈلغان، بۇ ېايرۈمچە جۈلد يەنە كۆرسەتكۈچكە(门)ېايرۈلغان، ھەربۈر كۆرسەتكۈچتۈكۈ سۆزلۈكلەر سۆزدۈكۈ ھەرپنۈڭ ېاز-كۆپلۈكۈ بويۈچە يەنە ېۈككۈ ھەرپلۈك سۆزلەر، ېۈچ ھەرپلۈك سۆزلەر، تۆت ھەرپلۈك سۆزلەر قاتارلۈق تۈرلەرگە ېايرۈلغان. ھەربۈر تۈردۈكۈ سۆزلەر يەنە سۆزتۈركۈمۈ(سۆزقۇرۇلمۈسۈ ۋەشەكلۈ) ۋە سۆز ېالاھۈدۈلۈكۈ بويۈچە تۈزۈلغان. مۇېەللۈپ ھەربۈر سۆزنۈڭ تاۋۇشۈنۈ ېۈمكان قەدەر توغرا شەرھلەپ بەرگەن، «دۈۋان»دا تۈركۈي تۈللارنۈڭ گرامماتۈكۈسۈ، سۆزياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ ۋە فونېتۈكۈسۈغا ېاېۈت چۈشەنچە، ېۈزاھات ۋە سېلۈشتۇرمۈلار ېالاقۈدار باب-پاراگراف ۋە سۆزلەرنۈڭ كەينۈگە بېرۈلگەن ؛ قەدۈمقۈ ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن باشقا تۈركۈي قەۋملەر تۈلۈنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق ھالەتلۈرۈنۈ تەھلۈل قۈلۈش ۋە سېلۈشتۇرۇش جەھەتتە ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە يەتكەن. ېۇيغۇر تۈلۈ ھەققۈدە توختالغاندا مەھمۇد كاشۈغەرۈ «دۈۋان»نۈڭ كۈرۈش سۆز قۈسۈمۈدا: «ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلۈ ساپ تۈركچۈدۇر،ېۇلارنۈڭ ېۈچكۈي قۈسۈمدا ېۆزېارا قوللۈنۈدۈغان يەنە بۈر تۈلۈ بار. (ېۇلار) بۈرخۈل تۈرك يېزۈقۈ قوللۈنۈدۇ، بۇ يېزۈق 25ھەرپتۈن تۈزۈلگەن، باشتا ېېيتۈپ ېۆتكۈنۈمدەك ېۇلار بۇ يېزۈق بۈلەن يازۈدۇ، ېۇلارنۈڭ چۈننۈڭكۈگە (جۇڭگونۈ دېمەكچۈ)ېوخشاپ كېتۈدۈغان يەنە بۈر يېزۈقۈ بار، ېۇلار بۇخۈل يېزۈقتا ېۈمزا قويۈدۇ ياكۈ تۈزۈملايدۇ. كاپۈرلار ۋە چۈنلۈقلاردۈن باشقۈلار بۇ يېزۈقۈنۈ بۈلمەيدۇ»(28).بۇ يەردۈكۈ«چۈنلۈقلارنۈڭكۈگە ېوخشاپ كېتۈدۈغان يېزۈق» خەنزۇ يېزۈقۈ. دۇنخۇاڭ ۋە تۇرپان رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا خەنزۇ تۈل-يېزۈقۈ مۇھۈم تۈل-يېزۈق بولغان، نۇرغۇن ېۇيغۇر راھۈبلار خەنزۇ تۈل-يېزۈقۈنۈ پۇختا ېۈگۈلۈگەن. ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ يەنە خەنزۇ يېزۈقۈنۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ ھەرپۈ بۈلەن ترانسكرۈپسۈيە قۈلغان، بۇ رايوندۈن بايقالغان ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ھەرپۈ بۈلەن ترانسكرۈپسۈيە قۈلۈنغان خەنزۇچە بۇددا نوملۈرۈدۈن«تەڭرۈ ېۈبادەتخانۈسۈدۈكۈ قۇت ېاتلۈغ نوم»بۈلەن«ېېتۈكاپتۈكۈ بۈكسۇ(راھۈب)» ھازۈر روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ شەرقشۇناسلۈق تەتقۈقات ېورنۈنۈڭ سانكت-پېتۈربۇرگ شۆبۈسۈدە ساقلانماقتا(29). غەربۈي يۇرتتۈكۈ ېۆزېارا سۈڭۈشۈپ كەتكەن تۈرلۈك تۈلشۇناسلۈق تەلۈماتۈنۈڭ تەسۈرۈدە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ۋە دۇنخۇاڭدۈكۈ ېۇيغۇرلارمۇ ېۇيغۇر تۈلۈغا ېاېۈت بۈلۈملەرنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرغان. ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە بۇددا دۈنۈغا ېاېۈت يازما يادۈكارلۈقلار ېۈچۈدە ېۆزگۈچە بۈرخۈل مەزمۇندۈكۈ يازما يادۈكارلۈق ېالاھۈدە دۈققەتكە سازاۋەردۇر، بۇ خۈل يازما يادۈكارلۈقلاردا ېۇيغۇرچە تېكۈست ېارۈلۈرۈغا خەنزۇچە خەت يېزۈلغان ېەھۋال داېۈم ېۇچرايدۇ. ھازۈرغۈچە ېېلان قۈلۈنغان يازما يادۈكارلۈقلار تەھلۈلۈدۈن قارۈغاندا، خەنزۇچە خەتلەرنۈ قۈستۇرۇپ يېزۈش ھادۈسۈسۈ خەنزۇچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان ېۇيغۇرچە يازما يادۈكارلۈقلاردۈلا ېۇچرايدۇ. بۇ تۈردۈكۈ يازما يادۈكارلۈقلاردا خەنزۇچە خەتلەرنۈڭ تېكۈستتۈكۈ رولۈ ۋە ېورنۈ بۈرنەچچە تۈرگە بۆلۈنۈدۇ. بۇنۈڭ ېۈچۈدە خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇلغان بۈرتۈردۈكۈ خەنزۇچە خەت ېۇيغۇرچە تېكۈست مەزمۇنۈنۈڭ ېايرۈلماس بۈر تەركۈبۈ بولۇپ قالغان. مەسۈلەن، ېۇيغۇرچە«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە» بۈلەن «تۈلاۋەتتۈكۈ بۇدساتۋا» قاتارلۈقلاردا بۇ ھال كۆپ ېۇچرايدۇ. ېۇيغۇرچە«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»نۈڭ ھازۈر سارقلۈنۈۋاتقۈنۈ كەمتۈك بۈر بەت بولۇپ، باشقا ېۇيغۇرچە يازما يادۈكارلۈقلار بۈلەن بۈرلۈكتە تۈپلەنگەن، 1907-يۈلۈ مارك ېاۋرېل شتايۈن (سۈتەيۈن) دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈنۈڭ نوم ساقلاش خانۈسۈدۈن ېېلۈپ كەتكەن، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتۈدۇ. بۇ ېۇيغۇرچە يازما يادۈكۈارلۈقنۈڭ مەزمۇنۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا دۈنۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ ېوتتۇرا ېەسۈردۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈمۇ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە. «ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»نۈڭ بۇ كەمتۈك بېتۈدە جەمېۈي 13 قۇر ېۇيغۇرچە خەت بولۇپ، ېۇيغۇرچە قۇر ېۈچۈگە 127خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈلغان. بۇ خەنزۇچە خەتلەر بۈلەن ېۇيغۇرچە خەتلەر ېۇلاپ يېزۈلغان بۇ كەمتۈك بەتتە خەنزۇچە خەت تەرجۈمۈسۈز بولۇپ، ېۇيغۇرچە جۈملۈنۈڭ ېايرۈۋەتكۈلۈ بولمايدۈغان تەركۈبۈي قۈسۈمۈ بولغان، يەنۈ خەنزۇچە خەتنۈڭ ېارقۈسۈغا ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ گراماتۈكا تەركۈبۈنۈ ېۇلاپ يازغان، بۇنداق تېكۈستتە خەنزۇچە خەت ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ ېۈسۈم ، تۈپ سۆز قاتارلۈقلارنۈڭ رولۈنۈ ېوينۈغان، خەنزۇچە خەتنۈڭ كەينۈگە ېۇلاپ يېزۈلغان ېۇيغۇرچە خەت بولسا ېاشۇ ېۈسۈمنۈڭ كەينۈگە ېۇلانغان قوشۇمچە ياكۈ كۆپلۈكنۈڭ رولۈنۈ ېوينۈغان، بەزۈلۈرۈدە ېالماش ېۈسۈم تەۋەلۈك قوشۇمچۈسۈ ۋە سۈپەت ياسۈغۇچۈ تەركۈبلەر قاتارلۈق گراماتۈكۈلۈق ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە تەركۈبلەرنۈڭ ېورنۈدا كەلگەن. مەسۈلەن، (ېۈككۈنچۈ قۇر) 无病__ tag، بۇيەردە بۇ خەنزۇچە خەت ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ«ساق،ساغلام»دېگەن سۆز يۈلتۈزۈنۈڭ ېورنۈدا كەلگەن(شۇ كەمتۈك يازما يادۈكارلۈقنۈڭ 2-قۇرۈدا)؛ 根_ lar، (4-،9-قۇردا)، بۇ خەنزۇچە خەت «يۈلتۈز»دېگەن سۆزنۈڭ ېورنۈدا كەلگەن؛ يەنە مەسۈلەن 良药-tag(4-قۇر)، 惭愧-ta 6-قۇر، 相应-intin (6-،13-قۇر)، 水-tin (7-قۇر)، 色-li (7-قۇر)، 心-taki (7-قۇر)، 喻-I (10-قۇر)، 毒药-tag(10-قۇر)، 无记-ning(13-قۇر)، 等起-si(13-قۇر) قاتارلۈق خەنزۇچە خەتلەر تېكۈستتە ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز يۈلتۈزۈ ياكۈ تۈپ سۆزنۈڭ ېورنۈنۈ ېالغان، بۇ خەتلەر ېۈپادۈلۈگەن مەنا ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزنۈڭ ېۈپادۈلۈمەكچۈ بولغان مەناسۈ بۈلەن ېوخشاش، دېمەك، خەنزۇچە خەتلەر شەكۈل ۋە گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدار جەھەتتە ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتتە بولغان. بۇ كەمتۈك يازما يادۈكارلۈق بېتۈدۈن شۇنۈ بايقايمۈزكۈ، ېۇيغۇرلارنۈڭ خەنزۇچە خەتلەرگە ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق تەركۈبلەرنۈ قوشۇپ يېزۈش تەھلۈلۈ ھازۈرقۈ زامان تۈرك تۈلشۇناسلۈقۈنۈڭ تۈپ پرۈنسۈپلۈرۈغا ېۇيغۇن. (7-رەسۈم 81~82-بەتلەرگە چۈشسە مۇۋاپۈق). يەنە مەسۈلەن، پېللۈېوت ساقلۈغان يادۈكارلۈقلار ېۈچۈدە بۈر پارچە ېۇيغۇرچە «ېۈستۈقامەتتۈكۈ بۇدساتۋا»نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ بولۇپ، ھازۈر فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈددا ساقلانماقتا، ېۇنۈڭ ھەربۈر بېتۈدە ېوخشاشلا ېۇيغۇرچە قۇرلار ېارۈلۈرۈغا خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈلغان. بۈز يۇقۈرۈدا تۈلغا ېالغان«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»گە ېوخشاشلا تېكۈستتۈكۈ خەنزۇچە خەتلەرنۈڭ ھېچقانداق ېۇيغۇرچە تەرجۈمۈسۈ يوق بولۇپ، ېۇيغۇرچە جۈملۈلەرنۈڭ ېايرۈلماس تەركۈبۈ قۈلۈنغان، خەنزۇچە خەتلەرگە ېۇلاپ يېزۈلغان ېۇيغۇرچە خەتلەر ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ تەركۈبۈ بولغان، خەنزۇچە خەت ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ ېۈسۈم ياكۈ پېېۈل قاتارلۈقلارنۈڭ سۆز تومۇرۈلۈق رولۈنۈ ېوينۈغان(30). تۈلشۇناسلۈق بۈلۈمۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ۋە ېومۇملۈشۈشۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇرلار ېۇيغۇر تۈلۈنۈ تەھلۈل قۈلۈپ، سۆز يۈلتۈزۈ، تۈپ سۆز، تۈرلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۇلانمۈلارنۈ پەرقلەندۈرۈپ، تۈرلۈك سۆزلەرگە ېۇلۈنۈدۈغان گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارلارغا بولغان چۈشەنچۈسۈنۈ چوڭقۇرلاشتۇرغان. بۈز ھازۈرغۈچە ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈڭ بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغاندا قانداق مۇددۈېا-مەقسەتتە ېۇيغۇرچە نوم تېكۈستلۈرۈگە خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈش شەكلۈنۈ بۈلمەيمۈز، شۇڭا بۇ ھەقتۈكۈ تارۈخۈي ماتېرۈياللار ياكۈ يازما يادۈكارلۈقلار بولمۈغاچقا بۇ خۈل ھادۈسۈگە ھازۈرچە يەكۈن چۈقۈرۈشقۈمۇ ېامالسۈزمۈز. ېەمما خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈلغان بۇ ېۇيغۇرچە يازما يادۈكارلۈقلار يەنە بۈر نۇقتۈدۈن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۇيغۇرچە سۆز ياسۈغۇچۈ ېۇلانمۈلاردۈن جانلۈق پايدۈلۈنۈپ ېۆز تۈلۈنۈ خەنزۇچە خەتكە ېۇلاپ يېزۈش ېارقۈلۈق چوڭقۇر ېۈدۈيۈۋۈي مەزمۇنلۇق بۇددا نوملۈرۈنۈ ېۈپادە قۈلغانلۈقۈدەك بۈر پاكتنۈ ھەمدە ېۆز تۈلۈنۈڭ قۇرۇلمۈسۈغا بولغان تونۇش سەۋۈيۈسۈنۈ ېەكس ېەتتۈرۈپ بەرگەن. بۇنۈڭدۈن باشقا، ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈ يادۈكارلۈقلۈرۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ بۈلەن كۆچۈرۈلمە نۇسخۈسۈدا ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈپ سۆز ېاخۈرۈ ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ بېشۈدا كەلگەن بەزۈ ېۈزۈك تاۋۇشنۈڭ جاراڭلۈق، بوم بولۇشتەك ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەش ېۈچۈن ېاڭلۈق رەۋۈشتە تۈپ سۆز بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ ېايرۈپ يازغانلۈقۈنۈ ېۇچرۈتۈمۈز. بۇنداق ېەنېەنە يەنەبۈر تەرەپتۈن ېۇيغۇرلارېۆز تۈلۈنۈڭ قۇرۇلمۈسۈ، مەسۈلەن پېېۈل قوشۇمچۈلۈرۈ، ېۈسۈم قوشۇمچۈلۈرۈ ۋە سۈپەت قوشۇمچۈلۈرۈنۈڭ ېۈقتۈدارۈنۈ خېلۈ بۇرۇنلا تونۇپ يەتكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. مۈلادۈ 10-ېەسۈر بۈلەن 11-ېەسۈرنۈڭ ېالمۈشۈش مەزگۈللۈرۈدە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ ۋەكۈللۈكۈدۈكۈ بۈر تۈركۈم يېتۈك ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ مەيدانغا كېلۈپ، بۇددا نوملۈرۈنۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈش ۋە ېۇيغۇر تۈلۈ ۋەكۈللۈكۈدۈكۈ تۈركۈي ېەدەبۈي تۈلنۈڭ تەرەققۈياتۈ ھەم قېلۈپلۈشۈشۈ ېۈچۈن ناھايۈتۈ مۇھۈم رول ېوينۈدۈ(31). بۇدددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلۈش داۋامۈدا سوغدۈ، توخار، خەنزۇ تۈللۈرۈدۈن نۇرغۇن سۆز قوبۇل قۈلۈپ، ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ سۆز بايلۈقۈنۈ تېخۈمۇ موللاشتۇردۈ؛ نوم تەرجۈمە تۈلۈنۈڭ تاۋلۈنۈشۈ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ بايان قۈلۈش ېۈقتۈدارۈ سېمانتۈكا(سۆز مەنالۈرۈ ۋە ېۇلارنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ) جەھەتتۈن يەنۈمۇ تاكامۇللاشتۈ، بۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ نەزمۈي ۋە نەسرۈي شەكلۈ تەرەققۈي قۈلۈپ تېخۈمۇ يۇقۈرۈ پەللۈگە كۆتۈرۈلدۈ. گەرچە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ بۈلەن كاشۈغەرۈيەنۈ مەركەز قۈلغان قاراخانۈيلار دۆلۈتۈنۈڭ دۈنۈي ېېتۈقادۈ ېوخشۈمۈسۈمۇ ېەمما قاراخانۈيلار دۆلۈتۈنۈ قۇرغانلار ۋە ھۆكۈمرانلۈق قۈلۈۋاتقانلار ېوخشاشلا ېۇيغۇر بولۇپ، ېۇلارنۈڭ تۈلۈ خاقانۈيە تۈلۈ، دەپ ېاتالغان ېەمەلۈيەتتۈكۈ ېۇيغۇر تۈلۈ ېۈدۈ(32).خاقانۈيە تۈلۈ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈ سېلۈشتۇرۈدۈغان بولساق، فونېتۈكا، بەزۈ گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار، شېۋە ېامۈلۈ پەرقۈ ھەم ېالدۈنقۈسۈنۈڭ ېەرەب-فارس تۈلۈدۈن كۆپرەك سۆز قوبۇل قۈلۈش خاھۈشۈ قاتارلۈق جەھەتلەردە ساقلانغان پەرقتۈن باشقا بۇ ېۈككۈ تۈل ېاساسەن بۈر مۈللەتنۈڭ ــــــ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈ ېۈدۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۇ ېۈككۈ رايوننۈڭ يېزۈقۈمۇ ېوخشۈمايتتۈ، ېالدۈنقۈسۈ ېەرەب يېزۈقۈنۈ قوبۇل قۈلغان، كېيۈنكۈسۈ بولسا يەنۈلا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوللۈنۈۋاتاتتۈ. ېەمما شۇنۈمۇ كۆرۈشۈمۈز كېرەككۈ، ېۇيغۇر يېزۈقۈ قاراخانۈلار دۆلۈتۈدە يەنۈلا ېەرەب يېزۈقۈ بۈلەن بۈللە قوللۈنۈلغان، بۇ ېەھۋال ناھايۈتۈ ېۇزۇن ۋاقت داۋام قۈلغان(33). ېۇيغۇرلار ېاساسلۈق مۈللەت بولغان بۇ ېۈككۈ رايوننۈڭ دۈنۈي ېېتۈقادۈ ېوخشاش بولمۈغۈنۈ بۈلەن ېوخشاش بۈر مۈللەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېالاقۈگە توسالغۇ بولالمۈغان، مەھمۇد كاشۈغەرۈ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ تۈلۈ ۋە يېزۈقۈغا مەخسۇس ېورۇن بەرگەن. مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ نەزەرۈدە «ېۇيغۇر تۈلۈ ېەڭ ساپ تۈركچۈدۇر»، ېۇ «دۈۋان»دا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ھەممۈسۈنۈ مەخسۇس تۈزۈپ تونۇشتۇرۇپ، قاراخانۈلار ېۇيغۇرلۈرۈ قوللۈنۈۋاتقان ېەرەب يېزۈقۈ بۈلەن سېلۈشتۇرغان، بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ ناھايۈتۈ پۈششۈق بۈلگەن. شۇنداق قاراشقا بولۈدۇكۈ، گەرچە قاراخانۈيلار دۆلۈتۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار بۈلەن ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ېوخشاشمۈغان دۈنغا ېېتۈقاد قۈلسۈمۇ ېەمما ېۈككۈ ېەل پۇقرالۈرۈ بۈلەن ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر ېارا ناھايۈتۈ قويۇق ېالاقە ساقلۈنۈپ كەلگەن. ېۈدۇققۇت بۈلەن دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) دۈكۈ ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈمۇ مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ تۈلشۇناسلۈق جەھەتتۈكۈ مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈدۈن خەۋەردار بولغان بولۇشۈ مۇمكۈن، چۈنكۈ بۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆز مۈللۈتۈنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈگە ېۇيغۇن كېلۈدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ كەشپ قۈلۈشۈنۈڭ مۇھۈم ېالدۈنقۈ شەرتۈ. 5. ېۇيغۇرلارنۈڭ دۈنۈ [align=justify]ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ھاكۈمۈيەت تۈكلەشتۈن بۇرۇنلا تۇرپان رايونۈدا مانۈ دۈنۈ بۈلەن بۇددا دۈنۈ تازا گۈللەنگەن. كيۇ جەمەتۈ خانۈدانلۈقۈ(鞠氏王朝) دەۋرۈدە بۇ يەردە بۇدخانۈلار كۆپلەپ قۇرۇلغان بولۇپ، غەربۈي يۇرتتۈكۈ مەشھۇر بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ بولۇپ قالغان. تۇرپاندۈن تېپۈلغان ۋەسۈقۈلەرگە ېاساسەن بۈۈز تۇرپان رايونۈدۈلا كيۇ جەمەتۈ خانۈدانلۈقۈ دەۋرۈدە 150 نەچچە بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ بارلۈقۈنۈ بۈلۈمۈز(34).قوچۇدۈكۈ ېۈبادەتخانۈلاردا ھەرقايسۈ مۈللەتلەرنۈڭ راھۈبلۈرۈ ېۆزېارا ېۆگۈنۈپ، بۇددا ېەھكاملۈرۈنۈ بۈرلۈكتە مۇتالۈېە قۈلغان. غەربۈي يۇرتتۈكۈ مۇھۈم شەھەر دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) بۈلەن تۇرپان راھۈبلارنۈڭ غەربتۈن بۇددا نوم-ېەھكاملۈرۈنۈ ېېلۈپ كېلۈشۈدە ېۆتۈدۈغان جاي بولغان، مەسۈلەن خېشۈلۈق سرامان شۈ تەنشۆ قاتارلۈق 8 راھۈب ېۇدۇنغا(خوتەنگە) بېرۈپ بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈ تاۋاب قۈلغان ھەمدە«بەس-بەستە غۇزچە مۇتالۈېە قۈلۈپ، خەنزۇچە تەفسۈر بېرۈپ، راۋان ھەم پاساھەتلۈك تەرجۈمە قۈلۈپ، ھەرقايسۈسۈ ېۈگۈلۈگەنلۈرۈنۈ جۈلد قۈلۈپ قوچۇغا قايتقاندۈن كېيۈن جەمېۈيلەپ كۈتاب قۈلغان»(35). «شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»دا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، تاڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن راھۈب شۇەنزاڭ غەربكە نوم ېالغۈلۈ مېڭۈپ، قوۋۇقتۈن چۈقۈپ ېۈۋۈرغولغا كەلگەندۈن كېيۈن شۈمالۈي يول ېارقۈلۈق ماڭماقچۈ بولۇپ بۇ يەردۈكۈ قاغانلۈقنۈڭ قاغانبۇت شەھۈرۈدۈن ېەگۈپ ېۆتۈپ غەربكە ماڭغان. ېۈدۈۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ قاغانۈ بۇ خەۋەرنۈ ېۈشتكەندۈن كېيۈن ۋەزۈرلۈرۈنۈ ېالدۈغا چۈقۈپ كۈتۈۋېلۈشقا ېەۋەتۈپ، شۇەنزاڭنۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈگە ېېلۈپ كەلگەن ھەمدە بۇ تاڭ راھۈبۈنۈ ېۈدۇققۇتتا ېېلۈپ قالماقچۈ بولغان. قاغاننۈڭ تەكلۈبۈنۈ قەتېۈي رەت قۈلۈپ، ېاچلۈق ېېلان قۈلۈش ېارقۈلۈق غەربكە بېرۈپ نوم ېەكۈلۈش ېۈرادۈسۈنۈ نامايان قۈلغان شۇەنزاڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ قاغانۈنۈڭ ھوزۇرۈدا«دۈيانەتلۈك راجەنۈڭ پرەجناسۈ»نومۈدۈن بۈر ېاي ساۋاق بېرۈپ، ېۈدۇققۇت قاغانۈ كيۈۋۈنتاي(鞠文泰) بۈلەن ېاغا-ېۈنۈ بولۇپ ېاندۈن غەربكە يولغا چۈقۈشنۈ ۋەدە قۈلغان. كۈنۋۈنتاي قاغان شۇەنزاڭنۈڭ نومدۈن تەلۈم بېرۈشۈدۈغان ېورنۈ قۈلۈش ېۈچۈن مەخسۇس چېدۈر تۈكتۈرگەن، «چېدۈرغا 300دۈن كۆپ ېادەم سۈغاتتۈ، خانۈشتۈن باشقا يەنە بۇيرۇق-تۇتۇقلار،تارخانبەگلەر ېۆز رەت-تەرتۈپلۈرۈ بويۈچە ېورۇن ېېلۈشقان، ھەر قېتۈم ساۋاق باشلۈنۈش ېالدۈدا قاغان تەكەللۇب سالام-ساھەتلۈرۈ بۈلەن قارۈشۈ ېالغۈلۈ چۈقۈپ مېنۈ ېورنۇمغا تەكلۈپ قۈلاتتۈ، قاغان تېخۈ ېۈبادەتتە يەنە يۈكۈنۈپ ھۆرمەت بۈلەن ېولتۇراتتۈ، بۇ رەسمۈيەت ھەر كۈنۈ شۇنداق داۋام ېەتتۈ»(36). كۈنۋۈنتاينۈڭ تاڭ راھۈبۈ شۇەنزاڭغا تۇتقان پوزۈتسۈيەسۈدۈن قاغاننۈڭ قانچۈلۈك تەقۋادار بۇددۈست ېۈكەنلۈكۈ ۋە بۇددا دۈنۈنۈڭ ېۈدۇققۇتتۈكۈ ېورنۈنۈڭ قانچۈلۈك يۇقۈرۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ چۈشۈنۈۋېلۈش مۇمكۈن. مۈلادۈ7-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا بۇددا دۈنۈ ېۇيغۇرلارغا خېلۈلا زور تەسۈر كۆرسەتكەن، «كونا تاڭنامە. ېۇيغۇرلار تەزكۈرۈسۈ»دە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، ېۇيغۇر قاغانۈ سۇكۇن ېېركۈن« بۇدساتۋادەك دانۈشمەن بولغاچقا قەبۈلۈلەر دانۈشمەن بۈلۈپ باش قۈلغان»، بۇ يەردە دېيۈلۈۋاتقان «بۇدساتۋادەك» دېگۈنۈ بۇددا دۈنۈدۈكۈ «رەھۈمدۈل، دۈيانەتلۈك» ېادەم ، دېگەنلۈكتۇر، بۇنۈڭدۈن بۇ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېۈسمۈنۈڭ بۇددا دۈنۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈكلۈكۈنۈ بۈلۈۋېلۈش مۇمكۈن. ېورخۇن ېۇيغۇر قاغانلۈقۈ قۇرۇلۇشتۈن ېۈلگۈرۈ بۇددا دۈنۈ تۈرك قاغانلۈقۈدا تارقالغان، تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدۈكۈ شاكرەماتال (شۈفالۈن، 释法琳) يازغان «بۇددا ېەھكاملۈرۈغا ېۈسپات»نۈڭ 3-جۈلدۈدا شۈمالۈي جۇ سۇلالۈسۈنۈڭ پادشاھۈ تەي زۇۋېن يەنۈ يۇ ۋېنتەينۈ« قاغانلۈقنۈڭ بۈيۈك ېۈنان قاغانۈ ېۈچۈن تۈرك ېۈبادەتخانۈسۈ سالدۇرۇپ بەرگەن»دەپ خاتۈرۈلۈگەن. «سۈينامە. تۈركلەر تەزكۈرۈسۈ»دە:«چۈ بەگلۈكۈدۈكۈ سرامان خۇيلۈن تۈركلەر ېېلۈگە بۇلاپ كېلۈنگەندە ېۇ تاسبارقاغانغا‹چۈ بەگلۈكۈ قۇدرەتلۈك ېەل، بۇددا ېەقۈدۈسۈ ھۆكۈمراندۇر›دېگەندە، تاسپار قاغان ېۇنۈڭ سۆزۈگە ېۈشەنگەن... ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ دەۋرۈدە بۇ يەردە بۇددا دۈنۈ تېخۈمۇ زور تەرەققۈياتلارغا ېېرۈشكەن، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە مانۈ دۈنۈمۇ ېۇيغۇرلارېۈچۈگە تارقۈلۈپ كۈرۈپ ېۇيغۇر خان جەمەتۈ ۋە ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېارۈسۈدا قوللاشقا ېېرۈشۈپ بۇددا دۈنۈ بۈلەن بۈللە ېۇيغۇر جەمېۈيۈتۈدە مەۋجۇدلۈقۈنۈ ساقلاپ كەلگەن. بۇ دەۋردە ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا مەدەنۈيۈتۈ ۋە سەنېۈتۈ تازا روناق تاپقان، بۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇرلار جۇڭگو، ھۈندۈستان، ېوتتۇرا ېاسۈيا، ېۈران مەدەنۈيۈتۈنۈڭ جەۋھەرلۈرۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ ېۆزگۈچە خاس بۈرخۈل مەدەنۈيەت يارۈتۈپ، شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تارقۈلۈشۈ ۋە ېالماشتۇرۇلۈشۈدا مۇھۈم رول ېوينۈغان. مانۈ دۈنۈ خەنزۇچە تارۈخ كۈتابلۈرۈدا«يورۇق دۈن»دەپ ېاتالغان، بۇ دۈننۈ پېرسۈيۈلۈك مانۈ مۈلادۈ 3-ېەسۈردە زوروېاستېر(ېاتەشپەرەست) دۈنۈ ېاساسۈدا خرۈستيان، بۇددا دۈنۈ ۋە نېستورۈيان مەزھۈبۈ ېەھكاملۈرۈنۈ يۇغۇرۇپ ېۆزۈگە خاس ېېتۈقاد ۋە تەلۈمات شەكۈللەندۈرۈش ېارقۈلۈق بارلۈققا كەلتۈرگەن. بۇ دۈن مۈلادۈ3-ېەسۈردۈن 15-ېەسۈرگۈچە ېاسۈيا، ېافرۈقا ۋە ياۋروپانۈڭ نۇرغۇن رايونلۈرۈغا تارقالغان. بۈر مەزگۈل ېۈران ساسانۈيلار خانۈدانلۈقۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ شاپۇرⅠ (مۈلادۈ 241-يۈلدۈن 272-يۈلغۈچە تەختتە ېوتۇرغان) تەرۈپۈدۈن قوغدالغان. كېيۈنچە ۋەللامⅠ نۈڭ زۈيانكەشلۈكۈگە ېۇچرۈغان. ېۇزاق ېۆتمەي مانۈ دۈنۈ يەنە بۈر قېتۈم زۈيانكەشلۈككە ېۇچراپ، مانۈنۈڭ ېۆزۈ بەھرامⅠ تەرۈپۈدۈن دارغا ېېسۈلغان، ېۇنۈڭ مۇرۈتلۈرۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە تۇرپان قاتارلۈق جايلارغا قېچۈپ كېلۈپ پاناھلانغان، ھەتتا بەزۈلۈرۈ جۇڭگوغۈچە قېچۈپ بېرۈپ پاناھلانغان. مانۈ دۈنۈ 9-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا ېورخۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ دۆلەت دۈنۈ بولغان، مانۈ روھانۈيلۈرۈ قاغانلۈقتا ھەتتا ھاكۈمۈيەت قاتلاملۈرۈغۈچە كۆتۈرۈلگەن. ېۇيغۇر قاغانۈمۇ مانۈ مۇرۈتلۈرۈغا يۈكسەك ېۈمتۈيازلارنۈ بېرۈپ مانۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈنۈ سالدۇرغان، ېۇلارنۈڭ دۈن تارقۈتۈشۈنۈ پۈتۈن كۈچۈ بۈلەن قوللۈغان. لۈ جاۋ يازغان«تاڭ سۇلالۈسۈ تارۈخۈغا تولۇقلۈما»نۈڭ 9-جۈلدۈدا:«ېۇيغۇرلار ېادەتتە مانۈ روھانۈيلۈرۈ بۈلەن ھاكۈمۈيەت ېۈشلۈرۈنۈ كېڭۈشەتتۈ، ېوردۇبالۈختا مانۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈ قۇرۇپ بەرگەن ېۈدۈ. مانۈ ېەھكامۈدا ېەتۈگەن ۋە كەچتۈلا غۈزالۈنۈش، سۇنۈ ېۇلۇغلاش، توخۇ-ېۆردەك ، بېلۈق يېيۈش تەرغۈب قۈلۈناتتۈ، سۈت-قايماق مەنېۈي قۈلۈناتتۈ. مانۈنۈڭ ېالۈي روھانۈيسۈ نەچچە يۈلدا بۈر جۇڭگوغا بېرۈپ تۇراتتۈ»دەپ خاتۈرۈلەنگەن. مانۈ مۇرۈتلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك رايونلۈرۈدۈمۇ ناھايۈتۈ جانلانغان بولۇپ، پاېال دۈن تەشۋۈق قۈلۈپ، ېۈبادەتخانا سېلۈپ، قەدەملۈرۈنۈ چاڭجياڭنۈڭ جەنۇبۈغۈچە كېڭەيتكەن.«كۈتابلار جەۋھۈرۈ. خارجۈ ۋەزۈرلۈكۈ مەھكۈمۈسۈ. ېۆتۈنۈشنامە» دە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، يۇەنخې سەلتەنەتۈنۈڭ 2-يۈلۈ(مۈلادۈ 803يۈلۈ) «ېۇيغۇر يالاۋاچلۈرۈ‹ېەلچۈلۈرۈ› خېنەن مەھكۈمۈسۈ بۈلەن تەييۇەن مەھكۈمۈسۈدۈن ېۈچ جايدا مانۈ ېۈبادەتخانۈسۈ قۇرۇپ بېرۈشنۈ ېۆتۈنگەن» يەنە «بۇددا بۇزۇرۇگلۈرۈ ېومۇمۈي تەزكۈرۈسۈ» نۈڭ 54-جۈلدۈدا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، تاڭ سۇلالۈسۈ دالۈ سەلتەنەتۈنۈڭ 6-يۈلۈ(مۈلادۈ 771-يۈلۈ)«ېۇيغۇرلار جۈڭ، ياڭ، خۇڭ، يۆ قاتارلۈق ېايماقلاردا يورۇق بۇلۇت ېۈبادەتخانۈسۈ قۇرۇپ بېرۈشنۈ ېۆتۈنگەن، بۇ دۈن مۇرۈتلۈرۈ ېاق لۈباس، ېاق تاج كۈيەتتۈ» دېيۈلگەن. مانۈ دۈنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە داۋاملۈق ھامۈيلۈققا ېېرۈشكەن بولۇپ، خان جەمەتۈ، ېوردا ېەھلۈ ۋە ېاقسۆڭەكلەر تەبەقۈسۈدە نۇرغۇن مۇرۈتلۈرۈ بولغان. مانۈ دۈنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ سۈياسۈي تۇرمۇشۈغا مۇېەييەن تەسۈر كۆرسەتكەن، قاغانلۈقنۈڭ نۇرغۇن مۇھۈم سۈياسۈي ۋە خارجۈ قارارلۈرۈنۈ كېڭۈشۈشكە مانۈ روھانۈيلۈرۈ ېۈشتراك قۈلغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە ېەۋەتكەن يالاۋاچلۈرۈغا كۆپۈنچە مانۈ روھانۈيلۈرۈ باش بولغان. سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە كەلگەندۈمۇ مانۈ روھانۈيلۈرۈ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېەلچۈسۈ بولغان ېەھۋاللار كۆرۈلۈدۇ. سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە ېەۋەتكەن ېەلچۈسۈ ۋاڭ يەندې ېۆزۈنۈڭ ېەلچۈلۈك خاتۈرۈسۈدە«...قەلېەنۈڭ ېارقۈسۈدا مانۈ ماناستۈرۈ بار ېۈكەن، ېۈران راھۈبلۈرۈ ېۆز قانۇنلۈرۈنۈڭ مەزھۈبۈنۈ قوغدايدۈكەن» دەپ يازغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە مەخسۇس مانۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈ بولغان، مانۈ دۈنۈ سۈلۈكۈ نۇرغۇن تېرۈلغۇ يەر، ېۈزۈمزارلۈق ۋە چارۋۈغا ېۈگە بولغان. مانۈ دۈنۈ سۈلۈكۈنۈڭ ېۈچكۈي قۈسمۈدا قاتتۈق دەرۈجە ۋە تەبەقە تۈزۈمۈ بولغان، بۇلار مانۈ كاھۈنلۈرۈ، مانۈ تەپتۈشلۈرۈ، مانۈ چوپان راھۈبۈ، سايلۈغۇچۈ بودۇن قاتارلۈق تەبەقۈلەرگە بۆلۈنگەن (37). دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) بۈلەن ېۈدۇققۇت رايونۈدا مانۈ دۈنۈنۈڭ نۇرغۇن نادۈر دەستۇرلۈرۈ ېۇيغۇرچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان.ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈ دەستۇرلۈرۈدۈن «مانۈ مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ تۆۋۈنامۈسۈ»، «يورۇق-زۇلمەت دەستۇرۈ»قاتارلۈقلاربار(38). ېۇيغۇر مانۈ مۇخلۈسلۈرۈ مانۈ دۈنۈ دەستۇرلۈرۈنۈ ېۇيغۇرچە ۋە مانۈچە يازغان. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈ ۋەسۈقۈلۈرۈدۈن مۇھۈمراق بولغانلۈرۈ««مانۈ مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ تۆۋۈنامۈسۈ» بولۇپ، بۇنۈڭ دەسلەپكۈ ېەسلۈي نۇسخۈسۈ ېوتتۇرا قەدۈمكۈ دەۋردۈكۈ ېۈران تۈلۈدا يېزۈلغان بولۇشۈ مۇمكۈن، ھازۈرغۈچە بۇنۈڭ سوغدۈ تۈلۈدۈكۈ كەمتۈك پارچۈسۈ بايقالدۈ. مەزمۇنۈ مانۈ مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ گۇناھۈغا تۆۋە قۈلۈدۈغان تۆۋۈنامۈدۈن ېۈبارەت. ھازۈرغۈچە بۇ ۋەسۈقۈنۈڭ ېوخشاشمۈغان كۆچۈرۈلمۈسۈ بايقالدۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە مۇھۈمراقۈ ېۈچ خۈل بولۇپ، بۈرۈنچۈ خۈلۈ مانۈ يېزۈقۈدا يېزۈلغان يۆگۈمە شەكۈلدۈكۈ ېۇزۇنلۇقۈ 454سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 10.5سانتۈمېتۈرلۈق كۆچۈرۈلمۈسۈ. بۇنۈڭغا قاتتۈق قەلەمدە مانۈ يېزۈقۈدۈكۈ مانۈ دەستۇرۈ ېەقۈدۈلۈرۈ ناھايۈتۈ چۈرايلۈق ۋە رەتلۈك قۈلۈپ يېزۈيلغان. بۇ يۆگۈمە كۈتابنۈڭ ېاخۈرقۈ بېتۈدە يەككە سۈزۈق بۈلەن سۈزۈلغان مانۈ مۇخلۈسۈنۈڭ رەسۈمۈ بار. مۇشۇ يۆگۈمە كۈتاب تېكۈستۈنۈڭ ېالدۈنقۈ قۈسۈمۈنۈڭ ېارقا يۈزۈگە ېۇيغۇرچە«bitigim(a?) »(مېنۈڭ مانۈ دەستۇرنامەم) دېگەن بېغۈشلۈما يېزۈلغان. بۇنۈڭدۈن مانۈ يېزۈقۈدا كۆچۈرگۈچۈنۈڭ ېۇيغۇر تۈل-يېزۈقۈدۈن خەۋۈرۈ بارلۈقۈ مەلۇم. ېېھتۈمال كۆچۈرگۈچۈ بۇ مانۈ دەستۇرۈنۈ مانۈ يېزۈقۈدا كۆچۈرگەن بولۇشۈ مۇمكۈن، شۇنۈڭدەك يەنە سوغدۈ يېزۈقۈ ېاساسۈدا ېۈجاد قۈلۈنغان ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېارقۈلۈق ېۈجتۈماېۈي ېالاقە قۈلغان بولۇشۈمۇ مۇمكۈن. بۇ كۆچۈرۈلگەن نۇسخۈنۈ ېاۋرېل شتايۈن (ستەيۈن) دۇنخۇاڭدۈكۈ تاشكېمۈرلەرنۈڭ نوم-دەستۇر ساقلايدۈغان خانۈسۈدۈن بايقۈغان، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈۈدا ساقلانماقتا. ېۈككۈنچۈ خۈلۈ چارروسۈيەنۈڭ شۈنجاڭدا تۇرۇشلۇق كونسۇلۈ دۈياكوۋ 1908-يۈلۈ تۇرپان ېاستانۈدۈن بايقۈغان ېۇيغۇرچە يېزۈلغان نۇسخۈسۈ، بۇ نۇسخا ھازۈر روسۈيە پەنلەر ېاكادېمۈيەسۈ يۈراق شەرق تەتقۈقات ېورنۈنۈڭ سانكت-پېتۈربۇرگ شۆبۈسۈ قوليازما بۆلۈمۈدە ساقلانماقتا. ېۈچۈنچۈ خۈلۈ گېرمانۈيە ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 1907-يۈلۈ تۇرپاندۈن قېزۈۋالغان نۇسخا (39). ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈلمۈلارنۈڭ تەھلۈل قۈلۈنۈشۈچە، تۇرپاندۈكۈ ېۈغۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ، يارغول قەدۈمۈي شەھۈرۈ، بېزەكلۈك تاشكېمۈرۈدۈكۈ 52كېمۈر، سۈڭگۈم ېېغۈزۈ تاشكېمۈرۈ، تۇيۇق قاتارلۈق جايلاردا تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈگە ېاېۈت مانۈ خارابۈسۈ ساقلانغان. گېرمانۈيە ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 20-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا ېۈدۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ خارابۈسۈدۈن مانۈ دۈنۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈ بايقۈغان ھەمدە مانۈ دۈنۈغا ېاېۈت قوليازما چەسۈقۈلەر بايقالغان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە مانۈچۈلۈرۈمۇ، ېۇيغۇرچۈلۈرۈمۇ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە مانۈ دۈنۈ ېۈبادەخانۈسۈنۈڭ تۇغ-ېەلەملۈرۈ، مانۈ دۈنۈ مەزمۇنۈدۈكۈ شايۈ رەسۈم ۋە تام رەسۈملۈرۈمۇ بايقالدۈ. مانۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ ېورۇنلاشتۇرۇلۇشۈ ۋە تام رەسۈملۈرۈ مەزمۇنۈنۈ تەھلۈل قۈلغاندا، مانۈ دۈنۈ بۇ يەردە بۇددا دۈنۈ بۈلەن ناھايۈتۈ زور دەرۈجۈدە بۈر گەۋدۈلۈشۈپ، بۇ ېۈككۈ دۈن ېۈناق مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان، ېارخېېولوگلار يارغول قەدۈمۈي شەھەر خارابۈسۈدۈنمۇ مانۈ دۈنۈ ۋەسۈقۈلۈرۈنۈڭ كەمتۈك پارچۈلۈرۈنۈ تاپقان(40). گەنجۇ، شاجۇ ۋە دۇنخۇاڭلاردۈكۈ ېۇيغۇرلار مانۈ دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان. ېۇيغۇرلار گۇرۇھۈ بۇ يەرلەرنۈڭ ھۆكۈمران يادروسۈغا ېايلانغاندۈن كېيۈن ېۇيغۇر خان جەمەتۈ، ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈڭ زور كۈچ بۈلەن قوللۈشۈ ۋە پۇقرالۈرۈنۈڭ ېومۇميۈزلۈك بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلۈشۈ بۈلەن دۇنخۇاڭدۈكۈ بۇددا دۈنۈ داۋاملۈق تەرەققۈي قۈلغان، ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈ قۇرۇش ۋە بۇددا دۈنۈنۈڭ تۈرلۈك ېۈشلۈرۈنۈ زور كۈچ بۈلەن قوللۈغان، نەتۈجۈدە زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرقۈمە قۈلۈنغان، نۇرغۇن تاشكېمۈرلەر يېڭۈدۈن ياسالغان، تام رەسۈملۈرۈ سۈزۈلغان ۋە رېمونت قۈلۈنغان. دۇنخۇاڭدۈكۈ نوم-سۇترا ساقلاش ېۆيۈدە ساقلانغان زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈ، موگاۋ غارۈدۈكۈ ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈمۈلار ھەمدە ېۇيغۇر خان جەمەتۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك تام رەسۈملۈرۈ قاتارلۈقلار بۇ يەردۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغانلۈقۈنۈڭ دەلۈلۈدۇر. دۇنخۇاڭ تاشكېمۈر ېۈبادەتخانۈسۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم تاشكېمۈرلەر ېۇيغۇرلارغا تەۋە تاشكېمۈرلەردۇر. موگاۋ غارۈ تاشكېمۈرلۈرۈدۈكۈ ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈملۈرۈ ۋە بېغۈشلۈمۈلۈرۈ بۇ يەرنۈڭ ېۇيغۇرلارغا تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈڭ ېەڭ بۈۋاسۈتە ۋە ېەڭ قايۈل قۈلارلۈق ېاساسۈدۇر. يەنە بەزۈ تاشكېمۈرلەردۈكۈ ېۇيغۇر سەنېۈتۈ ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈ ۋە ېۇسلۇبۈ ېەكس ېەتتۈرۈلگەن تام رەسۈملۈرۈمۇ بۇنۈڭ مۇھۈم دەلۈلۈدۇر. شۇنۈڭدەك يەنە تاشكېمۈرلەرنۈڭ شەكۈل قۇرۇلمۈسۈ ۋە تام رەسۈملۈرۈدە ېەكس ېەتتۈرۈلگەن ېۇيغۇر بۇددا سەنېۈتۈ ھەمدە ېۇنۈڭدۈكۈ مۈللۈيچە ېالاھۈدۈلۈك ۋە دەۋر ېامۈلۈ بۇلارنۈڭ ېۇيغۇرغا تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈڭ مۇھۈم ېاساسۈدۇر. ېالاقۈدار تەتقۈقاتچۈلار يۇقۈرۈقۈ ېالاھۈدۈلۈكلەرگە ېاساسەن موگاۋ غارۈ، كۈنپېتۈش مۈڭ ېۆي، قاراياغاچلۈق غارۈ قاتارلۈق جايلاردۈكۈ كېمۈرلەرنۈ ېۇيغۇرلارغا تەۋە، دەپ ېايرۈدۈ. دەسلەپكۈ تەتقۈقاتقا ېاساسلانغاندا، موگاۋ غارۈدۈكۈ 306-، 307-، 308-، 363-، 399-، 418-، 244-(ېۆتۈشمە يول)، 409-، 237-(ېۆتۈشمە يول ۋە دالان)، 148-(ېۆتۈشمە يول ۋە ھۇجرا ېۆينۈڭ يېرۈمۈ)، 309-، 97-، 330-، 310-، 245-، 207-، 464-قاتارلۈق تاشكېمۈرلەرنۈڭ ېۇيغۇر دەۋرۈگە ېاېۈت ېۈكەنلۈكۈنۈ تەھقۈقلۈگەن. يەنە كۈنپېتۈش مۈڭ ېۆيدۈكۈ 4-، 9-، 10-(ېۆتۈشمە يول)، 12-، 13-دۈن ېۈبارەت بەش غار ۋە قاراياغاچلۈق غارۈدۈكۈ 21-(دالان ېۆيدۈكۈ ېۆتۈشمەيول)،39- قاتارلۈق غارلارنۈڭمۇ ېۇيغۇر دەۋرۈگە تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈ تەھقۈقلۈدۈ. دۇنخۇاڭدۈكۈ ېۇيغۇرلارغا تەۋە غارلاردا نۇرغۇن ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈمۈ بولۇپ، بۇلار بۇ غارلارنۈڭ تولۈمۇ مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكۈدۇر. ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈمۈدە ېۇيغۇر خانۈ ياكۈ ېاتامانۈنۈڭ رەسۈمۈ ھەم ېۇيغۇر خانۈشۈنۈڭ رەسۈمۈ بار. مەسۈلەن، 100-غارنۈڭ كۈنچۈقۈش تېمۈدا «□ تەڭرۈ قۇنچۇسۈ(مەلۈكۈسۈ) گەنجۇ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ...» ۋە «خاتۇن گەنجۇ قاغانۈنۈڭ تەڭرۈ مەلۈكۈسۈ بۈلەن بۈللە خەيرۈخاھ بولدۈ» دېگەندەك بېغۈشلۈما بار. بۇ بېغۈشلۈمۈلارنۈڭ مەزمۇنۈدۈن ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ۋە يۇقۈرۈ تەبەقەلۈرۈدۈكۈلەرنۈڭ بۇددا دۈنۈغا كۆڭۈل بۆلگەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈن(41). مۈلادۈ 11-ېەسۈردە، ېۇيغۇرلارنۈڭ قوشنۈسۈ بولغان تاڭغۇتلارمۇ بۇددا دۈنۈنۈ زور كۈچ بۈلەن تەرەققۈي قۈلدۇرۇپ، چوڭ تۈپتۈكۈ ېۈبادەتخانا سالغان، بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغان. ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ تاڭغۇت خان جەمەتۈنۈڭ تەكلۈپۈ بويۈچە تاڭغۇت ېېلۈگە بېرۈپ بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلۈش، بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈنۈ سېلۈش قاتارلۈق بۇددا دۈنۈنۈ گۈللەندۈرۈش ېۈشلۈرۈغا قاتناشقان. ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ تاڭغۇت ېېلۈدە ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ نوپۇزغا ېۈگە بولغان. تاڭغۇت خانلۈقۈنۈڭ ېۈككۈنچۈ خانۈ تيەنيۇ چۇيشېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ تۇنجۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 1050-يۈلۈ) قۈشتا تاڭغۇت ېېلۈ تەڭرۈ مەدۈتۈ ېۈبادەتخانۈسۈ (چېڭتيەنسۈ)نۈ سېلۈشقا باشلۈغان، بۇ ېۈبادەتخانا پۈتكەندۈن كېيۈن ېۇيغۇر راھۈبۈنۈ ېۈبادەتخانا مۇنارۈغا چۈقۈپ نوم ېوقۇپ بېرۈشكە تەكلۈپ قۈلغان، تاڭغۇتلارنۈڭ ېالۈي ھۆكۈمرانۈ خانۈش موساڭ بۈلەن تېخۈ بالاغەتكە يەتمۈگەن تەخت ۋارۈسۈ لياڭ زو داېۈم كېلۈپ نوم تۈڭشۈغان. ېۇيغۇر راھۈبنۈڭ يېڭۈدۈن پۈتكەن ېۈبادەتخانۈغا تەكلۈپ قۈلۈنۈپ نوم ېوقۇغاندا دۆلەت ېانۈسۈ بۈلەن بالا ۋەلۈېەھد قەدەم تەشرۈپ قۈلۈپ نوم ېاڭلۈشۈدۈن ېۇيغۇر راھۈبنۈڭ ېالاھۈدە ھۆرمەتكە سازاۋەر ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈن. يەنە مەسۈلەن«تاڭغۇت خاتۈرۈلۈرۈ»نۈڭ 11-جۈلدۈدە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، تاڭغۇت ېېلۈنۈڭ ېۈبادەتخانۈلۈرۈ«ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈ كۆپلەت تەكلۈپ قۈلۈپ نوم تېكۈستلۈرۈگە شەرھ يازدۇراتتۈ، نوم تەرجۈمە قۈلدۇراتتۈ». تاڭغۇت ېېلۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ (يۈزۇڭ) لياڭ زو ھاكۈمۈيەت يۈرگۈزگەن زاماندا لياۋ سۇلالۈسۈ بۈلەن بۇددا تەلۈماتلۈرۈ ېالماشتۇرغان، لياۋ سۇلالۈسۈغا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈ، ېالتۇن بۇتلارنۈ ۋە براھمانچە نوم قاتارلۈقلارنۈ تەقدۈم قۈلغان. بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ تاڭغۇت ېېلۈدە نوم تەرجۈمە قۈلۈش، نوم-سۇترالارغا تەپسۈر-شەرھ يېزۈش بۈلەنلا قالماي يەنە تېخۈ ېۈككۈ ېەل بۈلەن بولغان باردۈ-كەلدۈدە«سوۋغاتلۈق» سۈپۈتۈدە لياۋ سۇلالۈسۈگە يوللانغان (42). ېۇيغۇرلار بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان بۈرقانچە يۈز يۈلدا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ ۋە تەقۋادار بۇددۈستلۈرۈ سانسۈكرۈت، توخار، خەنزۇ، تۈبەت تۈلۈدۈن زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغان. 19-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرقۈ يۈللۈرۈدۈن 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە روسۈيە، ېەنگلۈيە، گېرمانۈيە، فرانسۈيە، ياپونۈيە قاتارلۈق دۆلەتلەرنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترەتلۈرۈ تۇرپان، كۇچا قاتارلۈق جايلاردا زور كۆلەمدە ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈش ېارقۈلۈق ېون نەچچە خۈل تۈل-يېزۈقتۈكۈ نۇرغۇنلۈغان قەدۈمۈي ۋەسۈقۈلەرگە ېېرۈشتۈ، بۇنۈڭ خېلۈ كۆپلۈرۈ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈدۈ(43). بۇ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ھازۈر ېاساسەن روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ يۈراق شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈدە، گېرمانۈيە بېرلۈن ېاكادېمۈيۈسۈ، بېرلۈن ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈ، فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈ، پارۈژ گۇيمېت مۇزېيۈ، ېەنگلۈيە كۇتۇپخانۈسۈ، ياپونۈيە لوڭگۇ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ كۇتۇپخانۈسۈ، يولۈڭگۇەن كۇتۇپخانۈسۈ، تيەنلۈ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ كۇتۇپخانۈسۈ قاتارلۈق جايلاردا ساقلانماقتا(44). ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەردۈن قارۈغاندا، بۇددا دۈنۈ ھۈنايانا مەزھۈبۈ بۈلەن ماھايانا مەزھۈبۈنۈڭ ېاساسلۈق دەستۇرۈ (بالدۇرقۈ بۇددا دۈنۈ مەزھۈبۈ دەۋرۈدۈكۈ سۇدۇر ېاغۈلۈق نوم بۈلەن ېابۈدارام ېاغۈلۈق نومنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ)، نوم تەپسۈرلۈرۈ، بۇددا راھۈبلۈرۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇلار رايونۈدا بارلۈققا كەلگە«گۇمانلۈق ساختا سۇترا»(مەسۈلەن«ېۈلاھۈ ېەفسۇن سۇترۈسۈ»)لارنۈڭ ھەممۈسۈ دېگۈدەك ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈنۈپ قوليازما ياكۈ باسما شەكۈلدە ېۇيغۇر يېرۈدە كەڭ تارقالغان.ېۇيغۇرچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان بۇ بۇددا نوملۈرۈنۈڭ ېۈچۈدە سانسۈكرۈتچۈدۈن بۈۋاسۈتە تەرجۈمە قۈلۈنغانلۈرۈمۇ، توخار تۈلۈ ۋە خەنزۇچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغانلۈرۈمۇ بار، مەخپۈيەت مەزھۈبۈگە ېاېۈت يەنە بۈر قۈسۈم ۋەسۈقۈلەر تۈبەتچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە قوليازما نۇسخۈلارمۇ، باسما نۇسخۈلارمۇ بار. تۆۋەندە بۈرنەچچە خۈل مۇھۈمراق ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر تونۇشتۇرۇلدۈ: [align=justify]1. «ماېۈترۈ سۈمۈت» بۇ بۇددا دۈنۈدۈكۈ سەرۋاستە ۋادە مەزھۈبۈنۈڭ ۋۈپەشيۈن دەستۇرۈ بولۇپ، كەلگۈسۈدە يارالمۈش ماېۈترۈنۈڭ ېۈش ېۈزلۈرۈ بايان قۈلۈنغان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا گېرمانۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ تۇرپان سۈڭگۈم ېېغۈزۈدۈكۈ بۇددا تاشكېمۈرۈ خارابۈسۈ بۈلەن مۇرتۇق جۈلغۈسۈ قاتارلۈق جايلاردۈن بۇ ۋەسۈقۈنۈڭ نەچچە خۈل قوليازما نۇسخۈسۈنۈ بايقۈغان(45).1959-يۈلۈ قۇمۇلدا يەھيا رەھۈم دېگەن پادۈچۈ ېۇيغۇرچە«ماېۈترۈ سۈمۈت»نۈڭ 586 بەتلۈك كەمتۈك جۈلدۈنۈ تېپۈۋالغان. بۇ نۇسۈۈنۈڭ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان ۋاقتۈ بۈرقەدەر بۇرۇن بولۇپ، توخار تۈلۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان، شۇنۈ قەيت قۈلۈش زۆرۈركۈ، ھازۈرغۈچە بايقالغان نۇسخۈلۈرۈنۈڭ ھەممۈسۈ 9-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدۈن بۇرۇنقۈ دەۋرگە تەۋە. 2. «ۋاجرا سۇترۈسۈ» بۇ نومنۈڭ ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقانلۈرۈ ېاساسەن دېگۈدەك كەمتۈك جۈلد. گېرمانۈيە تۇرپان ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ قېزۈۋالغان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە بۇ نومنۈڭ تۈرلۈك ھەجۈمدۈكۈ 8پارچە كەمتۈك جۈلدۈ بار(46). 3. «ېالتۇن يارۇق» تولۇق نامۈ«ېالتۇن ېۆڭلۈگ يارۇق يالتۈراغلۈق قوپتا كۆتۈرۈلمۈش نوم ېۈلۈكۈ ېاتلۈغ نوم بۈتۈك» بولغان بۇ ۋەسۈقە تاڭ دەۋرۈدە يۈ جۈڭ تەرۈپۈدۈن خەنزۇچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان، بەش دەۋرنۈڭ كېيۈنكۈ تاڭ دەۋرۈدە(مۈلادۈ923~936-يۈللۈرۈ) بەشبالۈخلۈق ېۇيغۇر بۇددا ېالۈمۈ سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ تەرۈپۈدۈن ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان. بۇ نومنۈڭ بۈر بۆلۈكۈ، مەسۈلەن بۈرۈنچۈ جۈلدۈ تۈبەت تۈلۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان. بۇ نومنۈڭ بۈرۈنچۈ جۈلدۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە تەرجۈمان سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ:« män Tübüt tilindin Uyγur tilingä äwirdim» دەپ يازغان(47).بۇ ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدۈكۈ ھەجمۈ بۈرقەدەر چوڭراقۈ بولۇپ، چۈنكۈ ھازۈرغۈچە بۇ تۈردۈكۈ ۋەسۈقۈلەرنۈڭ بۈرقانچە خۈل قوليازما نۇسخۈسۈ ۋە باسما نۇسخۈسۈ بايقالدۈ. بۇ نومنۈڭ ېەڭ مۇكەممەل نۇسخۈسۈنۈ روسۈيەلۈك تۈركولوگ مالوۋ 1910-يۈلۈ گەنسۇ ېۆلكۈسۈنۈڭ جيۇچۈەن ۋۈلايۈتۈدۈكۈ سېرۈق ېۇيغۇرلار رايونۈدۈن(يۈگۇ رايونۈدۈن) سېتۈۋالغان 1687-يۈلۈ(چۈڭ سۇلالۈسۈ كاڭشۈنۈڭ 26-يۈلۈ) كۆچۈرۈلگەن جەمېۈي 397ياپراق(بەت)لۈق نۇسخۈسۈ بولۇپ، ھازۈر روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈ قوليازما بۆلۈمۈدە ساقلانماقتا(48). بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە گېرمانۈيە تۇرپان ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈمۇ تۇرپاندۈكۈ بۇددا خارابۈلۈكۈدۈن«ېالتۇن يارۇق» نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈدۈن بۈرنەچچە خۈلنۈ تاپقان بولۇپ، شۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان كەمتۈك بەتمۇ بار(49). 4. «ېەمۈتايۇر-دۈيانا سۇترا» بۇددا دۈنۈدۈكۈ سۇكاۋەتۈ مەزھۈبۈ(پاك ېالەم قارۈشۈدۈكۈلەر مەزھۈبۈ) نۈڭ ېۈچ بۆلۈملۈك دەستۇرۈنۈڭ بۈرۈ بولغان «ېەمۈتايۇر-دۈيانە سۇترە»دۈكۈ نوم نامۈ«ېەمۈتايۇر»ـــــ ېامۈتابا بۇددا بولۇپ، بۇ نومدا ساكيامونۈنۈڭ ماگات ېېلۈنۈڭ خانلۈق سەدۈقە قورغۈنۈنۈڭ شەرقۈي شۈمالۈدۈكۈ قۇماي(تازقارا ـــــ بۈركۈت) تېغۈغا ېەرۋاھلارغا سەدۈقە بەرگۈلۈ چۈققاندا 1250 نەپەر شاگۈرتۈغا ۋە 32مۈڭ شەپقەتچۈ(بۇدساتۋا)گە خانلۈق سەدۈقە قورغۈنۈدا يۈزبەرگەن ېوردا ېۈشلۈرۈنۈڭ كېلۈپ چۈقۈش سەۋەبلۈرۈ ھەققۈدۈكۈ بايانۈ مەزمۇن قۈلۈنغان. بۇ نومنۈڭ نەسرۈي ۋە نەزمۈيدۈن ېۈبارەت ېۈككۈلا خۈل شەكلۈ ېۇيغۇرچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان، بۇلارنۈڭ ھەم قوليازما نۇسخۈسۈ ھەم باسما نۇسخۈلۈرۈنۈڭ نەچچە خۈل كەمتۈك جۈلدۈ بار. بۇلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈنۈ گېرمانۈيەنۈڭ 2-قېتۈملۈق ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 1904~1905-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا تۇرپاندۈكۈ سۈڭگۈم ېېغۈزۈدۈكۈ تاشكېمۈر خارابۈسۈدۈن ېېلۈپ كەتكەن؛ يەنە بۈر قۈسۈم كەمتۈك جۈلدلۈرۈنۈ ياپونۈيەنۈڭ ېوتانۈ باشچۈلۈقۈدۈكۈ3-قېتۈملۈق ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 1908~1909-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا تۇرپاندۈن ېېلۈپ كەتكەن(50). 5. «بۇدساتۋانۈڭ بۈيۈك تاڭ ېېلۈدۈكۈ ترۈپۈتاكا چارياسۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» (قۈسقارتۈپ«شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»مۇ دېييۈلۈدۇ) بۇ شۇەنزاڭنۈڭ شاگۈرتۈ خۇي لۈنۈڭ ېۇستازۈنۈڭ ھاياتۈ ھەققۈدۈكۈ بايانۈ بولۇپ، مۈلادۈ 10-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا ېۇيغۇر بۇددا ېالۈمۈ سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ تەرۈپۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان. قوليازما نۇسخۈسۈ 1906-يۈلۈ شۈنجاڭدا بايقالغاندۈن كېيۈن بۈر قۈسۈمۈنۈ فرانسۈيۈلۈك پېللۈېوت فرانسۈيەگە ېېلۈپ كەتكەن، ھازۈر پارۈژدۈكۈ گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلانماقتا؛ بۈر قۈسمۈنۈ يەنۈ 204پارچە ياپراقنۈ چۈڭخۇا ېۇنۈۋېرسۈتېتۈنۈڭ پروفېسسورۈ يۇەن فۇلۈ ېەپەندۈ سېتۈۋېلۈپ بېيجۈڭ كۇتۇپخانۈسۈنۈڭ ساقلۈشۈغا ھەدۈيە قۈلغان. 1951-يۈلۈ پروفېسسور فېڭ جياشېڭ بۇنۈ رەتلەپ چۈققاندۈن كېيۈن جۇڭگو پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ بۈلەن بېيجۈڭ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ بۈرلۈكتە فاكسۈمۈل نۇسخۈسۈنۈ نەشۈر قۈلغان. يەنە بۈر قۈسۈمۈ ھازۈر روسۈيە ېاكادېمۈيۈۈسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈنۈڭ قوليازمۈلار بۆلۈمۈدە ساقلانماقتا، بۇ جەمېۈي 94 ياپراق بولۇپ، 1991-يۈلۈ تۇگۇشېۋا تەرۈپۈدۈن رەتلۈنۈپ نەشۈر قۈلۈنغان(51). 6. « ManjuŠrinamasamgiti نومۈ » («مانچۇشرۈ ېاتلۈق نوم بۈتۈك ») بۇ بۈر مەخپۈي دەستۇر. بۇ نوم يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن ېۇيغۇر بۇددا ېالۈمۈ جارۇناداس تەرۈپۈدۈن مۈلادۈ 1302-يۈلۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان، ھازۈر بۇ نومنۈڭ نەچچە خۈل كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ ھەم قوليازما نۇسخۈسۈ بولۇپ، گېرمانۈيە تۇرپان ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ تۇرپاندۈكۈ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈسۈدۈن بۇ نومدۈن خېلۈ كۆپ تاپقان، نۆۋەتتە ھەممۈسۈ گېرمانۈيە بېرلۈن ېاكادېمۈيۈسۈدە ساقلانماقتا(52). 7. «بۇددانۈڭ بۈيۈك چوققۈسۈغا تەلپۈنگەن ېۇلۇغ دەرەنۈ نومۈ» ھازۈرغۈچە بۇ نومنۈڭ نەچچە خۈل كەمتۈك جۈلدۈ بايقالدۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە باسما نۇسخۈلۈرۈمۇ، قولويازما نۇسخۈلۈرۈمۇ بار، ېەمما يەنۈلا باسما نۇسخۈسۈ كۆپرەك. باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ ېاساسەن گېرمانۈيە بېرلۈن ېاكادېمۈيۈسۈدە ساقلانماقتا. ېاز بۈرقۈسۈم قوليازما نۇسخۈسۈ روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈدە ساقلۈنۈۋاتۈدۇ. خۇاڭ ۋېنبۈ ېەپەندۈ تۇرپاندۈن تاپقان كەمتۈك ياپرۈقۈمۇ بۈرنەچچە خۈل بولۇپ ھازۈر بېيجۈڭدا ساقلانماقتا(53). 8. «ېابۈدارما كوشا شاسترانۈڭ شەرھۈ» Abhidharma دېگەن بۇ سۆز سانسۈكرۈت تۈلۈدا نۇقسانسۈز قانۇن، تەڭداشسۈز قانۇن، بۈيۈك قانۇن، دېگەنلۈكتۇر. ېەسلۈسۈ مۈلادۈ5-ېەسۈردە ھۈندۈستانلۈق بۇددا ېالۈمۈ ېانخۇي تەرۈپۈدۈن يېزۈلغان بولۇپ، بۇددا دۈنۈدۈكۈ سەرۋاستۈ ۋادە مەزھۈبۈگە ېاېۈت مۇھۈم يادۈكارلۈق. ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلغۇچۈ تەرجۈمان نامەلۇم. دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈنۈڭ نوم ساقلاش ېۆيۈدە ساقلانغان بولۇپ، كېيۈن ېاۋرېل شتايۈن(ستەيۈن) ېەنگلۈيەگە ېېلۈپ كەتكەن، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلانماقتا. كۈتاب شەكلۈدۈكۈ بۇ ۋەسۈقە ېۈككۈ كۈتابچە قۈلۈپ تۈپلەنگەن، بۈرۈنچۈ كۈتابچۈسۈ 67 ياپراق(بەت)، ېۈككۈنچۈ كۈتابچۈسۈ 82 ياپراق بولۇپ، بۇنۈڭ بۈرۈنچۈ كۈتابچۈسۈدۈكۈ 12 ياپراق باشقا بۈر ېۇيغۇرچە ۋەسۈقە«ېاۋالۇكسۇۋارانۈڭ تەقەززالۈق ھەققۈدۈكۈ پەندۈ-نەسۈھەتلۈرۈ»دۇر. بۇ قوليازمۈغا تۇرغان تۆمۈر دېگەن كۈشۈنۈڭ ېۈسمۈ يېزۈلغان. بۇ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈنۈڭ ھەربۈر بېتۈدە ېاۋۋال خەنزۇچە خەت(سۆز) يېزۈلۈپ، ېاندۈن شۇنۈڭغا مۇناسۈپ ېۇيغۇرچە تەرجۈمە تېكۈستۈ يېزۈلغان(54). 9. «بۇددا تەلۈماتۈدا ېەرش-پەرشتۈكۈ سەككۈز قۇياش ېۈلاھۈنۈڭ ېەپسۇن نومۈ» ېەسلۈي مەنبەسۈ خەنزۇچە بولغان بۇ نوم بۇددا دۈنۈ ساھەسۈدە گۇمانلۈق ساۈتا نوم، دەپ قارالماقتا. ېەمما بۇ نوم ېۇيغۇرلار ېۈچۈدە ناھايۈتۈ كەڭ تارقالغان بولۇپ، بۇددا دۈنۈدۈكۈ ېالتە ېەسلۈيەت، سەككۈز نۈيەت قاتارلۈق ېۇقۇملار ھەم بۇ نومنۈ«ېوقۇش،كۆچۈرۈش»نۈڭ ساۋابلۈرۈ مەزمۇن قۈلۈنغاندۈن باشقا يەنە جۇڭگونۈڭ ېەنېەنۈۋۈي مەدەنۈيەت ېېتۈقادچۈلۈقۈدۈكۈ يەرلۈك كۆرۈش ېۈلمۈگۈمۇ خېلۈ كۆپ ېورۇن بېرۈلگەن. جۇڭگونۈڭ قەدۈمقۈ زامان پەلۈسەپەسۈدۈكۈ مۇھۈم مەزمۇنلارنۈڭ بۈرۈ مۇزەككەر-مۇېەننەس بەش ېاناسۈر تەلۈماتۈدۇر. مۇزەككەر-مۇېەننەس بەش ېاناسۈر تەلۈماتۈدۈكۈ يەرلۈك كۆرۈش ېۈلمۈ(يەر شاراېۈتۈ ېۈلمۈ، سۈنچۈلۈق ېۈلمۈمۇ دېيۈلۈدۇ) بۈر خۈل قورۇ-جاي، قەبرە يېرۈنۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك شاراېۈتۈنۈ ۋە ېەتراپۈدۈكۈ مۇھۈتۈنۈ كۆزۈتۈپ، بۇ يەرلەرنۈڭ ياخشۈلۈق، بەخت-ساېادەت، يامانلۈق، بالايۈېاپەتتۈن بۈشارەت بېرۈدۈغان ېۈلۈم بولۇپ، ېەينۈ زاماندۈكۈ ېوردا ۋە پۈتكۈل جەمېۈيەت بۇنۈڭغا ناھايۈتۈ كۆڭۈل بۆلگەن ھەمدە بۇنۈ كۈشۈلەرنۈڭ كۈندۈلۈك تۇرمۇشۈ، ېۆلۈم-يېتۈم، توي-تۆكۈن ېادەتلۈرۈدۈلا ېەمەس بەلكۈ جەمېۈيەتنۈڭ گۈللۈنۈشۈ ۋە خارابلۈشۈشۈ، دۆلەتنۈڭ ېەمۈن-ېاسايۈشلۈقۈ ھەم زاۋاللۈقۈ ېۈچۈن ناھايۈتۈ مۇھۈم، دەپ بۈلگەن. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۇ نومنۈڭ ېۇيغۇرچە تەرجۈمۈسۈدە قەدۈمقۈ ېۈراننۈڭ ناھايۈتۈ قويۇق ېاتەشپەرەستلۈك(زوروېاستېر)دۈنۈنۈڭ ېامۈللۈرۈ بار، بۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ دۈنۈي ېۈدۈيۈسۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم پايدۈلۈنۈش قۈممۈتۈگە ېۈگە. ھازۈرغۈچە بۇ نومنۈڭ 70 نەچچە خۈل تۈرلۈك كەمتۈك جۈلدلۈرۈ تېپۈلدۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە قوليازما نۇسۈۈمۇ، ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان نۇسخۈسۈمۇ بار. بۇنۈڭ ېەڭ مۇكەممەل نۇسخۈسۈنۈ ېاۋرېل شتايۈن(ستەيۈن) دۇنخۇاڭدۈكۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈنۈڭ نوم ساقلاش ېۆيۈدۈن بايقۈغان قول يازما نۇسخۈسۈ بولۇپ، يۈل دەۋرۈمۇ بۈرقەدەر بۇرۇن، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلانماقتا. بۇ ۋەسۈقۈنۈڭ ېارقا تەرۈپۈدە تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈدا«(مەنكۈ) قۇغۇر كۆچۈرگەن» دېگەن سۆز يېزۈلغان(55). ېاۋالوكسۇۋاراغا ېاېۈت دەستۇرلارمۇ ېۇيغۇرلاردا ناھايۈتۈ كەڭرۈ تارقالغان، ېاۋالوكسۇۋاراغا ېاېۈت دەستۇرلارمۇ ناھايۈتۈ كۆپ، ېۇيغۇرلاردا ېەڭ كۆپ ھەم كەڭ تارقالغۈنۈ«ساددارما پۇندارۈكا سۇترا»دۈكۈ «ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا سۇترۈسۈ»، بۇ پەقەت ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدۈلا تارقالغان بولۇپ «ېاۋالوكسۇۋارا سۇترۈسۈ»مۇ دېيۈلۈدۇ، ېاۋالوكسۇۋارا دېگەن بۇ نام سانسۈكرۈت تۈلۈدۈكۈ«Avalokitešvara »نۈڭ ېۇيغۇرچە ېاتۈلۈشۈدۇر. بۇددا دۈنۈ دەستۇرۈغا ېاساسلانغاندا، ېاۋالوكسۇۋارا ھەممۈگە قادۈر بۇدساتۋا بولۇپ، ېادەم قۈيامەتكە يولۇققاندا«ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا» دېگەن ېۈسۈمنۈ چاقۈرسۈلا بۇ بۇدساتۋا ېاۋازنۈ ېاڭلاپ قۈيامەتتە قالغان كۈشۈنۈ قۇتقۇزغۈلۈ نەق مەيداندا تەق بولارمۈش. بۇ نومنۈڭ ېۇيغۇرچە نۇسخۈسۈ زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن بولۇپ، تۇرپاندۈن تېپۈلغان، ھازۈر روسۈيە پەنلەر ېاكادېمۈيەسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈنۈڭ قوليازما بۆلۈمۈدە ساقلۈنۈۋاتۈدۇ(56). مۇشۇ ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا ېەنگلۈيە، فرانسۈيە، گېرمانۈيە، روسۈيە قاتارلۈق دۆلەتلەرنۈڭ ېارخېېولوگۈيەلۈك تەكشۈرۈش ېەترەتلۈرۈ تۇرپاندۈكۈ قەدۈمۈي خارابۈلۈكلەردۈن ۋە دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈدۈن سانسۈزلۈغان نوملارنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈنۈ قېزۈۋالغان. بۇ ۋەسۈقۈلەرنۈڭ خېلۈ كۆپ قۈسۈمۈ ېۇيغۇرچە يېزۈلغان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە قوليازما نۇسخۈلارمۇ، باسما نۇسخۈلارمۇ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە فرانسۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرلۈرۈدۈن ناھايۈتۈ نۇرغۇن ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قېزۈۋالغان. بۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ھازۈر دۇنيا بويۈچە ېەڭ بۇرۇنقۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ماددۈي پاكۈتۈ، بۇ جۇڭگو ۋە دۇنيا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۈجاد قۈلۈنۈشۈ ۋە تەرەققۈياتۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈكۈ تولۈمۇ قۈممەتلۈك ماتېرۈيال بولۇپ، ناھايۈتۈ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە، مانا بۇ كۈتابۈمۈزدا نۇقتۈلۈق مۇھاكۈمە يۈرگۈزۈلۈدۈغان مەزمۇنلارنۈڭ بۈرۈدۇر. ېۈككۈنچۈ پاراگراف ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ غەربۈي شۈمالدۈكۈ ېۇيغۇر ۋە تاڭغۇتلار رايونلۈرۈغۈمۇ تارقالغان. ېۇيغۇرلار رايونۈدۈكۈ ېويما مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدۈكۈ تەسۈرۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتلۈك. دۇنخۇاڭدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ قاچاندۈن باشلاپ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللانغانلۈقۈ توغرۈسۈدا ھازۈرغۈچە ېېنۈق يازما تارۈخ ماتېرۈيالۈ بايقالمۈدۈ. ېەمما دۇنخۇاڭدۈكۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈدۈن بايقالغان خەنزۇچە ۋەسۈيەتنامۈلەر ېۈچۈدە نۇرغۇن ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان ماددۈي بۇيۇملار ھەم ېويما مەتبەېە باسمۈسۈغا ېاېۈت قۈسمەن يازما خاتۈرۈلەر بار. بۇ ماتېرۈياللار ېېلۈمۈزنۈڭ قەدۈمقۈ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربۈي شۈمال رايونۈدا قوللۈنۈلغانلۈق ېەھۋالۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربۈي شۈمالدۈكۈ ېۇيغۇرلارغا تارقالغانلۈقۈ ۋە بۇ تېخنۈكۈنۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ قوللانغانلۈق دەۋرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېۆرنەكلۈك ېەھمۈيۈتۈگە ېۈگە. ېەنگلۈيۈدۈكۈ ېاۋرېل شتايۈن (ستەيۈن) يۈغۈپ ساقلۈغان بۇيۇملار ېۈچۈدە بۈرنەچچە پارچە خەنزۇچە باسما بۇيۇمۈ بار، بۇنۈڭ يۈل دەۋرۈ خېلۈلا بۇرۇن بولغاچقا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ تارۈخۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا ناھايۈتۈ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە. مەسۈلەن ېۈلۈم ساھەسۈگە مەلۇم بولغان تاڭ سۇلالۈسۈ شيەنتۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 9-يۈلۈ(مۈلادۈ 868-يۈلۈ) بېسۈلغان«ۋاجرا سۇترا» يەتتە ۋاراق قەغەز تۇتاش چاپلۈنۈش ېارقۈلۈق يۆگۈمە تۈپلەنگەن بولۇپ، بۇ يۆگۈمە جۈلدنۈڭ باش-ېاخۈرۈ مۇكەممەل ساقلانغان. بۈرۈنچۈ ۋارۈقۈنۈڭ بېشۈغا ېۇزۇنلۇقۈ 48.8سانتۈمېتۈر ېۇزۇنلۇقتا، 30.5سانتۈمېتۈر ېېگۈزلۈكتە قۈستۇرما رەسۈم سۈزۈلغان. تۈتولۈغا ېېتۈكاپخانۈدا ېاقساقال سۇبۇتۈنۈڭ ساكيامونۈدۈن تەلۈم سوراۋاتقانلۈق رەسۈمۈ ېويما باسمۈدا بېسۈلغان، بۇ رەسۈم ناھايۈتۈ نەفۈس ېويۇلغان بولۇپ، ېويمۈچۈ ېۇستۈنۈڭ پۈچاق ېۈشلۈتۈش ماھارۈتۈنۈڭ كامالەتكە çšيەتكەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋالغۈلۈ بولۈدۇ، سۇترا تېكۈستۈنۈڭ ھەر بۈر قۇرۈغا 19خەت ېويۇلغان. جۈلدنۈڭ ېاخۈرقۈ ۋارۈقۈغا«شيەنتۇڭنۈڭ 9-يۈلۈ 4-ېاينۈڭ 15-كۈنۈ، ۋاڭ جيې ېۈككۈنچۈ قېرۈندۈشۈغا ېېھترام بۈلەن تەقدۈم قۈلدۈ» دېگەن خەت يېزۈلغان. بۇ ھازۈرقۈ كۈندە ساقلۈنۈپ قالغان ېېنۈق يۈل، ېاي، كۈن پۈتۈلگەن، نەفس تۈتول ۋە قۈستۇرما رەسۈم ېۈشلەنگەن ېەڭ بۇرۇنقۈ باسما كۈتابتۇر. ېەنگلۈيۈدە ساقلۈنۈۋاتقان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە يەنە دۇنخۇاڭدۈكۈ ھەقۈقەتكە قايتقان لەشكەرلەرنۈڭ ھېراۋۇلۈ ساۋ يۇەنجۇڭ ( مۈلادۈ 974-يۈلۈ ېۆلگەن قازا قۈلغان) ساخاۋەت كۆرسۈتۈپ ېويدۇرۇپ باستۇرغان بۈرنەچچە خۈل كەمتۈك جۈلد بار، بۇنۈڭ ېۈچۈدە بۇددا، بۇدساتۋا، ېەرش شاھۈ قاتارلۈقلارنۈڭ رەسۈمۈ ېويۇلغان ياغاچ ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان باسما نۇسخۈسۈ بار، بۇلاردا بۇددانۈڭ رەسۈمۈ ېوتتۇرۈغا، باشقا رەسۈم ېۈستۈگە، تېكۈست ېاستۈغا بېرۈلگەن، رەسۈم ېۈچۈدە بېغۈشلۈما بار. ېالايلۇق، G8087 دېگەن نومۇر سېلۈنغان ېاۋالوكسۇۋارا(شەپقەتچۈ مەبۇدە) نۈڭ رەسۈمۈ ېاۋالوكسۇۋارانۈڭ دەستۇردۈن كالام بېرۈۋاتقان رەسۈمۈ بولۇپ، سول تەرۈپۈگە «ھەقۈقەتكە قايتقان لەشكەرلەر ھېراۋۇلۈ مۇپەتتۈش خەلپەتبەگ ساۋ يۇەنجۇڭ ھەزرەتنۈڭ ساخاۋۈتۈ بۈلەن سۈزدۇرۇلغان» دېگەن بېغۈشلۈما يېزۈلغان. بېغۈشلۈمۈنۈڭ 13-قۇرۈغا ھەقۈقەتكە قايتقان ساۋ يۇەنجۇڭنۈڭ تۆھپۈلۈرۈ يېزۈلغاندۈن كېيۈن«كەييۈننۈڭ 4-يۈلۈ7-ېاينۈڭ 15-كۈنۈ» دېگەن يۈل، ېاي، كۈن ېېنۈق يېزۈلغاندۈن باشقا يەنە باسما ېۈشچۈسۈنۈڭ «باسقۇچۈ لېي يەنمېي»دېگەن خەتمۇ يېزۈلغان.يەنە بۈر پارچە پارۈژدا ساقلۈنۈۋاتقان «ۋاجرا چېدۈكا پراجنا پارامۈتا سۇترا»نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈدۈكۈ بېغۈشلۈمۈدا«ھەقۈقەتكە قايتقان لەشكەرلەرنۈڭ ھېراۋۇلۈ مۇپەتتۈش خەلپەتبەگ ساۋ يۇەنجۇڭ ھەزرەتنۈڭ ساخاۋۈتۈدە باستۇرۇلدۈ»دەپ يېزۈلۈپ«تيەنفۇ سەلتەنەتۈنۈڭ 15-يۈلۈ يەنۈ 6-توخۇ يۈلۈ 5-ېاينۈڭ 15-كۈنۈ» دېگەن يۈلنامە يېزۈلغان. بۇ مۈلادۈ 949-يۈلۈ 6-ېاينۈڭ 14-كۈنۈگە توغرا كېلۈدۇ. بۇنۈڭغۈمۇ «لېي يەنمېي ېۇستام باستۈ» دەپ يېزۈلغان. بۇ يەردە لېي يەنمېي ېۈشچۈلۈقتۈن ھېراۋۇل مەھكۈمۈسۈ باسمۈخانۈسۈنۈڭ ېۇستۈكارۈ يەنۈ مەسېۇلۈققا ېۆستۈرۈلگەن(57). يۇقۈرۈقۈ ماتېرۈياللاردۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، دۇنخۇاڭ رايونۈدا مۈلادۈ 9-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدۈن كېيۈنكۈ مەزگۈلدە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ خېلۈلا ېومۇملاشقان، بېسۈش تېخنۈكۈسۈدۈمۇ زور ېۈلگۈرۈلەشلەر بولغان. ساۋ يۇەنجۇڭ قۈسقا ۋاقۈتتۈلا زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈ، بۇددا رەسۈملۈرۈ جۈلدلۈرۈنۈ باستۇرغان ھەمدە مەھكۈمۈسۈدە باسما زاۋۇتۈمۇ قۇرغان. مانا بۇ بۈز ھازۈرغۈچە بۈلگەن ھەم زور مۈقداردۈكۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن دۇنيا بويۈچە ېەڭ بالدۇرقۈ باسما زاۋۇتۈدۇر. بۇ باسمۈخانۈنۈڭ بارلۈققا كېلۈشۈ ېېنۈقكۈ، دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ باسمۈچۈلۈق ېۈشلۈرۈنۈ يۈكسەلدۈرەۈشكە ناھايۈتۈ زور تەسۈر كۆرسەتكەن. بۇ ھەم ېوخشاشلا دۇنخۇاڭ رايونۈدا ياشاۋاتقان بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇش، ېۇيغۇرچە ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن پايدۈلۈنۈپ ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈ ۋە رەسۈملۈرۈنۈ بېسۈشۈ ېۈچۈن ياخشۈ مەدەنۈيەت ۋە تېخنۈكا مۇھۈتۈ بۈلەن تەمۈن ېەتكەن، بۇلارنۈڭ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈغا تەسۈر كۆرسەتمەسلۈكۈ مۇمكۈن ېەمەس. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان خەنزۇچە ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ يۈل دەۋرۈ بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ دۇنخۇاڭ بۈلەن تۇرپاندا ېويما مەتبەېەچۈلۈك پاېالۈيەتلۈرۈنۈڭ يۈل دەۋرۈگە ھۆكۈم قۈلۈشتۈمۇ ۋاسۈتۈلۈك پايدۈلۈنۈش ېاساسلۈرۈ بۈلەن تەمۈن ېەتتۈ، كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، دۇنخۇاڭ بۈلەن تۇرپاندۈكۈ بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغان ۋاقتۈمۇ ېانچە كېيۈن ېەمەس. دۇنخۇاڭ بۈلەن تۇرپان رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەسۈگە تەسۈر كۆرسۈتۈشۈ مۇمكۈن بولغان يەنە بۈر ېامۈل تاڭغۇتلاردۇر. مەسۈلەن مۇشۇ كۈتابنۈڭ 2-بابۈدا بايان قۈلۈنغۈنۈدەك(ېۇيغۇرچۈغا بۇ بابۈ تەرجۈمە قۈلۈنمۈدۈ)تاڭغۇتلار ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن كۈتاب بېسۈشقا ناھايۈتۈ ېەھمۈيەت بەرگەن، ھازۈرغۈچە تېپۈلغان تاڭغۇتچە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان كۈتابلار ناھايۈتۈ كۆپ بولۇپ بۇلار ېۈچۈدە بۇددا نوملۈرۈنۈڭ تراژۈ ھەم تۈرۈمۇ ناھايۈتۈ كۆپ،ېۇنۈڭ ېۈستۈگە سەۋۈيۈسۈمۇ خېلۈلا يۇقۈرۈ. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان تاڭغۇتچە ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ نۇرغۇنلۈرۈغا ناھايۈتۈ ېېنۈق بېغۈشلۈما ۋە يۈل دەۋرۈ يېزۈلغان، مەسۈلەن داېەننۈڭ 11-يۈلۈ(مۈلادۈ1084-يۈلۈ) غا تەۋە «بۇدساتۋا ېامۈتا سۇترا»، تيەنيومۈنېەننۈڭ 5-يۈلۈ(مۈلادۈ1094-يۈلۈ) ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان «ماھايانا بۈيۈك ېاپارۈمۈتايۇرسۇترا» ۋە جېنگۇەننۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 1106- يۈلۈ) ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان «ۋۈمالاكۈرتۈ نۈردېشا سۇترا» قاتارلۈقلار بۇنۈڭ مۈسالۈدۇر. بۇ تاڭغۇت رايونۈدا ېەڭ كېيۈن بولغاندۈمۇ 11-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈلا خېلۈلا گۈللەنگەن ېويما مەتبەېەچۈلۈكنۈڭ بارلۈققا كەلگەنلۈكۈدۈن دېرەك بېرۈدۇ. تاڭغۇتلار بۈلەن دۇنخۇاڭ، تۇرپان رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ سۈياسۈي، ېۈقتۈساد، دۈن ۋە مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق ېۈدۈ، شۇڭا مەتبەېەچۈلۈك ساھەسۈدۈمۇ قويۇق ېالماشتۇرۇشنۈڭ بولغانلۈقۈ تەبۈېۈي، تاڭغۇتلارنۈڭ ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ تەمۈنلۈگەن ېالاقۈدار تارۈخۈي ماتېرۈياللار مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۇيغۇر يەرلۈرۈگە تارقالغانلۈقۈ ۋە قوللۈنۈلغانلۈقۈ توغرۈسۈدۈكۈ يۈل دەۋرۈگە ھۆكۈم قۈلۈشتا ېوخشاشلا ناھايۈتۈ مۇھۈم پايدۈلۈنۈش قۈممۈتۈگە ېۈگە. ھازۈرغا قەدەر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ ېاز، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە بايقالغانلۈرۈ تولۇق ېېلان قۈلۈنمۈغاچقا ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەدە بۇددا نوملۈرۈنۈ ۋە بۇددا ررەسۈملۈرۈنۈ بېسۈپ تارقاتقانلۈقۈنۈ ېومۇميۈزلۈك شەرھلەش قۈيۈن. شۇنداق ېۈكەن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەدە بۇددا نوملۈرۈنۈ بېسۈپ تارقاتقانلۈق ېەھۋالۈ ۋە يۈل دەۋرۈگە ېېنۈق ھۆكۈم قۈلۈش تېخۈمۇ قۈيۈن. ېەمما بۈز ھازۈرغۈچە ېېلان قۈلۈنغان ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈغا قارايدۈغان بولساق، ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەدە باسقان كۈتابلۈرۈنۈڭ تۈرۈ بۈرقەدەر كۆپ، مەزمۇنۈمۇ بۇددا دۈنۈنۈڭ ماھايانا ۋە نۈھايانا مەزھەبلۈرۈ ھەم خۇپۈيە مەزھۈبۈ(مەخپۈيەت مەزھۈبۈ) ، بۇددا رەسۈملۈرۈ، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ بۇددا دەستۇرلۈرۈدۈكۈ ېاتالمۈش«گۇمانلۈق ساختا نوم»قاتارلۈقلارغا چېتۈلۈدۇ. دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ خەنزۇچە ېويما مەتبەېە ېۈشلۈرۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ، ېۇيغۇرلارغا قوشنا بولغان تاڭغۇت ېويما مەتبەېەچۈلۈكۈ قاتارلۈق ېامۈللاردۈن پايدۈلۈنۈپ تەھلۈل يۈرگۈزگۈنۈمۈزدە ېەينۈ چاغدا ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا نوملۈرۈنۈ، بۇددا رەسۈملۈرۈنۈ ېويما مەتبەېەدە بېسۈش ېۈشلۈرۈنۈڭ مۇېەييەن دەرۈجۈدە كۆلەملەشكەنلۈكۈگە، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە كەلگەندە تەرەققۈي قۈلۈپ خېلۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە يەتكەنلۈكۈگە ھۆكۈم قۈلالايمۈز. بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان ېۇيغۇرلار بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلۈش، ېويما مەتبەېەدە بېسۈش ۋە تارقۈتۈشقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. كاتتا پەزۈلەت ېۈگۈلۈرۈدۈن بولغان راھۈب كالانلار نوم تەرجۈمە قۈلۈشقا ۋە بېسۈشقا ېاكتۈپ قاتناشنانلۈقتۈن بۇددا نوملۈرۈ كەڭ داېۈرۈدە تارقۈلۈپ بۇددا تەرغۈباتۈ كۈچلۈك ېۈلگۈرۈ سۈرۈلگەن. ېاددۈي پۇقرالار بۇددادۈن ېۆزلۈرۈنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلاشنۈ تۈلەپ بولسۈمۇ ساۋاب تېپۈش ېۈچۈن نوم كۆچۈرۈشكە قاتناشقان ياكۈ پۇل چۈقۈرۈپ خەتتاتلارنۈ ياللاپ كۆچۈرتكۈزگەن. ېۇيغۇر ھۆكۈمرانلۈرۈ ۋە ېاقسۆڭەكلۈرۈ بۇددادۈن ېۆزلۈرۈنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلاشنۈ، ھۆل-يېغۈننۈ تۈلەپ رازۈمەنلۈكۈ بۈلەن خەير-ساخاۋەت كۆرسۈتۈپ ېۇستا خەتتاتلارنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ نوم كۆچۈرتكۈزگەن ياكۈ مەتبەېە ېويمۈچۈ ېۇستۈلارنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ نوم باستۇرغان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا تۇرپاندۈكۈ بۇددا خارابۈلۈكۈدۈن تېپۈلغان زور مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇرچە بېسۈلغان بۇددا نوملۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈ بۇ نۇقتۈنۈ ېۈسپاتلاپ تۇرۇپتۇ. تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان بۈر پارچە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان بۇددا نومۈنۈڭ ېاخۈرقۈ بېتۈگە : 11. y(ä)mä kim inčip ol 12. alqu yirtinčü-nüng adi manggal-i 13. anaz umuγ-suz-lar-ning yolči-si yirč-si :: 14. adi kötürülmiš burhan bahšimiz-ning ::: 15. altun aγizin nomlayu y(ä)rliqamiš :::: 16. alqu ada-lar-ta umuγ boltači :: 17. arviš-lar iligi šita daptri sudur-uγ::: 18. ayančang kirtgünč köngül-in m(ä)n kamala ačari 19. aya yu yüz s äkiz kuun yaqturup ula yu tägindüm::: 20. aniš ariγ bu nom- uγ yaqdurmiš buyan kučintä::: 21. alqu qamaγ t(ä)ngri-lär-ning ašilzun tängridäm kučläri ( تەرجۈمۈسۈ: ېاندۈن كېيۈن، يەنە بۇ دۇنيادۈكۈ بارلۈق بەختسۈز ۋە ېۈمۈدسۈزلەنگەن خالايۈقنۈڭ يېتەكچۈسۈ، يولباشچۈسۈ بولمۈش ېۈگەم بۇددا ېالتۇن ېاغزۈدا يامان تەقدۈردۈن قۇتقۇزغۇچۈ ھەم بەخت ېاتا قۈلغۇچۈ " arviš-lar iligi šita daptri sudur" ېاتلۈغ نومنۈ ېوقۇدۈ، مەنكۈ ېۈخلاسمەن كامالا ېاچاريا(ھەزرەت، ېۇستاز) چۈن كۆڭلۈمدۈن تۆھپە قوشۇشنۈ خالاپ، پۈتۈن سېغۈنۈشۈم بۈلەن 108 جۈلد نومنۈ ېويما مەتبەېەدە بېسۈشنۈ نۈيەت قۈلدۈم. مۇشۇ ېۈشنۈ ۋۇجۇدقا چۈقۈرۈشۈمغا تەڭرۈم ېۆزۈ مەدەت بەرگەي.)(58). بۇ خاتۈمەنۈڭ مەزمۇنۈدۈن بۈلۈش مۇمكۈنكۈ، بۇ نومنۈ باسقۇچۈ «كامالا ېاچاريا» بۇ نومنۈڭ 108 جۈلدۈنۈ باسقان. دۈققەت قۈلۈشقا تېگۈشلۈكۈ شۇكۈ، ېاخۈرقۈ بەتتە ېۇچرۈغان باسما كەسپۈگە ېاېۈت«yaqturup» دېگەن بۇ ېۇيغۇرچە پېېۈلنۈڭ سۆز تومۇرۈ «yaq» نۈڭ «بېسۈش» دېگەن ېۇقۇمنۈ بۈلدۈرۈدۈغان مەتبەېە كەسپۈگە ېاېۈت مەخسۇس ېاتالغۇنۈڭ بارلۈققا كەلگەنلۈكۈنۈ بۈلۈمۈز. يەنە بۈر ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ ۋارۈقۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈدە: 2.[yaq-] turmiš buyan kučinta : alqu-nung a/ … 3. qaγan han-imiz-nϊng : ančulayu oq 4. qatun-nung altun ulug-lari-ning : :: 5. ada-lari tuda-lari amirilip usun yašap : alϊp bolγuluq 6. burhan qutin bulmaq-lari bolzun : تەرجۈمۈسۈ: (بۇ نومنۈ ېويۇپ بېسۈش ېارقۈلۈق قۈلغان ساۋابلۈرۈمنۈڭ قاغانۈم بۈلەن قاتۇن ھەم ېۇلارنۈڭ ېالتۇن ېۇرۇغۈنۈ يامان كۆزلەردۈن نېرۈ قۈلۈشۈنۈ، شۇم تەقدۈردۈن ېامان ساقلۈشۈنۈ تۈلەيمەن، ېۇلارغا ېۇزۇن ېۆمۈرلەر نېسۈپ بولسۇن. ېۇلۇغ بۇدساتۋا ېۇلارنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلاپ ساغلام تەن ۋە كۈچ-قۇۋۋەت ېاتا قۈلسۇن.) بۇ بۈر ېابزاسنۈڭ مەزمۇنۈدۈن بۇ نومنۈ ېويۇپ بېسۈشتۈكۈ مەقسەت-مۇددۈېانۈڭ ھۆكۈمران يەنۈ قاغانغا ۋە ېۇنۈڭ ېالتۇن جەمەتۈگە ھەمدە خانۈشقا بەخت-ساېادەت تۈلەش، ېۇلارنۈ يامانلۈقتۈن ساقلاش، ېۇلارغا ېامان-ېېسەنلۈك، ېۇزۇن ېۆمۈر تۈلەش شۇنۈڭدەك بۇدساتۋانۈڭ ېۇلارنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلۈشۈنۈ ېۈمۈد قۈلۈش ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋالالايمۈز. بۇ تېكۈستتۈكۈ « yaqturmiš buyan kuçinta » (بېسۈپ ساۋاپ تېپۈپ) دېگەن سۆزدۈكۈ«-yaq» پېېۈل تومۇرۈ بولۇپ،«بېسۈش»مەناسۈدا قوللۈنۈلغان سۆز(59). بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە ھازۈر ياپونۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە ېويما مەتبەېە بۇيۇمۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە ناھايۈتۈ ېېنۈق قۈلۈپ «qamçu-ta yaqduruldi» ( گەنجۇدا بېسۈلدۈ) دەپ يېزۈلغان. يۇقۈرۈقۈلاردۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، ېەينۈ زاماندا ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ «-yaq » دېگەن بۇ سۆز تومۇرۈ «باسماق، بېسۈش» ېۇقۇمۈدۈكۈ مۇقۈم مەنادۈكۈ سۆز بولغان، يەنۈ مۇنداقچە ېېيتقاندا «بېسۈش» دېگەن بۇ ېۇقۇم ېۇيغۇرلاردا ېاللۈقاچان مۇېەييەن مەدەنۈيەت ۋە تېخنۈكا ېارقا كۆرۈنۈشۈگە ېۈگە بولغان، دېمەك ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۇيغۇرلاردا خېلۈ زامانلاردۈن بېرۈ ناھايۈتۈ ېومۇملاشقان ۋە كېڭەيگەن. بېرلۈندا ساقلۈنۈۋاتقان باشقا بۈر ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە بۇ نومنۈ ېويۇپ باسقۇچۈ : “ ayaγuluq bahšim bahši ayaγqa tägimlik qutinga turkçča aqdarip tawγaçč-čça-sin turkça-sin tamγa-ta oydurup ming wuu yaqdurup bišrundäči-larqa ulayu tägintim” ( ھۆرمەتكە سازاۋەر ېۇستازۈم باخشۈنۈڭ ھەققۈ-ھۆرمۈتۈ ۋە بەختۈ ېۈچۈن تۈرك تۈلۈغا [ېۇيغۇر تۈلۈ كۆزدە تۇتۇلۈدۇ] تەرجۈمە قۈلدۈم، خەنزۇچۈسۈ بۈلەن تۈركچۈسۈنۈڭ ېويما بېتۈنۈ ېويۇپ چۈقۈپ مۈڭ جۈلد باستۇردۇم، بۇ پېشۋايۈ بۇزرۇگلاردۈن ېۇدۇم قالغاندۇر) (60) . بۇ خاتۈمۈنۈڭ تېكۈستۈدە ېۇچرۈغان « tamγa-ta oydurup» ( تامغاتا ېويدۇرۇپ) دېگەن سۆزدۈكۈ « tamγa» ېەمەلۈيەتتە «مۆھۈر»بولۇپ، مەتبەېەچۈلۈكتە نېمۈشقا بۇ سۆزنۈڭ ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈنۈ مەنا جەھەتتۈن يەنۈمۇ چوڭقۇرلاپ تەتقۈق قۈلۈپ بېقۈشقا ېەرزۈيدۇ. تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان يەنە بۈر ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇمۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدۈمۇ« tamγa» دېگەن بۇ سۆز ېۈشلۈتۈلگەن(61). ھازۈر ياپونۈيەنۈڭ كيوتودۈكۈ يولۈڭ كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە بۇددا نومۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ مەزمۇنۈدۈمۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈغا ېاېۈت يازما مەنبەېە بار، بۇ كەمتۈك جۈلدتۈكۈ تۆت قۇر ېۇيغۇرچە تېكۈستكە قاراپ باقايلۈ: 1. –sizqa tükäl-lig bolzunlar :: t. 2. či čing bir otuzunč ud yil üčünč 3. ay bir yangi-qa qamču-da yaqdurulti :: 4. sadu [s] adu :: تەرجۈمۈسۈ: سۈزگە تۈگەللۈك (مۇۋەپپەقۈيەتلۈك) بولسۇنلار! جۈجېڭنۈڭ 21-يۈلۈ، كالا يۈلۈ، 3-ېاينۈڭ 1-كۈنۈ گەنجۇدا بېسۈلدۈ. سادۇ، سادۇ(بەرۈكەت ياغقاي، بەرۈكەت ياغقاي)[62]. بۇ يەردۈكۈ qamçu ېەينۈ چاغدا خۇاڭخې دەرياسۈنۈڭ كۈنپېتۈش تەرۈپۈدۈكۈ مۇھۈم شەھەر گەنجۇ بولۇپ ، ېۇيغۇر يەرلۈرۈنۈڭ بۈرۈ ېۈدۈ، بۇ خاتۈمەدە گەنجۇنۈڭ خېشۈ كارۈدورۈدۈكۈ مەدەنۈيەت مەركۈزۈ ېۈكەنلۈكۈ، بۇددا نوملۈرۈ بېسۈلۈدۈغانلۈقۈ ھەققۈدە يۈل، ېاي، كۈنلۈرۈگۈچە ېېنۈق مەلۇمات يېزۈپ قالدۇرۇلغان يەنۈ بۇ دەۋر مۈلادۈ 1361-يۈلغا توغرا كەلگەن.بۇ ېۇيغۇرچە كەمتۈك جۈلد يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ دۇنخۇاڭ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم تارۈخۈي ماتېرۈياللۈق قۈممۈتۈگە ېۈگە. كۈتابۈمۈزنۈڭ بېشۈدا بايان قۈلغۈنۈمۈزدەك، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە نۇرغۇن ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈ يۇەن سۇلالۈسۈ ھاكۈمۈيۈتۈگە خۈزمەتكە كۈرگەن، يەنە زور مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇر ھۈنەرۋەنلەر ېۈچكۈرۈ ېۆلكۈلەرگە ېېلۈپ بېرۈلغان، ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ تەدرۈجۈي ېۈسلاملۈشۈشۈ نەتۈجۈسۈدۈمۇ يەنە تېخۈمۇ كۆپ ېۇيغۇر بۇددۈستلار ېۈچكۈرۈگە كۆچۈپ بېرۈپ ېولتۇراقلاشقان. ېەلۈ بۇقا( ېەركبۇغ ؟ ېارۈغ بۆكە؟ــــ تەرجۈمان) توپۈلۈڭۈدۈن كېيۈنيەنە تېخۈمۇ كۆپ مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ھەم ېۇلارنۈڭ پۇقرالۈرۈ جەمەت-جەمەتۈ بويۈچە ېۈچكۈرۈگە كۆچۈپ كەتكەن. بۇلار ېاساسەن ېۈخلاسمەن بۇددۈستلار بولۇپ، بۇددا نوملۈرۈنۈ كۆچۈرۈش، بېسۈش ۋە تەرغۈب قۈلۈش جەھەتتە زور مۇۋەپپەقۈيەتلەرگە ېېرۈشكەن، شۇ سەۋەبلۈك يەنە خېلۈ نۇرغۇن بۇددا نوملۈرۈ ېاستانە يۇەندادۇ(خانبالۈق ــــ بېيجۈڭ) ۋە باشقا جايلاردا بېسۈلغان. يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخ كۈتابلۈرۈدا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈڭ ېوردۈدا بۇددا ېۈشلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولغانلۈقۈ ھەققۈدە يازما مەنبەلەر بار، مەسۈلەن، تيەنلۈ سەلتەنەتۈنۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 1328-يۈلۈ) 8-ېايدا « ېۈدۇققۇتلۇق راھۈب يەنچۈن قەسرۈنۈڭ بۇددا ېۈشلۈرۈغا رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈشقا تەيۈنلەنگەن». شۇ يۈلۈ 12-ېايدا « ېۈدۇققۇتلۇق راھۈب باۋسۈ قەسرۈنۈڭ بۇددا ېۈشلۈرۈغا رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈشقا تەيۈنلەنگەن»(63). يەنە مەسۈلەن تيەنلۈ سەلتەنەتۈنۈڭ 2-يۈلۈ(مۈلادۈ1329-يۈلۈ) 10-ېايدا «800 ېۇيغۇر راھۈب شۈڭشېڭ قەسرۈگە بۇددا ېۈشلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولۇشقا ېەۋەتۈلگەن»، كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، ېەينۈ چاغدا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ ېاستانۈدە ناھايۈتۈ كۆپ ېۈدۈ ھەم يۇەن سۇلالۈسۈدە ېالاھۈدە ېېتۈبارغا ېېلۈناتتۈ(64). ېاستانە خانبالۈقتۈكۈ نۇرغۇن مۇھۈم ېۈبادەتخانۈلاردا ېۇيغۇر راھۈبلار پاېالۈيەت قۈلغان، مەسۈلەن «ھەرقايسۈ دەۋر بۇددا پۈركامۈللۈرۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» 22-جۈلدۈدا «شېلەنلەن، ېۈدۇققۇتلۇق راھۈبەدۇر. ېۈدۇققۇت بەشبالۈققا تەۋەدۇر. تەيزۇخان ېۈدۇققۇتقا بارغاندا ېۈدۇققۇت قاغانۈ پۈتكۈل ېېلۈنۈ باشلاپ خانغا بەيېەت قۈلغان، خان ېۇنۈڭ ساداقەتمەنلۈكۈدۈن سۆيۈنۈپ ېۇنۈ ھەرقايسۈ خانلۈق ۋە قەبۈلەلەرنۈڭ بېشۈغا قويغان ھەمدە ېۇنۈ ېۆزۈنۈڭ كۈيېوغلۈدەك كۆرگەن. قايدۇ توپۈلۈڭۈدا ېۈدۇققۇت ېېلۈ جەنۇبقا كۆچكەندە شېلەنلەن ېاران سەككۈز ياشتا ېۈدۈ، ېۇمۇ ېۇرۇغ-تۇغقانلۈرۈغا ېەگۈشۈپ خانبالۈققا كەلگەن ھەمدە خانۈشنۈڭ يېنۈدا خۈزمەتكە كۈرگەن. خانۈش ېۇنۈڭ چۈۋەر- ېەقۈللۈقلۈقۈدۈن سۆيۈنۈپ ېۇنۈ تولۈمۇ ېەتۈۋارلاپ ېۇنۈ ياخشۈ ېۈبادەتخانۈغا ېورۇنلاشتۇرغان. بۇ مەزگۈلدەېۇ ېاغۈلۈق نوملار(غەزۈنۈدۈكۈ نوملار) دۈن پرەجنا(ېەقلۈيەت)نۈ 8مۈڭ پارە، پەنجدەرمە دەرنەدۈن(بەش ھامۈيلۈق نوم)ېون نەچچە جۈلد، خەنزۇچە «ېاۋاتامساكا سۇترا»ۋە «سۇراڭگاماسۇترا»،ېۇيغۇرچە«ساددارماپۇندارۈكا سۇترا»،«ېالتۇن يارۇق» قاتارلۈقلارنۈ ېالتۇن ھەل بۈلەن كۆچۈرۈپ چۈققان. ېۇ يەنە خانبالۈقنۈڭ كۈنپېتۈش تەرۈپۈدۈكۈ شۈشەندە(غەربۈي تاغدا) لوڭچۈەن ېۈبادەتخانۈسۈنۈ قايتۈدۈن ياسۈتۈپ، نۈلۇفەر كۆلۈنۈڭ ېۈستۈگە راۋاقلار سالدۇرغان.تۈبەتتۈكۈ بەش ېۈبادەتخانا، ېۈدۇققۇتتۈكۈ چانتال ېۈبادەتۈانۈسۈ، خانبالۈقتۈكۈ ۋەنېەن ېۈبادەتخانۈسۈ قاتارلۈق ېۈبادەتخانۈلارغا چۈراغ، كۈجە-ېۈسرۈق ياندۇرۇش ېۈچۈن خەزۈنۈدۈن پۇل-مال سەپلۈتۈپ بەرگەن. يەنە تېخۈ سەڭگە(راھۈب) لار ېۈچۈن نەچچە يۈز يۈرۈش لازۈمەتلۈكلەر تەييارلۈتۈپ باشقا ېەللەردۈكۈ راھۈبلارغا ھەدۈيە قۈلغان» ، دەپ خاتۈرۈلەنگە(65). ھازۈرغۈچە بايقالغان ۋەسۈقۈلەر ۋە تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈنۈ تەھلۈل قۈلۈشتۈن قارۈغاندا، خانبالۈقتۈكۈ(بېيجۈڭ) خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ ېۈچكۈرۈگە كۆچكەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈدە ناھايۈتۈ مۇھۈم ېورۇن تۇتقان. مەسۈلەن ھازۈر بېرلۈندا ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە ېۇيغۇرچە نوم باسما نۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە: “Čongdu baliq-ta hungwasi atliγ sangaram-taki inban-tin … yaqturu tägintim ” تەرجۈمۈسۈ:[ جۇڭدۇ بالۈقتۈكۈ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ باسمۈخانۈسۈدا نوم بېسۈشنۈ ېارزۇ قۈلۈمەن](66). بۇ يەردۈكۈ «جۇڭدۇ بالۈق» يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ ېاستانۈسۈ خانبالۈق يەنۈ بېيجۈڭ، «خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ» ېەينۈ چاغدۈكۈ خانبالۈقتۈكۈ ېەڭ داڭلۈق بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ بولۇپ، قۈتان خانلۈقۈ(لياۋ سۇلالۈسۈ) دەۋرۈدۈلا بۇددا نومۈ باسۈدۈغان ېويما مەتبەېە باسمۈخانۈسۈ بولغان. مەسۈلەن«ساكيامونۈنۈڭ ماھايانادا سۈرلۈق ېۈقتۈدارغا مەدھۈيە ھەققۈدۈكۈ بايانۈ» نۈڭ 10-جۈلدۈدا«يەنجۈڭدۈكۈ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا بېسۈلدۈ» دېگەن تۈتول سۆزۈ يېزۈلغان. ېالتان خانلۈقۈ (ېالتۇن خانلۈقۈ ،جۈن سۇلالۈسۈ) دەۋرۈدۈمۇ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ ېالتان خانلۈقۈ ېاستانۈسۈ بولغان جۈنجۇڭدۇ(خانبالۈق ، بېيجۈڭ) دۈكۈ مۇھۈم ېۈبادەتخانا بولغان. مەسۈلەن«يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ ېومۇمۈي تەزكۈرۈسۈ»دە«جۈندادۈڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 18-يۈلۈ لۇجۇلۇق سۇي جۈننۈڭ قۈزۈ فاجېن ېوردۈغا ھەدۈيە قۈلۈندۈ، فاجېن ېوردۈنۈڭ پەرمانۈ بويۈچە شېڭېەنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا بۈكۇنۈ(راھۈبە) بولدۈ. دادۈڭنۈڭ 21-يۈلۈ فاجېن خانبالۈققا ېەۋەتۈلدۈ. دادۈڭنۈڭ 23-يۈلۈ فاجېن ېوردا تەرۈپۈدۈن سۆسۈ تون بۈلەن تارتۇقلۈنۈپ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا نوم-دەستۇر يۈغۈپ ساقلاشقا قويۇلدۈ» دەپ خاتۈرۈلەنگەن. بېيجۈڭ ېالتان خانلۈقۈ دەۋرۈدۈمۇ جۇڭدۇ، دەپ ېاتالغان. مۇشۇ ېابزاستۈكۈ يازما خاتۈرۈلەرنۈ تەھلۈل قۈلغاندا ېالتان خانلۈقۈنۈڭ ېاستانۈسۈ بولغان جۈنجۇڭدۇدۈكۈ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ ساقلانغان بولۇپ، خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈنۈ بېسۈش جەھەتتە ناھايۈتۈ مەشھۇر بولغان. باشتا بايان قۈلغۈنۈمۈزدەك ېۇيغۇرچە نوم باسما بۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈنۈ تەھلۈل قۈلغۈنۈمۈزدا، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە بۇ يەردۈمۇ ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسمۈخانۈسۈ بولۇپ، زور مۈقداردا ېۇيغۇرچە بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈ بېسۈلغان. 2 . ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەر ۋە ياغاچ ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان بۇددا رەسۈملۈرۈ [align=justify]20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا گېرمانۈيە ، فرانسۈيە ، ېەنگلۈيە ، روسۈيە ۋە ياپونۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترەتلۈرۈ تۇرپان، دۇنخۇاڭدۈن قولغا چۈشۈرگەن قەدۈمقۈ ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە نۇرغۇنلۈغان ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈ بار، تۇرپاندا قېزۈلغان ھەربۈر يەردۈن دېگۈدەك زور مۈقداردۈكۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ بايقالغان. بۇ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ مۇنداق بۈرقانچە تۈرلەرگە بۆلۈنۈدۇ: بۈرۈنچۈ تۈردۈكۈلۈرۈ قۈستۇرما رەسۈمۈ بولمۈغان بۇددا نوملۈرۈ؛ ېۈككۈنچۈ تۈردۈكۈلۈرۈ قۈستۇرما رەسۈم كۈرگۈزۈلگەن ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈ. بۇ تۈردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈدا قۈستۇرما رەسۈم بۈلەن تېكۈست ېوخشاش بۈر بەتكە بېرۈلگەن بولۇپ، رەسۈم ېۈستۈگە، تېكۈست ېاستۈغا بېرۈلگەنلۈرۈمۇ، تېكۈست ېۈستۈگە، رەسۈم ېاستۈغا بېرۈلگەنلۈرۈمۇ، سول تەرەپكە رەسۈم، ېوڭ تەرەپكە تېكۈست بېرۈلگەنلۈرۈمۇ بار. بۇنۈڭ ېۈچۈدە رەسۈم ېۈستۈگە، تېكۈست ېاستۈغا بېرۈلگەن بۇددا نوملۈرۈدا رەسۈم بۈلەن تېكۈست ھەرقايسۈسۈ ېوخشاش ېورۇننۈ ېۈگۈلۈگەن. مەسۈلەن گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە ېۈستۈگە رەسۈم ېاستۈغا تېكۈست چۈشۈرۈلگەن توغرۈسۈغا سەل كەڭرەك بۈر پارچە ۋەسۈقە بولۇپ، رەسۈمدە ېون نەچچە ېادەم ياكۈ ېېتۈكاپتا ېولتۇرۇپ نوم ېوقۇۋاتقان ياكۈ ېات مۈنۈۋېلۈپ پۈللارنۈ ھەيدەۋاتقان تۈرلۈك سۈياقتۈكۈ ېوبرازلار ناھايۈتۈ جانلۈق تەسۋۈرلەنگەن. بۇ تۈردۈكۈ ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە يەنە قۈستۇرما رەسۈملەر نوم تېكۈستلۈرۈ ېارۈلۈرۈغا كۈرۈشتۈرۈپ بېرۈلگەن بولۇپ ېۈگۈلۈگەن ېورنۈمۇ بۈرقەدەر كۈچۈكرەك. بۇ قۈستۇرما رەسۈملەرنۈڭ مەزمۇنۈ خۈلمۇخۈل بولۇپ، ېوبرازلار راستتەكلا جانلۈق، ېويۇلۇشۈ نەپۈس بولۇپ، ېويمۈكارلارنۈڭ يۇقۈرۈ ماھارۈتۈ گەۋدۈلەندۈرۈلگەن(67).بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۈرتۈردۈكۈ بۇددا نومۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ بولۇپ، ېۇنۈڭدا رەسۈم بۈلەن كۆپ خۈل يېزۈقتۈكۈ بۇددا نومۈ تېكۈستۈ بۈر بەتكە ېورۇنلاشتۇرۇلغان، مەسۈلەن«مۇقەددەس نۈجادكار ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ېانا ھۆرمۈتۈگە ېوقۇلۈدۈغان 21خۈل ېۈبادەت سۇترۈسۈ» (ھازۈر بېيجۈڭدا ساقلانماقتا) قاتلۈما شەكۈلدە بېسۈلغان بولۇپ، ېۈسۈ بۈلەن ېاستۈغا كونچۇك(توغرا سۈزۈق) بېرۈلگەن، بەت يۈزۈ توغرۈسۈغا ېۈچكە بۆلۈنگەن، رەسۈم ېۈستۈنكۈ قۈسمۈدۈكۈ ېۈچتۈن بۈر قۈسۈم بەت يۈزۈنۈ ېۈگۈلۈگەن، نوم تېكۈستۈ ېۈچتۈن ېۈككۈ قۈسۈم ېورۇننۈ ېۈگۈلۈگەن، ېوتتۇرۈدۈكۈ ېۈچتۈن بۈر قۈسۈم ستونغا سانسۈكرۈتچە بۈلەن تۈبەتچە نوم تېكۈستۈ بېرۈلگەن، ېاستۈنقۈ ېۈچتۈن بۈر نۈسبەتتۈكۈ ستونغا ېۇيغۇرچە نوم تېكۈستۈ بېرۈلگەن. يەنە بۈر تۈردۈكۈسۈ تۈتولۈغا(باش بېتۈگە) رەسۈم بېرۈلگەن يۆگۈمە نوم بولۇپ، بۇ نومنۈڭ باش بېتۈگە رەسۈم بېرۈلگەن، مەسۈلەن تۇرپاندۈن تېپۈلغان«佛说大白伞盖总持陀罗尼经» يۆگۈمە نوم بولۇپ، باش بېتۈدە بۇدساتۋانۈڭ ېۈككۈ پارچە رەسۈمۈ بار. بېرلۈندۈكۈ ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە تۇرپان بېزەلۈك تاشكېمۈر خارابۈلۈكۈدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرلارنۈڭ رەسۈمۈ ېويۇلغان ياغاچ ېويما رەسۈمۈگۈمۇ بۇددا نومۈنۈڭ تۈتولۈغا بېرۈلۈدۈغان ېويما رەسۈم، دېگەن ېارخېېولوگۈيۈلۈك يەكۈن چۈقۈرۈلغان. بۇنۈڭدا نوم تېكۈستۈ بولمۈغاچقا قايسۈ نوم ېۈكەنلۈكۈگە ھۆكۈم قۈلغۈلۈ بولمۈدۈ. بۇ رەسۈمدە ېۇيغۇر خان جەمەتۈ ېەزالۈرۈنۈڭ بۇدداغا تۈۋۈنۈۋاتقاندۈكۈ ېوبرازۈ ېۈپادۈلەنگەن. ھەربۈر رەسۈمنۈڭ ېاستۈغا شۇ كۈشۈنۈڭ ېۈسمۈ يېزۈلغان. بۇ كەمتۈك رەسۈمدە ېاز دېگەندۈمۇ ېۇيغۇر خان جەمەتۈ ېەزالۈرۈدۈن 47 كۈشۈ بار، مەسۈلەن يۇەن سۇلالۈسۈغا ۋەزۈر بولغان مۈڭسەرس(رەسۈمدە مۈڭسەسە، دەپ يېزۈلغان) ھەم ېۇنۈڭ خانۈمۈ قۇتەيلۆن قاتارلۈقلار(68).ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ بۇددا نومۈنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ يۆگۈمە شەكۈلدە تۈپلەنگەن بۇددا نوملۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ بولۇپ، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە قۈسمەن پالما ياپرۈقۈسۈمان شەكۈلدە بېسۈلغان بۇددا نومۈمۈۇ بايقالدۈ. ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈنۈڭ قۈستۇرما رەسۈملۈرۈ ۋە تۈتول رەسۈملۈرۈنۈڭ بەت شەكلۈ، مەزمۇنۈ ۋە بېغۈشلۈما ېورۇنلاشتۇرۇش جەھەتتە دۇنخۇاڭ ۋە ېۈچكۈرۈدۈكۈ باشقا جايلاردۈكۈ ېويما بەت قۈستۇرما رەسۈملۈرۈگە ېوخشاپ كېتۈدۈغان نۇرغۇن جايلۈرۈ بار. بۇ يەنە بۈر نۇقتۈدۈن ېۇيغۇرلار قوللانغان ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن دۇنخۇاڭ ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ مۇېەييەن ېالاقۈسۈ بارلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ(69). خەۋەر قۈلۈنۈشۈچە، 1980~1981-يۈللۈرۈ ېارخېېولوگلار تۇرپان بېزەكلۈك تاشكېمۈر خارابۈلۈكۈنۈ تازۈلۈغاندا يەنە ېويما بەتتە بېسۈلغان بۇت ۋە بۇدساتۋا رەسۈمۈنۈڭ كەمتۈك پارچۈلۈرۈنۈ بايقۈغان. بۇنۈڭ بۈر پارچۈسۈدۈكۈ بۈر بۇت بۈلەن ېۈككۈ بۇدساتۋانۈڭ ېۇزۇنلۈقۈ تەخمۈنەن 28.5سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 20.5سانتۈمېتۈر بولۇپ، رەسۈم 9x9 سانتۈمېتۈر كاتەكچۈگە چۈشۈرۈلگەن، ھەربۈر كاتەكچۈگە ېېتۈكاپتا ېولتۇرغان بۇت، بۇتنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈگە تۈك تۇرغان بۇدساتۋا سۈزۈلغان، ھەربۈر كاتەكچۈگە سۈزۈلغان مەزمۇن ېوخشاش بولغان. رەسۈمنۈ سۈزۈشتا ېاۋۋال ېويما بەتتە ېۈنچۈكە قارا سۈزۈق بۈلەن رەسۈم سۈزۈلۈپ ېاندۈن قۈزۈل، سېغۈزرەڭ، ساغۇچ قۈزۈل رەڭ قاتارلۈقلار بۈلەن بويالغان، ھەربۈر رەسۈمنۈڭ يۈزۈ ساغۇچ قۈزۈلرەڭلۈك سۈزۈق بۈلەن ېايرۈلغان. كەمتۈك رەسۈم يۈزۈنۈ تەھلۈل قۈلغاندا، رەسۈمنۈڭ ېاستۈ بۈلەن ېۈستۈ ېازدېگەندۈمۇ ېۈچ قەۋەتكە بۆلۈنگەن. ېوڭ-سول تەرۈپۈگە ېۈچ قۇر كاتەكچە سۈزۈلغان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۈر پارچۈسۈدا بۇت، بۇدساتۋا ۋە مۇرۈتنۈڭ رەسۈمۈ بولۇپ، ېويما بەتتە بېسۈلغان ېۈنچۈكە قارا سۈزۈق بۈلەن سۈزۈلغان، ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان كەمتۈكۈنۈڭ ېۇزۇنلۈقۈ 26.5 سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 16سانتۈمېتۈر كېلۈدۇ. رەسۈم يۈزۈ يۈقۈرۈدۈن تۆۋەنگە ېۈچ قەۋەت بولۇپ، ېوڭ-سول تەرۈپۈدە 6كاتەكچۈگە سۈزۈلغان، رەسۈمنۈڭ ېوتتۇرۈسۈغا ېېتۈكاپتۈكۈ بۇت سۈزۈلغان بولۇپ، قولۈدا كاككەرە(قەلەي ھالقۈلۈق ھاسا)سۈمان دەرمەگەر تۇتقان، دەرمەگەر ېۇچۈدۈن نۇر پارقۈراپ تۇرغان، ېۇچۈدا سايۈۋەنلۈك بار، ېوڭ تەرەپتە بېشۈغا تاج كۈيگەن بۇدساتۋا يۈكۈنگەن، سولدا كاسايا يېپۈنچاقلۈۋالغان بۈر مۇرۈت يۈكۈنگەن. تەتقۈقاتچۈلار بۇ رەسۈمنۈڭ مەزمۇنۈ ۋە باشقا قېزۈۋېلۈنغان مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات يۈرگۈزگەندۈن كېيۈنكۈ يەكۈنگە ېاساسەن بۇ ېۈككۈ پارچە ېويما بەتتە بېسۈلغان رەسۈم سۇڭ دەۋرۈدە بېسۈلغان، دەپ ھۆكۈم چۈقۈرۈلدۈ. گەرچە كمتۈكۈلا ساقلۈنۈپ قالغان بولسۈمۇ ېەمما ېۇ ناھايۈتۈ نەفۈس ېويۇلغان بولۇپ قەدۈمكۈ تۇرپان رايونۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك سەۋۈيۈسۈنۈ بۈلۈشتە مۇھۈم قۈممەتكە ېۈگە(70). ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەرنۈڭ مەزمۇنۈ بۇددا دۈنۈدۈكۈ بەزۈ مۇھۈم نوم-دەستۇرلارنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ، مەسۈلەن « ۋاجرا سۇترۈسۈ » (71) ، « بۇددۈنۈڭ تەپسۈرگە ېولتۇرۇشۈ » (72) ، «佛顶心大陀罗尼»(73)، «八阳神咒经»(74)، « 80 جۈلدلۈق بۇدداۋاتام ساكا ماھاۋايپۇليا سۇترا»(75)، «مۇقەددەس نۈجادكار ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ېانا ھۆرمۈتۈگە ېوقۇلۈدۈغان 21 خۈل ېۈبادەت سۇترۈسۈ»(76)، « ېامۈتايۇر-دۈياناسۇترا»(77)،«佛说大白伞盖总持陀罗尼经»(78)،«佛顶尊胜陀罗尼经»(79) ۋە بەزۈ مەخپۈيەت مەزھۈبۈگە تەۋە ۋەسۈقۈلەرمۇ بار. ھازۈر گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان«ېالتۇن يارۇق»نۈڭ بۈرنەچچە ياپرۈقۈ بار(80). تۇرپاندۈكۈ قەدۈمۈي خارابۈلۈكتۈن مەتبەېە بۇيۇملۈرۈدۈن باشقا يەنە مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈدا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان گۈللۈك تەگلۈك ۋە رەسۈملۈك باسمۈدا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان مەتبەېە بېتۈ ۋە مەتبەېە قوراللۈرۈ تېپۈلدۈ. 20-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا، گېرمانۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ سۈڭگۈم ېېغۈزۈدۈكۈ تاشكېمۈر خارابۈلۈكۈدۈن مەتبەېەچۈلۈكتە ېۈشلۈتۈلۈدۈغان باسما تاختۈسۈنۈ بايقۈغان، بۇلار ھازۈر بېرلۈندۈكۈ ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلانماقتا. بۇنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ بۈر بسما تاختۈسۈنۈڭ ېۇزۇنلۇقۈ 103مۈللۈمېتۈر، كەڭلۈكۈ 175 مۈللۈمېتۈر كېلۈدۈغان كۋادرات شەكۈللۈك بولۇپ، نۇرغۇن تەكشۈ قۇر سۈزۈقلۈرۈ ېويۇلغان، ېوڭ-سول رامكا سۈزۈقۈنۈڭ دەل ېوتتۇرۈسۈغا بۈر تۈك سۈزۈق ېويۇلغان. يەنە يارغول قەدۈمۈي شەھۈرۈدۈن تېپۈلغان باسما تاختۈسۈ تۈك تۆت تەرەپلۈك بولۇپ، ېۇزۇنلۇقۈ 56 مۈللۈمېتۈر، كەڭلۈكۈ 28مۈللۈمېتۈر كېلۈدۇ، بۇنۈڭغا ناھايۈتۈ نەفۈس ھەم ېۈنچكە قاينام شەكۈللۈك رەسۈم ېويۇلغان، قاپارتما شەكۈلنۈڭ يۇقۈرۈسۈنۈڭ ېارقا تەرۈپۈگە كۆپۈنكۈ تۇتقۇچ چۈقۈرۈلغان بولۇپ، تۇتقۇچتا ېېسۈپ قويۈدۈغان بۈر تۆشۈك بار. يەنە بۈر باسما تاختۈسۈ قوچۇ قەدۈمۈي شەھۈرۈدۈن تېپۈلغان بولۇپ، بۇ قېنۈق بېغۈررەڭ ياغاچ ېۈژمە ياكۈ قاراياغاچتۈن ياسالغان بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۇزۇنلۈقۈ 134مۈللۈمېتر، كەڭلۈكۈ 95مۈللۈمېترلۈق بۇ باسما تاختۈسۈغا گۈللۈك تەگلۈك رەسۈمۈ ېويۇلغان بولۇپ، ېويما ناھايۈتۈ نەفۈس ېۈشلەنگەن، قاپارتما يېزۈقمۇ ېويۇلغان. تۇرپاندۈن مۇشۇنداق نەفۈس گۈللۈك تەگلۈك ېويۇلغان ېويما بەت تاختۈسۈدۈن ېون نەچچۈسۈ تېپۈلغان بولۇپ، ھەممۈسۈ بېرلۈندۈكۈ ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلانماقتا. نەفۈس قاپارتما يېزۈق ېويۇلغان بۇنداق باسما تاختۈسۈ تۇرپانلۈقلارنۈڭ ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن ېومۇميۈزلۈك پايدۈلانغانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ، بۇ ېويما مەتبەېە تاختۈسۈدۈكۈ مۇرەككەپ ھەم نەفۈس ېويۇلغان رەسۈملەردۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، تۇرپان ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ېويما بەت مەتبەېەچۈلۈكۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە ېۈگە بولغان(81). ېۈچۈنچۈ پاراگراف 1908-يۈل 2-ېاينۈڭ 25-كۈنۈ فرانسۈيەلۈك خەنزۇشۇناس پاېۇل پېللۈېوت (Paul Pelliot) باشچۈلۈقۈدۈكۈ فرانسۈيەنۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيانۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ دۇنخۇاڭغا كەلگەن، ېۇنۈڭ ھەمراھلۈرۈدۈن ېۆلچەش ېۇستۈسۈ لۇېۈس ۋايلانت(Louis Vailant) بۈلەن فوتوگراف چارلۈز نوۋېتتې(Charles Nouvette) مۇ ېۇنۈڭ بۈلەن بۈللە ېۈدۈ. ېۇلار دۇنخۇاڭدۈكۈ تاشكېمۈرلارنۈ ېومۇميۈزلۈك ېۆلچەپ ۋە تەكشۈرۈپ، موگاۋ غارۈدۈكۈ بارلۈق تاشكېمۈرلارغا نومۇر سالدۈ، زور مۈقداردۈكۈ تام رەسۈملۈرۈنۈ سۈرەتكە ېالدۈ، تاشكېمۈردۈكۈ خەنزۇچە، ېۇيغۇرچە، تۈبەتچە ۋە باشقا يېزۈقتۈكۈ بېغۈشلۈمۈلارنۈ بۈرمۇ بۈر كۆچۈرۈۋالدۈ. ېۇلار نومخانا غوجۈدارۈ ۋاڭ راھۈبنۈڭ ېۈشەنچۈگە ېېرۈشۈۋالغاندۈن كېيۈن نوم ساقلۈنۈۋاتقان تاشكېمۈرلەرگە خالۈغۈنۈچە كۈرۈپ-چۈقۈپ، ېۇ يەرلەردۈكۈ ۋەسۈقە ۋە رەسۈملەرنۈڭ ھەممۈسۈنۈ بۈرمۇ بۈر كۆرۈپ چۈقتۈ. پېللۈېوت بۇددا دۈنۈنۈڭ «نوملار دۈۋانۈ(ېۈچ ېاغۈلۈق نوم بۈتۈگلەر)» غا كۈرگۈزۈلمۈگەن بۇددا ۋەسۈقۈلۈرۈ، ېېنۈق يۈل دەۋرۈ يېزۈلغان ھۆججەتلەر ۋە شايۈ قەغەزگە سۈزۈلغان رەسۈم قاتارلۈقلارنۈ نۇقتۈلۈق تاللاپ ېەرزان باھادۈلا سېتۈۋالدۈ. پېللۈېوت يەنە موگاۋ غارۈنۈڭ شۈمالۈي رايونۈدۈكۈ 181-نومۇرلۇق تاشكېمۈر(دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيۈسۈنۈڭ سالغۈنۈ464-نومۇر) دۈكۈ قۇم دۆۋۈسۈدۈن نۇرغۇن ېۇيغۇرچە، تاڭغۇتچە ۋە تۈبەتچە ۋەسۈقۈلەرنۈ ھەمدە ېۇزۇندۈن بېرۈ ېۈلۈم ساھەسۈنۈڭ دۈققۈتۈنۈ جەلپ قۈلۈپ كەلگەن ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ بايقۈدۈ(82). موگاۋ غارۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ 181-تاشكېمۈر تاڭغۇت دەۋرۈدە ياسالغان، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە قايتا رېمونت قۈلۈنغان. تاشكېمۈر يۇمۇلاق تورۇسلۇق بولۇپ، جەنۇب، شۈمال ۋە غەرب تېمۈغا بۇت تەكچۈسۈ ېويۇلغان. دالان تورۇسۈنۈڭ پەس تەرۈپۈدە يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە سۈزۈلغان مۈڭ بۇتنۈڭ رەسۈمۈ بار. جەنۇبۈي ۋە شۈمالۈي تېمۈدا يۇەن دەۋرۈدە سۈزۈلغان رەسۈملۈك ھېكايە بار، بۇ تاشكېمۈرنۈڭ غەربۈي تەرۈپۈ يۇەن دەۋرۈدۈلا پېچەتلۈۋېتۈلگەن. دالاندۈن سارايغا ېۆتۈشۈدۈغان كورېدورنۈڭ تورۇسۈدا يۇەن دەۋرۈدە سۈزۈلغان مۈڭ بۇتنۈڭ رەسۈمۈ بار، شۇ كورېدور تېمۈنۈڭ پەس تەرۈپۈدە تاڭغۇت دەۋرۈدە سۈزۈلغان بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ بار. جەنۇب ۋە شۈمال تېمۈدا يۇەن دەۋرۈدە سۈزۈلغان تۆت بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ بولسۈمۇ ېەمما كەمتۈكۈلا قالغان. ساراي كېمۈرنۈڭ تورۇسۈدا نەفۈس بېزەلگەن گۈل نەقۈشۈدۈن سۈزۈلغان بۇدساتۋانۈڭ يۈكۈنۈپ نوم ېوقۇۋاتقان چاغدۈكۈ رەسۈمۈ بار، ېۇنۈڭ تۆت تەرۈپۈگە يۈكۈنۈپ ېولتۇرغان بۈردۈن بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ سۈزۈلغان. غەرب تەرەپتۈكۈ تامغا سەككۈز قاناتلۈق شۈرما سۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭغا «ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا پۇمونپۈن»مەزمۇن قۈلۈنغان بۇدساتۋا، مۇرۈت، ېەرش مۇېەككۈلۈ، خورمۇزتا تەڭرۈ(قابۈل ېالەم ېۈلاھۈ) بۈر گەۋدۈلەشتۈرۈلگەن ېۇپاساكانۈڭ نوم ېوقۇۋاتقان ھالەتتۈكۈ رەسۈمۈ سۈزۈلغان. جەنۇب تەرەپتۈكۈ تامغا ېالتە قاناتلۈق شۈرما سۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭغا خورمۇزتا تەڭرۈ، ۋاجرا، ېەرش مۇېەككۈلۈ، مۇرۈت بۈرگەۋدۈلەشتۈرۈلگەن ېۇپاساكانۈڭ نوم ېوقۇۋاتقاندۈكۈ رەسۈمۈ سۈزۈلغان. شۈمال تېمۈغا ېالتە قاناتلۈق شۈرما سۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭغا بۇدساتۋا، ېۈلاھلار، ېەرش مۇېەككۈلۈ، خورمۇزتا تەڭرۈ بۈرگەۋدۈلەشتۈرۈلگەن ېۇپاساكانۈڭ نوم ېوقۇۋاتقان چاغدۈكۈ رەسۈمۈ سۈزۈلغان، شەرقۈي تېمۈدۈكۈ ېالتە خەتلۈك ھېكمەتلەر يېزۈلغان، جەنۇب تەرەپتۈكۈ تامنۈڭ ېۇل تەرۈپۈگە تاڭغۇت دەۋرۈگە ېاېۈت نەقۈش چۈشۈرۈلگەن. ېوڭ-سول تاملۈرۈغا ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈمۈلار يېزۈلغان(83). پېللۈېوتنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ فرانسۈيەگە قايتۈپ بارغاندۈن كېيۈن يۈغۈپ كەلگەن بۇيۇملۈرۈ ېارۈسۈدۈكۈ ۋەسۈقە-ماتېرۈياللارنۈڭ ېاز بۈر قۈسۈمۈنۈ گۇيمېت مۇزېيۈغا ساقلاشقا بەرگەندۈن باشقا قالغانلۈرۈنۈ فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈ شەرق بۆلۈمۈنۈڭ ساقلۈشۈغا بەرگەن. گۈزەل سەنېەت ېەسەرلۈرۈنۈ دەسلەپتە پارۈژ لۈفۇ سارۈيۈنۈڭ(رۇفېل سارۈيۈنۈڭ فرانسۇزچە ېاتۈلۈشۈ ـــــ تەرجۈمان) ساقلۈشۈ ېۈچۈن بەرگەن بولسا كېيۈنچە پارۈژ گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈ (تۆۋەندە گۇيمېت مۇزېيۈ، دەپ ېېلۈندۈ) غا ېۆتكۈزۈپ بەرگەن(84)، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈمۇ شۇ چاغدا مانا مۇشۇ گۇيمېت مۇزېيۈنۈڭ ساقلۈشۈغا بېرۈلگەن. گۇيمېت مۇزېيۈ كۇتۇپخانۈسۈنۈڭ باشلۈقۈ فغاڭسوۋا ماكۇۋەن (Francis Macouin ــــ ېۇيغۇرچۈسۈ فرانسۇز تۈلۈدۈكۈ تەلەپپۇزۈ بويۈچە ېېلۈندۈ) ېەپەندۈنۈڭ تونۇشتۇرۇشۈچە، گۇيمېت مۇزېيۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۇ ېۇيغۇرچە 960 تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دەسلەپتە لايغا مۈلەگلۈك پېتۈ مۇزېينۈڭ ېامبۈرۈدا ساقلۈنۈپ كەلەەن ېۈكەن، كېيۈن ېۇ ھەربۈر ھەرپتۈكۈ لايلارنۈ پاكۈز تازۈلاپ ھەرپنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈك نۈسبۈتۈ بويۈچە ياغاچتۈن نەفۈس قاپ ياسۈتۈپ مۇھۈم يادۈكارلۈق قاتارۈدا ساقلاپ كەپتۇ. ھازۈر بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ناھايۈتۈ نەفۈس ېۈشلەنگەن ېۈچ تارتمۈلۈق ېاشۇ ياغاچ قاپتا ساقلانماقتا. ساقلۈنۈش نومۇرۈ MG25507) MG فرانسۇزچە Musée Guimet يەنۈ گۇيمېت مۇزېيۈنۈڭ قۈسقارتۈپ يېزۈلۈشۈ) . ياغاچ قاپتا يەنە ېەينۈ يۈلۈ پېللۈېوت بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ سۈناق قۈلۈپ بېسۈپ باققان خاتۈرۈنۈڭ بۈر ۋارۈقۈدا ېون نەچچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ ساقلانماقتا. پېللۈېوت ېۆزۈنۈڭ«دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈ خاتۈرۈلۈرۈ»دە بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ بايقۈلۈش جەريانۈنۈ خاتۈرۈلەپ: « 1908-يۈل 5-ېاينۈڭ 23-كۈنۈ، شەنبە، 181-نومۇرلۇق تاشكېمۈردە باسما ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلۈدۈغان نۇرغۇن چاسا شەكۈللۈك موڭغۇلچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تېپۈلدۈ، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە تاڭغۇتچە باسما بۇيۇملۈرۈنۈڭ كەمتۈكلۈرۈمۇ تېپۈلدۈ»(85)دەپ يازغان. ېەينۈ چاغدا پېللۈېوت دۇنخۇاڭدا ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈش بۈلەن شۇغۇللانغاندا ېالدۈرۈغۈنۈدۈن بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېۇيغۇرچە ھەرپ ېۈكەنلۈكۈنۈ ېويلاپ باقمايلا يۇقۈرۈقۈ نەق مەيدان خاتۈرۈسۈنۈ قالدۇرغان. شۇنۈڭدۈن كېيۈن پېللۈېوت بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ تەتقۈق قۈلۈش ېۇياقتا تۇرسۇن ھەتتا رەتلەپمۇ باقمۈغان. 2. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈگە بولغان ېۈلگۈرۈكۈ قاراش [align=justify]1925-يۈلۈ ېامېرۈكۈلۈق مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسۈسۈ كارتېر ېۆزۈنۈڭ «جۇڭگودا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ» ناملۈق مەشھۇر ېەسۈرۈدە تۇنجۈ قېتۈم 4تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈنۈ ېېلان قۈلغان ھەم بۇنۈ ېۇيغۇرچە ھەرپ، دەپ ېېنۈق بېكۈتكەن. بۇ 4 تال ھەرپۈڭ باسما سۈرۈتۈ نۇرغۇن ېەسەرلەردە نەقۈل قۈلۈنغان. ېادەمنۈ ېويغا سالۈدۈغۈنۈ شۇكۈ، كارتېر تاللاپ باسقان بۇ 4تال ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دەل سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان ھەرپتۇر. كارتېرنۈڭ ېۇيغۇر تۈلۈ ھەققۈدۈكۈ بۈلۈمۈ تولۈمۇ كەمچۈل بولغانلۈقتۈن ېەينۈ چاغدۈكۈ ياۋروپا ېۈلۈم ساھەسۈ ېۇيغۇر تۈلۈ تەتقۈقاتۈنۈ چوڭقۇرلاشتۇرغان بولسۈمۇ دۇنخۇاڭنۈڭ قەدۈمۈي تارۈخۈ ۋە بۇ يەردۈن تېپۈلغان ۋەسۈقۈلەرنۈ تەتقۈق قۈلۈش جەھەتتە دەسلەپكۈ تونۇشقۈلا ېۈگە ېۈدۈ. شۇڭا كارتېر گەرچە ېۆزۈنۈڭ مول بۈلۈمۈ ۋە ېۈلۈمدۈكۈ ېۆتكۈرلۈكۈ ېارقۈلۈق بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدۈكۈ ېورنۈ ھەم ېۈلمۈي قۈممۈتۈنۈ كۆرسۈتۈپ بەرگەن بولسۈمۇ ېەمما ېاشۇ نەچچە تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدۈن ۋاڭ جېن كەشپ قۈلغان سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قاتارۈدا دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ خاراكتېرۈگە خاتا يەكۈن چۈقاردۈ. ېۇ ېۆزۈنۈڭ تەسۈرۈ ناھايۈتۈ زور بولغان«جۇڭگودا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ» دېگەن كۈتابۈدا: «ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېارامۈ يېزۈقۈدۈن كەلگەن ھەرپلۈك يېزۈق. ېۇيغۇرلار مۈخ مەتبەېەنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغاندا دەرھال يەككە ھەرپلۈك مۈخ مەتبەېەنۈڭ ېەۋزەللۈكۈنۈ تونۇپ يەتكەن، بۇ سۈستېما جۇڭگومۈخ مەتبەېەسۈدۈن كۆپ قولايلۈق ېۈدۈ. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان مۈخ مەتبە ھەرپۈ پۈتۈنلەي سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن تەركۈب تاپقان، ېۇ پۈتۈنلەي جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈدۈن دوراپ ياسالغان. بەلكۈم ېۇلارنۈڭ(ېۇيغۇرلارنۈ دېمەكچۈ ـــــــ ېاپتور) ھەرپلۈك يېزۈق مۈخ مەتبەېەسۈ بولغان بولۇشۈ مۇمكۈن، ېەمما بۈزدە ھازۈرغۈچە بۇ ھەقتۈكۈ يازما مەنبەېە يوق، شۇنۈڭدەك ھەرپلۈك يېزۈق مۈخ مەتبەېەنۈڭ ماددۈي پاكۈتۈنۈمۇ بايقۈمۈدۇق. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ(ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبە ھەرپۈ كۆزدە تۇتۇلۈدۇـــــ ېاپتور) يەنۈلا جۇڭگونۈڭكۈنۈ دوراپ ياسالغان،ېۇ ھەرپلۈك يېزۈق مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بولماستۈن بەلكۈ بۈربۈرۈگە ېۇلاپ ياسالغان مخۈ مەتبەېەدۇر»(86). كارتېر بۇ ساھەنۈڭ نوپۇزۈ بولغاچقا ېۇنۈڭدۈن كېيۈنكۈ نەچچە ېون يۈلدا كارتېرنۈڭ بۇ بۈر ېابزاس سۆزۈ ېۈزلۈكسۈز نەقۈل قۈلۈنۈپ، كۈشۈلەرنۈ بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان، ھەرپ ياكۈ بوغۇم بۈرلۈك قۈلۈنمۈغان، ېۇنۈڭ خاركتېرۈ خۇددۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتە ېۈختۈرا قۈلۈنغان خەت(سۆز)بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېەگە ېوخشاشتۇر، دەيدۈغان خاتا قاراشقا كەلتۈرۈپ قويدۈ. تېخۈمۇ ھەيران قالارلۈقۈ شۇكۈ، ېەينۈ چاغدۈكۈ كارتېرنۈڭ ېەسۈرۈدەېاڭلۈق يوسۇندا سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان ېاشۇ تۆت تال ھەرپ تاللانغان، سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان بۇ تۆت تال ھەرپنۈڭ سۈرۈتۈ كۆپ خۈل ېەسەرلەرگە نەقۈل قۈلۈنۈپ، ېەمەلۈيەتتە ېۈلۈم ساھەسۈدە خاتا يېتەكچۈلۈك رول ېوينۈغان. ھەتممۈگە مەلۇمكۈ، كارتېر ېۇيغۇر تۈلۈ جەھەتتۈكۈ مۇتەخەسسۈس ېەمەس، تېخۈمۇ توغرۈسۈنۈ ېېيتقاندا ېۇ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ قۈلچە بۈلمەسلۈكۈمۇ مۇمكۈن. زادۈ قانداق نەرسە شەرقشۇناسلۈق ساھەسۈدۈكۈ بۈر ېەۋلاد ېۈلۈم گۈگانتۈدا مۇشۇنداق خاتالۈق سادۈر قۈلغاندۇ؟ ېارۈدۈن نەچچە ېون يۈل ېۆتكەندە بۈز بۇ قەدۈمقۈ مەدەنۈيەت مۈراسلۈرۈغا قايتا قاراپ چۈققاندا ۋە ېۇنۈ قايتا تەتقۈق قۈلغاندا ېەينۈ چاغدا كۈملەر كارتېرغا «ياردەملۈشۈپ» بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبە«ېەۋرۈشكۈسۈ»نۈ «تاللۈشۈپ» ۋە «پەرق ېېتۈشۈپ» بەرگەندۇ؟ زادۈ قانداق مۇددۈېادا مەخسۇس ېاشۇ 4 تاللا سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تاللانغاندۇ؟ دېگەن بۇ ېادەمنۈ ېويلاندۇرۈدۈغان سوېالنۈ سورۈماي تۇرالمايمۈز. كارتېرنۈڭ ېەسۈرۈ دۇنياغا كېلۈپ نەچچە ېون يۈلدۈن كېيۈنمۇ ېۈلۈم ساھەسۈدە تەسۈرۈ بار بەزۈ ېەسەرلەر يەنۈلا كارتېرنۈڭ ېۈزۈدۈن مېڭۈپ ېۇنۈڭ كۆزقارشۈنۈ ياقلۈماقتا. ھەتتا ېۈلۈم ساھەسۈدە تېخۈ بۈرمەھەل بۇ بۈر تۈركۈم ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ يوقاپ كېتۈپتۇدەك، دېگەن ېۆسەك تارقالدۈ، مەسۈلەن ېەنگلۈيۈلۈك مەشھۇر ېالۈم جوسېف نېدھام باش بولۇپ تۈزۈلگەن «جۇڭگو پەن-تېخنۈكۈسۈ تارۈخۈ»دېگەن كۈتابنۈڭ 5-تومۈنۈڭ 1-قۈسۈمۈ بولغان«قەغەز ۋە مەتبەېە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)دە: «ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ 1907-يۈلۈ پېللۈېوت بايقۈغان، يېقۈنقۈ خەۋەرلەرگە قارۈغاندا بۇ بۈر يۈرۈش مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ تاپقۈلۈ بولمۈغانمۈش»(87). دەپ يازدۈ. ېەمما، بۇ كۈتابنۈڭ قەلەم تەۋرەتكۈچۈسۈ بولغان مەشھۇر مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسسۈسۈ چيەن سۈنشۈن ېەپەندۈ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېۈستۈدە توختالغاندا كارتېرنۈڭ كونا تەلۈماتۈنۈ ياقلۈماي بۈرقەدەر ېېھتياتچان پوزۈتسۈيەدە بولدۈ. ېۇ يۇقۈرۈقۈ كۈتابتا:«... يەنۈلا دۇنخۇاڭدۈن بۈر يۈرۈش ېۇيغۇرچە ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تېپۈلدۈ، بۇ نەچچە يۈزلۈگەن ھەرپنۈڭ يۈل دەۋرۈ تەخمۈنەن 1300-يۈلۈغا توغرا كېلۈدۈكەن.بۇ ، ياۋروپا يېزۈقۈدۈن باشقا ېۇيغۇر يېزۈقۈدەك مۇشۇنداق ھەرپلۈك يېزۈقنۈڭ ېويما بەت مەتبەېەسۈدۈن مۈخ مەتبەېەگە كۆچۈشۈمۇ ناھايۈتۈ تەبۈېۈي ېۈكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ»(88). بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بايقۈلۈپ 80 يۈلغا يېقۈن ۋاقۈت ېۈچۈدۈمۇ ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەرنۈڭ بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ھەقۈقۈي ېەھۋالۈغا بولغان تونۇشۈ ېۈزچۈل مۇجۈمەل بولۇپ كەلدۈ. گەرچە بەزۈ ېالۈملار ېالاقۈدار ېەسەرلۈرۈدە بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تېپۈلۈشۈ ۋە ساقلۈنۈش ېەھۋالۈ ھەققۈدە ېازدۇر-كۆپتۇر تۈلغا ېېلۈپ ېۆتكەن بولسۈمۇ ېەمما چوڭقۇر تەتقۈق قۈلمۈدۈ، ېۇلارنۈڭ بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممۈتۈگە بولغان تونۇشۈ يېتەرلۈك بولمۈدۈ، ېۇلارنۈڭ بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈستۈدە سۈستېمۈلۈق ۋە ېومۇمۈي يۈزلۈك تەتقۈقات ېېلۈپ بېرۈپ بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدۈكۈ ېورنۈ ھەققۈدە توغرا باھا بېرۈشۈدۈن ېېغۈز ېېچۈش تېخۈمۇ مۇمكۈن بولمۈدۈ(89). بۇ ھال بۈگۈنكۈ كۈندۈكۈ جۇڭگو ۋە چەتېەل ېۈلۈم ساھەسۈدە دۇنخۇاڭشۇناسلۈقنۈڭ تازا راۋاجلانغانلۈقۈدەك ياۈشۈ ۋەزۈيۈتۈ بۈلەن زادۈلا ماس كەلمەيدۇ ھەم بۇ دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدۈكۈ يېشۈلمۈگەن بۈر سۈر بولۇپ قالدۈ. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ ېومۇميۈزلۈك ېۈگۈلەش ېۈچۈن مۇشۇ كۈتابنۈڭ ېاپتورۈ ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ ب د ت پەن-ماېارۈپ-مەدەنۈيەت تەشكۈلاتۈ پۈڭشەن يۈفۇ (خراياما)يۈپەك يولۈ تەتقۈقاتۈ مۇكاپاتۈغا ېېرۈشكەندۈن كېيۈن 1995-يۈلۈ ېەنگلۈيۈدە دۇنخۇاڭ ۋەسۈقۈلۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈۋاتقان چېغۈدا مەخسۇس فرانسۈيە پايتەختۈ پارۈژغا بېرۈپ، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ دېرۈكۈنۈ قۈلدۈ، ېاخۈرۈ پارۈژ گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈنۈڭ مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۈسكۈلاتۈدا 800يۈللۈق تارۈخقا ېۈگە بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ كۆرۈشكە مۇشەررەپ بولدۈ ھەمدە نەچچە يۈز يۈل تارۈخ توزاندۈلۈرۈغا كۆمۈلۈپ يېتۈپ 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا يات ېەلگە ېېلۈپ كېتۈلگەن 960تال ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ھەممۈسۈنۈ ېېلۈمۈزدە ېۈشلەنگەن چوڭ بەش ۋاراق بامبۇك قەغۈزۈگە بېسۈپ، بۇ ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ۋەكۈللۈك قۈلغان يېزۈق بەلگۈلۈرۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق نامايەن قۈلدۈ. ھازۈر پارۈژدۈكۈ گۇيمېت مۇزېيۈدا ساقلۈنۈۋاتقان 960تال ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېەينۈ چاغدا ېۈشلۈتۈلگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ بۈر قۈسۈمۈلا بولۇشۈ مۇمكۈن، نەچچە يۈز يۈل تاشلۈنۈپ ېاندۈن تېپۈلغۈچە بولغان ېۇزاق تارۈخ قۈسمەتلۈرۈدە زور بۈر قۈسۈمۈ يوقۈلۈپ كەتكەن ياكۈ بۇزغۇنچۈلۈققا ېۇچرۈغان. بەختكە يارۈشا دۇنخۇاڭ غەربۈي شۈمالدۈكۈ قۇرغاق كۈلۈماتلۈق جاي بولغانلۈقتۈن، ساقلۈنۈپ قالغان بۇ نەچچە يۈز تال ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ چۈرۈپ كەتمەي ېوبدان ساقلۈنۈپ قالغان، بۇ بەلكۈم مۇشۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ ياسۈغۇچۈنۈڭ مۈخ مەتبەېە ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈنۈ خۈمۈيۈلۈك بۈر تەرەپ قۈلۈشتۈن ېۆتكۈزگەنلۈكۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك بولسا كېرەك. بۈرنەچچە تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدۈن باشقۈلۈرۈ ناھايۈتۈ مۇكەممەل بولۇپ، خەتلۈرۈ ۋە سۈزۈقلۈرۈ شۇنداق نۇقسانسۈز ساقلانغان. فرانسۈيەدە ېۈشلەنگەن ھۆكۈمەت ېالاقۈسۈدە ېۈشلۈتۈلۈدۈغان سۇرۇخقا چۈلاپ ېېلۈمۈزدە ېۈشلەنگەن بامبۇك قەغۈزۈگە بېسۈپ نۇسخا ېېلۈنغاندا ېۈنۈمۈ ناھايۈتۈ ياخشۈ بولغان، سۇرۇخ يېيۈلۈپ كەتمۈگەن. بېسۈپ چۈقۈرۈلغان خەت ېوچۇق بولۇپ، ھازۈرغۈچە ساقلۈنۈپ كەلگەن ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ(ھەقۈقۈي بۇيۇم) بۈلەن سېلۈشتۇرغاندا ېۈنۈمۈ يۈزدې يۈز ېوخشاش بولغان، بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ مەزمۇنۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشقا ناھايۈتۈ پايدۈلۈق. دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيۈسۈنۈڭ تەتقۈقاتچۈسۈ پېڭ جۈنجاڭنۈڭ تونۇشتۇرۇشۈچە، ېۇنۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدۈكۈ تۈر تەتقۈقات گۇرۇپپۈسۈ دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈ شۈمالۈي رايونۈدۈكۈ تاشكېمۈرلەرنۈ تازۈلۈغاندا 48تال ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ (بۇنۈڭ ېۈچۈدە شۈمالۈي رايوندۈكۈ 59-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 16 تال، شۈمالۈي رايوندۈكۈ 162-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 2تال، 464-نومۇرلۇق تاشكېمۈرنۈڭ مەركۈزۈي كېمۈرۈدۈن 2تال، 464-نومۇرلۇق تاشكېمۈرنۈڭ شەرقۈي جەنۇبۈدۈكۈ يان كېمۈردۈن 17تال، شۈمالۈي رايوندۈكۈ 56-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 1تال، شۈمالۈي رايوندۈكۈ 163-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 10تال) بايقۈغان، بۇنۈڭغا دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيۈسۈنۈڭ مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۈسكۈلاتۈدا ساقلۈنۈۋاتقان 6تال(بۇمۇ شۈمالۈي رايوندۈن تېپۈلغان) مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ قوشقاندا جەمېۈي 54تال ھەرپ بولغان. بۇلار فرانسۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بۈلەن ېوخشاش بۈر تۈردۈكۈ ھەرپ بولۇپ، ھازۈرغۈچە دۇنيادا ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈۈ مەتبەېە ھەرپۈ 1014كە يەتكەن. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن بېسۈپ چۈقۈرۈلغان مەزمۇننۈ ېوقۇش ۋە تۈرگە ېايرۈش نەتۈجۈسۈدۈن قارۈغاندا، بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈن تېپۈلغان خەنزۇچە ۋە تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈگە زادۈلا ېوخشۈمايدۇ، خەنزۇچە ۋە تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە خەت(سۆز) بۈرلۈك قۈلۈنغان، ھالبۇكۈ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە بولسا سۆز، بوغۇم، تاۋۇش بۈرلۈك قۈلۈنغان بولۇپ، ېارۈلۈق تاۋۇش بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بۈلەن خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ ېارۈلۈقۈدۈكۈ ھەرپلەردۇر، بۇ ناھايۈتۈ مۇھۈم ېۈلمۈي تەتقۈقات قۈممۈتۈگە ېۈگە. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ مۈخ مەتبەېە تارۈخۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ھەم ېۇنۈڭ ېۈدۈيۈسۈنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ ھەمدە مۈخ مەتبەېەنۈڭ جۇڭگودۈن غەربكە تارقۈلۈش يوللۈرۈ ۋە ېۇسۇلۈ ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈشتە مۆلچەرلۈگۈسۈز قۈممەتكە ېۈگە. تۆتۈنچۈ پاراگراف 1. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ شەكلۈ، ماتېرۈيالۈ ۋە ياسۈلۈش ېۇسۇلۈ [align=justify]دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ تەتۈر كۆپۈنكۈ قاپارتما ھەرپ بولۇپ، مۇتلەق كۆپۈنچۈلۈرۈنۈڭ كەڭلۈكۈ 1.3سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 2.2سانتۈمېتۈر، ېۇزۇن-قۈسقۈلۈقۈ ېۈپادۈلۈگەن بەلگۈنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈكۈگە ېاساسەن بېكۈتۈلگەن. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ياغاچ ماتېرۈيالۈ ناھايۈتۈ قاتتۈق بولۇپ، كۆزۈتۈلۈشۈچە بەزۈلۈرۈ قۈزغۇچ، بەزۈلۈرۈ ساغۇچ قوڭۇر بولۇپ، چۈلان ياكۈ نەشپۈت ياغۈچۈدۈن ياسالغانلۈقۈ مەلۇم. چۈلان ياغۈچۈ بۈلەن نەشپۈت ياغۈچۈ ېېلۈمۈزنۈڭ شۈمالۈدا كۆپ ېۇچرايدۈغان مېۋۈلۈك دەرەخ تۈرۈ بولۇپ، غەربۈي شۈمالدا ناھايۈتۈ كۆپ تارقالغان، ياغۈچۈ سەل ېۈنچكە، ېويۇشقا ېاسان، مەنبەسۈ مول، باھاسۈمۇ ېەرزان. بۇ ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈ مۈخ مەتبەېەگە ېۈشلۈتۈلۈشتۈن بۇرۇن چۈداملۈق بولسۇن ېۈچۈن پۈششۈقلاپ ېۈشلەشتۈن ېۆتكۈزۈلۈپ، قۇرت چۈشۈشنۈڭ ېالدۈ ېېلۈنغان. بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈ ېۇزاققۈچە ېۈشلۈتۈلگەنلۈكتۈن بولسا كېرەك، سۈرتۈ قارۈداپ كەتكەن، نەچچە يۈز يۈيل ېۈشلۈتۈلگەن بولسۈمۇ خېتۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق تۇرغان. ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ تەپسۈلۈي كۆزۈتۈش ۋە سېلۈشتۇرۇش، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇچە خەتنۈڭ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساش توغرۈسۈدۈكۈ يازما خاتۈرۈلەردۈن پايدۈلۈنۈش ېارقۈلۈق مۇشۇ كۈتابنۈڭ ېاپتورۈ ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېۈككۈ خۈل ياساش ېۇسۇلۈ بار ، دەپ قارۈدۈ: ① ېادەتتە ېاۋال ھەرپ نۇسخۈسۈ تاختايغا يېزۈۋېلۈنۈپ،ھەرپ شەكلۈ ېويۇلۈدۇ، ېاندۈن بۈرلۈكۈ بويۈچە كېسۈۋېلۈنۈپ سۈلۈغدۈلۈنۈپ ېۈشلۈتۈلۈدۇ؛ ② كونا ېويما بەتتۈكۈ يېزۈق مەزمۇنۈدۈن پايدۈلۈنۈپ ېېھتياجغا ېاساسەن سۆز ياكۈ بوغۇمنۈ ھەرۈدۈۋېلۈنۈدۇ، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈچۈدە بەزۈ ېارتۇقچە ھەرپ بەلگۈلۈرۈ ېۇچرايدۇ، قارۈغاندا بۇ كونا ېويما بەتتۈكۈ ھەرپلەر ېارۈسۈدا ېەسلۈدۈنلا بولغان بولسا كېرەك. يەنە بەزۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ يۈزۈ ۋە ېارقا تەرۈپۈدە ېۇيغۇرچە ھەرپ شەكلۈ ۋە تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ بار، بۇ بەلكۈم ۋاقۈتلۈق ېېھتياج تۈپەيلۈدۈن ماتېرۈيال تېجەش ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلگەن بولسا كېرەك. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بەزۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ بۈر يۈزۈدە بۇزۇپ قويۇلغان ھەرپ شەكلۈ ېۇچرايدۇ، بۇنداق ھەرپلەردە ماتېرۈيال تېجەش ېۈچۈن يەنە بۈر يۈزۈگە قايتۈدۈن ېۇيغۇرچە ھەرپ ېويۇلغان. 2.ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تۈرۈ دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ېوقۇش، تۈرگە ېايرۈش نەتۈجۈسۈدۈن قارۈغاندا بۇ ھەرپلەر ېۈپادۈلۈگەن يېزۈق بەلگۈلۈرۈنۈ 7 تۈرگە بۆلۈشكە بولۈدۇ. 1 .ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بۇ ېۇيغۇر تۈلۈ تاۋۇشلۈرۈنۈڭ بارلۈق بوغۇملۈرۈنۈ ېۈپادۈلەشتە ېۈشلۈتلۈگەن. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈچۈدە بەزۈلۈرۈ سۆز بېشۈدا، سۆز ېارۈلۈقۈدا ۋە سۆز ېاخۈرۈدا كېلۈدۈغان ېۈچ خۈل شەكلۈ بار★. ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپ بەلگۈلۈرۈ بۈلەن شۇ بەلگۈلەر ۋەكۈللۈك قۈلغان تاۋۇشنۈڭ سېلۈشتۇرما جەدۋۈلۈ(جەدۋەل2) تۆۋەندۈكۈچە: ★★(بۇنۈڭ ېارقۈسۈغا2-،3-جەدۋەل كېلۈدۇ) 2 . سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈچۈدە ېۈسۈم، سۈپەت، سان، ېالماش، رەۋش، ېارقا ياردەمچۈ سۆز ۋە ېۇلانما قاتارلۈقلار بولۇپ، ېۈسۈملارنۈڭ بۈر قۈسۈمۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ خاس ېاتالغۇلۈرۈدۇر. يەنە بۈر قۈسۈملۈرۈ پېېۈلنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق شەكلۈ(مەسۈلەن رەۋۈشداش) ياكۈ باشقا شەكۈللۈرۈ ېۈپادۈلەنگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بولۇپ، ېۈپادۈلۈگەن سۆز مەنالۈرۈ ناھايۈتۈ مۇكەممەل، شۇڭا چۈشۈنۈشكە ېاسان بولسۇن ېۈچۈن ېۇلار بۇ يەردە مۇھاكۈمۈگە قويۇلدۈ، مەسۈلەن: (4-جەدۋەل) 3.پېېۈل تومۇرۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ پېېۈل ېادەم ياكۈ شەيېۈلەرنۈڭ ھەرۈكۈتۈنۈ، ھالۈتۈنۈ، ېۆزگۈرۈشۈنۈ ۋە روھۈي ھالەت ھەرۈكۈتۈنۈڭ جەريانۈنۈ ھەمدە ھەرۈكەت ھالۈتۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان سۆز تۈركۈمۈ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈللارنۈڭ دەرۈجە، راي، زامان، شەخس، بولۇشلۇق ياكۈ بولۇشسۈز قاتارلۈق گرامماتۈكۈلۈق كاتېگورۈيۈلۈرۈ بار. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈللارنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ پېېۈل تومۇرۈغا قوشۇلۈدۈغان سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈغا تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈل تومۇرنۈڭ ېارقۈسۈغا يەنە سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ قوشۇش ېارقۈلۈق يېڭۈ سۆز ياسۈۈغۈلۈ، شۇ ېارقۈلۈق سۆز مەناسۈنۈ ېۆزگەرتكۈلۈ ۋە كېڭەيتكۈلۈ ھەم سۆز خاراكتېرۈنۈ ېۆزگەرتكۈلۈ بولۈدۇ. كۆپۈنچە ھاللاردا سۆز تومۇرۈ(تۈپ سۆز) گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلغاندۈلا ېاندۈن گرامماتۈكۈلۈق مەناغا ېۈگە بولۇپ، سۆز بۈلەن سۆز ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ياكۈ سۆز بۈلەن سۆز بۈرۈكمۈسۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ گرامماتۈكۈلۈق مۇناسۈۋەتلەرنۈ نامايان قۈلۈپ، شۇ ېارقۈلۈق مۇكەممەل مەنانۈ ېۈپادۈلەيدۇ، ېەمما بەزۈدە يەنە پېېۈلنۈڭ سۆز تومۇرۈمۇ مۇكەممەل گرامماتۈكۈلۈق مەنانۈ ېۈپادۈلەيدۇ. (5-جەدۋەل). 4.سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ سۆز ياكۈ تۈپ سۆز ېارقۈسۈغا سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېورۇنلۈنۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ ېۈككۈ تۈرگە بۆلۈنۈدۇ، بۈرۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار سۆزنۈڭ سۆزلۈك ــــ گرامماتۈكۈلۈق مەناسۈنۈ ېۈپادۈلەپ، سۆزنۈڭ سۆزلۈك مەناسۈنۈ ېۈزاھلاپ، سۆزلۈكنۈ مەلۇم تۈردۈكۈ سۆزلۈك ـــــ گرامماتۈكۈلۈق كاتېگورۈيەگە ېۈگە قۈلۈدۇ. ېۈككۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ پەقەت گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارۈلا بار، بۇ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلغان مەلۇم سۆزنۈڭ سۆز بۈرۈكمۈلۈرۈ ياكۈ جۈملە قۇرۇلمۈسۈدۈكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارۈنۈ بەلگۈلەيدۇ، ېەمما سۆزنۈڭ سۆزلۈك مەناسۈدا ېۆزگۈرۈش ھاسۈل قۈلمايدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزلەرنۈڭ سېمانتۈكۈلۈق(مەنالۈق) ېۆزگۈرۈشۈ ۋە تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق شەكۈل ېۆزگۈرۈشۈ يۇقۈرۈقۈ ېۈككۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار تۈپ سۆزگە قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېۈپادە قۈلۈنۈدۇ. ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ نۇرغۇن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ بۈرلا ۋاقۈتتا بۈر تۈپ سۆزگە قوشۇشقۈمۇ بولۈدۇ. تۈپ سۆزگە قوشۇلغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قانچە كۆپ بولسا ېۈپادۈلەيدۈغان مەنامۇ شۇنچە مۇرەككەپ ۋە توغرا بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سوزۇق تاۋۇشنۈڭ ېاھاڭداشلۈقۈ ېۈزۈك تاۋۇشنۈڭ ېاسسۈلمۈلاتسۈيەلۈشۈش قانۇنۈيۈتۈ بۈلەن بۈرۈكۈدۈغان بولغانلۈقتۈن ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈ كۆپ خۈل شەكۈلدە ېۆزگۈرۈدۇ. ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈرلا ۋاقۈتتا تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا ېۇلۈنۈپ كەلگەندە ېۇنۈڭ تەرتۈپۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار تۈپ سۆزگە زۈچ ېۇلۈنۈپ كېلۈدۇ، ېاندۈن بولۇشسۈزلۈق شەكلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، پېېۈللۈق ېۈسۈم ياكۈ سۈپەتداش ۋە رەۋشداش قاتارلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار كېلۈپ، ېارقۈدۈن سان ياكۈ تەۋەلۈك شەخس سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ، خەۋەر بولۇپ كەلگەن شەخس سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ، كېلۈش قوشۇلغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قاتارلۈقلار كېلۈدۇ. مەسۈلەن؛ adaqlarinta دېگەن سۆزنۈ تەھلۈل قۈلۈپ كۆرسەك، adaq-lar-i-n-ta دۈن ېۈبارەت بەش بۆلەككە بۆلۈشكە بولۈدۇ، adaq تۈپ سۆز، «ېاياق»دېگەن مەنادا، - larكۆپلۈك قوشۇمچۈسۈ، -iېۈچۈنچۈ شەخس تەۋەلۈكۈدۈكۈ تاق سان، -n ېارتۇقچە تاۋۇش، -taېورۇن كېلۈش قوشۇمچۈسۈ، بۇ سۆزنۈڭ تولۇق مەناسۈ «ېايۈقۈدا» يەنۈ «ېۇنۈڭ ېايۈقۈ ېۈستۈدە»دېگەندۈن ېۈبارەت. (6-جەدۋەل). 5.مەنا ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدار ېۈپادۈلۈمەيدۈغان تاۋۇشتۈن بۈرۈكمۈلۈرۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ (7-جەدۋەل) 6.بەت يۈزۈدۈكۈ كونچۇك، رامكا ېۈپادۈلەنگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە تاق سۈزۈقلۈق كونچۇك، قوش سۈزۈقلۈق كونچۇكلارمۇ بار. (8-جەدۋەل). 7.تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ ۋە قوشۇمچە بەلگۈلەرنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە تاق چېكۈت، قوش چېكۈت، تۆت چېكۈتلۈك بەلگۈلەرمۇ بار. (9-قەدۋەل). بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بەت ياسۈغاندا بوشلۇق تولدۇرۈدۈغان شپون ۋە ېوتتۇرا بالداق ياغاچمۇ بار. بەشۈنچۈ پاراگراف 1.ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ [align=justify]ېۇيغۇر تۈلۈ ېۇيغۇرلار ېالاقە قۈلۈدۈغان ېورتاق تۈل بولۇپ، قەدۈمقۈ تۈركۈي تۈللارنۈڭ بۈرۈ. ېۇيغۇر تۈلۈدا i ï ä a o ö u ü دۈن ېۈبارەت 8 سوزۇق تاۋۇش بار، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە i ä ö ü تۈل ېالدۈ سوزۇق تاۋۇشۈ، ï a o u لار تۈل ېارقا سوزۇق تاۋۇشۈ.b p γ q h g k d t z l m n r s š č gn y w دۈن ېۈبارەت 20ېۈزۈك تاۋۇش بار. سوزۇق تاۋۇشنۈڭ ېاجۈزلۈشۈدۈغان قانۇنۈيۈتۈ بار. مورفولوگۈيە جەھەتتە سان، كېلۈش، تەۋەلۈك شەخس، خەۋەرلۈك شەخس قاتارلۈقلار ېۈسۈم ۋە شەيېۈلەشكەن ېۈسۈمدۈكۈ مۇستەقۈل سۆزكاتېگورۈيۈسۈگە كۈرۈدۇ. ېوخشاش بۈر كاتېگورۈيەگە تەۋە سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈڭ ېوخشاشمايدۈغان فونېتۈكۈلۈق ېۆزگۈرۈشۈ بولۈدۇ. ېۈسۈمنۈڭ باش كېلۈش، تەۋەلۈك كېلۈش، تەڭداش كېلۈش، يۆنۈلۈش كېلۈش، چۈشۈم كېلۈش، ېورۇن كېلۈش، ېەگەشمە كېلۈش، ۋاسۈتۈلۈك كېلۈشتۈن ېۈبارەت 8 خۈل كېلۈشۈ بار. باش كېلۈش يوق ھالەتتە باشقا كېلۈشلەر سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈ قوشۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. پېېۈلنۈڭ زامان، شەخس، راي، دەرۈجە قاتارلۈق كۆپ خۈل مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈللارنۈڭ سۈپەت پېېۈلۈ ۋە قوشۇمچە پېېۈل قاتارلۈق شەكۈللۈرۈ بار. تۈل تۈپۈدۈن ېېيتقاندا ېۇيغۇر تۈلۈ تۈپۈك يېپۈشقاق تۈل بولۇپ، ېۇنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكۈ فونېماسۈ ېۆزگەرمەيدۈغان سۆز ياكۈ سۆز يۈلتۈزۈ مورفېماسۈنۈڭ ېارقۈسۈغا مۇېەييەن تەرتۈپ بويۈچە ېوخشاشمۈغان فونېماسۈ ېۆزگەرمەيدۈغان سۆز ياسۈغۇچۈ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ قوشۇش ېارقۈلۈق يېڭۈ سۆز ياسۈلۈدۇ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق مۇناسۈۋەت ېۈپادۈلۈنۈدۇ، ھەربۈر سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە بۈرلا مۇقۈم سېمانتۈكۈلۈق ېالاھۈدۈلۈك ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق مەنانۈ ېۈپادۈلەيدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدا تۈپ سۆز بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە ېوتتۇرۈسۈدا تاۋۇش پەرقۈ ېېنۈق ېايرۈلغان. ېۇيغۇر تۈلۈدا بۈر سۆز ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق مەنا ېۈپادۈلۈگەن چاغدا شۇ تۈپ سۆزگە ېوخشاشمۈغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇلغان بولۈدۇ. مەسۈلەن ېالايلۈ، «مېڭۈش»ېۇقۇمۈنۈ بۈلدۈرۈدۈغان بۇ پېېۈل خەنزۇ تۈلۈدا بۈر پەقەت بۈرلا خەت بۈلەن ېۈپادۈلۈنۈدۇ ھەم بۇ پېېۈل ھەرقانداق شەخسلۈك ېالماش بۈلەن بۈرۈكۈپ ېوخشاشمۈغان ېۈگە يۈرگۈزۈۋاتقان ھەرۈكەتنۈ ېۈپادۈلەيدۇ. ھالبۇكۈ ېۇيغۇر تۈلۈدا «مېڭۈش» ېۇقۇمۈنۈ بۈلدۈرۈدۈغان پېېۈل تۈپ سۆزۈ ېوخشاشمۈغان شەخسلۈك ېالماش ياكۈ ېۈگە ېۈپادۈلۈنۈدۈغان سۆز بۈلەن بۈرۈككەندە ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇلۈدۇ، ناۋادا بۇنۈڭغا يەنە بولۇشسۈز راي، زامان، دەرۈجە، شەخس قاتارلۈقلار ېۈپادۈلەنگەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۈدۈغان بولسا بۈر پېېۈل ېاز دېگەندۈمۇ ېون نەچچە خۈل ېۆزگۈرۈدۇ. ېۈسۈم قاتارلۈق سۆز تۈركۈمۈدۈمۇ ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق ېۇقۇم ېۈپادە قۈلۈنماقچۈ بولغاندا ېوخشاشلا ېوخشاشمايدۈغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈش سۆز ياكۈ تۈپ سۆز ېارقۈسۈغا سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇش ېارقۈلۈق ېورۇندۈلۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ېۈككۈ تۈرگە بۆلۈنۈدۇ، بۈرۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ېارقۈلۈق سۆزنۈڭ لۇغەت تەركۈبۈ ـــ گرامماتۈكۈلۈق مەناسۈ ېۈپادۈلۈنۈپ، سۆزنۈڭ لۇغەت تەركۈبۈ ېۈزاھلۈنۈدۇ ھەمدە لۇغەت تەركۈبۈ مەلۇم بۈر تۈردۈكۈ لۇغەت تەركۈبۈ ـــ گرامماتۈكۈلۈق كاتېگورۈيەگە تەۋە قۈلۈنۈدۇ. ېۈككۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار پەقەت گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارغۈلا ېۈگە بولۈدۇ، بۇ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلغان مەلۇم بۈر سۆز سۆز بۈرۈكمۈسۈ ياكۈ جۈملە قۇرۇلمۈسۈدۈكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارنۈ بەلگۈلەيدۇ، ېەمما سۆزنۈڭ لۇغەت تەركۈبۈ مەناسۈدا ېۆزگۈرۈش بولمايدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزلەرنۈڭ سېمانتۈك(مەنا) ېۆزگۈرۈشۈ ۋە تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق ۋە مورفولوەۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ دەل يۇقۈرۈقۈ ېۈككۈ تۈرلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار تۈپ سۆز ېارقۈسۈغا قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ نۇرغۇن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ بۈرلا ۋاقۈتتا بۈر تۈپ سۆزگە قوشۇشقۈمۇ بولۈدۇ. تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا قوشۇلغان سۆ ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قانچە كۆپ بولسا ېۈپادۈلەيدۈغان مەنامۇ شۇنچە مۇرەككەپ ۋە توغرا بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈ سوزۇق تاۋۇشلارنۈڭ ېاجۈزلۈشۈش ۋە ېۈزۈك تاۋۇشلارنۈڭ نۆۋەتلۈشۈش ېۈدارۈسۈدە بولغاچقا، ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆ ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈنۈڭ كۆپ خۈل ېۆزگۈرۈش شەكلۈ بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدا ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈرلا ۋاقۈتتا بۈر تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا قوشۇلغاندا بۇنۈڭ تەرتۈپۈ تۈپ سۆزگە ېاشۇ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە ېۇلۈنۈپ كېلۈدۇ، ېاندۈن بولۇشسۈز رايلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، ھەرۈكەتنامۈ(پېېۈل ېۈسۈم) ياكۈ سۈپەتدش قاتارلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە كېلۈدۇ، ېاخۈردا سان ياكۈ تەۋەلۈك شەخسلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، خەۋەر بولۇپ كەلگەن شەخسلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، كېلۈش قوشۇلغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قاتارلۈقلار كېلۈدۇ. مەسۈلەن، «adaqlarinta » دېگەن سۆزنۈ تەھلۈل قۈلۈپ كۆرسەك، adaq-lar-i-n-ta دۈن ېۈبارەت بەش بۆلەككە بۆلۈشكە بولۈدۇ، adaq تۈپ سۆز، «ېاياق»دېگەن مەنادا، - larكۆپلۈك قوشۇمچۈسۈ، -iېۈچۈنچۈ شەخس تەۋەلۈكۈدۈكۈ تاق سان، -n ېارتۇقچە تاۋۇش، -taېورۇن كېلۈش قوشۇمچۈسۈ، بۇ سۆزنۈڭ تولۇق مەناسۈ «ېايۈقۈدا» يەنۈ «ېۇنۈڭ ېايۈقۈ ېۈستۈدە»دېگەندۈن ېۈبارەت. ېۇيغۇرلارنۈڭ يېزۈش ېەنېەنۈسۈدە قۈسمەن تۈپ سۆزلەر بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ ېايرۈپ يېزۈش ھادۈسۈسۈ بار، بۇنداق ھادۈسۈلەر قوليازما ۋەسۈقۈلەردۈمۇ، باسما ۋەسۈقۈلەردۈمۇ ېوخشاشلا ېۇچرايدۇ(90). مەسۈلەن، ېۇيغۇرچە«ېالتۇن يارۇق»نۈڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخۈسۈدا تۈپ سۆز بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ ېايرۈپ يېزۈلغانلۈقۈنۈ كۆپ ېۇچرۈتۈمۈز. ېۇيغۇرچە «ۋاجرا سۇترۈسۈ» ۋە باشقا ۋەسۈقۈلەرنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈدۈمۇ بۇنداق ېەھۋال كۆپ ېۇچرايدۇ. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تەھلۈلۈدۈن قارۈغاندا، ېۇيغۇرلار تۈرلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق پەرقلەندۈرگەن. 2.ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ ېەكس ېەتتۈرۈدۈغان ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ تەھلۈل قۈلۈپ كۆرگۈنۈمۈزدە، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگۈچۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگەندە ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈسۈ، سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ۋە گرامماتۈكۈلۈق تەركۈبلەرنۈڭ پەرقۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق ېايرۈپ، پۈتۈنلەي ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈ بويۈچە لايۈھۈلەپ ياسۈغان، ناۋادا ېۇيغۇر تۈلۈ قۇرۇلمۈسۈ ھەققۈدە بۈلۈمۈ بولمۈغۈنۈدا مۇشۇنداق توغرا تەھلۈل يۈرگۈزەلمۈگەن ۋە ېايرۈيالمۈغان بولاتتۈ. بۈزگە مەلۇمكۈ، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېەنۈ كەشپ قۈلغۇچۈ ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك قۇرۇلمۈسۈ ھەققۈدە مۇكەممەل بۈلۈمگە ېۈگە بولغان. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ گەرچە قەدۈمقۈ ېۇيغۇرلار كۈتاب بېسۈشتا ېۈشلەتكەن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ بۈر قۈسۈمۈ بولسۈمۇ ېەمما بۇ ھەرپلەر:(1)سوزۇق تاۋۇش ۋە ېۈزۈك تاۋۇشنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان تۈل تاۋۇشلۈرۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (2) كۈشۈلۈك ېالماش، ېۈسۈم، سۈپەت، سان، ېالماش، رەۋۈش، ېارقا ياردەمچۈ سۆز، ېۇلانما، سۈپەتداش، رەۋۈشداش، ھەرۈكەتنامۈ ھەمدە داېۈم ېۇچرايدۈغان بۈر قۈسۈم پېېۈللارنۈڭ ھازۈرقۈ زامان كېلەچەك رايۈ ھەم بۇ پېېۈللارنۈڭ كېلەچەك ېارزۇ رايۈ، شەرتلۈك رايۈ، رەۋۈشداشلارنۈڭ بولۇشسۈز شەكلۈ قاتارلۈقلارنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (3) پېېۈل تۈپ سۆزۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (4) تەۋەلۈك شەخسنۈڭ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (5) ېۈسۈمنۈڭ كۆپلۈكۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (6) ېۈسۈم ياسۈغۇچۈ سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (7) سۈپەت ياسۈغۇچۈ سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (8) رەۋۈشداش سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (9) سۈپەتداش سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (10) پېېۈل رايۈ، پېېۈل دەرۈجۈسۈ، زامان، پېېۈللارنۈڭ بولۇشسۈز شەكلۈ قاتارلۈق كاتېگورۈيەلەرنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (11) ېۈسۈمنۈڭ تەۋەلۈك كېلۈشۈ، چۈشۈم كېلۈشۈ، تەڭداش كېلۈشۈ(بېرۈش كېلۈشۈ)، يۆنۈلۈش كېلۈشۈ، ېورۇن كېلۈشۈ، ېەگەشمە كېلۈشۈ، ۋاسۈتۈلۈك كېلۈشۈنۈڭ سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. يۇقۈرۈقۈ پاكت شۇنۈ تولۇق چۈشەندۈرۈدۇكۈ، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ كەشپ قۈلغۇچۈلار مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ لايۈھۈلۈگەندە،ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈسۈ، گرامماتۈكۈلۈق ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈ تولۇق نەزەرگە ېالغان. ېۇلار ېالدۈ بۈلەن داېۈم ېۇچرايدۈغان كۈشۈلۈك ېالماش، ېۈسۈم، پېېۈل تۈپ سۆزۈ، سۈپەت، رەۋۈشداش، سۈپەتداش قاتارلۈقلارنۈ ېايرۈپ چۈقۈپ، سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساپ چۈققان، ېاندۈن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق شەكۈللۈرۈنۈ بۈرلۈك قۈلۈپ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساپ چۈققان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۈرقۈسۈم تۈل تاۋۇشۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساپ چۈققان. بۈز يۇقۈرۈدا مۈسال كەلتۈرگەن ېۇيغۇرچە ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان تۈرلۈك ھەرپ بەلگۈلۈرۈ، تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ، بەت رامكۈلۈرۈ ۋە بەت ياساشتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان شۈنا قاتارلۈقلارنۈ تەھلۈل قۈلغۈنۈمۈزدا، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگۈچۈلەربەت ياسۈغاندا ېۇچرايدۈغان تۈرلۈك ېەھۋاللارنۈ ېەتراپلۈق ېويلاشقان. دېمەك بۇ ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە بەت ياسۈغاندا، بېسۈلۈدۈغان مەزمۇنغا ېاساسەن ھەرپ، تۈپ سۆز ۋە سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ تۈزۈپ (بۈرۈكتۈرۈپ)، تۈرلۈك مۇقۈم سۆز مەنالۈرۈنۈ ۋە گرامماتېكۈلۈق مۇناسۈۋەتلەرنۈ ېۈپادۈلۈگۈلۈ ھەمدە مۇكەممەل مەنا بېرۈدۈغان جۈملۈلەرنۈ قۇراشتۇرغۈلۈ بولۈدۇ. يەنە ېېھتياجغا ېاساسەن تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ ېارقۈلۈق جۈملۈلەرنۈ توختاتقۈلۈ ۋە ېاخۈرلاشتۇرغۈلۈ بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن خەنزۇ تۈلۈ ېوخشاشمايدۈغان ېۈككۈ خۈل تۈل سۈستېمۈسۈغا مەنسۇپ بولغانلۈقتۈن خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇرچە مەزمۇنلارنۈ باسقۈلۈ بولمايدۇ. ناۋادا ېاددۈي ھالدۈلا خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە ېۇسۇلۈنۈ دوراپ بۈر خەت بۈر سۆزنۈ ېۈپادۈلەش ېۇسۇلۈ بويۈچە تۈزۈپ قويغۈلۈ بولمايدۇ، بۇنداق قۈلغاندا ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ ھەر بۈر سۆزنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ بويۈچە ېون نەچچە خۈل، ھەتتا ېۇنۈڭدۈن كۆپ شەكلۈنۈ ياساشقا توغرا كېلۈدۇ. بۇنۈڭ بۈلەن مۈخ مەتبەېەنۈڭ سانۈ كۆپۈيۈپ كېتۈپ ېۈشلۈتۈشمۇ قولايسۈزلۈشۈدۇ. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگۈچۈلەرنۈڭ ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈل قۇرۇلمۈسۈ ھەققۈدۈكۈ بۈلۈمۈ ناھايۈتۈ مول بولغانلۈقتۈن، خەنزۇچە مۈخ مەتبەېەگە تۈپتۈن ېوخشۈمايدۈغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگەندە ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ھەرپلۈك (ېېلۈپبەلۈك) يېزۈق ېۈكەنلۈكۈدۈن ېۈبارەت بۇ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ ېالدۈن ېويلۈشۈش بۈلەن بۈللە ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ يېپۈشقاق تۈل ېۈكەنلۈكۈدۈن ېۈبارەت بۇ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈمۇ نەزەردۈن ساقۈت قۈلماي، لايۈھۈلەش داۋامۈدا ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك قۇرۇلما ېالاھۈدۈلۈكۈدۈن تولۇق پايدۈلانغان ھەم شۇ ېارقۈلۈق ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ تولۇق نامايان قۈلۈپ بەرگەن. نەتۈجۈدە ېۇلارنۈڭ بۇ ېۇلۇغ ېۈختۈرالۈرۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇرلارنۈڭ يۈكسەك ېەقۈل-پاراسۈتۈ گەۋدۈلەندۈرۈلۈپ، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دۇنيا قەدۈمقۈ زامان مەتبەېە تارۈخۈداكۈ مۆجۈزە بولۇپ قالغان. ېالتۈنچۈ پاراگراف ھازۈرغۈچە بۈز ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا بۈۋاسۈتە ېالاقۈدار تارۈخۈي ماتېرۈياللارنۈ تېخۈ بايقۈمۈدۇق، ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت ماتېرۈيال كەمچۈل بولۇۋاتقان ھازۈرقۈدەك شاراېۈتتا، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ېۆزۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ بۈلۈشتۈكۈ مۇھۈم ېاساس بولۇپ قالدۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا، كەمتۈك ساقلۈنۈپ قالغان ېۇيغۇرچە باسما ۋەسۈقۈلەردە ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈگە ېاېۈت بەزۈ يۈپ ېۇچۈ ساقلۈنۈپ كەلمەكتە. شېن كو بۈلەن ۋاڭ جېننۈڭ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇچە خەت مۈخ مەتبەېەسۈ ھەققۈدۈكۈ خاتۈرۈلۈرۈمۇ مۇھۈم پايدۈلۈنۈش قۈممۈتۈگە ېۈگە. ېالدۈ بۈلەن، ېۇيغۇرچە باسما ۋەسۈقۈلەردۈكۈ نۇرغۇن خاتۈمەدە كۈتاب بېسۈشنۈڭ سەۋەبلۈرۈ، ېارزۇ-ېارمان، كۈتاب بېسۈلغان ېورۇن، بېسۈش جەريانۈ ۋە بېسۈلغان كۈتاب سانۈ(تراژ) قاتارلۈقلار ھەققۈدە ېېنۈق خاتۈرە قالدۇرۇلغان. كۆپۈنچە خاتۈمە مەزمۇنۈدا ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت ېاتالغۇلار ساقلۈنۈپ قالغان. ېاندۈن، بەزۈ ېويما بەت باسمۈسۈ نۇسخۈسۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەردە ېويما بەت باسمۈسۈغا ېۈگە بولغان پازۈللارنۈڭ نامۇ-شەرۈفۈ ۋە بېسۈشقا قاتناشقان ېويما بەت باسما ېۈشچۈلۈرۈنۈڭ ېۈسۈم-ېاتۈقۈ قاتارلۈقلار ېېنۈق ېويۇپ قالدۇرۇلغان. يەنە بەزۈ باسما بۇسخۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەردە خەنزۇچە بەت نومۇرۈ بار. ېۇيغۇرچە ېالاقۈدار تارۈخۈي ماتېرۈياللار كەمچۈل بولغان ېەھۋالدا بۇ ماتېرۈياللارغا ېاساسلۈنۈپ تۇرۇپ، يەنە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇلار مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت يازما خاتۈرۈلەردۈن پايدۈلۈنۈپ سېلۈشتۇرۇش ېارقۈلۈق ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما بەت ۋە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە قۈياس يۈرگۈزسەك، ېۇيغۇرلاردۈكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ مۇكەممەل جەريانۈ نامايان بولۈدۇ. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە باسما ۋەسۈقۈلەرنۈڭ ھەممۈسۈ بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈدۇر، بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۇدساتۋانۈڭ رەسۈملۈرۈمۇ بار. دېمەك، ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۇددا دۈنۈ تەرغۈباتۈدۈن ېايرۈلالمايدۇ. 7-ېەسۈردە بۇددا دۈنۈ ېۇيغۇرلار رايونۈغا تارقۈلۈپ كۈرگەندۈن تاكۈ 12-ېەسۈرگۈچە ېۇيغۇرلار 500يۈللۈق بۇددۈزۈم تۇرمۇشۈنۈ باشتۈن كەچۈردۈ. بۇ دەۋرلەردە زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان بولسۈمۇ ېەمما قولدا كۆچۈرۈش ھەر ساھە بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا نومۈغا بولغان ېېھتياجۈنۈ قامدۈيالمۈدۈ. ېۈچكۈرۈدە، تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېوتتۇرا ۋە ېاخۈرقۈ مەزگۈللۈرۈدە ېويما بەت مەتبەېەسۈدە بۇددا نوم دەستۇرلۈرۈ، بۇدساتۋانۈڭ رەسۈملۈرۈ ياكۈ دەھرۈي مەزمۇندۈكۈ كۈتابلار كۆپلەپ بېسۈلغان. سۇڭ دەۋرۈگە كەلگەندە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتە ېويما بەت مەتبەېەسۈ تازا روناق تاپقان، دەل شۇچاغدا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈمۇ كەشپ قۈلۈنۈپ ېۈشلۈتۈلۈشكە باشلۈغان. مۇشۇ مەزگۈللەردە دۇنخۇاڭ ۋە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ ېۈقتۈساد ۋە مەدەنۈيۈتۈ بۈلەن بولغان باردۈ-كەلدۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق بولغان، ېۇيغۇرلاردۈكۈ بۇددا دۈنۈمۇ خەنزۇ رايونۈدۈكۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ تەسۈرۈگە چوڭقۇر ېۇچرۈغان. ېوتتۇرا تۈزلەڭلەكتە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېارقۈلۈق بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈ ۋە بۇدساتۋا رەسۈملۈرۈنۈ زور مۈقداردا كۆپەيتۈپ بېسۈشتەك تەرەققۈياتلار ېۇيغۇرلارغا تەسۈر قۈلماي قالمۈغان، دېمەك خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈدۈيۈسۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈنۈڭ ېۇيغۇرلارغا تارقۈلۈشۈ تەبۈېۈي ېۈدۈ. بۈ شېڭ مۈخ مەتبەېەنۈ كەشپ قۈلۈغاندۈن كېيۈنكۈ 100يۈللار ېەتراپۈدا ېۇيغۇرلارنۈڭ قوشنۈسۈ بولغان تاڭغۇتلارمۇ مۈخ مەتبەېەدۈن پايدۈلۈنۈشقا باشلاپ، زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈنۈ باسقان. تاڭغۇت ېېلۈدە نۇرغۇن ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ بۇددا دۈنۈ پاېالۈيەتلۈرۈگە قاتنۈشۈپ، تاڭغۇت ېېلۈ بۇددۈزمۈنۈڭ تەرەققۈياتۈدا مۇھۈم رول ېوينۈغان، بۇ تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈدا، بولۇپمۇ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تارقۈلۈشۈدا ناھايۈتۈ مۇھۈم ېامۈل بولغان. ېۇيغۇرلاردۈكۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ لايۈھۈلۈنۈشۈنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېالدۈنقۈ شەرتۈ ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزلەرنۈ مۇۋاپۈق تۈرگە ېايرۈش ېۈدۈ، مۇشۇنداق بولغاندۈلا ھەرپ تۈزۈش ۋە بەت ياساشقا قولايلۈق بولاتتۈ ھەم ماتېرۈيال تېجەپ قالغۈلۈ بولاتتۈ. تۆۋەندە دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ قۇرۇلمۈسۈغا ېاساسەن تەھلۈل يۈرگۈزۈمۈز ھەمدە ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەردە ېۇچرايدۈغان مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت ېاتالغۇلار تەمۈنلۈگەن يۈپ ېۇچۈغا ېاساسەن، يەنە شېن كو بۈلەن ۋاڭ جېننۈڭ خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېەگە ېاېۈت يازما خاتۈرۈلۈرۈدۈن پايدۈلۈنۈپ ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۇسۇللۈرۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈ ھەققۈدۈكۈ قۈياسۈمۈزنۈ ېوتتۇرۈغا قويۈمۈز. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساش ۋە بەت ياساپ بېسۈش تېخنۈكۈسۈ، ھۈنەر-سەنېۈتۈ ھەققۈدە تۆۋەندۈكۈدەك قۈياسلارنۈ قويۇشقا بولۈدۇ: ① ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈ تاللۈنۈپ زۆرۈر بولغان بۈر تەرەپ قۈلۈشتۈن ېۆتكۈزۈلگەن. ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈغا ېادەتتە شۈمالۈي جۇڭگو ۋە غەربۈي شۈمالدا كۆپ ېۆسۈدۈغان نەشپۈت، چۈلان ياغۈچۈ قاتارلۈقلار ېۈشلۈتۈلگەن. بۇ ياغاچلار كېسۈۋېلۈنغاندۈن كېيۈن شال تۈلۈنۈپ سۇغا بۈرەر ېايچە چۈلاپ ېاندۈن قۇرۇتۇلغان، بۇنداق قۈلغاندا يۈلۈم ېېرۈپ قۇرۇغاندۈن كېيۈن ياغاچ يېرۈلۈپ كەتمەيدۇ. قۇرۇتۇلغان شالنۈڭ ېۈككۈ يۈزۈ سۈلۈغدۈلۈنۈپ ېۆسۈملۈك مېيۈ سۈرتۈلگەن، ېاندۈن شال يۈزۈگە چۈغ سۈركەپ سۈلۈق، پارقۈراق ھالەتكە كەلتۈرۈلگەن. ياغاچنۈڭ قېلۈنلۈقۈ ۋە كەڭلۈكۈ ېۈمكانقەدەر ېۈشلۈتۈلۈدۈغان ېۆلچەم بيۈچە پارچۈلانغان، قېلۈنلۈقۈ ېادەتتە 2.2سانتۈمېتۈر ېەتراپۈدا كېسۈۋېلۈنغان. ② خەت ېەۋرۈشكۈسۈ ېويۇلغان(Bitmäĸ). ېۇيغۇرچە ھەرپ ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار، يەككە سۆز، تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ قاتارلۈقلار لايۈھە تەلۈپۈ بويۈچە ېۇستا خەتتات تەرۈپۈدۈن ناھايۈتۈ نېپۈز قەغەزگە خەت بۈلەن خەتنۈڭ ېارۈلۈقۈ مەلۇم نۈسبەتتە بوش قالدۇرۇپ يېزۈلغان، بۇ خەتلەر كوررېكتورلۇقتۈن ېۆتكۈزۈلۈپ خاتاسۈزلۈقۈ بېكۈتۈلگەندۈن كېيۈن تەييارلانغان شال يۈزۈگە يۈلۈم بۈلەن چاپلانغان. بۇنداق قۈلغاندا قۇرۇغاندۈن كېيۈن قەغەزنۈ چوتكۈلاپ سويۇۋەتكەندە شال يۈزۈدە قەغەزدۈكۈ خەت ېۈزۈ قالغان. تەلتۆكۈس قۇرۇغاندۈن كېيۈن شال يۈزۈدە تەتۈر خەت ېۈزۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق كۆرۈنگەن، ېاندۈن ېويمۈكارلار ېاشۇ خەتنۈ ېويۇپ ېويما بەت ياسۈغان. ③ بەت ېويۇش(Oydurmaq). بەت ېويۇشتۈن مەقسەت شۇكۈ، ېويۇلۈدۈغان بەتكە تەييارلانغان شالنۈڭ بوش يەرلۈرۈنۈ چۈقۈرۈۋېتۈپ، خەت بار يېرۈنۈ ېېلۈپ قېلۈپ، خەتنۈ 1.5مۈللۈمېتۈر كۆپۈنكۈ ھالەتكەە كەلتۈرۈپ تەتۈر ېويۇلغان خەتنۈ گەۋدۈلەندۈرۈشتۇر. مۈخ مەتبەېەنۈڭ ېويۇلۇشۈمۇ ېويما مەتبەېەنۈڭ ېويۇلۇشۈغا ېوخشاپ كېتۈدۇ. خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ ېويما بەت تەجرۈبۈسۈگە ېاساسەن، ېويۇشتۈن ېۈلگۈرۈ خەتنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ جايلۈرۈ ېويۇپ چۈقۈرۈۋېتۈلۈدۇ، بۇنۈڭدا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان پۈچاق «پۈچاق قاپارتمۈسۈ» دېيۈلۈدۇ. پۈچاق قاپارتمۈسۈنۈ چۈقۈرۈشتا پۈچاق ېوڭ قولدا تۇتۇلۇپ، سول قولنۈڭ باش بارمۈقۈ بۈلەن تۈرەپ تۇرۇپ پۈچاقنۈ ېۈچ تەرەپكە كۈچەپ قۈرۈدۇ. ېاندۈن خەت ېۈزۈنۈڭ ېەتراپۈ ېويۇلۇپ، خەتنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈگە ېۈككۈ سۈزۈق چۈقۈرۈلۈدۇ. ېويغاندا ېاۋال تۈز سۈزۈق ېويۇۋېلۈنۈدۇ، ېاندۈن ېوخشاشمۈغان نۇقتۈدۈن ېالدۈ بۈلەن سولدۈن باشلاپ يېرۈم چەمبەر، ياي، تۈك، ېۈلمەك، چۈش شەكۈل، چېكۈت قاتارلۈقلار ېويۇلۈدۇ، ېاندۈن پۈچاق قاپارتمۈسۈ ېەتراپۈدۈكۈ ېويۇلغان سۈزۈق بۈلەن تەبۈېۈي شەكۈللەنگەن سۈزۈق ېارۈلۈقۈدۈكۈ بوش ياغاچ ېورنۈ سۈلۈقدۈلۈنۈدۇ، بۇ باسقۇچ «پۈچاق يونۇمۈسۈ» دېيۈلۈدۇ. خەت ېويغاندا پۈچاق بۈسۈنۈ تۈك قۈلۈۋېلۈشقا بولمايدۇ، بولمۈسا خەت يۈزۈ نېپۈز بولغاچقا پۇچۇلۈنۈپ كېتۈدۇ، پۈچاق بۈسۈ بەك تۈز بولۇپ كەتسە خەت بېسۈلغاندا ېوچۇق چۈقمايدۇ، قاپارتما چۈقارغاندا پۈچاقنۈ تۈزمۇ ېەمەس، تۈكمۇ ېەمەس تۇتۇش كېرەك، شۇنداق قۈلغاندا سۈزۈقنۈڭ ياي گرادۇسۈ شوتۈسۈمان چۈقۈدۇ. خەت سۈزۈقۈ سۈزۈلۈپ بولغاندۈن كېيۈن ېارتۇقچە بوش قالغان جايلار ېېلۈۋېتۈلۈدۇ. ېاۋال يۇمۇلاق ېۇچلۇق ېۈسكۈنۈنۈڭ تۇتقۇچۈغا توقماق بۈلەن يېنۈك ېۇرۇپ بەت يۈزۈدۈكۈ خەت يوق بوش ېورۇن ېېلۈۋېتۈلۈدۇ، ېاندۈن تۈز ېۇچلۇق ېۈسكۈنە ياكۈ قەلەمتراچ بۈلەنتەكشۈلۈنۈدۇ، بۇ «تۆشۈك ېېچۈش» ياكۈ «تۆشۈك ېويۇش»دېيۈلۈدۇ، بەت يۈزۈدۈكۈ كېپەك ۋە قەغەزلەر سۇ بۈلەن يۇيۇۋېتۈلۈدۇ. شۇنۈڭ بۈلەن مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ېويۇش تاماملانغان بولۈدۇ. ④ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ھەرۈدەش. ېويۇش تاماملانغان تاختايدۈكۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈلۈرۈ كۈچۈك ھەرە بۈلەن ھەر بۈر ھەرپنۈڭ كەڭلۈكۈ 1.3سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ2.2سانتۈمېتۈر چوڭلۇقتا كېسۈۋېلۈنۈدۇ. ېاندۈن ھەرپنۈڭ ېەتراپۈ ېۈكەگدەپ سۈلۈقلۈنۈپ، ھەربۈر ھەرپنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈكۈ ېوخشاش قۈلۈنۈپ ېۈشلۈتۈشكە تاپشۇرۇلۈدۇ. ⑤ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تۈرۈ. ېاۋال كۈچۈك كاتەكچۈلەرگە بۆلۈنگەن ېۈشكاب تەييارلۈنۈپ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ قويۇلۈدۇ. يەنۈ پۈتتۈرۈلگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ سۆز، پېېۈل تۈپ سۆزلۈرۈ، سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار، بوغۇم بۈرۈكمۈلۈرۈ، تاۋۇش بۆلەكلۈرۈ، ستون ېايرۈش سۈزۈقلۈرۈ(كونچۇك)، بەلگۈلەر، قوشۇمچە بەلگۈلەر قاتارلۈقلار تۈرلەرگە ېايرۈلۈدۇ. يەنە يەككە سۆزلەر ېېلۈپبە تەرتۈپۈ بويۈچە رەتكە تۇرغۇزۇلۈدۇ؛ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار سۆز ياسۈغۇچۈ ېۇلانمۈلار ۋە گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلاردۈن ېۈبارەت ېۈككۈ چوڭ تۈرگە ېايرۈلۈدۇ. ېاندۈن سۆز ياسۈغۇچۈ ېۇلانمۈلار ېېلۈپبە تەرتۈپۈ بويۈچە رەتكە تۈزۈلۈدۇ، گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار پېېۈل ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار، كېلۈش قوشۇمچۈلۈرۈ تەركۈبۈ(سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار) قاتارلۈقلار بويۈچە تۈرگە ېايرۈلۈدۇ، ھەربۈر تۈردۈكۈلۈرۈ يەنە ېېلۈپبە تەرتۈپۈ بويۈچە رەتكە تۈزۈلۈپ ېاندۈن تەييارلانغان ېۈشكابقا رەتلۈك تۈزۈلۈدۇ. بۇنداق ېۈشكابتۈن بۈربەچچۈسۈ تەييارلۈنۈپ، يەككە سۆز، پېېۈل تۈپ سۆزۈ، سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ېايرۈم-ېايرۈم قويۇلۈدۇ ھەمدە ھەربۈر كاتەكچۈگە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ مەزمۇنۈ ېەسكەرتۈپ قويۇلۈدۇ. ⑥ ھەرپ تۈزۈپ بەت ياساش. ېاۋال مۇۋاپۈق ېۆلچەمدە ېوقۇرسۈمان بەت تاختۈسۈ ياسۈلۈدۇ، بۇ ېوقۇرسۈمان بەت تاختۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قويۇلۈدۈغان ېۈشكابتۈن پەس بولۈدۇ. ېوقۇرسۈمان بەت تاختۈسۈ ېۈچ ېېغۈزۈنۈڭ ېۆلچۈمۈ بېسۈلۈدۈغان كۈتاب فورماتۈنۈڭ ېۆلچۈمۈ بۈلەن ېوخشاش بولۈدۇ. كۈتاب تېكۈستۈنۈڭ مەزمۇنۈغا ېاساسەن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېوقۇرسۈمان بەت تاختۈسۈ ېۈچۈگە قويۇلۈدۇ، داېۈم ېۇچرايدۈغان يەككە سۆزلەرنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تەييار بولۈدۇ، داېۈم ېۇچرۈمايدۈغان سۆزلەر ېۇچراپ قالغۈدەك بولسا تۈپ سۆز، سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ياكۈ بوغۇم بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن سۆز قۇراشتۇرۇلۈدۇ، تېكۈست مەزمۇنۈغا ېاساسەن مۇكەممەل مەناغا ېۈگە جۈملۈلەر تۈزۈلۈدۇ. يەنە ېېھتياجغا ېاساسەن، تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ ېارقۈلۈق جۈملە توختۈتۈلۈدۇ ياكۈ ېاخۈرلاشتۇرۇلۈدۇ. بەت رامكۈلۈرۈمۇ ېۆزۈنۈڭ كېلۈدۈغان ېورنۈغا قاراپ قويۇلۈدۇ. بەت مەركۈزۈدۈكۈ ېاق قالدۇرۇلۈدۈغان ېورۇنغۈمۇ بوشلۇق تولدۇرۇلۈدۈغان تاختا قويۇلۈدۇ. بۈر بەت تۈزۈلۈپ بولۇنغاندۈن كېيۈن قۈسقۇچلار بۈلەن بەت يۈزۈ قۈسۈپ مۇقۈملاشتۇرۇلۈدۇ، ېاندۈن بېسۈش مەشغۇلاتۈ باشلۈنۈدۇ. ⑦ ياقتۇرۇش(Yaqturmaq)[چوتكۈلاپ بېسۈش]. بەت تاختۈسۈ ېۈش شۈرەسۈگە مۇقۈملۈۋېلۈنۈدۇ، باسما ېۈشچۈسۈ سۈياھ چوتكۈسۈنۈ سۈياھقا بوشراق مۈلەپ مۈخ مەتبەېە بەت تاختۈسۈ يۈزۈگە سۈرتۈدۇ، ېاندۈن ېاق قەغەزنۈ بەت يۈزۈگە يايۈدۇ ھەمدە ېۇزۇن چوتكا بۈلەن قەغەز ېۈستۈدۈن يېنۈك بېسۈپ ېاخۈردا بېسۈلۈپ بولغان قەغەزنۈ بەت يۈزۈدۈن ېالۈدۇ، بۇ چاغدا بېسۈلغان تېكۈست ېوڭ كۆرۈنۈدۇ. بۇ ھالقۈدۈن كېيۈن تۇنجۈ بېسۈلغان بۇ تېكۈست كوررېكتور تەرۈپۈدۈن ېەسلۈي ېورېگۈنال بۈلەن سېلۈشتۇرۇلۈدۇ، ناۋادا ېەسلۈي ېورېگۈنالدۈكۈ ھەرپ ياكۈ سۆز بۈلەن ماس كەلمۈسە ېالماشتۇرۇلۇپ قايتا تۈزۈتۈلۈدۇ، مۇشۇنداق قايتا-قايتا كوررېكتورلۈقۈنۈ قۈلۈش ېارقۈلۈق خاتاسۈز نۇسخۈسۈ چۈققاندا ېاندۈن رەسمۈي كۆپ مۈقداردا بېسۈپ چۈقۈرۈلۈدۇ. ⑧ بەتنۈ چۇۋۇپ مۈخ مەتبەېەنۈ تۈرۈ بويۈچە قويۇش. مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ سانۈ چەكلۈك بولغاچقا بۈر بەت بېسۈلۈپ بولغاندۈن كېيۈن دەرھال بەت چۇۋۇلۈدۇ ھەمدە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ يەنە كېيۈنكۈ قېتۈم تۈزۈپ بەت ياساشقا قولاي بولسۇن ېۈچۈن تۈرۈ بويۈچە ېۈشكابقا قويۇلۈدۇ. 2. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدە سۈناق قۈلۈپ بېسۈلغان ېۇيغۇرچە ېەمەلۈي مۈسال ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېۈجاد قۈلۈشتۈكۈ مۇددۈېاسۈ زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈنۈ بېسۈپ، بۇددا تەلۈماتۈ ۋە ېەقۈدۈلۈرۈنۈ كەڭ تۈردە تارقۈتۈشتۈن ېۈبارەت. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان 1000غا يېقۈن ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېەينۈ يۈللۈرۈ باسمۈچۈلۈقتا ېۈشلەتكەن پۈتۈن يۈرۈشلۈك مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ نەچچە يۈز يۈللۈق بوران-چاپقۇن ۋە ېۇرۇش مالۈمانچۈلۈقۈدۈن كېيۈن ېامان قالغان ېازغۈنە بۈر قۈسمۈدۈن ېۈبارەت. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدە بۈز ېۇيغۇرچە مۇكەممەل بولغان بۈر يۈرۈش بۇددا نومۈ بېسۈشقا ېامالسۈزمۈز. شۇنداقتۈمۇ، پېقۈر(مۇشۇ كۈتابنۈڭ ېاپتورۈ) تەتقۈقات داۋامۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە يەنۈلا مۇكەممەل مەناغا ېۈگە سۆز بۈرۈكمۈسۈ ۋە جۈملە تۈزۈپ چۈققۈلۈ بولۈدۈغانلۈقۈنۈ بايقۈدۈم، مانا بۇلار ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېەمەلۈي قوللۈنۈشچانلۈقۈ ۋە مۇۋاپۈقلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. تۆۋەندە دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە تۈزۈپ بېسۈلغان قۈسمەن ېۇيغۇرچە سۆز بۈرۈكمۈلۈرۈ ۋە جۈملۈدۈن مۈسال كەلتۈرۈمۈز(ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ باسمۈسۈنۈڭ ېوڭ تەرۈپۈدۈكۈتۈرناق ېۈچۈگە ېېلۈنغان سان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈگە سېلۈنغان نومۇر): (ېايرۈم يېزۈلۈدۇ) مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ باسمۈسۈنۈڭ لاتۈنچە يېزۈلۈشۈ ۋە تەرجۈمۈسۈ: ① ät´oz -¡ntä > ät´oz-¡ntä ((ېۇنۈڭ تېنۈدە ( 207) (457) ② burhan -lar >burhan-lar(بۇدساتۋالار[بۇرھانلار] ) ( 59) (500) ③ nom nomla- -sar>nomnomlasar(نوم نوملايدۈغان بولسا ) (101) (103) (503) ④ burhan -lar- -nïng ädgü -lärin saq- (59) (499) (514) (196) 476) (1) -ï -n- -ïp buši- qil- -di (456) (138) (37) (406) burhan-lar-ning ädgü-lärin saq- ï-n- ïp, buši- qil- di. (بۇرھانلارنۈڭ بۈيۈكلەرۈنۈ سېغۈنۈپ ساخاۋەت قۈلدۈ) . ېۈككۈنچۈ باب
شەرقۈي ېاسۈيا رايونۈدۈكۈ چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈمۇ مەتبەېەچۈلۈك خېلۈ بۇرۇن تەرەققۈي قۈلغان رايونلارنۈڭ بۈرۈ. جۇغراپۈيۈلۈك ېورۇن جەھەتتە چاۋشيەن ېاسۈيانۈڭ شەرقۈدۈكۈ بۈر يېرۈم ېارال، دېڭۈز قۈرغاقلۈرۈدا مۈڭلۈغان چوڭ-كۈچۈك ېاراللار بار. يېرۈم ېارالنۈڭ غەربۈ سېرۈق دېڭۈز(خۇاڭخەي دېڭۈزۈ)، شەرقۈ ياپون دېڭۈزۈ، جەنۇب تەرۈپۈ ياپونۈيە بۈلەن چاۋشيەن دېڭۈز قۈرغۈقۈ ېارقۈلۈق ېايرۈلۈپ تۇرۈدۇ. جۇڭگونۈڭ شەرقۈي شۈمالۈدۈكۈ ېۆلكۈلۈرۈ چاۋشيەننۈڭ شۈمالۈدۈكۈ يالۇجياڭ دەرياسۈ ۋە تۇمېنجياڭ دەرياسۈ ېارقۈلۈق چېگرۈلۈنۈدۇ. چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈنۈڭ ېەڭ بۇرۇنقۈ ېاھالۈلۈرۈ شۈمالدۈكۈ قۇرۇقلۇقتۈن كۆچۈپ بارغان موڭغۇل ېۈرقۈغا تەۋە خەلق. ېۇلار يېڭۈ تاش قورال دەۋرۈنۈ باشتۈن كەچۈرگەن، مۈلادۈدۈن بۈرقانچە ېەسۈر بۇرۇن برونزا دەۋرۈگە(مۈس قوراللار دەۋرۈ) قەدەم قويغان، كېيۈنچەرەك تۆمۈر قوراللار دەۋرۈگە كۈرگەن. مېتال بۇيۇملار دەسلەپتە جۇڭگولۇق كۆچمەنلەر تەرۈپۈدۈن ېېلۈپ بېرۈلغان. قېزۈۋېلۈنغان مۈس قۈلۈچ، مۈس كۆرگۈ، مۈس يارماقلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈ جۇڭگودا ياسالغان. ھەرقايسۈ جايلاردۈن جۇڭگونۈڭ ېۇرۇشقاق بەگلۈكلەر دەۋرۈدۈكۈ مېتال پۇللار بايقالغان. سەل كېيۈنچەرەك چاۋشيەننۈڭ ېۆزگۈچە برونزا مەدەنۈيۈتۈمۇ تەرەققۈي قۈلغان. گەرچە تۆمۈر پالتا، تۆمۈربازغان، تۆمۈر گۈرجەك قاتارلۈق تۆمۈر قوراللار بايقالغان بولسۈمۇ ېەمما سانۈ كۆپ ېەمەس. مۈلادۈنۈڭ ېالدۈ-كەينۈدە، چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈدا كورۈيان، ماخەن، چېنخەن، بيەنخەن قاتارلۈق قەبۈلۈلەر ېۈتتۈپاقۈ بولغان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە كورۈيانلار ھەممۈدۈن ېۈلغار ېۈدۈ. مۈلادۈ 4-ېەسۈردۈن 7-ېەسۈرگۈچە كورۈيان، بەيجۈ(پۈكچۈ)، شۈنلودۈن(سۈللادۈن) ېۈبارەت ېۈچ بەگلۈك بۈللە مەۋجۇد بولغان. بۇ ېۈچ بەگلۈك ېۈچۈدە كورۈيانلارنۈڭ مەدەنۈيۈتۈ بۈرقەدەر بالدۇر تەرەققۈي قۈلغان، جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈگۈمۇ خېلۈ بەك ېۇچرۈغان. كوڭ زۈ تەلۈماتۈمۇ كورۈيانلارغا خېلۈ بۇرۇن كۈرگەن. 4-ېەسۈردە كورۈيان ھۆكۈمۈتۈ خانلۈق بۈلۈم يۇرتۈ تەسۈس قۈلۈپ كوڭ زۈ تەلۈماتۈ دەستۇرلۈرۈنۈ مۇتالۈېە قۈلغان. مۈلادۈ 372-يۈلۈ بۇددا دۈنۈ جۇڭگودۈن تارقۈلۈپ كۈرگەن، ېۇزاق ېۆتمەي ېۈبادەتخانۈلار سېلۈنغان، راھۈبلار ېارقا-ېارقۈدۈن جۇڭگوغا كېلۈپ بۇددا نومۈ ۋە بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈنۈ ېېلۈپ كەتكەن. بەيجۈ بەگلۈكۈنۈڭ مەدەنۈيەت تەرەققۈياتۈ كورۈيان بەگلۈكۈدۈن سەل كېيۈن كۆتۈرۈلگەن. رۈۋايەت قۈلۈنۈشۈچە، مۈلادۈ 384-يۈلۈ راھۈب مارانانتا شەرقۈي جۈن سۇلالۈسۈدۈن بەيجۈ بەگلۈكۈگە كېلۈپ پادشاھنۈڭ ېۈززەت-ېېكرامۈغا ېېرۈشكەن، بۇ دەل بۇددا دۈنۈ بەيجۈ بەگلۈكۈگە تارقالغان چاغ ېۈدۈ. بەيجۈ بەگلۈكۈنۈڭ جۇڭگونۈڭ جەنۇبۈي سۇلالۈسۈ بۈلەن بولغان مۇناسۈۋۈتۈ قويۇق بولغان، ېۆزېارا ېەلچۈلەر ېەۋەتۈشۈشكەن، جەنۇبۈي سۇلالۈنۈڭ قول ھۈنەرۋەنچۈلۈك بۇيۇملۈرۈمۇ كۆپلەپ بەيجۈ بەگلۈكۈگە كۈرگەن. بەيجۈ مەدەنۈيۈتۈ ياپونۈيە مەدەنۈيۈتۈگە زور تەسۈر كۆرسەتكەن، تەخمۈنەن مۈلادۈ 4-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا بەيجۈ بەگلۈكۈنۈڭ ېۆلۈماسۈ ۋاڭ رېن خەنزۇچە كۈتابلارنۈ ياپونۈيەگە ېېلۈپ كۈرۈپ، ياپونۈيە شاھزادۈسۈنۈڭ ېۇستازۈ بولغان، شۇنۈڭدۈن ېېتۈبارەن ياپونۈيە خەنزۇ خەتنۈ ېۆگۈنۈشكە ۋە ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغان. شۈنلو بەگلۈكۈنۈڭ مەدەنۈيەت تەرەققۈياتۈ بۈرقەدەر كېيۈن بولغان، 5-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا بۇددا دۈنۈ كورۈيان بەگلۈكۈدۈن شۈنلو بەگلۈكۈگە تارقۈلۈپ كۈرگەن، دەسلەپتە پۇقرالار ېارۈسۈدا تارقۈلۈپ، ھۆكۈمرانلارنۈڭ چەكلۈشۈگە ېۇچرۈغان، كېيۈنچە ھۆكۈمرانلارمۇ بۇدداغا بەيېەت قۈلۈشقا باشلۈغان، چۈڭجۇ ېايمۈقۈدا نۇرغۇن بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈ ۋە بۇددا مۇنارلۈرۈ قۇرۇلغان، 6-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ شۈنلو بەگلۈكۈدە تازا روناق تاپقان مەزگۈلۈ بولۇپ، راھۈبلارنۈڭ ېورنۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بولغان. مۈلادۈ574-يۈلۈ چۈڭجۇ ېايمۈقۈنۈڭ خۇاڭلوڭ ېۈبادەتخانۈسۈدا 6 گەز ېېگۈزلۈكتە مۈس بۇت قۇيۇلغان. بۇ چاغدا شۈنلو بەگلۈكۈ تارۈخنامۈلەرنۈ تۈزۈشكە باشلۈغان. چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈدۈكۈ ېۈچ بەگلۈك زالۈم بەگلۈرۈنۈڭ ېۈستۈنلۈك تالۈشۈشۈ 6-،7-ېەسۈرلەرگە كەلگەندە تېخۈمۇ يۇقۈرۈ پەللۈگە چۈققان، مۈلادۈ 660-يۈلۈ تاڭ سۇلالۈسۈ بۈلەن شۈنلو بەگلۈكۈنۈڭ بۈرلەشمە قوشۇنۈ بەيجۈ بەگلۈكۈنۈ تار-مار قۈلدۈ، 668-يۈلۈ يەنە كورۈيان بەگلۈكۈنۈ يوقاتتۈ، نەتۈجۈدە بۇ يېرۈم ېارالدا ېۈچ پادشاھ بۈللە مەۋجۇد بولۇپ تۇرۇش دەۋرۈگە خاتۈمە بېرۈلۈپ، تاڭ پەرەست شۈنلو بەگلۈكۈ يېرۈم ېارالنۈ بۈرلۈككە كەلتۈردۈ. 9-ېەسۈردۈن كېيۈن شۈنلو ھاكۈمۈيۈتۈ زاۋاللۈققا يۈزلەندۈ. مۈلادۈ 918- يۈلۈ فېېودال ېاقسۆڭەك ۋاڭ جيەن بەرپا قۈلغان كورۈيە ھاكۈمۈيۈۈتۈ گۈللۈنۈشكە يۈزلۈنۈپ كەيجۈڭ(ھازۈرقۈ كەيچېڭ) نۈ ېاستانە قۈلۈپ، تارۈختا كورۈيە سۇلالۈسۈ ، دەپ ېاتالدۈ، مۈلادۈ 935-يۈلۈ چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈ كورۈيە پادشاھلۈقۈ تەرۈپۈدۈن بۈرلۈككە كەلتۈرۈلدۈ. كورۈيە ھاكۈمۈيۈتۈ جۇڭگونۈڭ بەش دەۋر، سۇڭ، لياۋ، جۈن ۋە يۇەن سۇلالۈرۈ بۈلەن تەڭ مەۋجۇد بولۇپ، بۇ سۇلالە ھاكۈمۈيۈتۈ بۈلەن دوستانە ېالاقۈنۈ ېۈزچۈل ساقلاپ كەلدۈ. مۈلادۈ 1392-يۈلۈ بۈيۈك سانغۇن لۈ چېڭگۇي (مۈلادۈ 1335-يۈلۈ تۇغۇلۇپ 1408-يۈلۈ ېۆلگەن) كورۈيە ھاكۈمۈيۈتۈنۈ ېاغدۇرۇپ، دۆلەت نامۈنۈ چاۋشيەن(1392-يۈلۈدۈن 1910-يۈلۈغۈچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان لۈ سۇلالۈسۈ) دەپ ېۆزگەرتۈپ، ېۆزۈنۈ پادشاھ ، دەپ جاكارلۈدۈ ھەمدە سەلتەنەت نامۈنۈ تەيزۇ، دەپ بېكۈتتۈ. چاۋشيەن ېېلۈمۈزنۈڭ يېقۈن جوشنۈسۈ بولۇپ، ېۈككۈ دۆلەتنۈڭ دوستانە ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ قەدۈم دەۋرلەردۈن باشلانغان، ېۈككۈ ېەل خەلقلۈرۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشمۇ ناھايۈتۈ چوڭقۇر ېاساقا ېۈگە، جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈنۈڭ چاۋشيەن مەدەنۈيۈتۈگە كۆرسەتكەن تەسۈرۈ ناھايۈتۈ زور. ېۈككۈ دۆلەتنۈڭ قۇرۇقلۇق قاتنۈشۈ بەك قولايلۈق، دېڭۈز قاتنۈشۈمۇ جۇڭگونۈڭ شەندۇڭ ېۆلكۈسۈنۈڭ دېڭجۇدۈن چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈغۈچە بولغان دېڭۈز يولۈ ناھايۈتۈ قۈسقا، قەدۈمدۈنلا ېۈككۈ دۆلەت ېوتتۇرۈسۈدا دېڭۈز قاتنۈشۈ ېېچۈلغان، خەن سۇلالۈسۈ ېەلچۈلۈرۈ دېڭۈز يولۈ بۈلەن بېرۈپ-كېلۈپ تۇرغان. لياڭ ۋۇدۈ زامانۈدا(مۈلادۈ530-يۈلۈدۈن 548-يۈلۈغۈچە) لۇشۈ چاۋشيەنگە بېرۈپ بۇددا تەلۈماتۈدۈن تەلۈم بەرگەن، لياڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ھۈنەرۋەن، كاسۈپلۈرۈ، رەسساملۈرۈمۇ بۇ دۆلەتكە تەكلۈپ بۈلەن ېېلۈپ بېرۈلغان. تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلەپكۈ يۈللۈرۈدا چاۋشيەن راھۈب ۋە ېوقۇغۇچۈلۈرۈنۈ جۇڭگوغا ېەۋەتۈشكە باشلۈغان، مانا شۇلار ېۈككۈ دۆلەت مەدەنۈيۈتۈنۈ ېالماشتۇرۇش، جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈنۈ تارقۈتۈش ېۈچۈن زور تۆھپۈلەرنۈ قوشقان. ېۇلار جۇڭگونۈڭ قەغەز ياساش، سۈياھ ياساش ۋە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ نەق مەيداندا ېۆز كۆزۈ بۈلەن كۆرۈپ، دۆلۈتۈگە قايتقاندا جۇڭگودۈن نۇرغۇن كۈتابلارنۈ بۈللە ېېلۈپ قايتقان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە بۇددا دۈنۈ نوملۈرۈنۈڭ نۇرغۇن باسما نۇسخۈلۈرۈ بار ېۈدۈ. 20-ېەسۈر كۈرۈشۈ بۈلەنلا چاۋشيەننۈڭ قەدۈمۈي لاڭلې خارابۈلۈكۈدۈن نۇرغۇن يۈپەك، مۈس قورال، تاش قورال ۋە سۈرلانغان ساپال بۇيۇملارقاتارلۈق قەدۈمۈي يادۈكارلۈقلار تېپۈلدۈ، تەتقۈقاتقا قارۈغاندا بۇلارنۈڭ ھەممۈسۈ قۇگودۈن ېېلۈپ كېلۈنگەن ېۈكەن. 1960-يۈلۈ يېرۈم ېارالنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ كورۈيە دەۋرۈنۈڭ قەدۈمۈي خارابۈلۈكۈدۈن كەندۈر قەغۈزۈ تېپۈلدۈ، قەغەز ېاق ھەم قېلۈن ېۈدۈ.بەيجۈ ۋە شۈنلو گەرچە جۇڭگو بۈلەن قۇرۇقلۇقتۈن تۇتاشمۈسۈمۇ ېەمما دېڭۈز يولۈ ناھايۈتۈ راۋان بولۇپ، ېارالدا نۇرغۇن جۇڭگولۇق كۆچمەنلەر بار ېۈدۈ. بۇ ېۈككۈ جايدا قەغەزنۈڭ ياسۈلۈشقا باشلۈغان ۋاقتۈمۇ ېانچە كېيۈن ېەمەس ېۈدۈ.شۈنلو بەگلۈكۈنۈڭ مەركۈزۈ جۈنچېڭ قەغەز ياساش بۈلەن مەشھۇر بولغان، شۈنلو دەۋرۈگە ېاېۈت قەدۈمقۈ قەبرۈلەردۈن قېزۈۋېلۈنغان سۈرلانغان جەسەت ساندۇقۈنۈڭ ياغاچ بۈلەن سۈر قېتۈغا قەغەز ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈ بايقالدۈ(91). تاڭ سۇلالۈسۈدۈن ېېتۈبارەن شۈنلو بەگلۈكۈ زور بۈر تۈركۈم ېوقۇغۇچۈلۈرۈنۈ ۋە راھۈبلۈرۈنۈ جۇڭگوغا ېەۋەتكەن. شۈنلو ھۆكۈمرانۈ ېۈخلاسمەن بۇددۈست بولغاچقا بۇددا دۈنۈ تەرغۈباتۈنۈ تەشەببۇس قۈلغان، راھۈب يۈ شياڭ(مۈلادۈ 625-يۈلۈدۈن 702-يۈلغۈچە ياشۈغان) تاڭ سۇلالۈسۈگە كېلۈپ «ېاۋاتامساكا سۇترا»نۈ تەتقۈق قۈلغان، كېېيۈنچە ېۇ چاۋشيەندۈكۈ «ېاۋاتامساكا سۇترا»سۈنۈڭ پېشۈۋاسۈ بولۇپ قالغان. راھۈب كالان خۇي چاۋ تاڭ سۇلالۈسۈدە ېوقۇپ پۈتتۈرگەندۈن كېيۈن جۇڭگودۈن جەنۇبۈي دېڭۈز ېارقۈلۈق ھۈندۈستانغا نوم ېالغۈلۈ بارغان ھەمدە بۇددا ېەللۈرۈدە 8يۈل ساياھەتتە بولۇپ، ېوتتۇرا ېاسۈيا ېارقۈلۈق پامۈرنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ ېەللەرگە بارغان، مۈلادۈ 727-يۈلۈ تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاستانۈسۈ چاڭېەنگە قايتۈپ كەلگەن، ېۆمرۈنۈڭ ېاخۈرۈنۈ ۋۇتەيشەن تېغۈدا ېۈستۈقامەتتە ېۆتكۈزگەن، «ېەنەتكەك ېېلۈگە سەپەر ھەققۈدە قۈسسە» نۈ يېزۈپ، نوم ېېلۈپ كېلۈش جەريانۈ ۋە سەپەر داۋامۈدا بارغان ھەرقايسۈ ېەللەرنۈڭ ېەھۋالۈنۈ خاتۈرۈلۈگەن، بۇ قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈكۈ مۇھۈم تارۈخۈي ماتېرۈيالدۇر. شۈنلونۈڭ ېۈبادەتخانە بۈناكارلۈقۈ، بۇددا سەنېۈتۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە يەتكەن. بولۇپمۇ ېۈلمۈي نۇجۇم(ېاسترونومۈيە) جەھەتتۈكۈ تەرەققۈياتۈ ېالاھۈدە گەۋدۈلۈك بولغان، مۈلادۈ 7-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا چۈڭجۇ ېايمۈقۈدا يۇلتۇز كۆزۈتۈش سۇپۈسۈ ياسالغان؛ 8-ېەسۈردۈن كېيۈن تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاسترونومۈيە جەھەتتۈكۈ تېخنۈكۈسۈدۈن پايدۈلۈنۈپ كۆزۈتۈش ېەسۋابۈ ياسۈغان ھەمدە مەۈسۇس تەتقۈقات ېاپپاراتۈ تەسۈس قۈلغان. خاتۈرۈلەرگە قارۈغاندا، مۈلادۈ 610-يۈلۈدۈن بۇرۇن چاۋشيەندە قەغەز ياسۈلۈشقا باشلۈغان، قەغەز ېۈشلەش خام ېەشيالۈرۈ، ېەسۋابلۈرۈ ۋە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ھەممۈسۈ جۇڭگونۈڭكۈگە ېاساسەن ېوخشاش بولۇپ، خام ېەشيالۈرۈ كەندۈر، پېلەك غوللۇق ېۆسۈملۈكلەر، ېۈژمە قوۋزۈقۈ، بامبۇك، شال پاخۈلۈ، دېڭۈز مۇخلۈرۈ بولغان، بولۇپمۇ بروېۇسسونۈتسۈيە (بۈرخۈل ېۆسۈملۈك) كۆپرەك ېۈشلۈتۈگەن. بروېۇسسونۈتسۈيە شەرقۈي ېاسۈيادا قەغەز ياساشتۈكۈ ېاساسلۈق خام ېەشيالارنۈڭ بۈرۈ بولغا، بروېۇسسونۈتسۈيە قوۋزۈقۈدۈن قەغەز ېۈشلۈگەندە بۇ ېۆسۈملۈكنۈڭ قوۋزۈقۈدۈن تالا چۈقۈرۈلۈپ قاينۈتلغان ھەمدە ېاپتاپقا سېلۈپ ېاقارتۈلغان، بوتقۈسۈمان قەغەز دورۈسۈ سېلۈنغان، بۇ جۇڭگونۈڭ ېەنېەنۈۋۈ قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈ بۈلەن پۈتۈنلەي ېوخشاش بولغان(92). بۇنۈڭدۈن باشقا قەغەز ياساشتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان قەغەز قېلۈپۈنۈ ياساش ېۇسۇلۈ ۋە بۇ قېلۈپنۈڭ قۇرۇلمۈسۈ جۇڭگونۈڭكۈ بۈلەن ېوپمۇ ېوخشاش بولغان. سۈي-تاڭ دەۋرۈدە جۇڭگونۈڭ قەغەز ېۈشلەپچۈقۈرۈشۈ زور كۈچ بۈلەن تەرەققۈي قۈلدۇرۇلغان، دېمەك بۇ چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈدۈكۈ بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈ ېۈشلەپ چۈقۈرۈشۈغا تەسۈر كۆرسەتمەي قالمۈغان. 755-يۈلۈ شۈنلودا بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈ ېۈشلەپچۈقۈرۈلغانلۈقۈ ھەققۈدە يازما خاتۈرۈلەرلا ېەمەس بەلكۈ ماددۈي پاكۈتمۇ ساقلۈنۈپ قالغان(93). كورۈيە بەگلۈكۈنۈڭ بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشۈ شۈنلودۈن بۇرۇن، بۇنۈ ياپونۈيە تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈدۈن ېۈسپاتلاشقا بولۈدۇ. ياپونۈيە نەيلاڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن شاھزادە شېرېن (مۈلادۈ 676-يۈلدۈن 735-يۈلۈغۈچە ياشۈغان) ېۆزۈنۈڭ«ياپونۈيە تەزكۈرۈسۈ» (مۈلادۈ 720-يۈلۈ يېزۈلغان) نۈڭ 22-جۈلدۈ«ساموراي تۈيگۇنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» دا «18-يۈلۈ (610-يۈلۈ) باھاردا (3-ېايدا) كورۈيە راھۈب كالان تەن خۇي، فادۈڭنۈ ھەدۈيە قۈلدۈ. تەن خۇي‹بەش نامە› گە پۈششۈق زات ېۈدۈ ھەمدە رەڭ-سۈياھ ياساش ماھۈرۈ ېۈدۈ»(94) دەپ يازغان. بۇ يازما مەنبەنۈ تەھلۈل قۈلغۈنۈمۈزدا، كورۈيە شۈنلودۈن بۇرۇن بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈ ېۈشلەپچۈقارغانلۈقۈ ېايان بولۈدۇ. تەن خۇينۈڭ ھەم كوڭ زۈ تەلۈماتۈغا ھەم تېخنۈكۈغا پۈششۈق بولغان ېارقا كۆرۈنۈشۈدۈن قارۈغاندا ېۇنۈڭ كورۈيەدۈكۈ خەنزۇ بولۇش ېېھتۈماللۈقۈ بار، ېۇ ياپونۈيە ھۆكۈمۈتۈنۈڭ تەكلۈپۈگە بۈناېەن ياپونۈيەگە كۆچۈپ بارغان، بۇ چاغ شېڭدې شاھزادۈنۈڭ ھاكۈمۈيەت يۈرگۈزۈۋاتقان ۋاقتۈغا توغرا كېلۈدۇ، بۇ چاغدا ياپونۈيەنۈڭ پەن-مەدەنۈيەت ېۈشلۈرۈ تازا گۈللەنگەن. تەن خۇي ېېلۈپ بارغان تېخنۈكا ۋە بۈلۈم جارۈ قۈلدۇرۇلۇپ، بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈ ېۈشلەپچۈقۈرۈش تېخنۈكۈسۈمۇ چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈدۈن ياپونۈيەگە تارقالغان. كورۈيە دەۋرۈدە قەغەز ياساش كەسپۈ ېۈلگۈرۈكۈدۈن كۆپ تەرەققۈي قۈلغان ۋە سۈپۈتۈمۇ ياخشۈلانغان. كورۈيە قەغۈزۈنۈڭ جۇڭگودۈكۈ ېۈناۋۈتۈمۇ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بولغان، يۇقۈرۈسۈ پادشاھ جەمەتۈگۈچە، تۆۋۈنۈ جەمېۈيەتتۈكۈ ېالۈم-ېۆلۈمالارغۈچە كورۈيە قەغۈزۈگە ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ باھا بەرگەن. «سۇڭ سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»487-جۈلدۈنۈڭ «كورۈيە تەزكۈرۈسۈ» دە كورۈيەنۈڭ ېالاھۈدە مەھسۇلاتۈ يېزۈلغاندا كورۈيەدە ېۈشلەنگەن ېاق بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈ، سېرۈق قەغەز، ېالتۇن ھەل قەغۈزۈ، كۆك قەغەز قاتارلۈقلارنۈڭ «ېولپانلۈق» سۈپۈتۈدە جۇڭگوغا كۈرگەنلۈكۈ خاتۈرۈلەنگەن. مەشھۇر خەتتاتلاردۈن خۇاڭ تۈڭجيەن(مۈلادۈ1042-يۈلۈدۈن 1105-يۈلۈغۈچە ياشۈغان) بۈلەن جۈن جاڭزۇڭ (مۈلادۈ 1168-يۈلۈدۈن 1208-يۈلۈغۈچە ياشۈغان) قاتارلۈقلار كورۈيە قەغۈزۈنۈ خەت يېزۈشقا ېۈشلەتكەن. مۈڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن مەشھۇر خەتتات، رەسسام دۇڭ چۈچاڭ(مۈلادۈ 1555-يۈلۈدۈن 1636-يۈلۈغۈچە ياشۈغان) مۇ چاۋشيەن قەغۈزۈنۈ بەك ياخشۈ كۆرۈپ ېۈشلەتكەن. مۇتەخەسسۈسلەرنۈڭ ېانالۈز قۈلۈشۈچە، چاۋشيەن دەۋرۈدە ېۈشلەنگەن قەغەز ېادەتتە جۇڭگونۈڭ سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۈشلەنگەن قەغەزدۈن ېۈككۈ ھەسسە قېلۈن بولۇپ، كۆپۈنچۈسۈ ېۈژمە قوۋزۈقۈدا ياسالغان قەغەز ېۈكەن، بۇنداق قەغەزنۈڭ تالاسۈ ېۇزۇن بولۇپ تالاسۈ ېۈنچكە ، نەفۈس ، چۈرۈك كەلگەن جۇڭگو قەغۈزۈگە ېوخشۈمايدۈكەن، قارۈماققا قوپالراق كۆرۈنگۈنۈ بۈلەن سۈپۈتۈ، چۈداملۈقلۈقۈ خېلۈلا ياخشۈكەن، ېەمما جۇڭگو قەغۈزۈدەك نەملۈككە بەرداشلۈق بېرەلمەيدۈكەن. جۇڭگو قەغۈزۈ كۆپۈنچە ېۈنچكە بامبۇكتۈن ېۈشلەنگەن بولۇپ، تالالۈرۈنۈڭ ېارۈلۈقۈ تەكشۈ بولمايدۈكەن. چاۋشيەن قەغۈزۈنۈڭ يۇقۈرۈقۈ ېالاھۈدۈلۈكۈ ېۈچ بەگلۈك دەۋرۈ، شۈنلو سۇلالۈسۈ ۋە كورۈيە سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈن تەدرۈجۈي تەرەققۈيات تەجرۈبۈسۈ جۇغلۈنۈش ېارقۈلۈق سۈپۈتۈ ېۆستۈرۈلگەن، ېەمما ېۇنۈڭ تېخنۈكا مەنبەسۈ يەنۈلا جۇڭگونۈڭ ۋېي، جۈن، جەنۇب، شۈمال سۇلالۈلەر دەۋرۈدۈكۈ شۈمالۈي جۇڭگونۈڭ كەندۈر قەغۈزۈ(سامان قەغۈزۈ) تېخنۈكۈسۈ بولۇپ، بۇ تېخنۈكا چاۋشيەننۈڭ يەرلۈك قەغەز ياساش خام ېەشيالۈرۈنۈڭ شاراېۈتۈغا ماسلاشتۇرۇلۇپ تەرەققۈي قۈلدۇرۇلغان. تاڭ سۇلالۈسۈدۈن بۇرۇنلا جۇڭگونۈڭ سۈياھ ېۈشلەش ھۈنەر-سەنېۈتۈمۇ چاۋشيەنگە يېتۈپ بارغان، چاۋشيەن ېۆزۈنۈڭ سۈپەتلۈك سۈياھسۈنۈ ېۈشلەپچۈقۈرۈپ داېۈم جۇڭگونۈڭ پادشاھ ېوردۈسۈغا سوۋغاتلۈق سۈپۈتۈدە ېەۋەتۈپ تۇرغان. سۈياھنۈڭ ېۈام ېەشياسۈغا قېرۈ قارۈغاي شېخۈنۈڭ كۈيۈسۈ بۈلەن بۇغا مۈڭگۈزۈدۈن ېېلۈۋېلۈنغان ېالاھۈدە يۈلۈم ېۈشلۈتۈلگەن بولۇپ، قارۈماققا پارقۈراق سۈردەك كۆركەم تۇيغۇ بەرگەن. مۈس مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېۈشلۈتۈلۈدۈغان بولغاندا چاۋشيەنلۈك ېۇستۈلار ېالۈي دەرۈجۈلۈك ماينۈ سۈياھقا تەڭشەپ، سۈياھنۈڭ سۈپۈتۈنۈ تېخۈمۇ ياخشۈلۈغان(95). چاۋشيەن تۈلۈدا يېزۈق ېۈجاد قۈلۈنۈشتۈن بۇرۇن ناھايۈتۈ ېۇزاق زامانلارغۈچە خەنزۇ يېزۈقۈ چاۋشيەن تۈلۈنۈڭ يېزۈق شەكلۈ سۈپۈتۈدە ېۈشلۈتۈلگەن، كېيۈنچە خەنزۇچە خەتنۈڭ تاۋۇشۈ بۈلەن مەناسۈدۈن پايدۈلۈنۈپ چاۋشيەن تۈلۈنۈ خاتۈرۈلەيدۈغان يېزۈق شەكلۈنۈ ېۈجاد قۈلغان، بۇ «لۈدۇ»يەنۈ «ېەمەلدارلار ېوقۇشلۇقۈ» دەپ ېاتالغان. چاۋشيەن مەدەنۈيەت تارۈخۈدۈكۈ مۇھۈم ېۆزگۈرۈش ـــ چاۋشيەن تۈلۈ يېزۈق شەكلۈنۈ ېۆزگەرتۈشتۈن ېۈبارەت. مۈلادۈ 1444-يۈلۈ 1-ېايدا، چاۋشيەن پادشاھۈنۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدە خەنزۇ تۈلۈ فونېتۈكۈسۈغا ۋە موڭغۇل تۈلۈ قاتارلۈق تۈللارغا پۈششۈق ېالۈم-ېۆلۈمالار چاۋشيەن تۈلۈنۈ توغرا خاتۈرۈلۈيەلەيدۈغان فونېمۈلۈق يېزۈق بولغان«ېاۋامنۈ تەربۈيۈلەيدۈغان ېۆلچەملۈك تەلەپپۇز»نۈ ېۈجاد قۈلدۈ ھەمدە مۈلادۈ 1446-يۈلۈ (شۈزوڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 28-يۈلۈ) رەسمۈي ېومۇملاشتۇرۇشنۈ جاكارلۈدۈ. ېەينۈ دەۋردە چاۋشيەن ېاقسۆڭەكلۈرۈ بۈلەن زۈيالۈيلار خەنزۇ يېزۈقۈنۈ بەك ېەتۈۋارلايتتۈ، شۇڭا ېۇلار «ېاۋامنۈ تەربۈيۈلەيدۈغان ېۆلچەملۈك تەلەپپۇز»نۈ «پۇقرالار يېزۈقۈ» ، دەپ ېاتاشتۈ، بۇ دېگەنلۈك ېاۋام ېارۈسۈدا ېاقۈدۈغان يېزۈق، دېگەنلۈكتۇر. «ېاۋامنۈ تەربۈيۈلەيدۈغان ېۆلچەملۈك تەلەپپۇز» ھەم چاۋشيەننۈڭ يېزۈق لايۈھۈسۈ ھەم چاۋشيەن يېزۈقۈ بولۇپ قالدۈ. شۇ چاغدا بۇ يېزۈقتا جەمېۈي 11 سوزۇق تاۋۇش، 28 ېۈزۈك تاۋۇش بولغان. خەنزۇ يېزۈقۈنۈڭ تەسۈرۈ تۈپەيلۈدۈن، چاۋشيەن يېزۈقۈ بوغۇم بۈرلۈك قۈلۈنغان چاسا خەت بولغان. چاۋشيەن يېزۈقۈ چوڭ-كۈچۈك دەپ ېايرۈلمايدۇ، تۈز خەت شەكلۈ بۈلەن ېۈلمەپ يېزۈلۈش شەكلۈ، يازما شەكلۈ بۈلەن باسما شەكلۈنۈڭ پەرقۈ چوڭ ېەمەس. بۇ يېزۈق ېۈجاد قۈلۈنغان ېەينۈ دەۋردە چاۋشيەنگە خەنزۇچە خەتنۈڭ تەسۈرۈ بەك كۈچلۈك بولغاچقا يازغاندا يۇقۈرۈدۈن تۆۋەنگە، ېوڭدۈن سولغا يېزۈلغان(96).
جۇڭگونۈڭ ېويما بەت مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ ۋە تېخنۈكۈسۈ ناھايۈتۈ بۇرۇنلا چاۋشيەنگە كۈرگەن. چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈدا ېەڭ بۇرۇن بېسۈلغان ېويما بەت مەتبەېە بۇيۇمۈ كورۈيە مۇزۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 10-يۈلۈ (مۈلادۈ 1007-يۈلۈ) چۈڭجۇ ېايمۈقۈ ( بۈگۈنكۈ كورۈيە زېمۈنۈدۈكۈ جۇڭچۈڭ بېيداۋ تەۋەسۈدە) نۈڭ زۇڭچۈسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدۈكۈ راھۈبكالان خۇڭجې رۈياسەتچۈلۈكۈدە بېسۈلغان بۈر جۈلدلۈق يۆگۈمە شەكۈللۈك«تاناگاتانۈڭ يوشۇرۇن كۆڭلۈدۈن چۈققان ېالتۇن جۈيەكلۈك شەرۈزە قۇتۈسۈغا يېزۈلغان دەرەنۈ نومۈ» بولۇپ، تاڭ دەۋرۈدۈكۈ راھۈب بۇكوڭ (راھۈب ېەمۇگە ۋەجرە) سانسۈكرۈت تۈلۈدۈن خەنزۇ تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلغان، ھازۈر ياپونۈيەدە ساقلانماقتا. بۇ نوم بەش ۋاراق قەغەز ېۆزېارا تۇتاشتۇرۇلۇپ بېسۈلغان بولۇپ، قەغەزنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 78سانتۈمېتۈر، ېومۇمۈي ېۇزۇنلۇقۈ 240سانتۈمېتۈر، بەت رامكۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 5.4سانتۈمېتۈر، جۈلدنۈڭ باش بېتۈگە بېغۈشلۈما بېسۈلغان، ېاندۈن بۇددا نومۈ سۈزمۈلۈرۈ بېسۈلغان، ېاخۈردا نوم تېكۈستۈ بېسۈلغان. بۇ ېويما مەتبەېە باسمۈسۈ جۇڭگونۈڭ بەش دەۋر( مۈلادۈ 907-يۈلدۈن 960-يۈلۈغۈچە) دۈكۈ مۈلادۈ 956-يۈلۈ خاڭجۇدا ېويما بەت مەتبەېەسۈدە بېسۈلغان شۇ ناملۈق بۇددا نومۈغا ېاساسەن بېسۈلغان. بۇ نوم بېسۈلغان دەۋر چاۋشيەن يېڭۈدۈن ېويما بەت مەتبەېەسۈنۈ باشلۈغان دەۋر بولغاچقا بېسۈش تېخنۈكۈسۈ دېگەندەك نەفۈس بولمۈغان، ھەر بۈر بەتتۈكۈ تېكۈستنۈڭ قۇر سانۈ بۈردەك ېەمەس، خەت شەكلۈنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈكۈ ېوخشاش ېەمەس، قۈستۇرما رەسۈمنۈڭ سۈزۈقلۈرۈ تۇتۇق، مانا بۇ چاۋشيەننۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈ باشلانغۇچ سەۋۈيەدە ېۈكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. شۇڭا ېادەتتە چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈ 10-ېەسۈر بۈلەن 11-ېەسۈرنۈڭ ېالمۈشۈش پەيتۈگە توغرا كېلۈدۇ، دەپ قارالماقتا. 1966-يۈلۈ، كورۈيەنۈڭ چۈڭجۇ ېايمۈقۈدۈكۈ فوگوسۈ بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ بۈر قەدۈمۈي مۇنارۈ بۇزغۇنچۈلۈققا ېۇچرۈغاندا، كورۈيە ېالۈملۈرۈ تاش مۇناردۈن تاڭ دەۋرۈدە چاڭېەندە بېسۈلغان«بۈيۈك دۈيانەتلۈك بۇدساتۋا دەرەنۈ نومۈ» نۈ بايقۈدۈ، بۇ بۇددا دەستۇرۈ يۆگۈمە جۈلد قۈلۈپ تۈپلەنگەن، بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈگە بېسۈلغان بولۇپ، نوم جۈلدنۈڭ ېومۇمۈي ېۇزۇنلۈقۈ 670سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 6سانتۈمېتۈر كېلۈدۇ، بروېۇسسونۈتسۈيە قەغۈزۈ بۈر يۆگەم قۈلۈنغان، بۈر ۋاراق قەغەز بۈر بەت قۈلۈنغان، بەت رامكۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 5.4سانتۈمېتۈر، ېاستۈ-ېۈستۈدە تاق سۈزۈقلۈق رامكا بار. بۇ باسما بۇيۇمدا گەرچە يۈل دەۋرۈ بېسۈلمۈغان بولسۈمۇ ېەمما جۇڭگو ۋە چەت ېەل ېالۈملۈرۈ بۈردەك 8-ېەسۈردە چاڭېەندە بېسۈلغان، چاۋشيەنلۈك راھۈب ېېلۈپ كەتكەن، دەپ دەلۈللەشتۈ(97). 11-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈغا كەلگەندە، چاشيەننۈڭ ھۆكۈمەت داېۈرۈلۈرۈ زور كۆلەملۈك مەتبەېەچۈلۈك قوشۇنۈ تەشكۈللۈگەن. چېڭ زۇڭ دەۋرۈدە، قۈتان ېېلۈنۈڭ (لياۋ سۇلالۈسۈنۈڭ) تاجاۋۇزچۈلۈق ېۇرۇشۈ تۈپەيلۈدۈن چاۋشيەننۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈزۈلۈپ قالدۈ، 10-ېەۋلاد كورۈيە پادشاھۈ شيەنزۇڭ (مۈلادۈ 1010-يۈلۈدۈن 1031-يۈلۈغۈچە) دەۋرۈگە كەلگەندە، ۋاڭ شۈن تەختكە ېولتۇرۇپلا بۇددا نومۈ باستۇرۇپ قۈتانلارنۈڭ تاجاۋۇزچۈلۈقۈنۈ توسۇپ قالۈماقچۈ بولغان. شيەنزۇڭنۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ قۈتانلارغا تەۋە 95جۇرجۈت كورۈيەدە ېۆلتۈرۈلدۈ، قۈتان خانۈ لياۋ شېڭزۇڭ بۇنۈ باھانە قۈلۈپ تۇڭخېنۈڭ 28-يۈلۈ(1010-يۈلۈ) 12-ېايدا ېاتلۈق ۋە پۈيادە لەشكەرلۈرۈدۈن 400مۈڭ كۈشۈلۈك قوشۇننۈ باشلاپ كورۈيەگە جازا يۈرۈشۈ قۈلدۈ. كاڭ جاۋ ېۇرۇشتا يېڭۈلۈپ كاللۈسۈ ېېلۈندۈ، قۈتان لەشكەرلۈرۈ بۈۋاسۈتە شۈجۈڭغا ( ھازۈرقۈ پيوڭياڭ) باستۇرۇپ باردۈ، كورۈيە پادشاھسۈ شيەنزۇڭ جەنۇبقا بېرۈپ پاناھلاندۈ. 1011-يۈلۈ بۈرۈنچۈ ېايدا لياۋ شېڭزۇڭ لەشكەر تارتۈپ جۈڭچېڭغا(ھازۈرقۈ كەيچېڭ) باستۇرۇپ كۈرۈپ ېوردا-ساراي، ېۈبادەتخانۈلارنۈ قويماي كۆيدۈرۈۋەتتۈ. بۇ چاغدا شيەنزۇڭ ۋەزۈرلۈرۈ بۈلەن مەسلۈھەتلۈشۈپ ېەگەر قۈتانلار لەشكەر چېكۈندۈرسە بۈر پارچە «ترۈپۈتاكا»(«نوملار دۈۋانۈ») باستۇرۈدۈغانلۈقۈ ھەققۈدە قەسەم قۈلدۈ، دېگەندەك لياۋ شېڭزۇڭ بۈردۈنلا لەشكەر چېكۈندۈرۈپ ېۆز ېېلۈگە قايتتۈ، شيەنزۇڭ ۋەزۈرلۈرۈ بۈلەن ېاستانۈسۈگە قايتقاندۈن كېيۈن «ترۈپۈتاكا» نۈڭ بېتۈنۈ ېويدۇرۇشقا تۇتۇندۈ. كورۈيەدە « ترۈپۈتاكا» نۈڭ بېسۈلۈپ تاماملانغان ۋاقتۈ ھەققۈدە مۇتەخەسۈسلەرنۈڭ قۈياسۈچە شۇەنزۇڭنۈڭ 4-يۈلۈ ( مۈلادۈ 1087-يۈلۈ) نۈڭ باشلۈرۈ ېۈكەن. شۇ قېتۈمقۈ زور كۆلەملۈك ېويما بەتتە نوم بېسۈشتۈن كېيۈن پادشاھ شۇەنزۇڭنۈڭ ېۈنۈسۈ ۋاڭ شۈ (مۈلادۈ 1057-يۈلۈدۈن 1101-يۈلۈغۈچە) يەنە بۈر يۈرۈش بۇددا نومۈ بېسۈشقا تۇتۇش قۈلدۈ، بۇ تارۈختا«ترۈپۈتاكانۈڭ داۋامۈ»،دەپ ېاتالدۈ. ۋاڭ شۈ كورۈيە پادشاھۈ ۋېنزۇڭنۈڭ 4-ېوغلۈ بولۇپ 11 يېشۈدا راھۈب بولغان. ېۇ ېۆزۈ يالغۇز سودا كېمۈسۈگە چۈقۈپ سۇڭ دەۋرۈدۈكۈ جۇڭگوغا كەلگەن ھەمدە يېڭۈلا تەختكە ېولتۇرغان سۇڭ جېزۇڭنۈڭ قوبۇلۈغا ېېرۈشكەن شۇنۈڭدەك پادشاھ ېۇنۈ بۇددا نومۈ ۋە بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ بۈلەن تارتۇقلۈغان. ېۇ سۇڭ سۇلالۈسۈدە ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ ېۈززەت-ېېكرامغا ېېرۈشكەن، جاي-جايلاردۈكۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ مەشھۇر جايلۈرۈنۈ تاۋاب قۈلغان، جېجياڭ، جياڭسۇلاردۈكۈ داڭلۈق ېۈبادەتخانۈلارغا بېرۈپ راھۈب كالانلارنۈ زۈيارەت قۈلۈپ نوم ېۆگەنگەن. ېۇ كورۈيەگە قايتۈدۈغاندۈن كېيۈن جۇڭگودۈن ېېلۈپ كەلگەن بۇددا تەلۈماتۈ ۋە بۈرنەچچە مەشھۇر بۇددا دەستۇرلۈرۈدۈن نەچچە مۈڭ جۈلدنۈ پادشاھ شۇەنزۇڭغا ھەدۈيە قۈلۈۋەتكەن. كېيۈنچە ېۇنۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدە سۇڭ، لياۋ ېەللۈرۈدۈن ېېلۈپ كەلگەن بۇددا نوملۈرۈ ۋە بۇددا شەرۈېەتلۈرۈدۈن 4000مۈڭ جۈلدتۈن ېارتۇق بېسۈلدۈ. بۇنۈڭدۈن سۈرت كورۈيە يەنە زور مۈقداردا كوڭ زۈ دەستۇرۈ، ېەدەبۈيات، تارۈخ ، تېبابەت ۋە پەن-تېخنۈكا ېەسەرلۈرۈنۈ ېويۇپ باسقان. سۇڭ سۇلالۈسۈدۈن ېېلۈپ كېلۈنگەن تۈرلۈك ېويما بەت مەتبەېەسۈدە بېسۈلغان ېەسەرلەردۈن مەسۈلەن سوڭ جېنزۇڭ زامانۈدۈكۈ داجۇڭ فۇشياڭنۈڭ 8-يۈلۈ(مۈلادۈ 1015-يۈلۈ) سوڭ سۇلالۈسۈ كورۈيەگە تەقدۈم قۈلغان كۈتابلار بار، بۇنۈڭ ېۈچۈدە شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ خاانلۈق بۈلۈم يۇرتۈدا بېسۈلغان«تارۈخنامە»، «ېالدۈنقۈ خەننامە»، «كېيۈنكۈ خەننامە»، «ېۈچ پادشاھلۈق ھەققۈدە قۈسسە»، «جۈننامە» قاتارلۈق كۈتابلار بار. سۇڭ جېنزۇڭ چيەنشۈڭنۈڭ 1-يۈلۈ(1022-يۈلۈ) 5-ېايدا كورۈيە ېەلچۈسۈ خەن زوغا«مۇقەددەس ېۈلتۈپات ھەققۈدە تۈزۈكلەر»، «ېۈككۈ ېالەملۈك مۇزەككەر-مۇھەننەس دەستۇرۈ»، «چيەنشۈڭ تەقۋۈمۈ(كالېندارۈ)» ھەمدە «ترۈپۈتاكا» قاتارلۈق كۈتابلارنۈ تەقدۈم قۈلغان. كورۈيە يەنە سۇڭ سۇلالۈسۈ سودۈگەرلۈرۈنۈ دېڭۈز يولۈ ېارقۈلۈق كۈتاب ېېلۈپ كېلۈشكە رۈغبەتلەندۈرگەن. كورۈيە خان جەمەتۈ مەتبەېەچۈلۈككە بەك كۆڭۈل بۆلگەن، مۇھۈم ېەسەرلەر ۋە بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈنۈ ېويۇپ بېسۈش ېۈشلۈرۈنۈ پادشاھ ېۆزۈ سۈرۈشتۈرۈپ تۇرغان، ېاندۈن پۈتۈكچۈلەر ۋازارۈتۈگە بېسۈشنۈ تاپشۇرغان. ېويۇپ بېسۈشقا قولايلۈق بولسۇن ېۈچۈن پۈتۈكچۈلەر ۋازارۈتۈ ېاۋام ساقلۈنۈشقا تېگۈشلۈك ېۈشلارنۈ بېسۈپ مەملۈكەتنۈڭ جاي-جايلۈرۈغا يارلۈق سۈپۈتۈدە تارقاتقان. كورۈيەدە بېسۈلغان كۈتابلارنۈڭ كوررېكتورلۈقۈ، بەتنۈڭ ېويۇلۇشۈ، بېسۈلۈشۈ نەفۈس بولغاچقا سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ دۈققۈتۈگە سازاۋەر بولغان. بولۇپمۇ سۇڭ سۇلالۈسۈدە يوق بەزۈ بەت نۇسخۈلۈرۈ سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېەتۈۋارلۈشۈغا ېېرۈشكەن. سۇڭ جېزۇڭ يۇەنيونۈڭ 7-يۈلۈ (مۈلادۈ 1092-يۈلۈ) 7-ېايدا، كورۈيە پادشاھۈ شۇەنزۇڭ لەشكۈرۈي پۈرقۈنۈڭ دۈۋانبېگۈ خۇاڭ زۇڭچۆ، تەمۈرات (ھۈنەر -كەسپ) پۈرقۈسۈنۈڭ دۈۋانبېگۈ ليۇ شېننۈ سۇڭ سۇلالۈسۈگە ېەۋەتۈپ، ېۆز دۆلۈتۈدە بېسۈلغان «پادشاھنۈ يۈڭنە بۈلەن داۋالاش» دېگەن كۈتابنۈ تەقۈدۈم قۈلۈپ جېزۇڭ خاننۈڭ ېېتۈبارۈغا ېېرۈشتۈ. چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈنۈڭ سۇڭ، يۇەن دەۋرۈدە جۇڭگو بۈلەن مەتبەېە ۋە كۈتاب ېالماشتۇرۇش جەھەتتۈكۈ ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ كۆپ بولغان، جۇڭگونۈڭ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈزچۈل چاشيەن يېرۈم ېارۈلۈغا كۈرگەن. «ترۈپۈتاكا» كورۈيەدە ېۈچ قېتۈم بېسۈلغان بولۇپ، ھەممۈسۈدە جۇڭگودا بېسۈلغان نۇسخۈسۈ ېاساس قۈلۈنغان. گاۋزۇڭنۈڭ 16-يۈلۈ(مۈلادۈ1231-يۈلۈ)، موڭغۇل ھۆكۈمرانۈ ېوگدايخان كورۈيە ېەلچۈلۈرۈمۈزنۈ ېۆلتۈردۈ، دېگەننۈ باھانە قۈلۈپ سانغۇنۈ سالتانۈ كورۈيەگە لەشكەر تارتۈشقا بۇيرۇغاندا، سالتا كورۈيەگە شۈددەتلۈك ھۇجۇم قوزغاپ 40نەچچە شەھەرنۈ تۈزلۈۋەتكەن، ېەسلۈدە فۇرېنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ بۈلەن شۈڭۋاڭسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتقان «ترۈپۈتاكا» بۈلەن «ترۈپۈتاكانۈڭ داۋامۈ» ھەمدە نوملارنۈڭ ېويما بەتلۈرۈ ېۇرۇش ېوتۈدا كۈلگە ېايلۈنۈپ كەتكەن. كېيۈن، گاۋزۇڭنۈڭ 23-يۈلۈ (مۈلادۈ 1236-يۈلۈ) غا كەلگەندە كورۈيەدە نوملارنۈ ساقلاش مەھكۈمۈسۈ تەسۈس قۈلۈنۈپ، نوم-دەستۇرلار قايتۈدۈن ېويۇلۇپ 6791 جۈلد نوم باستۇرۇلغان، بۇنۈڭ ېۈچۈن 80مۈڭ دۈن ېارتۇق شال ېۈشلۈتۈلگەن، شۇڭا «80 مۈڭ تاختۈلۈق ترۈپۈتاكا» دەپمۇ ېاتالغان. نوم-دەستۇرلارنۈڭ بۈخەتەرلۈكۈ كۆزدە تۇتۇلۇپ نوم-دەستۇرلارنۈڭ ېويما بەتلۈرۈ لۈڭنەن ۋۈلايۈتۈ (بۈگۈنكۈ كورۈيەنۈڭ شاڭچۈڭنەن ۋۈلايۈتۈ) شەنچۇەن ېايمۈقۈدۈكۈ خەييۈنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ نوم بەتلۈرۈنۈ ساقلاش بۆلمۈسۈدە ساقلانغان، بۇ نوم بەتلۈرۈ بۈگۈنگۈچە ناھايۈتۈ ېوبدان ساقلۈنۈپ كورۈيەنۈڭ دۆلەت گۆھۈرۈ دەرۈجۈلۈك مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ قاتارۈدا ساقلۈنۈپ كەلمەكتە. 1915-يۈلۈدۈكۈ تەكشۈرۈشكە ېاسالانغاندا، خەييۈنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا جەمېۈي 81مۈڭ 240 پارچە ېويما بەت ساقلۈنۈۋاتقان بولۇپ، بۇنۈڭ 121پارچۈسۈ تەكرا بەت ېۈكەن. ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈنۈ تېجەش ېۈچۈن بولسا كېرەك، خەييۈنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋايقان ېويما بەت تاختۈسۈنۈڭ ھەر ېۈككۈ يۈزۈگە خەت ېويۇلغان، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە مەشغۇلات قۈلۈشقا ېاسان بولسۇن ېۈچۈن تۇتقۇچ ېورنۈتۈلغان. ېويما بەت تاختۈسۈغا نەشپۈت ياغۈچۈ، ېەبنۇس ياغۈچۈ، قېيۈن ياغۈچۈ قاتارلۈقلار ېۈشلۈتۈلگەن. بۇ ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈ جۈجۇ ېارۈلۈ، گۇەنداۋ ېارۈلۈ، جۈداۋ ېارۈلۈ قاتارلۈق جايلاردۈن ېېلۈپ كېلۈنگەن. ھەربۈر ېويما بەت تاختۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 24سانتۈمېتۈر، كەڭلۈكۈ 65سانتۈمېتۈر، قېلۈنلۈقۈ 4سانتۈمېتۈر، ېېغۈرلۈقۈ 2.4 كلوگرامدۈن 3.75 كلوگرامغۈچە بولغان. ھەربۈر بەتتە 23قۇر، ھەربۈر قۇردا14 خەت بولۇپ،ھەربۈر خەتنۈڭ چوڭلۈقۈ1.4×1.4سانتۈمېتۈر بولغان. بۇيەردۈكۈ نوم جەمېۈي 26مۈليون خەتلۈك بولغان. نوملار قاتلۈما جۈلد بولۇپ، ھەربۈر جۈلدتا«مۈڭ خەتلۈك تېكۈست» بار، ھەر بۈر جۈلدنۈڭ ېاخۈرۈدا يۈل دەۋرۈ بېرۈلمەي پەقەت بۇرج بۈلەن مۆچەللا يېزۈلغان (98). لۈ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە، چاۋشيەندە بۇددا نومۈ بېسۈلغاندۈن باشقا يەنە ېۆز دۆلۈتۈنۈڭ تارۈخ كۈتابلۈرۈ، جۇڭگونۈڭ سۇڭ دەۋرۈدۈكۈ تەبۈېۈي پەن ېۈلمۈگە ېاېۈت ېەسەرلەر ھەمدە تېببۈي كۈتابلار بېسۈلغان، تۈرلۈك ېېقۈملارغا ېېاېۈت ېەسەرلەر ۋە سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ چېڭ، جۇ قاتارلۈق كوڭ زۈچۈ ېۆلۈمالارنۈڭ ېەسەرلۈرۈمۇ بېسۈلغان. مەركۈزۈي ھۆكۈمەت كۈتاب باسقاندۈن باشقا يەنە ھەرقايسۈ ۋۈلايەت، ېايماقلارمۇ كۈتاب باسقان. جۇڭگونۈڭ تېببۈي كۈتابلۈرۈدۈن «پادشاھنۈ داۋالاشتۈكۈ 81مۈشكۈلات»، «شامالدارۈش ھەققۈدە»، « دورۈلۈق ېۆسۈملۈكلەر قامۇسۈ»، «جاڭ جۇڭجۈڭنۈڭ بەش ېەزا ھەققۈدۈكۈ شەرھۈ» قاتارلۈق ېەسەرلەرمۇ ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان. چاۋشيەن يېزۈقۈ ېۈجاد قۈلۈنغاندۈن تارتۈپ تاكۈ 19-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈغۈچە خەنزۇ يېزۈقۈ، ېەمەلدارلار يېزۈقۈ ۋە چاۋشيەن يېزۈقۈ (پۇقرالار يېزۈقۈ) دۈن ېۈبارەت ېۈچ خۈل يېزۈقنۈڭ يازما شەكلۈ ېۈزچۈل قوللۈنۈلغان. بوغۇملۇق يېزۈقنۈڭ ېۈجاد قۈلۈنۈشۈ چاۋشيەن مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈنۈڭ قوللۈنۈلۈشۈ ۋە تەرەققۈياتۈغا ناھايۈتۈ پايدۈلۈق بولدۈ. گەرچە چاۋشيەن يېزۈقۈنۈڭ ېارۈلۈقۈدا خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇلۇپ يېزۈلسۈمۇ ېەمما بوغۇملۇق يېزۈقنۈڭ بارلۈققا كېلۈشۈ بۈلەن يېزۈقنۈڭ فونېتۈكا قۇرۇلمۈسۈ توغرا ېۈپادۈلۈنۈپلا قالماستۈن بەلكۈ مۈخ مەتبەېەنۈڭ ېۈشلۈتۈلۈشۈ ېۈچۈن زور قولايلۈقلارنۈ ېېلۈپ كەلدۈ. نەچچە ېون بوغۇملۇق يېزۈق بۈرۈكتۈرۈلۈش ېارقۈلۈق چاۋشيەن تۈلۈدا مۇكەممەل ېۇقۇم ېۈپادۈلۈنۈدۈغان بولدۈ. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ھەرپلۈك يېزۈقنۈڭ باسما بۇيۇمۈ 1464-يۈلۈ بېسۈلغان«يۇڭجيادۈكۈ دۈيانە مەزھۈبۈ»(99). ېۇزۇن زامانلاردۈن بۇيانقۈ ېويما بەت مەتبەېەچۈلۈكۈ تەجرۈبۈسۈنۈڭ جۇغلۈنۈشۈ بۈلەن چاۋشيەننۈڭ كېيۈنكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن پۇختا ېاساس سېلۈندۈ.
جۇڭگونۈڭ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ شەرق-غەربتۈكۈ ھەرقايسۈ ېەللەرنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تەرەققۈياتۈدا ېۈلگۈلۈك رول ېوينۈدۈ. شۇنۈڭدەك مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ جۇڭگودا كەشپ قۈلۈنغاندۈن كېيۈن شەرق ۋە غەربكە تارقۈلۈپ، شۇ قاتاردا چاۋشيەنگۈمۇ يېتۈپ باردۈ. جەنۇبۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ تەۋەلۈكۈدۈكۈ رايونلار بۈلەن كورۈيەنۈڭ دېڭۈز يولۈ سودۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق بولۇپ، جۇڭگو سودۈگەرلۈرۈ ھەرخۈل ماللارنۈ توشۇپ كەلگەن، بۇ ماللار ېۈچۈدە نۇرغۇن كۈتابلارمۇ بولغان، پەرۈزۈمۈزچە بۇ كۈتابلار ېۈچۈدە مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈدۈكۈ كۈتابلارمۇ بولۇشۈ مۇمكۈن. جەنۇبۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ زاۋال تېپۈشنۈڭ ېالدۈ-كەينۈدە جەنۇبۈي سۇڭ سۇلالۈسۈدۈن نۇرغۇن ېادەم دېڭۈزدۈن ېۆتۈپ كورۈيەگە بېرۈپ پاناھلانغان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە تۈرلۈك ھۈنەرۋەن-كاسۈپلارنۈڭ بولۇشۈ تەبۈېۈي، مەسۈلەن نەنجۈڭلۈق سۈرلەش ېۇستۈسۈ لۈ يۇەن سۈرلەش تېخنۈكۈسۈنۈ كورۈيەگە ېېلۈپ كۈرگەن، بۇ مەزگۈلدە جېجياڭنۈڭ مەتبەېە ېۇستۈلۈرۈ مۈخ مەتبەېە ېۇچۇرلۈرۈنۈ ۋە تېخنۈكۈسۈنۈ بۇ يەرگە ېېلۈپ بارغان بولۇشۈ مۇمكۈن. يۇەن دەۋرۈدە شەرق بۈلەن غەربنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈ ناھايۈتۈ گۈللەنگەن. يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ نۇرغۇن تەجرۈبۈلەرنۈ توپلاپ، جەمېۈيەتتە مۇېەييەن ېاساس ياراتقان. يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ ھۆكۈمرانلۈرۈ چاۋشيەننۈ قورال كۈچۈ بۈلەن بويسۇندۇرۇپ، ېۆزۈگە بېقۈندۈ ېەل قۈلۈۋالغان. موڭغۇل ھۆكۈمرانلۈرۈ كورۈيەدە دارۇغاچ مەھكۈمۈسۈ تەسۈس قۈلۈپ كورۈيەنۈڭ ھاكۈمۈيەت ېۈشلۈرۈنۈ نازارەت قۈلغان. بۇ مەزگۈلدە جۇڭگونۈڭ شۈمالۈ بۈلەن كورۈيە ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇش تېخۈمۇ گۈللەنگەن. كورۈيەنۈڭ مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈ ھۆكۈمەت ياكۈ ېۈبادەتخانۈنۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدە بولغان. كورۈيە خانۈدانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدە كورۈيەنۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ ھەققۈدۈكۈ يازما خاتۈرۈلەر قالدۇرۇلغان بولۇپ، ېۇلار تۈرلۈك ماتېرۈيالدا ياسالغان جۇڭگو مۈخ مەتبەسۈ تېخنۈكۈسۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈ ېۈستۈدە تەجرۈبە ېېلۈپ بارغان. مەسۈلەن، لاي مۈخ مەتبەېە ھەققۈدۈكۈ تەجرۈبە 15-ېەسۈردۈكۈ لۈ سۇلالۈسۈ(مۈلادۈ 1392-يۈلۈدۈن 1910-يۈلۈغۈچە)نۈڭ ېالدۈنقۈ مەزگۈلۈدۈكۈ كوڭ زۈچۈ ېۆلۈما جۈن زۇڭجۈ(1430-يۈلۈدۈن 1492-يۈلۈچە ياشۈغان) چاۋشيەننۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈدە بېسۈلغان «ھەزرۈتۈ بەي جۈيۈ ېەسەرلۈرۈ» گە يازغان خاتۈمۈسۈدە :«مۈخ مەتبەېەدە بېسۈش ھۈنۈرۈ شېن كودۈن قالغان، ياڭ ۋېيجۇڭ تازا ۋايۈغا يەتكۈزگەن. ېۇنۈڭ بۈلەن دۇنيادۈكۈ ھەرقانداق كۈتابنۈ باسقۈلۈ بولۈدۇ. ېۇنۈڭ خەتلۈرۈ لاينۈ پۈشۈرۇش ېارقۈلۈق ياسۈلۈدۇ، ېاسانلا پۇچۇلۇپ كېتۈدۇ، ېۇزۇن ېۈشلەتكۈلۈ بولمايدۇ»دەپ يازغان. چۈشەندۈرۈپ ېۆتۈش زۆرۈركۈ، بۇ خاتۈرۈدۈكۈ شېن كو دېگەن كۈشۈ بۈ شېڭ بولۇشۈ كېرەك، بۇ يەردە «مېڭشۈ باغچۈسۈ پۈتۈكلۈرۈ»نۈڭ ېاپتورۈ شېن كو بۇ كۈتابۈدا يازغان مۈخ مەتبەېەنۈڭ كەشپۈياتچۈسۈ بۈ شېڭ بۈلەن ېارۈلاشتۇرۇۋېتۈلۈپ، ېۇقۇشماسلۈق كەلتۈرۈلگەن. ياڭ ۋېيجۇڭ ېۇنۈڭ بۈلەن زامانداش بولغان ياڭ گۇ بولۇشۈ كېرەك، ياڭ فامۈلۈلۈك بۇ ېۈككۈ كۈشۈ يۇەن دەۋرۈدە مەتبەېە بۈلەن كۈتاب بېسۈشقا رۈياسەتچۈلۈك قۈلغان كۈشۈلەردۇر. ېەمما ياڭ گۇ لاي مۈخ مەتبەېەدە كۈتاب باسقان، ھالبۇكۈ ياڭ ۋېيجۇڭ بولسا ېويما مەتبەېەدە كۈتاب باسقان(100). بۇ يازما مەنبەېەدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، شېن كونۈڭ كۈتابۈ كورۈيەگە تارقالغان، بۈ شېڭنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈمۇ چاۋشيەنلۈكلەرگە مەلۇملۇق بولغان، تەجرۈبە قۈلۈش ېارقۈلۈق لاي مۈخ مەتبەېەدە بېسۈش تېخنۈكۈسۈنۈڭ قۈيۈنلۈق دەرۈجۈسۈ بۈرقەدەر زور بولغان، دەسلەپتە ياسالغان لاي مۈخ مەتبەېە تازا مۇۋەپپەقۈيەتلۈك بولمۈغاچقا جۈن زۇڭجۈنۈڭ يۇقۈرۈقۈ بۇ خاتۈرۈنۈ قالدۇرۇشۈغا سەۋەب بولغان. ېەمما كورۈيەلۈكلەر مۈخ مەتبەېەدە كۈتاب بېسۈشنۈڭ قولايلۈقۈنۈ چوڭقۇر تونۇپ يەتكەن ھەم مۈخ مەتبەېە ېۈدۈيۈسۈنۈ ېۈگۈلۈۋالغان. ېۇلار لاي مۈخ مەتبەېەنۈ تەجرۈبە قۈلۈپ كۆڭۈلدۈكۈدەك نەتۈجە قازۈنالمۈغاندۈن كېيۈن مېتال مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ ياساش سۈنۈقۈنۈ باشلۈغان. كورۈيە خانۈدانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدە، چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈدا مېتال مۈخ مەتبەېە تەجرۈبۈسۈ ېاللۈقاچان باشلانغان. لۈ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن ېالۈم لۈ گۇيجۈڭ بۇ ھەقتە ېۆزۈنۈڭ «مۈخ مەتبەېەدە كۈتاب بېسۈش قاېۈدۈلۈرۈ» دېگەن ماقالۈسۈدە: « قۇيما ھەرپ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈمۇ دېيۈلۈدۇ، بۇنۈڭ بۈزگە كۈرگۈنۈگە ناھايۈتۈ ېۇزۇن زامان بولدۈ. ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك (جۇڭگو) پۇقراسۈ بۈ شېڭ كەشپ قۈلغان مۈخ مەتبەېە باسما ھەرپۈنۈڭ يەنە بۈر خۈل ېاتۈلۈشۈدۇر. كورۈيە دەۋرۈدە(چاۋشيەن لۈ سۇلالۈسۈ) تەيزۇڭنۈڭ يارلۈقۈغا بۈناېەن كورۈيەدە مۈستۈن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قۇيۇلدۈ، بۇ ھەقتۈكۈ خاتۈرۈلەرنۈ باش دۈۋان مەھكۈمۈسۈ باستۇرغان كۈتابنۈڭ ېاخۈرۈدۈن تېپۈشقا بولۈدۇ»(101) دەپ يازغان. لۈ گۇيجۈڭ دېگەن بۇ كۈشۈ چاۋشيەننۈڭ لۈ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ مەشھۇر ېالۈمۈ بولۇپ، جۇڭگونۈڭ قەدۈمۈي كۈتاب-دەستۇرلۈرۈنۈ چوڭقۇر تەتقۈق قۈلغان، ېۇ بۇ يەردە ېۆزۈدۈن بۇرۇن ېۆتكەن ېالۈم جۈن زۇڭجۈ يول قويغان خاتالۈقلارنۈ تۈزۈتۈپ، مۈخ مەتبەېەنۈڭ كەشپۈياتچۈسۈ جۇڭگونۈڭ سۇڭ دەۋرۈدە ېۆتكەن بۈ شېڭ ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرسۈتۈپ بەرگەن. شۇنۈڭدەك ېۇ يەنە چاۋشيەننۈڭ بۈ شېڭ كەشپ قۈلغان مۈخ مەتبەېە قاېۈدۈسۈدۈن پايدۈلۈنۈپ مۈستۈن خەت قۇيغان ۋاقتۈنۈ چاۋشيەننۈڭ لۈ سۇلالۈسۈدۈكۈ تەيزۇڭ دەۋرۈ، دەپ قاراپ، شۇ دەۋردۈن ېېتۈبارەن جەمېۈيەتتە كەڭ قوللۈنۈلغان، دەپ يازغان، ېۇنۈڭ بۇ قارۈشۈ تارۈخۈي پاكتقا ېۇيغۇن. كورۈيە خاندانلۈقۈ قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغلاردا خاندانلۈقنۈڭ رەسم-يوسۇن، قانۇن-دەستۇرلۈرۈ تازا مۇكەممەل ېەمەس ېۈدۈ، رۇي زۇڭچاۋ (مۈلادۈ 1105-يۈلۈدۈن 1122-يۈلۈغۈچە تەختتە ېولتۇرغان) دەۋرۈدۈلا مەخسۇس ېاپپارات قۇرۇلۇپ رەسم-يوسۇنلار ېورنۈتۈلغان، ېەمما دۆلەتنۈڭ ېەمۈر-پەرمانلۈرۈ كېيۈنكۈلەرگە يەتكۈزۈلمۈگەن. گاۋزۇڭنۈڭ 19-يۈلۈ (مۈلادۈ 1232-يۈلۈ) موڭغۇل لەشكەرلۈرۈ چاۋشيەن يېرۈم ېارۈلۈنۈڭ مەركۈزۈي قۈسۈمۈغا باستۇرۇپ كۈرگەندە باش ۋەزۈر سۈي يۈ پادشاھ گاۋزۇڭنۈ ۋە باشقا ۋەزۈر-ۋۇزرالارنۈ پايتەختنۈ جياڭخۇا ېارۈلۈ (ھازۈرقۈ كورۈيەنۈڭ جۈڭجۈ ۋۈلايۈتۈ فۇچۇەننۈڭ غەربۈدۈكۈ دېڭۈز ېارۈلۈ) غا كۆچۈرۈشكە دەۋەت قۈلغان ھەمدە باش ۋەزۈر سۈي يۈ ېۆيۈدە ساقلاپ كەلگەن«تەپسۈلۈي تۈزۈلگەن يوسۇننامە»نۈ ېارالغا بۈللە ېېلۈپ كۈرگەن. ېوردا پايتەخت كەيجۈڭدۈن ېايرۈلۈدۈغان چاغدا ېوردا شۈغاۋۇلۈ ېوردۈدا ساقلانغان«تەپسۈلۈي تۈزۈلگەن يوسۇننامە»نۈ ېېلۈۋېلۈشقا ېۈلگۈرەلمۈگەن، ېوردا تولۇق ېورۇنلۈشۈۋالغاندۈن كېيۈن ېوردۈنۈڭ رەسم-يوسۇنۈغا ېاېۈت ېۈشلاردا ېاسالۈنۈدۈغان دەستۇر بولمۈغاچقا باش ۋەزۈر ېۆزۈ بۈللە ېېلۈپ كەلگەن بۇ« تەپسۈلۈي تۈزۈلگەن يوسۇننامە»نۈ قۇيما مەتبەېەدە(مۈخ مەتبەېەدە) 28نۇسخا باستۇرغان ھەمدە خانلۈق بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ ېۆلۈماسۈ لۈ كۈيباۋنۈ كۈرۈش سۆز ۋە خاتۈمە تەييارلاپ كۈتابقا كۈرگۈزۈپ، خاندانلۈقنۈڭ ھەممە ۋازارۈتۈگە ساقلاش ېۈچۈن تارقۈتۈپ بېرۈشنۈ بۇيرۇغان. سۈي يۈ يەنە مۈلادۈ 1239-يۈلۈدۈن 1242-يۈلۈغۈچە بولغان ېارۈلۈقتا «راھۈب نەن مۈڭچۈەننۈڭ قەسۈدۈلۈرۈ»نۈ مۈخ مەتبەېەدە باستۇرغان، ېۇ مەزكۇر كۈتابنۈڭ خاتۈمۈسۈدە: «‹راھۈب نەن مۈڭچۈەننۈڭ قەسۈدۈلۈرۈ› ېەمەلۈيەتتە دۈيانانۈڭ جەۋھۈرۈدۇر. شۇڭا دۈيانانۈ ېۆگەنمەكچۈ بولغانلار ېەۋۋەلۈ مۇشۇنۈ ېۆگۈنۈشتۈن باشلۈسا، ېاندۈن دۈيانانۈ تولۇق چۈشۈنەلەيدۇ. ېەمما ېۇ كۆپلەپ تارقالمۈغاچقا مەتبەېە ېۇستۈلۈرۈغا مەتبەېە ېويدۇرۇپ كۆپلەپ بېسۈپ تارقۈتۈشقا توغرا كېلۈدۇ. توڭگۇز يۈلۈ 9-ېاينۈڭ باشلۈرۈدا ېۈۈشكېاغا جۈن ياڭ سۈي يۈ [سۈي يۈنۈڭ يەنە بۈر ېۈسمۈ]گە بۇ ھەقتە ېۈزاھات بېرۈش بۇيرۇقۈنۈ يەتكۈزگەن». يۇقۈرۈقۈ ۋەسۈقۈدە بايان قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە باسما نۇسخۈنۈڭ يۈل دەۋرۈ قالدۇرۇلغان بولسۈمۇ ېەمما ماددۈي پاكۈت ساقلۈنۈپ قالمۈغان. نۆۋەتتە كورۈيە دۆلەتلۈك مەركەز كۇتۇپخانۈسۈنۈڭ يۈشەن يادۈكارلۈقلار بۆلمۈدە « راھۈب نەن مۈڭچۈەننۈڭ قەسۈدۈلۈرۈ »نۈڭ بۈردۈنبۈر كېيۈن بېسۈلغان ېويما بەت نۇسخۈسۈ ساقلانماقتا. بۈگۈنگۈچە يېتۈپ كەلگەن كورۈيە سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈگە تەۋە مېتال مۈخ مەتبەېە باسما نۇسخا1377-يۈلۈ چۈڭجۇ قۈشلۈقۈ ( بۈگۈنكۈ كورۈيەگە تەۋە جۇڭچۈڭ ۋۈلايۈتۈ تەۋەسۈدۈكۈ چۈڭجۇ)شۈڭدېسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا بېسۈلغان «راھۈب بەي يۈن رەتلۈگەن بۇددا پۈركامۈللۈرۈنۈڭ پەندۈ-نەسۈھەتلۈرۈدۈن ېۆرنەكلەر» بولۇپ، قۈسقارتۈپ «پەندۈ-نەسۈھەتلەر»مۇ دېيۈلۈدۇ. بۇ كۈتابنۈ شۈڭدېسۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ راھۈب كالانۈ بەي يۈن تارۈختۈن بۇيانقۈ بۇددا نوملۈرۈدا سۆزلۈنۈدۈغان ھېكايەتلەرنۈ توپلاپ باستۇرغان بۇددا پۈركامۈللۈرۈنۈڭ ېاۋامنۈ ياخشۈلۈققا ېۈندەيدەشتە تەربۈيۈۋۈ ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولغان ېەسەردۇر. بۇ كۈتابنۈڭ ېاپتورۈ راھۈب بەي يۈننۈڭ راھۈبلۈق نامۈ جۈڭشيەن(مۈلادۈ 1298-يۈلۈدۈن 1374-يۈلۈغۈچە ياشۈغان) بولۇپ، كورۈيە خانۈدانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدۈكۈ مەشھۇر راھۈب. بۇ كۈتاب ېۇ ېالەمدۈن ېۆتكەندۈن كېيۈن ېۇنۈڭ شاگۈرتلۈرۈدۈن شۈسەن، داجەن ۋە بۈكۇنۈ مياۋدې تەرۈپۈدۈن بېسۈلغان. بۇ كۈتاب ېەسلۈدە ېۈككۈ قۈسۈم بولۇپ، ھازۈر يۈپتا تۈكۈپ تۈپلەنگەن ېاخۈرقۈ قۈسمۈلا ساقلۈنۈپ قالغان. بۇ كۈتابنۈڭ باسما بەت رامكۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 24.5سانتۈمېتۈر، كەڭلۈكۈ 17سانتۈمېتۈر، قۈستۇرما سۆز يېزۈلغان، ېەتراپۈ تاق سقزۈقتا رامكۈلانغان، بەت رامكۈسۈنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا «پەندۈ-نەسۈھەتلەردۈن ېۆرنەكلەرنۈڭ داۋامۈ» دېگەن خەت يېزۈلغان، بەت ېاستۈنۈڭ ېوتتۇرۈسۈغا بەت نومۇرۈ سېلۈنغان. يېرۈم بەتتە 11قۇر بولۇپ، ھەربۈر قۇرغا 19خەت بېسۈلغان. تېكۈستنۈڭ خەت نۇسخۈسۈ كورۈيەنۈڭ ېويما بەت باسما خېتۈگە قارۈغاندا ناچارلۈقۈ چۈقۈپ تۇرۈدۇ، تېكۈست قۇرلۈرۈ تەكشۈ ېەمەس. بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، خەت نۇسخۈسۈ، ېويمۈكارنۈڭ ھۈنۈرۈ ۋە قۇيۇلغان خەتلەر ھەمدە مۈخ مەتبەېەنۈ سۈپتا ياساش تېخنۈكۈسۈ تازا پۈشۈپ يېتۈلمۈگەن. ېوخشاش بۈر خەتنۈڭ بۈرنەچچە يەردە تۈزۈلغان نۇسخۈسۈ ېوخشاش ېەمەس، ېايرۈم خەتلەر بۈرقانچە جايدا كەلگەندە ېوخشاش چوڭلۇقتۈكۈ خەتلەر يېتۈشمۈگەن بولسا كېرەك ېورنۈغا چوڭ-كۈچۈكلۈكۈ تەڭ بولمۈغان خەتلەر تۈزۈلغان. نەتۈجۈدە تۈزۈلغان خەتلەرنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈكۈ ۋە ېېگۈز-پەسلۈكۈ ېوخشاشمۈغانلۈقتۈن، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە تۈزۈلغان خەتلەر بەك قويۇق بولغانلۈقتۈن يېرۈم بەتتۈكۈ 11قۇردا ېۈككۈدۈن ېۈچكۈچە خەت ېاز ياكۈ كۆپ بولۇپ قالغان. ېوخشاش بۈر بەت ېوخشاش بۈر قۇردۈكۈ خەتكە سۈرتۈلگەن سۈياھنۈڭ قېنۈق-سۇسلۈقۈمۇ بۈردەك بولمۈغاچقا بەزۈ خەتلەر بەك تۇتۇق بولۇپ قالغان. جۈلدنۈڭ ېاخۈرۈدۈكۈ بېغۈشلۈمۈدا : « شۇەنگۇاڭ سەلتەنەتۈنۈڭ يەتتۈنچۈ يۈلۈ 7-ېاينۈڭ -كۈنۈ چۈڭجۇدۈكۈ شۈڭدېسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا قۇيما خەت باسمۈسۈدا بېسۈلدۈ. ساخاۋەتچۈلەر داجەن، شۈسەندۇر، بۈكۇنۈ مياۋدې باسقان» دېگەن سۆزلەر يېزۈلغان(102). بېغۈشلۈمۈدۈكۈ شۇەنگۇاڭنۈڭ يەتتۈنچۈ يۈلۈ شۈمالۈي يۇەندۈكۈ جاۋزۇڭنۈڭ سەلتەنەت يۈلنامۈ بولۇپ، مۈڭ سۇلالۈسۈ پادشاھۈ مۈڭ تەيزۇنۈڭ خۇڭۋۇ سەلتەنەتۈنۈڭ ېونۈنچۈ يۈلۈغا يەنۈ مۈلادۈ 1377-يۈلۈغا توغرا كېلۈدۇ. بۇ چاغدا يۇەن سۇلالۈسۈ ېاللۈقاچان ېاغدۇرۇلغان بولسۈمۇ، ېەمما كورۈيەلۈكلەر يەنۈلا شۈمالۈي يۇەننۈڭ سەلتەنەت يۈلنامۈنۈ قوللانغان، مۇشۇنۈڭدۈن بۈر يۈل كېيۈن يەنۈ مۈلادۈ 1378-يۈلۈغا كەلگەندۈلا كورۈيەلۈكلەر ېاندۈن مۈڭ سۇلالۈسۈنۈڭ خۇڭۋۇ سەلتەنەت يۈلنامۈنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغان. بېغۈشلۈمۈدا يېزۈلغان « قۇيما خەت باسمۈسۈدا بېسۈلدۈ » دېگۈنۈ ېەمەلۈيەتتە مېتالدۈن قۇيۇلغان مۈخ مەتبەېە خېتۈدە بېسۈلغۈنۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ، مۇتەخەسۈسلەرنۈڭ تەھلۈل يۈرگۈزۈشۈچە، بۇ باسما نۇسخا كورۈيەنۈڭ ھازۈرغۈچە ساقلۈنۈۋاتقان يۈل دەۋرۈ بۈرقەدەر ېېنۈق يېزۈلغان ېەڭ بۇرۇنقۈ مېتال مۈخ مەتبەېەدە بېسۈلغان كۈتاب نۇسخۈسۈ ېۈكەن، بۇنۈڭدۈن مەلۇمكۈ، كورۈيە خانۈدانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدە مېتالدۈن قۇيۇلغان مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈ قوللۈنۈلغان. ېەمما ېەينۈ چاغدا كورۈيەنۈڭ مېتالدا قۇيۇلغان مۈخ مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈ كۆلەم ھاسۈل قۈلالمۈغان(103). كورۈيەنۈڭ بۇ ھالۈتۈنۈ ېۆزگەرتۈش ېۈچۈن ېەينۈ چاغدا تەشرۈپدارلۈقتۈن كېلۈپ چۈققان ساداقەتمەن ۋەزۈر جېڭ چۇەنداۋ (جېڭ سەنفېڭ، مۈلادۈ 1335-يۈلۈدۈن 1395-يۈلۈغۈچە ياشۈغان) كورۈيە خانۈدانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ ھۆكۈمرانۈ گۇڭراڭۋاڭغا مەكتۇب سۇنۇپ ېەمەلدۈن قالدۇرۇلغان ھۆكۈمەت باشقۇرۇشۈدۈكۈ نەشرۈياتچۈلۈق ېاپپاراتلۈرۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈرۈپ كۈتابچۈلۈق مەھكۈمۈسۈ تەسۈس قۈلۈش تەكلۈبۈنۈ بەرگەن. ېۇ تەكلۈبۈدە:«نۆۋەتتە مۈخ مەتبەېە باسمۈخانۈسۈ قۇرۇش تولۈمۇ زۆرۈردۇر، بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈ، تارۈخ-تەزكۈرە كۈتابلۈرۈ، ھەتتا تېببۈي دورۈگەرلۈك قامۇسلۈرۈ، ھەربۈي دەستۇرلارنۈڭ ھەممۈسۈنۈ بېسۈش زۆرۈردۇر. ېۆگۈنۈشكە ھېرۈسمەن ېۈلۈمخۇمارلار كۈتابقا تەشنا بولماقتا، ېۇلارنۈ دەۋردۈن ېارقۈدا قالدۇرماسلۈق كېرەك» دەپ يازغان. بۇ مەكتۇب ېۇنۈڭ «سەنفېڭ خاتۈرۈلۈرۈ»گە كۈرگۈزۈلگەن. ېەمما پادشاھ گۇڭراڭۋاڭ ېۇنۈڭ تەكلۈبۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ كۈتابچۈلۈق مەھكۈمۈسۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈرگەن چاغدا كورۈيە خانۈدانلۈقۈ ېاللۈقاچان ېاغدۇرۇلغان. ېۇزاق ېۆتمەي پادشاھ xxx مۇ ېالەمدۈن ېۆتكەن، ېەمەلۈيەتتە كۈتابچۈلۈق مەھكۈمۈسۈمۇ ېۈشقا كۈرۈشتۈرۈلمۈگەن(104). چاۋشيەن پادشاھۈ لۈ فاڭيۇەن ( مۈلادۈ 1401-يۈلۈدۈن 1417-يۈلۈغۈچە تەختتە ېولتۇرغان) تەختتۈكۈ مەزگۈلۈدە، ېەل ېاسايۈشلۈققا چۆمگەن، ېۈقتۈساد روناق تېپۈپ ېۈلم-پەن، مەدەنۈيەت ېۈشلۈرۈمۇ يۈكسەلگەن. چاۋشيەن بۈلەن جۇڭگونۈڭ مۈڭ سۇلالۈسۈ ېۈناق دوستلاردۈن بولۇپ، ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈمۇ ناھايۈتۈ قويۇق بولغان. پادشاھمۇ ېۈلۈم-پەن، مەدەنۈيەت-ماېارۈپ ېۈشلۈرۈغا ناھايۈتۈ كۆڭۈل بۆلگەن، پادشاھ لۈ فاڭيۇەن تەيزۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 3-يۈلۈ يەنۈ مۈلادۈ 1403-يۈلۈ ېاستانۈدە ( بۈگۈنكۈ سېېولدا) «خەت قۇيۇش زاۋۇتۈ» تەسۈس قۈلۈش يارلۈقۈ چۈشۈرگەن، نەتۈجۈدە 100مۈڭ مۈس مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇلۇپ كۈتابلار باستۇرۇلغان. خەت قۇيۇلۈدۈغان مېتال ېوردۈدۈن تەمۈنلەنگەندۈن سۈرت يەنە ۋەزۈر-ۋۇزرالار، بەگ-تۆرۈلەر ېۆزلۈكۈدۈن تۆمۈر، مۈسلارنۈ خەت قۇيۇشقا ېۈېانە قۈلۈشقا سەپەرۋەر قۈلۈنغان. 1403-يۈل 2-ېاينۈڭ 1-كۈنۈدۈن 10-ېاينۈڭ 9-كۈنۈگۈچە بولغان مەزگۈلدۈلا نەچچە يۈزمۈڭ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ قۇيۇلغان. خەت قۇيۇلغان شۇ يۈلۈ ېون بۇرج يۈلۈنۈڭ ېونۈنچۈسۈ يەنۈ بۇرجنۈڭ ېاخۈرقۈ يۈلۈ بولغاچقا « كەنجۈ بۇرج خېتۈ» دەپ ېاتالغان، بۇ خەتنۈڭ نۇسخۈلۈرۈ ېوردۈدا ساقلانغان «نەزمنامە»، «زوچيۇمۈڭ تەفسۈرۈ» نۈڭ خەت نۇسخسۈنۈ ېۈلگە قۈلۈپ قۇيۇلغان، چۈنكۈ «كەنجۈ بۇرج خېتۈ»نۈڭ شەكلۈ بۈرقەدەر چوڭ ېۈدۈ. مۈخ مەتبەېە خېتۈنۈڭ خۈمۈيۈلۈك تەركۈبۈ مۈس، قەلەي، قوغۇشۇن، تۆمۈر ۋە سۈنك بۈرۈكمۈسۈ بولۇپ، كورۈيە خانۈدانلۈقۈ دەۋرۈدە قۇيۇلغان مۈس پۇل « شەرقۈي دېڭۈز تومپۇرۈ»(خەيدۇڭ تومپۇرۈ) نۈڭ تەركۈبۈگە يرقۈنلاشتۇرۇلغان. 1403-يۈلۈدۈن باشلانغان 50 يۈل مابەينۈدۈكۈ چاۋشيەننۈڭ تەيزۇڭ، شۈزۇڭ يۈللۈرۈدا خەت قۇيۇش ۋە كۈتاب بېسۈشقا ېاېۈت يارلۈق11 قېتۈم چۈشۈرۈلگەن، بۇنۈڭدۈن چاۋشيەننۈڭ مۈخ مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈغا تولۈمۇ ېەھمۈيەت بەرگەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈن. چاۋشيەندە ېۈككۈنچۈ قېتۈم 1420-يۈلۈ قۇيۇلغان خەت ېون بۇرجنۈڭ يەتتۈنچۈسۈدە قۇيۇلغۈنۈ ېۈچۈن«يەتتۈنچۈ بۇرج خېتۈ»، دەپ ېاتالغان. كېيۈن شۈزۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 16-يۈلۈدۈكۈ ېون بۇرجنۈڭ بۈرۈنچۈسۈدۈكۈ يولۋاس يۈلۈ(مۈلادۈ 1434-يۈلۈ) دا 3-قېتۈم قۇيۇلغان خەت «بۈرۈنچۈ بۇرجتۈكۈ يولۋاس خېتۈ» دەپ ېاتالغان. يېقۈنقۈ يۈللاردۈن بۇيان كورۈيە ېالۈملۈرۈ تارۈخۈي ماتېرۈياللار ۋە ۋەسۈقۈلەردۈكۈ يازما خاتۈرۈلەرنۈ ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان مۈخ مەتبەېەگە ېاېۈت ماددۈي پاكۈتقا بۈرلەشتۈرۈپ ھازۈرقۈ زامان پەن-تېخنۈكا ۋاسۈتۈسۈ ېارقۈلۈق قەدۈمقۈ چاۋشيەننۈڭ مېتال مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈدۈكۈ بۈرۈكمە مېتال تەركۈبۈنۈ ېانالۈز قۈلغان ھەمدە مېتال مۈخ مەتبەېەنۈڭ ياسۈلۈش جەريانۈغا تەقلۈدۈي مەشغۇلات ېېلۈپ بارغان. بۇنۈڭدۈن مەلۇمكۈ، قەدۈمقۈ چاۋشيەننۈڭ مېتال مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ ياساش مەشغۇلات جەريانۈ مۇنداق بولغان: ① بۇكسۇس ياغۈچۈغا يېزۈلغان خەت نۇسخۈسۈنۈڭ ېۈلگۈسۈ قاپارتما ياغاچ مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۈلۈنغان؛ ② تۆت ېەتراپۈغا قۈر چۈقۈرۈلغان لاي تەخسە تەييارلۈنۈپ، لاي تەخسە ېۈچۈ ېوخشاش قېلۈپتۈكۈ كاتەكچۈلەرگە بۆلۈنگەن؛③ دېڭۈز بويۈدۈكۈ يۇمشاق لاي پۈشۇرۇپ تەييارلۈۋېلۈنغان؛④ پۈشۇرۇپ تەييارلۈۋېلۈنغان لاي قۇرۇق لاي تەخسۈدۈكۈ كاتەكچۈلەرگە تەكشۈ توشقۇزۇلغاندۈن كېيۈن مۇۋاپۈق چۈڭدالغان؛⑤ ېويۇۋېلۈنغان ياغاچ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈڭ يۈزۈ لاي تەخسۈدۈكۈ كاتەكچۈلەرگە چۈڭداپ توشقۇزۇلغان لايغا پاتۇرۇپ بېسۈلۈپ، لايغا كۆپۈنكۈ ھالەتتۈكۈ تەتۈر خەت چۈقۈرۈلۈپ، مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇشتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان لاي مۈخ مەتبەېە خېتۈنۈڭ لاي قېلۈپۈ شەكۈللەندۈرۈلگەن؛ ⑥ لاي مۈخ مەتبەېە قېلۈپۈ ياغاچ رامكۈدۈن چۈقۈرۈۋېلۈنۈپ قۇرۇتۇلغان؛⑦ لاي قېلۈپ قۇيمۈچۈلۈقتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان قاچۈغا سېلۈنۈپ ېېرۈتۈلگەن مېتال بۈرۈكمۈلۈرۈ قېلۈپقا قۇيۇلۇپ بۈردۈن بۈردۈن خەت قۇيۇپ چۈقۈرۈلغان ؛ ⑧ قۇيۇپ چۈقۈرۈلغان خەتلەر سۈلۈق يۇمشاق ېۈكەكتە سۈلۈقدۈلۈپ ېاندۈن خەتنۈڭ ېاھاڭ تەرتۈپۈ بويۈچە تارتمۈلۈق ېۈشكابقا سېلۈنۈپ، ېۈشكابقا خەتنۈڭ نامۈ يېزۈپ ېەسكەرتۈلگەندۈن كېيۈن نابورخانۈغا قويۇلغان. ھەر قېتۈم خەت قۇيۇلغاندا ېوخشاش بۈر خەتتۈن نەچچە ېونۈ قۇيۇپ چۈقۈرۈلغان(105). چاۋشيەن ھۆكۈمۈتۈ مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇپ كۈتاب بېسۈشقا بەك ېەھمۈيەت بەرگەن، شۇڭا مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇشتۈن تارتۈپ كۈتاب بېسۈپ تۈپلەشكۈچە ناھايۈتۈ قاتتۈق ېۈش ھالقۈسۈ تەقسۈماتۈ بولغان ھەمدە بۇنۈڭغا مەخسۇس خادۈم مەسېۇل قۈلۈنغان. باسمۈخانۈدا ېويمۈكاردۈن 14 ېادەم ياغاچ مۈخ مەتبەېە قېلۈپۈ ېۈشلەشكە مەخسۇس مەسېۇل قۈلۈنغان؛ ېېرۈتۈش خادۈمۈدۈن 6 كۈشۈ مېتال ېېرۈتۈش ېۈشلۈرۈنۈ باشقۇرغان؛ 8قۇيمۈچۈ مەخسۇس خەت قۇيۇشقا مەسېۇل بولغان؛ خەت تەڭشەيدۈغانغا 40 ېادەم ېاجرۈتۈلۈپ مەخسۇس خەت تۈزۈشقا(نابورچۈكلۈققا) قويۇلغان؛ يەنە كوررېكتورلۇققا مەخسۇس خادۈم ېاجرۈتۈلغان؛ 20 ېادەم مەخسۇس بېسۈشقا مەسېۇل قۈلۈنغان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە قەغەزچۈ، ياغاچچۈ، ېويمۈكار، خەت تولۇقلۈغۇچۈ ېەمەلدارلار، كوررېكتورلۇقنۈ نازارەت قۈلغۇچۈ ېەمەلدارلار، بېسۈشنۈ نازارەت قۈلغۇچۈ ېەمەلدارلار قاتارلۈقلار بولۇپ 100دۈن ېارتۇق ېادەم بۇ ېۈش بۈلەن مەشغۇل بولغان. ھۆكۈمەت كۈتاب بېسۈشنۈ تەكشۈرۈدۈغان ېەمەلدارلارنۈڭ نەتۈجۈسۈنۈ باھالاشتا مەخسۇس بەلگۈلۈمە-چارە تۈزگەن بولۇپ، بېسۈلغان كۈتاب نۇقسانسۈز چۈققان بولسا بېسۈشنۈ نازارەت قۈلغۇچۈ ېەمەلدارلارنۈ ېۈنېام بۈلەن تارتۇقلۈغان. ناۋادا بۈر جۈلدتا ببۈر خەت خاتا بولۇپ قالسا بېسۈشنۈ نازارەت قۈلغۇچۈ ېەمەلدارلار بۈلەن خەت تۈزغۇچۈلار( نابورچۈكلار) 30چۈۋۈق ساۋۈلۈش جازاسۈغا تارتۈلغان. ناۋادا بېسۈلغان كۈتاب خېتۈ بەك قېنۈق ياكۈ سۇس بولۇپ قالسا بېسۈشقا مەسېۇل خادۈملارمۇ چۈۋۈقتا 30 قېتۈم ساۋالغان. شۇڭا چاۋشيەندە بېسۈلۈپ چۈققان كۈتابنۈڭ سۈپۈتۈ ياخشۈلانغان، خاتالۈقمۇ ناھايۈتۈ ېاز كۆرۈلگەن. چاۋشيەندە بېسۈلغان كۈتاب-دەستۇرلارنۈڭ مەزمۇنۈ تولۇق بولغاندۈن سۈرت يەنە خاتا خەتلەر بەك ېاز بولۇپ، سۈتتەك ېاق ۋە چۈداملۈق كورۈيە قەغۈزۈگە چوڭ نومۇرلۇق خەت بۈلەن فورماتۈ چوڭ قەغەزگە بېسۈلغاچقا جۇڭگونۈڭ ېوردۈسۈ ۋە زۈيالۈي، ېۆلۈما-ېەللامەلۈرۈنۈڭ يۈكسەك ياخشۈ باھاسۈغا ېېرۈشكەن(106). چاۋشيەندە بېسۈلغان كۈتابلارنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ شۇكۈ، مۈخ مەتبەېە خېتۈ كۆپ ېۈشلۈتۈلگەن، مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈڭ تۈرۈمۇ كۆپ بولغان، مۈس، تۆمۈر، ياغاچ، چاقچۇق قاتارلۈقلاردۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ كۆپلەپ ېۈشلۈتۈلگەن. چاۋشيەن مۈستۈن قۇيۇلغان مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ ېۈشلەتكەن دەسلەپكۈ چاغلاردا بېسۈشتا مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ مۇقۈملاشتۇرۇش ېۇسۇلۈ بۈ شېڭنۈڭ شام بۈلەن مۇقۈملاش ېۇسۇلۈ بۈلەن ېوخشاش بولغان، يەنۈ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ تۆمۈردۈن ياسالغان باسما تاختۈسۈغا قۇيۇلغان شامغا پاتۇرۇپ تۈزۈپ، مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ مۈدۈراپ كەتمەيدۈغان قۈلغان. بۈراق شامنۈڭ يېپۈشتۇرۇش كۈچۈ ناچارراق بولغاچقا، نابورچۈكلار خەتنۈ تۈزۈپ بولۇپ كۈتاب باسقاندا خەت ېورنۈدۈن قوزغۈلۈپ كېتۈپ، پات-پات خەتنۈ تەڭشەپ تۇرۇشقا توغرا كەلگەن، بۇ باسمۈنۈڭ سۈپۈتۈگە ۋە سانۈغا تەسۈر يەتكۈزگەن. شۇڭا شۈزۇڭ (مۈلادۈ 1419-يۈلدۈن 1450-يۈلۈغۈچە) بۇنۈڭغا چارە قۈلۈپ ياخشۈلاش يارلۈقۈ چۈشۈرگەن. كۆپ يۈللار تۈرۈشچانلۈق كۆرسۈتۈش ېارقۈلۈق يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدە ېۆتكەن ۋاڭ جېن يازغان « دېھقانچۈلۈق قوللانمۈسۈ» دا تونۇشتۇرۇلغان ېۇسۇل قوللۈنۈلغان، يەنۈ تۆمۈر رامكۈلۈق باسما تاختۈسۈغا بەت ياسۈغاندا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان بەت بۈلەن ېوخشاش ېېگۈزلۈكتۈكۈ بامۇك تاختۈيۈ تۈزۈپ قۇر ھاسۈل قۈلۈنغان، خەت مۇشۇ قۇرلارغا تۈزۈلغان، قۇرنۈڭ خەت چۈشمەندۈغان بوش جايلۈرۈغا كۈچۈك ياغاچ شپون(بۇ سۆز نابور مەتبەچۈلۈكۈدە 20-ېەسۈرنۈڭ 90-يۈللۈرۈغۈچە ېۈشلۈتۈلگەن ـــ تەرجۈمان) قۈستۇرۇلۇپ، مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ باسما تاختۈغا مۇقۈملاشتۇرۇپ چۈڭۈتۈلغان. بۈر بەت تۈزۈلۈپ بولۇنغاندۈن كېيۈن تۈز تاختا بۈلەن بەت يۈزۈ بېسۈپ تۈزلۈنۈپ ېاندۈن سۈياھ سۈرتۈلگەن. مۇشۇنداق بېسۈش مەشغۇلاتۈدا بۈر ېادەم بۈر كۈندە 40 باسما تاۋاق باسالۈغان(107). بۇ قېتۈمقۈ تېخنۈكا ېۆزگەرتۈش باسما سۈپۈتۈنۈ ياخشۈلاپلا قالماستۈن بەلكۈ بېسۈلغان كۈتابلارنۈڭ سانۈنۈمۇ ېۈلگۈرۈكۈدۈن زور دەرۈجۈدە كۆپەيتۈپ، چاۋشيەن مەتبەېەچۈلۈكۈدە مۈخ مەتبەېەنۈڭ يېتەكچۈلۈك ېورنۈنۈ تۇرغۇزۇش ۋە بۇ ېۈلغار تېخنۈكۈنۈ ېومۇملاشتۇرۇشتا ناھايۈتۈ زور رول ېوينۈدۈ. شۈبھۈسۈزكۈ، چاۋشيەن مۈخ مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغان چاغدۈكۈ مۈخ مەتبەېەگە ېاېۈت ېۈدۈيە بۈ شېڭ كەشپ قۈلغان لاي مۈخ مەتبەېە خېتۈ بۈلەن ۋاڭ جېن ېۈشلەتكەن ياغاچ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈ ياساش ېۈدۈيۈسۈنۈڭ رۈغبۈتۈگە ېېرۈشتۈ. كۈتابۈمۈزنۈڭ مۇشۇ بابۈدا نەقۈل قۈلۈنغان چاۋشيەن لۈ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن جۈن زۇڭجۈنۈڭ چاۋشيەننۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈنۈڭ مەنبەسۈگە ېاېۈت بايانلۈرۈ بۇ نۇقتۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ،گەرچە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ قانداقلارچە ۋە قايسۈ ېۇسۇلدا جۇڭگودۈن چاۋشيەنگە كۈرگەنلۈكۈگە ېاېۈت يازما تارۈخۈي ماتېرۈياللار بايقالمۈغان بولسۈمۇ ېۇ مۈخ مەتبەېەنۈڭ جۇڭگودۈن كۈرگەنلۈكۈنۈ تەن ېالغان، ېەمما مۇتەخەسسۈسلەر چاۋشيەنلۈك يۈ تيەن 11-ېەسۈردە جۇڭگونۈڭ خاڭجۇ شەھرۈدە تۇرغان، بۇ دەل بۈ شېڭنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلغان ۋاقتۈ، بەلكۈم يۈ تيەن خاڭجۇدا تۇرغان مەزگۈلۈدە شېن كونۈڭ ېەسۈرۈدۈن ياكۈ جۇڭگولۇق دوستلۈرۈدۈن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنغانلۈقۈغا ېاېۈت ېۇچۇرلارنۈ بۈلگەن بولۇشۈ ھەمدە بۇ تېخنۈكۈنۈ چاۋشيەنگە ېېلۈپ كەلگەن بولۇشۈ مۇمكۈن، دەپ قاراشماقتا. مەشھۇر مەتبەېە تارۈخۈ تەتقۈقاتچۈسۈ چيەن سۈنشۈن ېەپەندۈ چاۋشيەن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ راۋاجلاندۇرۇشتا ېۈچ تەرەپتۈن جۇڭگونۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان، يەنۈ بۈرۈنچۈدۈن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈدۈيۈسۈدە شەك-شۈبھۈسۈزكۈ جۇڭگو ۋەسۈقۈلۈرۈنۈڭ ياكۈ ېۇچۇرلۈرۈنۈڭ ېۈلھامۈغا ېۇچرۈغان؛ ېۈككۈنچۈدۈن جۇڭگونۈڭ پۇل قۇيۇش تېخنۈكۈسۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈ بولۇپ، كورۈيە خانۈدانلۈقۈ سۇزۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ ېۈككۈنچۈ يۈلۈ( مۈلادۈ 1102-يۈلۈ) جۇڭگودۈن پۇل قۇيۇش تېخنۈكۈسۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈنۈ كۈرگۈزگەن، بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ قۇيۇشتا كەم بولسا بولمايدۇ؛ ېۈچۈنچۈدۈن جەمېۈيەنۈڭ كۈتابقا بولغان يۈكسەك دەرۈجۈدۈكۈ ېېھتياجۈ، پەقەت مۈخ مەتبەېەلا بۇنداق ېېھتياج بۈلەن تەمۈنلەش ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ زۈددۈيەتنۈ ھەل قۈلالايتتۈ دەپ كۆرسەتكەن ېۈدۈ(108). سۇڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن بۈ شېڭ مۈخ مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈنۈ كەشپ قۈلغان چاغدا، جۇڭگو ېويما بەت مەتبەېەسۈدۈن مۈخ مەتبەېەگۈچە بولغان نەچچە باسقۇچنۈ باشتۈن كەچۈرگەن، جۇڭگونۈڭ بۇ جەھەتتۈكۈ تېخنۈكۈسۈمۇ ېاللۈقاچان پۈشۈپ يېتۈلگەن. جۇڭگو ېەمۈنۈيە(چۈنچيۇ دەۋرۈ) دەۋرۈنۈڭ دەسلۈپۈدۈلا پۇل قۇيۇشقا باشلۈغان، بۇ سۇڭ دەۋرۈگە كەلگەندە 1000يۈلدۈن ېارتۇق تارۈخقا ېۈگە تېخنۈكا بولۇپ قالغان، بۇ مەزگۈلدە پۇل قۇيۇش تېخنۈكۈسۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈ جەھەتتە مول تەجرۈبۈلەرنۈ توپلۈغان، بۇ تەجرۈبۈلەر ېەلۋەتتە شەرقۈي ېاسۈيا ېەللۈرۈگە چوڭقۇر تەسۈر كۆرسەتمەي قالمايدۇ. چيەن سۈنشۈن ېەپەندۈنۈڭ چاۋشيەننۈڭ مېتالدۈن مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيغان ۋاقتۈ ھەققۈدە توختالغۈنۈدا جۇڭگونۈڭ پۇل قۇيۇش تېخنۈكۈسۈ ۋە ھۈنەر-سەنېۈتۈنۈ ېۆرنەك قۈلۈش قارۈشۈ ناھايۈتۈ توغرا. جۇڭگو 6-،7-ېەسۈرلەردە ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلغاندۈن كېيۈن، 11-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا بۈ شېڭ يەنە تۇنجۈ بولۇپ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلدۈ. تېخۈمۇ مۇھۈم بولغۈنۈ شۇكۈ، مۈخ مەتبەېەدۈن پايدۈلۈنۈش ېۈدۈيۈسۈنۈڭ جۇڭگودا شەكۈللۈنۈشۈ ۋە ېەمەلۈيەتكە ېايلۈنۈشۈ دەۋر بۆلگۈچ ېەھمۈيەتكە ېۈگە. بۇ خۈل ېۈدۈيە ۋە تېخنۈكا ېەمەلۈيۈتۈ بۈ شېڭ بۈلەن چاغداش ېالۈم شېن كو تەرۈپۈدۈن خاتۈرۈلۈنۈپ، بۇ خاتۈرۈلەر مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېومۇملاشتۇرۇشقا ناھايۈتۈ مۇھۈم تۆھپە قوشقان. بۈ شېڭنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلۈش جەريانۈ ۋە بۇ تېخنۈكۈدۈن خاتۈرە قالدۇرۇلغان«مېڭشۈ باغچۈسۈدۈكۈ پۈتۈكلەر» ناھايۈتۈ كەڭ تارقالغان ېەسەر. چاۋشيەن بۈلەن جۇڭگونۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈ ېەزەلدۈن ېۈزۈلۈپ قالمۈغان، مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ جەھەتتۈكۈ ېالماشتۇرۇشمۇ خۇددۈ شۇنۈڭغا ېوخشاش. جۇڭگو مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ جەھەتتە زور ېۈلگۈرۈلەشكە ېېرۈشكەن چېغۈدا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا قۈزۈققان چاۋشيەن بۇ تېخنۈكۈنۈ ېالدۈ بۈلەن كۈرگۈزمەي قالمايدۇ، چۈنكۈ چاۋشيەن يېقۈن خوشنۈسۈ جۇڭگونۈڭ بۇ جەھەتتۈكۈ ېەھۋالۈغا ھەر ۋاقۈت يېقۈندۈن دېققەت قۈلۈدۇ، جۇڭگو مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ چاۋشيەنگە تەسۈر كۆرسۈتۈشۈ مۇقەررەر. مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈنۈڭ تۈرلۈرۈنۈ ېۈجاد قۈلۈش جەھەتتە چاۋشيەننۈڭ دەسلەپكۈ ېۈشلەتكەن مۈخ مەتبەېەسۈ جۇڭگونۈڭ خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ بولۇپ،خەت(سۆز)بۈرلۈك قۈلۈنغان. كېيۈنچەرەك چاۋشيەن تۈلۈغا باب كېلۈدۈغان بوغۇملۇق يېزۈق بولغان« ېاۋام يېزۈقۈ»ېۈجاد قۈلۈنغان، « ېاۋام يېزۈقۈ» قوللۈنۈلۈشقا باشلۈغاندۈن كېيۈن، خەنزۇ يېزۈقۈ بۈلەن بوغۇملۇق يېزۈق تەڭلا قوللۈنۈلغان. كۈتاب باسقان چاغدا ېەسلۈدۈكۈ خەنزۇچە خەت مۈخ مەتبەېەسۈ ېۈشلۈتۈلگەندۈن سۈرت يەنە مۈخ مەتبەېە تۈرۈگە بوغۇم تۈپۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە خېتۈ ـــ « ېاۋام يېزۈقۈ» نۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈمۇ قوشۇلغان. 15-ېەسۈردە، چاۋشيەندە بوغۇملۇق يېزۈقنۈڭ مۈخ مەتبەېە خېتۈ ېۈجاد قۈلۈنغان، بۇ ېۈلگۈرۈ ېۈشلۈتۈلگەن نوقۇل خەنزۇچە خەت مۈخ مەتبەېەسۈگە قارۈغاندا چاۋشيەن تۈلۈنۈڭ قۇرۇلما ېالاھۈدۈلۈكۈگە تېخۈمۇ يېقۈنلۈشۈپ، چاۋشيەن تۈلۈنۈڭ فونېتۈكا ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ تېخۈمۇ توغرا ېەكس ېەتتۈرۈپ بەرگەن، بۇ چاۋشيەن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تەرەققۈيات داۋامۈدۈكۈ زور ېۈلگۈرۈلەش بولۇپ، چاۋشيەننۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تەرەققۈياتۈغا قوشقان مۇھۈم تۆھپۈسۈدۇر. مەسۈلەن، مۈلادۈ1447-يۈلۈ بېسۈلغان«ساكيامونۈ شەجەرەسۈنۈڭ تەپسۈلۈي شەرھۈ» «بۈرۈنچۈ بۇرجتۈكۈ يولۋاس خېتۈ»دە (مۈس مۈخ مەتبەېە خېتۈ) بەت ياسالغاندا خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ بۈلەن «ېاۋام يېزۈقۈ»نۈڭ مۈخ مەتبەېە خېتۈ بۈللە قوللۈنۈلغان. يەنە مەسۈلەن، 1448-يۈلۈ بېسۈلغان«شەرق ېېلۈنۈڭ قېلۈپلاشقان قاپۈيەسۈ»مۇ مۈس مۈخ مەتبەېەدە بەت ياسۈلۈپ، خەنزۇچە ۋەە «ېاۋام يېزۈقۈ»نۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ ېۈشلۈتۈلگەن. 1480-يۈلۈ بېسۈلغان«دۇفۇ ھەزرەتلۈرۈ نەزمۈلۈرۈنۈڭ ېاۋام يېزۈقۈدۈكۈ شەرھۈ» گۈمۇ 1455-يۈلۈ قۇيۇلغان مۈس مۈخ مەتبەېە خېتۈ ېۈشلۈتۈلگەن بولۇپ، بۇمۇ ھەم خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ ھەم «ېاۋام يېزۈقۈ» نۈڭ مۈخ مەتبەېە خېتۈ ېۈشلۈتۈلگەن. 1466-يۈلۈ بېسۈلغان«بۇددا ۋەتەمسەكە-مەھاۋەيپۇليەنس سۇترە دەستۇرۈنۈڭ ېويغۈنۈش قۈسسۈسۈ نومۈ»مۇ ېوخشاشلا ېۈككۈ خۈل يېزۈقنۈڭ مۈخ مەتبەېە خېتۈ تەڭ ېۈشلۈتۈلگەن(109). شۇنۈ قەيت قۈلۈشقا بولۈدۇكۈ، چاۋشيەننۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تەرەققۈيات داۋامۈدا خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ قوللۈنۈلۈشتۈن خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ بۈلەن بوغۇملۇق يېزۈق مۈخ مەتبەېەسۈ تەڭ قوللۈنۈلشتەك ېۈككۈ باسقۇچنۈ باشتۈن كەچۈرگەن. مۈخ مەتبەېەنۈڭ تەرەققۈياتۈ ۋە مۇكەممەللۈشۈشۈ ېاخۈرقۈ ھېسابتا ېۈپادۈلەيدۈغان تۈل، ېۈشلۈتۈدۈغان يېزۈق بەلگۈلۈرۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ ېەكس ېەتتۈرۈدۇ، بۇ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تەرەققۈياتۈنۈڭ قانۇنۈيۈتۈگە پۈتۈنلەي ېۇيغۇن. ېۈككۈنچۈ پاراگراف ياپونۈيە ېاسۈيانۈڭ شەرقۈدۈكۈ ېارال دۆلۈتۈ بولۇپ، ېېلۈمۈزنۈڭ دېڭۈز ېارقۈلۈق ېايرۈلۈپ تۇرۈدۈغان خوشنۈسۈ. ياپونلار ېۇزاق تارۈخۈي مەدەنۈيەت ېەنېەنۈسۈگە مۈللەت. ېۇلار ېۈلگۈرۈ-كېيۈن تاسما نەقۈشلۈك مەدەنۈيەت (ېارغامچا سۈزۈقچا مەدەنۈيۈتۈ) ، نېفو مەدەنۈيۈتۈ دەۋرۈنۈ باشتۈن كەچۈرۈپ، مۈلادۈ 3-ېەسۈرگە كەلگەندە جيۇجۇنۈڭ شۈمالۈدا كۈچلۈك ياماتو(شيېماتەي) بەگلۈكۈنۈ قۇرغان، مۇشۇ چاغدۈن ېېتۈبارەن جۇڭگو بۈلەن ېالاقە قۈلۈشقا باشلۈغان. مۈلادۈ 3-ېەسۈردۈن كېيۈن ياماتو(داخې) دۆلۈتۈ بېنجۇ ېارۈلۈنۈڭ ېوتتۇرا قۈسۈمۈدا باش كۆتۈرۈشكە باشلۈغان، 3- ۋە 4-ېەسۈرلەر ېارۈلۈقۈدا بۇ دۆلەتنۈڭ ېۈشلەپچۈقۈرۈش كۈچلۈرۈ تېز تەرەققۈي قۈلۈپ، ياپونۈيە دۆلۈتۈنۈ شەكۈللەندۈرۈدۈغان مەركۈزۈي رايونغا ېايلانغان. بېنجۇ ېارۈلۈ جۇڭگو ۋە چاۋشيەن مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈگە بەكرەك ېۇچرۈغان، 4-ېەسۈردۈن 5-ېەسۈرگۈچە چوڭ قۇرۇقلۇقتۈن نۇرغۇن دېھقان ۋە ھۈنەرۋەن-كاسپلار ياپونۈيەگە بېرۈپ يەرلەشكەندە ېۈلغار يېزا ېۈگۈلۈك قول ساناېۈتۈ ېۈشلەپچۈقۈرۈش تېخنۈكۈسۈنۈ ېېلۈپ بارغان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە ياپونۈيە تارۈخۈدا «كورۈيە تاۋلۈغۇچۈلۈرۈ» دەپ ېاتالغان چاۋشيەننۈڭ ېېرۈتۈش-تاۋلاش ېۇستۈلۈرۈ ۋە «ۋۇ بابكارلۈرۈ» ھەم «خەن بابكارلۈرۈ» دەپ ېاتالغان جۇڭگودۈن كەلگەن توقۇمۈچۈلۈق ېۇستۈلۈرۈ بار(110). داخې دۆلۈتۈ ېاستا-ېاستا كېڭۈيۈش ېارقۈلۈق مۈلادۈ 5-ېەسۈردە ياپون ېارۈلۈنۈ تەلتۆكۈس بۈرلۈككە كەلتۈردۈ. ياپونۈيەنۈڭ دەسلەپتە يېزۈقۈ يوق ېۈدۈ، كېيۈنچە چوڭ قۇرۇقلۇق كۆچمەنلۈرۈنۈڭ كۆپۈيۈشۈ بۈلەن مۈلادۈ 5-ېەسۈرگە كەلگەندە كۇڭ زۈ تەلۈماتۈ دەستۇرلۈرۈ بەيجۈ(پۈكچۈ) ېارقۈلۈق ياپونۈيەگە كۈرگەن، بۇنۈڭ بۈلەن خەنزۇ يېزۈقۈ بۇ دۆلەتنۈڭ يېزۈقۈ سۈپۈتۈدە ياپون تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈسۈنۈ ېۈپادۈلۈگەن. خەنزۇ يېزۈقۈدا خاتۈرۈلەنگەن ۋەسۈقۈلەردۈن تارۈخۈي كۈتابلاردۈن «پادشاھنامە»، «پادشاھنامەنۈڭ داۋامۈ» قاتارلۈقلار بولۇپ، پادشاھلار جەمەتۈنۈڭ نەسەبۈ، تارۈختۈن بۇيانقۈ پادشاھلارنۈڭ نام-شەرۈپلۈرۈ، ېورددا ۋە مەقبەرەلەرنۈڭ ېەھۋالۈ قاتارلۈقلارغا ېاېۈت خاتۈرۈلەردۈن ېۈبارەت. بۇ كۈتابلار گەرچە بۈگۈنگۈچە يېتۈپ كەلمۈگەن بولسۈمۇ ېەمما 8-ېەسۈردە تاماملانغان تارۈخۈي كۈتاب «بۇرۇنقۈ ېۈشلار پۈتۈكلۈرۈ» بۈلەن «ياپونۈيە تەزكۈرۈسۈ»نۈڭ مۇھۈم ماتېرۈيال ېاساسۈ بولغان. قەدۈمقۈ ياپونلار ېانۈمۈزم ( روھچۈلۈق) غا ېۈشۈنۈدۈغان خەلق بولۇپ، كۈن، تاغ، دەريا، دېڭۈزلارنۈڭ ېۈلاھۈ بولۈدۇ، دەپ قارايتتۈ، بۇ چوڭ قۇرۇقلۇقنۈڭ جاي-جايلۈرۈدا ېېقۈپ يۈرگەن شامان دۈنۈغا ېوخشاپ كېتەتتۈ. ېەجدادۈغا چوقۇنۇش ياپونلار دۈنۈي ېېتۈقادۈدا مۇھۈم ېورۇندا تۇرغان. مۈلادۈ 6-ېەسۈردە بەيجۈ(پۈكچۈ) پادشاھۈ ېۆزۈنۈڭ ېەلچۈسۈدۈن ساكيامونۈنۈڭ ھەيكۈلۈ بۈلەن بۇددا نوملۈرۈنۈ ياپونۈيەگە ھەدۈيە قۈلۈپ ېەۋەتكەندۈن ېېتۈبارەن بۇددا دۈنۈ ياپونۈيەگە كۈرگەن. 6-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا، شاھزادە شېڭدې(شاھزادە شوتوكۇ) پادشاھنۈڭ ھوقۇقۈنۈ كۈچەيتۈپ،بۇددا دۈنۈنۈ دۆلەت دۈنۈ قۈلۈپ بېكۈتۈپ كېڭەيتتۈ، كۇڭ زۈ تەلۈماتۈغا ېۈلھام بېرۈپ جۇڭگونۈڭ مەدەنۈيەت تۈزۈمۈنۈ ېۆرنەك قۈلۈپ ېۈسلاھات ېېلۈپ باردۈ. ياپونۈيە 608- ۋە 609-يۈللۈرۈ ېۈككۈ قېتۈم ېەلچۈ،ېوقۇغۇچۈ، راھۈبلارنۈ جۇڭگونۈڭ سۈي سۇلالۈسۈگە ېەۋەتتۈ. نەيلياڭ (نارا) دەۋرۈدە ياپونۈيە بۈلەن جۇڭگونۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈ يەنۈمۇ كۈچەيتۈلۈپ، جۇڭگودۈن كۈرگۈزۈلگەن دېھقانچۈلۈق تېخنۈكۈلۈرۈ يەنۈمۇ كەڭ ېومۇملاشتۇرۇلدۈ. 630-يۈلدۈن 894-يۈلغۈچە بولغان مەزگۈللەردە ياپونۈيە جۇڭگونۈڭ تاڭ سۇلالۈسۈگە 19 قېتۈم ېەلچۈ ېەۋەتتۈ. تارۈختا مەشھۇر بولغان يۈەنرېن، كۇڭخەي ۋە ېابېي جۇڭمالۈ قاتارلۈقلار دەل ېاشۇ دەۋردە جۇڭگوغا ېەۋەتۈلگەن ېوقۇغۇچۈلاردۇر. ېۇلار دۆلۈتۈگە قايتقاندۈن كېيۈن جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈ ۋە بۇددا دۈنۈنۈ تارقۈتۈش ېۈچۈن تۆھپە قوشقان. بۇ مەزگۈلدە ياپونۈيە تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ماېارۈپ تۈزۈمۈنۈ پۈتۈن كۈچۈ بۈلەن دوراپ مەركەزدە خان جەمەتۈ بۈلۈم يۇرتۈ، جايلاردا دۆلەتلۈك بۈلۈم يۇرتۈ تەسۈس قۈلۈپ بۇددا دەستۇرلۈرۈ، قانۇن، ېەمرۈ-مەرۇپ، خەنزۇ ېەدەبۈياتۈ، خەتتاتلۈق ۋە ماتۈمتۈكا ېۈلمۈ قاتارلۈقلاردۈن تەلۈم بېرۈشنۈ يولغا قويدۈ. بۇ مەزگۈلدە بۇددا دۈنۈ ياپونۈيەدە تازا گۈللەنگەن بولۇپ، جۇڭگونۈڭ بۇددا ېېقۈملۈرۈدۈن دەرەنۈ مەزھۈبۈ بۈلەن تيەنتەي مەزھۈبۈ ياپونۈيەدە ناھايۈتۈ كەڭ تارقالغان. ياپونۈيە بۈناكارلۈق، رەسساملۈق، ېويمۈكارلۈق ۋە ھۈنەر-سەنېەت ھەمدە كۈيۈم-كېچەك قاتارلۈق جەھەتلەردە تاڭ سۇلالۈسۈگە تەقلۈد قۈلغان. ياپونۈيەنۈڭ ھۆكۈمرانلۈق مەركۈزۈ بولغان نەيلياڭدۈكۈ بۈناكارلۈق قۇرۇلۇشلۈرۈمۇ تاڭ دەۋرۈدۈكۈ چاڭېەن ۋە لوياڭنۈڭ بۈناكارلۈق قۇرۇلۇشلۈرۈنۈڭ جەۋھەرلۈرۈنۈ دوراپ بۈنا قۈلۈنغان. ېەينۈ چاغدا ياپونۈيە مەملۈكەت ېۈچۈدۈكۈ كۈچلەرنۈ سەپەرۋەر قۈلۈپ نەيلياڭدۈكۈ دۇڭداسۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈ سالدۇرغان. خەنزۇچە نام بېرۈلگەن«万叶假名» (كۆپ ياپراقلۈق كانا) مۇ دەل مۇشۇ مەزگۈلدە بارلۈققا كەلگەن. نەيلياڭ دەۋرۈدە يەنە تارۈخي كۈتاب«بۇرۇنقۈ ېۈشلار پۈتۈكلۈرۈ» ۋە ياپونۈيەنۈڭ كلۈماتۈ، مەھسۇلاتلۈرۈ، تاغ-دەريالۈرۈ تونۇشتۇرۇلغان ېەڭ بۇرۇنقۈ يەرلۈك تەزكۈرۈسۈ بولغان « ېۆرپ-ېادەت پۈتۈكلۈرۈ» تاماملانغان. ياپونۈيەنۈڭ ليەنساڭ دەۋرۈدە (كاماكۇرا شاگونلۇقۈ دەۋرۈ) (مۈلادۈ1192-يۈلۈدۈن 1333-يۈلۈغۈچە) جۇڭگودۈن كۈرگەن دۈيانا مەزھۈبۈ ھەمدە جۇڭگونۈڭ بۇددا دۈنۈ ېاساسۈدا تارقۈلۈپ شەكۈللەنگەن سۇكاۋاتۈ ۋە نۈچېرېن مەزھەبلۈرۈ ياپونۈيەدە قالتۈس روناق تاپقان. تاڭ ۋە سۇڭ سۇلالۈلۈرۈدۈن تارقۈلۈپ كۈرگەن پاكلۈققا دالالەت قۈلۈدۈغان ېامۈتابا تۈلاۋەت دەستۇرلۈرۈ ياپونۈيەدە تەرەققۈي قۈلۈپ بۈرقانچە ېېقۈم شەكۈللەندۈرگەن. مەسۈلەن، گېنكۇنۈڭ شاگۈرتۈ جودو مەزھۈبۈنۈ بارلۈققا كەلتۈرگەن، گېنكۇنۈڭ يەنە بۈر شاگۈرتۈ چۈنلۈەن جودو شۈنشو مەزھۈبۈنۈ بەرپا قۈلغان، بۇ مەزھەب ېۈجتۈھات بۈلەن نوم ېوقۇشنۈ ېەمەس بەلكۈ چۈن ېەقۈدە بۈلەن ېامۈتا بۇدساتۋاغا قەتېۈي ېېتۈقاد قۈلۈشقا ھەمدە خوتۇن-بالۈلۈرۈ بۈلەن بۈللە بۇددانۈ نۇرلاندۇرۇشقا، گۆشلۈك غۈزا يېيۈشكە ېۈجازەت قۈلۈشنۈ تەرغۈب قۈلغان. بۇ مەزھەب كېيۈنچە داگۇ ۋە ھۇنگان ساڭرامۈ قاتارلۈق 15ېېقۈمغا بۆلۈنۈپ كەتكەن. يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈنغان نۈچېرېن مەزھۈبۈ مەخسۇس خەنزۇچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان «ساددارما پۇندارۈكا سۇترا» غا ېۈخلاس قۈلغان ھەم «ساددارما پۇندارۈكا سۇترا»نۈلا ېوقۇغاندا ۋە «ساددارما پۇندارۈكا سۇترا»نۈڭ يەتتە خەلۈك تېمۈسۈنۈ يۇقۈرۈ ېاۋازدا ېوقۇغاندۈلا ېاندۈن ھاياتلۈقنۈ قۇتۇلدۇرغۈلۈ بولۈدۇ، دەپ قارۈغان. دۈيانا مەزھۈبۈ، جودو مەزھۈبۈ ۋە نۈچېرېن مەزھۈبۈنۈڭ مۇرەككەپ سانبۇتۈكۈ (ېەقۈدۈسۈ) ۋە مۇراسۈمۈ بولمۈغانلۈقتۈن ھېرۈپ ھالۈدۈن كەتكۈچە ېۈبادەت قۈلمۈسۈمۇ بۇددالۈق مەرتۈۋۈسۈگە ېېرۈشكۈلۈ يەنۈ ېەۋلۈيا بولغۈلۈ بولۈدۇ، دېگەننۈ تەرغۈب قۈلغاچقا سامورايلار ھەمدە ېوتتۇرا-تۆۋەن قاتلامدۈكۈ ېاۋام ېارۈسۈدا كەڭ تارقالغان(111). سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە، جۇڭگو-ياپونۈيە ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ سودا ېالاقۈسۈ روناق تېپۈپ تازا كۈچەيگەن، ېەينۈ چاغدا مەخسۇس ياپونۈيەگە قاتناپ سودا قۈلۈدۈغان بۈر تۈركۈم سودۈگەرلەر بولۇپ، ھەر يۈلۈ دېگۈدەك سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ سودا كېمۈلۈرۈ جۇڭگو-ياپونۈيە ېاراللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا قاتناپ سودا ېالاقۈسۈ قۈلۈش بۈلەن بۈللە يەنە جۇڭگولۇقلارنۈڭ مەدەنۈيەت ۋە تېخنۈكۈسۈنۈ ياپونۈيەگە ېېلۈپ بارغان. دېڭۈز سودۈسۈنۈڭ گۈللۈنۈشۈگە ېەگۈشۈپ ېۈككۈ دۆلەتنۈڭ مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېالماشتۇرۇشۈ ۋە ېۆزېارا تەسۈرۈمۇ ېۈزلۈكسۈز قويۇقلاشتۈ. مۇشۇنداق شاراېۈتتا خۇددۈ ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېالماشتۇرۇشقا ېوخشاش، قەدۈمقۈ ياپونۈيە قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈ، مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ جەھەتتۈمۇ بۈۋاسۈتە ياكۈ ۋاسۈتۈلۈك ھالدا جۇڭگونۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان. 5-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا، ياپونۈيەدە يەرلۈشۈپ قالغان جۇڭگولۇق ياكۈ چاۋشيەنلۈك كۆچمەنلەر قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈنۈ ياپونۈيەگە ېېلۈپ بارغان(112). مۈلادۈ 610-يۈلۈ تەنخۇي ياپونۈيەگە بارغان، ېېيتۈشلارغا قارۈغاندا ېۇ قەغەز ياساش، سۈياھ ياساش ھۈنۈرۈنۈ بۈلگەندۈن باشقا يەنە باشقا ھۈنەرلەرگۈمۇ پۈششۈق ېۈدۈ. شۇڭا ياپونۈيەلۈكلەر ېۇنۈڭغا ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ مەرتۈۋە بەرگەن، ياپونۈيەنۈڭ بۈر قەدۈمۈي رەسۈمۈ بولغان « ياپونۈيەدە قەغەز ياسۈغان ېۈچ ھەزرەتنۈڭ رەسۈمۈ»نۈڭ دەل ېوتتۇرۈسۈغا«بېلۈق تورۈدۈن قەغەز ياسۈغان» سەيلۈن، سول تەرۈپۈگە « ياپونۈيەدە قەغەز ياساشنۈ باشلۈغان» تەنخۇي، ېوڭ تەرۈپۈگە تۇنجۈ بولۇپ شۈجيۇ كەنتۈدە قەغەز ياساش بۈلەن شۇغۇللانغان ۋاڭيۆ چۈڭبۈڭۋېي سۈزۈلغان(113). ياپونۈيەنۈڭ ھازۈرغۈچە ساقلۈنۈۋاتقان ېەڭ بۇرۇنقۈ قەغەزگە يېزۈلغان كۈتابۈ مۈلادۈ 609~616-يۈللۈرۈدا شاھزادە شوتوكۇ يازغان ھەم قولدا كۆچۈرۈلگەن«ساددارما پۇندارۈكا سۇترانۈڭ شەرھۈ» بولۇپ، بۇنۈڭغا ېۈشلۈتۈلگەن قەغەز جۇڭگودۈن ېېلۈپ كېلۈنگەن بولۇشۈ مۇمكۈن. ياپونۈيەدە ېەڭ بۇرۇن ېۈشلەنگەن قەغەز ھازۈر نەيلياڭ(نارا) دۈكۈ ېامبار قورۇسۈدا ساقلۈنۈۋاتۈدۇ، بۇ مۈلادۈ 701-يۈلۈدۈكۈ ېۈچ جايغا ېالاقۈدار يەرلۈك نوپۇس دەپتۈرۈنۈڭ كەمتۈك قېپۈدۈن ېۈبارەت. ياپونۈيە پادشاھ ېوردۈسۈ بۇددا نوملۈرۈنۈ كۆچۈرۈش، نوپۇس تۈزۈملاش ېۈچۈن نۇرغۇن قەغەزگە ېېھتياجۈ چۈشكەن، ېوردا نوم كۆچۈرۈش ېۈچۈن بۈر قېتۈمدا 100مۈڭ ۋاراق قەغەز ېۈشلەتكەچكە، ھۆكۈمەت 701-يۈلۈ مەخسۇس قەغەز ياساشنۈ باشقۇرۇش ېاپپاراتۈ تەسۈس قۈلغان. پايتەختنۈ كيوتوغا كۆچۈرگەندۈن كېيۈن مۈلادۈ 806~810-يۈللۈرۈ «قەغەز ېۈسكۈلاتۈ»تەسۈس قۈلۈش ېارقۈلۈق ېوردۈنۈ قەغەز بۈلەن تەمۈنلۈگەن. بۈگۈنكۈ كۈندە، ېامبار قورۇسۈدا ېەينۈ يۈللۈرۈ ھۆكۈمەتنۈڭ قەغەزگە ېاېۈت ۋەسۈقۈلۈرۈ ھېلۈھەم ساقلانماقتا. ېەينۈ چاغدا، ياپونۈيە ېوخشاشمۈغان نۇرغۇن خام ېەشيادۈن پايدۈلۈنۈپ قەغەز ياسۈغان، دەسلەپتە قەغەز ياساشقا كەندۈر بۈلەن بروېۇسسونۈتسۈيە قاتارلۈق ېۆسۈملۈكلەرنۈ خام ېەشيا قۈلغان. ېەمۈنلۈك دەۋرۈ( ياپونۈيۈنۈڭ خېيېان سۇلالۈسۈ، مۈلادۈ 794~1185-يۈللار) دۈن ېېتۈبارەن ياپونۈيە بروېۇسسونۈتسۈيە ېۆسۈملۈكۈ بۈلەن ياۋا غاز تېرۈسۈنۈ (Wikstroemia Sikokiana) ېاسالۈق خام ېەشيا قۈلۈپ قەغەز ېۈشلۈگەن، دەسلەپكۈ ياپونۈيە قەغۈزۈنۈڭ ېۈشلۈنۈش ېۇسۇلۈ جۇڭگونۈڭكۈگە ېوخشاش بولغان. ېەمۈنلۈك دەۋرۈدە، قەغەز ياساش ياپونۈيەنۈڭ جاي-جايلۈرۈغا ېومۇملاشقان. ياپون قەغۈزۈنۈڭ سۈپۈتۈ ياخشۈ، كۆركەم بولغانلۈقتۈن سوۋغاتلۈق سۈپۈتۈدە جۇڭگوغۈمۇ ېەۋەتۈلگەن. ياپونۈيە قەغەزچۈلۈك، سۈياھ ياساش جەھەتتۈلا جۇڭگونۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچراپلا قالماستۈن بەلكۈ ېويما بەت مەتبەېەسۈ ۋە كۈتابنۈڭ بەت شەكلۈ، تۈپلۈنۈش شەكلۈ قاتارلۈق جەھەتلەردۈمۇ بۈۋاسۈتە جۇڭگونۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان. بەزۈ تەتقۈقاتچۈلار ياپونۈيەنۈڭ ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ېەڭ بالدۇرقۈ باسما بۇيۇمۈنۈڭ ماددۈي پاكۈتۈ «دەرەنۈ ېايەتلۈرۈ» بولۇپ، مۈلادۈ 764~770-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا ېويما بەت مەتبەېەسۈدە بېسۈلغان، ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن قارۈغاندا جۇڭگونۈڭ ېويما بەت مەتبەېەسۈگە تەقلۈد قۈلۈنغان دەسلەپكۈ نۇسخا بولسا كېرەك، بۇ باسما نۇسخۈنۈڭ باسما تېخنۈكۈسۈ دېگەندەك نەفۈس ېەمەس، دەپ قاراشماقتا. يەنە نۇرغۇن تەتقۈقاتچۈلار بۇ نۇسخۈنۈڭ ياپونۈيەدە بېسۈلغانلۈقۈغا گۇمان قۈلۈشماقتا. چۈنكۈ بۇ نۇسخۈنۈڭ بېسۈلغان دەۋرۈدۈن كېيۈنكۈ 200يۈلدا ياپونۈيەدە يەنە ېويما بەت مەتبەېەسۈدە كۈتاب بېسۈلغانلۈقۈغا ېاېۈت تارۈخۈي يازما خاتۈرە يوق، دەپ قاراشماقتا(114). سۇڭ سۇلالۈسۈ جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ زور كۆلەمدە ياپونۈيەگە كۈرۈپ كەڭ كۆلەمدە قوللۈنۈلغان دەۋردۇر. جۇڭگونۈڭ شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈنۈڭ دەسلۈپۈدە جۇڭگو ھۆكۈمۈتۈنۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدە تارۈختۈكۈ تۇنجۈ بۇددا نوملۈرۈ دۈۋانۈ بولغان «كەيباۋ نوملۈرۈ دۈۋانۈ» بېسۈلغان، شۇنۈڭدۈن كېيۈن ېۇزاق ېۆتمەي سۇڭ تەيزۇڭ بۇ نومنۈڭ بۈرۈنۈ ياپونۈيەلۈك راھۈب چونېنغا ھەدۈيە قۈلغان ھەمدە راھۈب چونېن بۇ نۈسخۈنۈ ياپونۈيەگە ېېلۈپ كەتكەن. راھۈب چونېن ياپونۈيە شەرقۈي چوڭ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ راھۈب كالان ېاچارياسۈ بولۇپ، يۇڭگۇەن سەلتەنەتۈنۈۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 983-يۈلۈ) 8-ېايدا 6 شاگۈرتۈنۈ باشلاپ سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ سودا كېمۈسۈ بۈلەن جۇڭگوغا كەلگەن، ېۇ جېجياڭنۈڭ تەيجۇدا قۇرۇقلۇققا چۈقۈپ، بۇددا دۈنۈنۈڭ مەشھۇر تاۋابگاھۈ ۋۇتەيشەننۈ تاۋاب قۈلغان، شۇ يۈلۈ 10-ېايدا ېاستانۈگە كۈرۈش ېۈجازۈتۈ ېالغاندۈن كېيۈن ېوردۈغا كۈرۈپ تەيزۇڭغا كۆرۈنۈش قۈلغان ھەمدە پادشاھنۈڭ سورۈغانلۈرۈغا جاۋاب بېرۈپ ھالرەڭ تون( شاھانە كاسايا) ېۈنېامغا ېېرۈشكەن، شۇنۈڭدەك يەنە راھۈب كالان ېاچاريالۈق ېۇنۋانۈنۈ قوبۇل قۈلغان. 984-يۈلۈ 3-ېايدا ېاستانۈدۈكۈ چوڭ-كۈچۈك ېۈبادەتخانۈلارنۈ تاۋاب قۈلغاندۈن كېيۈن ۋۇتەيشەن، لوياڭ، لۇڭمېن قاتارلۈق جايلاردۈكۈ بۇددا تاۋابگاھۈنۈ زۈيارەت قۈلۈپ، ېاندۈن كۇەنخې سەلتەنەتۈنۈڭ 2- يۈلۈ (مۈلادۈ986-يۈلۈ) ياپونۈيەگە قايتقان. ېۇ ياپونۈيەگە ېېلۈپ قايتقان سوۋغاتلۈق بۇيۇملاردۈن سۇڭ تەيزۇ ھەدۈيە قۈلغان 286جۈلد بۇددا نومۈ قاتارلۈقلار بار ېۈدۈ. شۇ مەزگۈللەردە ياپونۈيەنۈڭ بۇددا نومۈغا بولغان ېېھتياجۈ بەك زور بولغانلۈقتۈن راھۈب چونېن ېېلۈپ بارغان نوم ياپونۈيەنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈنۈ يۈكسەلدۈرۈشتە ناھايۈتۈ زور تۈرتكۈلۈك رول ېوينۈغان. يازمامەنبەلەردە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە ياپونۈيەدۈكۈ جودو مەزھۈبۈ بۇددا دۈنۈ ېەھكاملۈرۈدۈن «ساددارما پۇندارۈكا سۇترا»نۈ ېاساس قۈلغاچقا، مۈلادۈ 1009-يۈلۈ ياپونۈيەدە مۈڭ نۇسخا «ساددارما پۇندارۈكا سۇترا» بېسۈلغان، 1014-يۈلۈ يەنە مۈڭ نۇسخا بېسۈلغان، بۇ نوملارنۈڭ تۈپلۈنۈش ېۇسۇلۈ يۇقۈرۈدا ېېيتقۈنۈمۈزدەك «كەيباۋ نوملار دۈۋانۈ» نۈڭكۈگە ېوخشۈشۈپ كەتكەن. ياپونۈيە راھۈبلۈرۈمۇ ېەينۈ چاغدا خۇددۈ جۇڭگولۇق راھۈبلارغا ېوخشاشلا نوم كۆچۈرسە ياكۈ باستۇرسا چەكسۈز ساۋاب تاپۈدۇ، ېەل-يۇرت ېەمۈن تېپۈپ، بالايۈېاپەت تۈگەپ خەلق ېاسايۈشلۈقتا ېۆتۈدۇ، دەپ قارۈغان. شۇڭا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ناھايۈتۈ تېزلا جەمېۈيەتنۈڭ قوبۇل قۈلۈشۈغا ېېرۈشۈپ كەڭ تۈردە ېومۇملاشقان. ېادەتتە بۇ ياپونۈيەنۈڭ رەسمۈي كۈتاب بېسۈشۈنۈڭ باشلۈنۈشۈ، دەپ قارۈلۈدۇ، ېەينۈ چاغدا نەيلياڭ (نارا) بۈلەن كيوتودۈكۈ ھەرقايسۈ چوڭ ېۈبادەتخانۈلار بەس-بەستە نوم بېسۈش بۈلەن مەشغۇل بولغان(115). ياپونۈيەدە دەسلەپتە بېسۈلغان كۈتابلار مەيلۈ بۇددا نوملۈرۈ بولسۇن ياكۈ كۇڭ زۈ تەلۈماتۈ دەستۇرلۈرۈ بولسۇن ۋە ياكۈ تېبابەت قاتارلۈق باشقا كۈتابلار بولسۇن خەنزۇ يېزۈقۈدا بولسۈمۇ ېەمما ېوقۇلۇشۈ باشقۈچە ېۈدۈ. شۇڭا كۈتابتۈكۈ تېكۈست ېارۈلۈرۈغا«ېۆلچەملۈك ېوقۇش»، «سۈيلۈق ېوقۇش» ياكۈ «ياپونچە ېوقۇش» دېگەن خەتلەر ېويۇپ قويۇلغان. يۇەنخېڭنۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ (مۈلادۈ 1311-يۈلۈ) نۈڭ بېشۈدا، تۇنجۈ قېتۈم تۈز كانالۈق « قاراڭغۇ جۈلغۈدۈكۈلەرنۈڭ سۆزلۈرۈدۈن ېۈزۈندە» بارلۈققا كەلگەن، ېارۈدۈن 20نەچچە يۈللار ېۆتكەندۈن كېيۈن پارچە كانالۈق «چۈشتۈكۈ سوېال-جاۋابلار خاتۈرۈسۈ» بېسۈلغان(116). جۇڭگونۈڭ يۇەن دەۋرۈدە، بۇددا نومۈدۈن باشقا دەستۇرلار ۋە كۈتابلارمۇ ياپونۈيەگە تېخۈمۇ كۆپلەپ كۈرگەن. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېەدەبۈيات، كۇڭ زۈ تەلۈماتۈ دەستۇرلۈرۈ ۋە تېبابەتكە ېاېۈت ېەسەرلەر بار ېۈدۈ. بۇ ېەسەرلەر ياپونۈيە كۈتابخانلۈرۈنۈ بەك جەلپ قۈلغاچقا بۇنداق ېەسەرلەرگە بولغان ېېھتياجمۇ زور بولغان، بۇ كۈتابلارنۈڭ ياپونۈيەدە كۆپلەپ بېسۈلۈشۈ ياپونۈيە مەتبەېەچۈلۈكۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ يۈكسەلدۈرگەن. مۈلادۈ 1325-يۈلۈ ياپونۈيەدە جۇڭگولۇق شاېۈرلارنۈڭ شېېۈرلار توپلۈمۈدۈن « قەھرۈتان تاغلۈقتۈكۈ نەزمۈلەر» بېسۈلدۈ، بۇ ياپونۈيەدە بۇددا دۈنۈ نوملۈرۈدۈن باشقا كۈتاب بېسۈلغانلۈقۈ ھەققۈدۈكۈ ېەڭ بۇرۇنقۈ يازما خاتۈرۈدۇر. مۈلادۈ 1364-يۈلۈ ياپونۈيە تۇنجۈ كۇڭ زۈ تەلۈماتۈ دەستۇرۈ«مۇھاكۈمە ۋە بايان» بېسۈلدۈ. خاتۈرۈلەرگە قارۈغاندا، ياپونۈيەنۈڭ كيوتودۈكۈ بەش تاغ ( ياپونۈيەنۈڭ بۇددا ساھەسۈدۈكۈلەر كيوتو بۈلەن كاماكۇرادۈن ېۈبارەت ېۈككۈ جايدۈكۈ ېوخشاش بۈر مەزھەبكە تەۋە نەنچەنسۈ ساڭرامۈ، تېنرۈيۇجۈ ساڭرامۈ، جيەنرېنسۈ ساڭرامۈ، دۇڭفۇسۈ ساڭرامۈ ۋە ۋەنشۇسۈ ساڭرامۈدۈن ېۈبارەت دۈيانا مەزھۈبۈنۈڭ بەش چوڭ ساڭرامۈنۈ بەش تاغ، دەپ ېاتۈشۈدۇ) دا جۇڭگونۈڭ 80 گە يېقۈن ېەسۈرۈنۈ باسقان، بۇ كۈتابلارنۈ بېسۈشتا جۇڭگودا بېسۈلغان نۇسخۈسۈ ېاساس قۈلۈنغان بولۇپ، ېۈلگۈرۈكۈدەك قوليازما نۇسخا ېۈشلۈتۈلمەستۈن بەلكۈ سۇڭ سۇلالۈسۈدە ېۈشلۈتۈلگەن نۇسخۈغا ېوخشاپ كېتۈدۈغان چاسا نۇسخا ېۈشلۈتۈلگەن.كۈتابلارنۈڭ بەت شەكلۈ بۈلەن تۈپلۈنۈشۈ جۇڭگونۈڭكۈگە تەقلۈد قۈلۈنغان. بەش تاغ باستۇرغان كۈتابنۈڭ بېسۈلغان ۋاقتۈ كاماكۇرا دەۋرۈنۈڭ ېاخۈرۈدۈن شۈدۈڭنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈگۈچە بولغان 200 يۈلدۈن كۆپ ۋاقۈتتۇر. باسمۈچۈلۈقۈ ېەڭ گۈللەنگەن ۋاقۈتتا كۈتاب بېسۈشقا رۈياسەتچۈلۈك قۈلغان بەش تاغ راھۈبلۈرۈنۈڭ ھەممۈسۈ دېگۈدەك خەنزۇ تۈل-يېزۈقۈغا پۈششۈق بولغان ېۆلۈما-ېەللامە راھۈبلار بولغان. بەش تاغدا بېسۈلغان كۈتابلار يۇەن سۇلالۈسۈ نۇسخۈسۈنۈ ېاساس قۈلغان، شۇڭا بېسۈلغان كۈتابلار ېەسلۈي نۇسخۈسۈدۈن پەرقلەندۈرگۈسۈز چۈققان بولۇپ، ېويما بەت ۋە بېسۈش جەھەتتۈكۈ نەفۈسلۈكۈ بۈلەن مەشھۇر بولغان، مۇشۇنۈڭ ېۈچۈن بولسا كېرەك، بۇ كۈتابلار«بەش تاغ باسمۈسۈ» دەپ نام ېالغان، بەش تاغ باسمۈسۈنۈڭ ياپونۈيە مەتبەېە تارۈخدا تۇتقان ېورنۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بولغان. بەش تاغ ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا جەمېۈي 79پارچە دەھرۈي كۈتاب بېسۈلغان بولۇپ، كۆپۈنچۈسۈ جۇڭگو شاېۈرلۈرۈنۈڭ نەزملەر توپلۈمۈ بولغان. جۇڭگونۈڭ ېويما بەت مەتبەېە ېۈشچۈلۈرۈ بەش تاغ باسمۈسۈغا ناھايۈتۈ زور تۆھپۈلەرنۈ قوشقان، ېۇلار ياپونۈيە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈ كۆپەيتۈپلا قالماستۈن بەلكۈ سۈپۈتۈنۈمۇ زور دەرۈجۈدە ياخشۈلۈغان. بەش تاغ باسمۈسۈنۈڭ ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغانلۈرۈمۇ ناھايۈتۈ كۆپ بولۇپ، 300 خۈلدۈن ېاشۈدۇ. بۇنۈڭ ېۈچۈدە «ھەزرۈتۈ دۇفۇ نەزملۈرۈنۈڭ دۈۋانۈ»، « تاغ جۈلغۈلۈرۈغا ېوقۇلغان نەزملەر دۈۋانۈ» ۋەكۈللۈك ېەسەرلەردۇر. بۇ مەزگۈلدە، جۇڭگودا ېۈچكۈي ېۇرۇش بولۇۋاتقاچقا، خەلق ېۈچۈدۈكۈ نۇرغۇن ېويمۈكار، مەتبەېە ېۇستۈلۈرۈ ياپونۈيەنۈڭ بۇ جەھەتتۈكۈ ېېھتۈياجۈغا ماسلۈشۈپ دېڭۈزدۈن ېۆتۈپ ياپونۈيەگە بارغان. جۇڭگونۈڭ يۇەن سۇلالۈسۈدۈن مۈڭ سۇلالۈسۈگۈچە بولغان مەزگۈلدە 50تۈن ېارتۇق جۇڭگولۇق مەتبەېە مۇتەخەسسۈسلۈرۈ ياپونۈيەنۈڭ ھەرقايسۈ چوڭ ېۈبادەتخانۈلۈرۈنۈڭ تەكلۈبۈگە بۈناېەن ياپونۈيەگە بېرۈپ بۇددا نوملۈرۈنۈ ۋە باشقا دەھرۈي كۈتابلارنۈ بېسۈش بۈلەن مەشغۇل بولغان. بۇ جۇڭگولۇق ېويمۈكارلار ۋە مەتبەېە ېۇستۈلۈرۈنۈڭ تۈرۈشچانلۈقۈ تۈپەيلۈدۈن ياپونۈيە مەتبەېەچۈلۈكۈ زور تەرەققۈياتلارغا ېېرۈشۈپ، ياپونۈيە تاڭ ېۇسلۇبۈدۈكۈ مەتبەېەچۈلۈكۈنۈڭ ېالتۇن دەۋرۈ بارلۈققا كەلگەن(117).
ياپونۈيەنۈڭ مۈخ مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈنۈ كۈرگۈزگەن ۋە ېۈشلەتكەن ۋاقتۈ سەل كېيۈنرەك بولۇپ، 16-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدۈلا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغان. مۈخ مەتبەېە ياپونۈيەگە ېۈككۈ خۈل يول ېارقۈلۈق كۈرگەن: بۈرۈ، تويوتومۈ ھۈدېيوشۈ(فېڭچېن شيۇجۈ) چاۋشيەنگە تاجاۋۇز قۈلغاندا چاۋشيەندۈن مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ بۈلەن باسما ېەسلۈھەلۈرۈنۈ ېېلۈپ كەتكەن. يەنە بۈرۈ، ېۈتالۈيە ېېسۇېۈت جەمېۈيۈتۈنۈڭ ېەزاسۈ ۋانلېان ھۈندۈستاننۈڭ گوېا دېگەن يېرۈدۈن ېالغاچ كەلگەن. مۈلادۈ 1592-يۈلۈ تويوموتۈ ھۈدېيوشۈ چاۋشيەنگە تاجاۋۇز قۈلغاندا سېېولدۈكۈ باسمۈخانۈدا مۈس مەتبەېە خەتلۈرۈ بۈلەن باسما ېەسلۈھەلۈرۈنۈ بايقۈغان. شۇڭا ېۇ چاۋشيەننۈڭ قۈممەتلۈك بۇيۇملۈرۈ بۈلەن كۈتاب-قامۇسلۈرۈنۈ ھەمدە مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ قاتارلۈقلارنۈڭ ھەممۈسۈنۈ ياپونۈيەگە ېېلۈپ كېتۈپ ساموراي خوياڭچېڭ ېالۈيلۈرۈغا ھەدۈيە قۈلغان. شۇنۈڭدۈن ېېتۈبارەن ياپونۈيە مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈ، دەيدۈغان تېخنۈكۈنۈڭ بارلۈقۈنۈ بۈلگەن ھەم 1593-يۈلۈ مۈخ مەتبەېەدە «قەدۈمۈقۈ ۋاپانامە»نۈ بېسۈپ چۈققان، بۇ ياپونۈيەنۈڭ تۇنجۈ مۈخ مەتبەېەدە بېسۈلغان كۈتابۈ بولسۈمۇ ېەمما ھازۈرغۈچە يېتۈپ كېلەلمۈگەن. تويوموتۈ ھۈدېيوشۈ چاۋشيەندۈن ېېلۈپ كەتكەن مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ مۈستۈن ياسالغان، ېەمما ياپونۈيەنۈڭ مۈس مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن تولۇق پايدۈلۈنالمۈغاچقا مۈس مۈخ مەتبەېە خېتۈگە تەقلۈد قۈلۈپ ياغاچتۈن مۈخ مەتبەېە خېتۈ ياساپ ېۈشلەتكەن. شۇنداقتۈمۇ چاۋشيەندۈن ېېلۈپ كېتۈلگەن مۈخ مەتبەېە خېتۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ياپونۈيەدە ېومۇملۈشۈشۈدا مۇھۈم رول ېوينۈغان. 1597-يۈلۈ(چۈڭچاڭنۈڭ 2-يۈلۈ) ياپونۈيە سامورايۈ چاۋشيەننۈڭ مۈس مۈخ مەتبەېە خېتۈنۈ ېۆرنەك قۈلۈپ ياغاچتۈن مۈخ مەتبەېە خېتۈ ياساش پەرمانۈ چۈشۈرگەن ھەمدە بۇ مۈخ مەتبەېە خېتۈ بۈلەن «گۈزەللۈك مۇساپۈسۈ»، «ېۈلۈم پەندۈ-نەسۈھەتلۈرۈ» بېسۈلغان. 1599-يۈلۈ يەنە ياغاچ مۈخ مەتبەېە خېتۈ بۈلەن «قامۇس»، «ماداراچۈلۈق»قاتارلۈق يەتتە تۈرلۈك كۈتاب-دەستۇر باسقان، بۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈ «چۈڭچاڭ مەتبەېە نۇسخۈسۈ» دەپ ېاتالغان. 1599-يۈلۈ(چۈڭچاڭنۈڭ 4-يۈلۈ) توكوگاۋا ېېياسۇ (دېچۇەن جياكاڭ) كيوتودۈكۈ فۇجيەندە ېولتۇراقلاشقاندۈن كېيۈن يۇەنگۇاڭسۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ راھۈبۈلۈرۈنۈ 100مۈڭدۈن ېارتۇق ياغاچ مۈخ مەتبەېە خېتۈ ياساشقا بۇيرۇغان، توكوگاۋا ېېياسۇنۈڭ بۇيرۇقۈغا بۈناېەن مۈخ مەتبەېەدە « كۇڭ زۈنۈڭ پەندۈ-نەسۈھەتلۈرۈ» بېسۈلغان. كېيۈنچە يەنە مۇشۇ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈدە ېۈلگۈرۈ-كېيۈن «ېۈچ خۈل كۈتابلار»، «جېنگۇەن يۈللۈرۈدۈكۈ مۇھۈم ھۆججەتلەر»،«ېالتە خۈل ھەربۈي تاكتۈكا»،«پالنامە» قاتارلۈق دەستۇرلار بېسۈلغان، بۇ قېتۈم بېسۈلغان كۈتابلار «فۇجيەن مەتبەېە نۇسخۈسۈ»نامۈدا ېاتالغان. بۇ مۈخ مەتبەېەلەر ھازۈر كيوتو شەھۈرۈنۈڭ زوجۈڭ رايونۈدۈكۈ دۈيانا مەزھۈبۈنۈڭ مۈڭشەن يۇەنگۇاڭسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا ساقلانماقتا(118). فۇجيەن مەتبەېە نۇسخۈسۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ ياپونۈيە مۈخ مەتبەېە تارۈخۈدا ناھايۈتۈ مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. بۇ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈدە خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈدۈن باشقا يەنە ياپونۈيە كانا يېزۈقۈنۈڭ مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈمۇ بار. خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ چوڭ-كۈچۈك ېۈككۈ تۈرگە بۆلۈنگەن، چوڭۈ تېكۈستكە، كۈچۈكۈ ېۈزاھاتقا ېۈشلۈتۈلگەن. يەنە ھەرخۈل تۈنۈش بەلگۈلۈرۈمۇ بار. بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، بۇ مەزگۈلدە ياپونۈيە ېۈشلەتكەن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ خېلۈلا مۇكەممەل پۈشۈپ يېتۈلگەن. ياپونۈيە ېۈجاد قۈلۈپ ياسۈغان كانا يېزۈقۈنۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ ياپون تۈلۈنۈڭ قۇرۇلمۈسۈغا تېخۈمۇ ېۇيغۇن بولۇپ، بوغۇم بۈرلۈكۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە خېتۈدۇر، بۇلار خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ بۈلەن ېوخشاش بۈر بەتتە بۈللە قوللۈنۈلۈپ، ياپون ېەدەبۈي تۈلۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈگە ېۇيغۇنلاشتۇرۇلغان، بۇ مۈخ مەتبەېەنۈڭ تەرەققۈيات تارۈخۈدا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. مۈلادۈ 1605-يۈلۈ(چۈڭچاڭنۈڭ 10-يۈلۈ) توكوگاۋا ېېياسۇنۈڭ بۇيرۇقۈ بۈلەن گۇاڭيۇەنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا «كېيۈنكۈ خەننامە»نۈڭ خەت شەكلۈ بويۈچە چوڭ-كۈچۈك نۇسخۈدا مۈستۈن مۈخ مەتبەېە خەتلۈرۈ قۇيۇلغان. بۇ بۈر زور قۇرۇلۇش بولۇپ، 1606-يۈلۈ تاماملانغاندا تېكۈستكە ېۈشلۈتۈلۈدۈغان 55360خەت، ېۈزاھاتقا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان 35895خەت، جەمېۈي 91255خەت قۇيۇلغان. بۇ قېتۈم مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇش ېۈشلۈرۈنۈڭ تېخنۈكا ھالقۈلۈرۈغا جۇڭگولۇق لۈن ۋۇگۇەن دېگەن كۈشۈ رۈياسەتچۈلۈك قۈلغان، بۇ ياپونۈيە تۇنجۈ قېتۈم مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇش بولۇپ قالغان(119). ياپونۈيەنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدا دەسلەپتە خەنزۇچە خەت ېۈشلۈتۈلگەن بولسا كېيۈنچە خەنزۇچە خەت بۈلەن كانا يېزۈقۈنۈڭ خېتۈ بۈللە ېۈشلۈتۈلگەن، بۇ دۆلەتنۈڭ مۈخ مەتبەېە ېۈدۈيۈسۈمۇ ۋاسۈتۈلۈك ھالدا جۇڭگونۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان. جۇڭگولۇق ېويمۈكارلار ۋە مۈخ مەتبەېە ېۇستۈلۈرۈمۇ مۈخ مەتبەېەنۈڭ ياپونۈيەدە ېومۇملۈشۈشۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈش جەھەتتە مۇھۈم رول ېوينۈغان بولۇشۈ مۇمكۈن. بۇنۈڭدۈن سۈرت يەنە، 1590-يۈلۈ ېۈتالۈيە ېېسۇېۈت جەمېۈيۈتۈنۈڭ ېەزاسۈ ۋانلېان ھۈندۈستاننۈڭ گوېا دېگەن يېرۈدۈن ياپونۈيەگە كەلگەندە دۈنۈي جەمېۈيەتنۈڭ ېوقۇشلۇقۈنۈ بېسۈش ېۈچۈن مۈخ مەتبەېە باسما ماشۈنۈسۈنۈ بۈللە ېالغاچ كەلگەن ھەمدە1591-يۈلۈ ياپونۈيەدە تۇنجۈ بولۇپ ياۋروپا يېزۈقۈدۈكۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ «پەيغەمبەرلەر قۈسسۈسۈ »نۈ باسقان. ېەينۈ چاغدا ياپونۈيە ېەجنەبۈيلەرنۈ چەتكە قېقۈش سۈياسۈتۈ يۈرگۈزۈدۈغان بولغاچقا خرۈستيان دۈنۈ تەرغۈباتۈنۈ قاتتۈق مەنېۈي قۈلغان، شۇڭا گەرچە كېيۈنچە جيۇجۇ رايونۈدا داۋاملۈق خرۈستيان دۈنۈ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ داۋاملۈق بېسۈلغان بولسۈمۇ ېەمما ياۋروپا يېزۈقۈنۈڭ تەسۈرۈ چوڭ بولمۈغان. ېۈچۈنچۈ پاراگراف جۇڭگولۇقلار ياۋروپالۈقلاردۈن تەخمۈنەن 800يۈل بۇرۇن ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغان، بۈ شېڭ كەشپ قۈلغان مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈمۇ گۇتتېنبېرگ قوغۇشۇن مەتبەېەسۈدۈن 400يۈل بۇرۇن، خەنزۇچە، فارسچە ۋە غەرب يازما مەنبەلۈرۈدۈمۇ بۇ ھەقتە ناھايۈتۈ ېېنۈق خاتۈرۈلەر بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە جۇڭگونۈڭ سانسۈزلۈغان مەتبەېە بۇيۇمۈدۈن ېۈبارەت ماددۈي پاكۈتۈمۇ زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن. ېويما مەتبەېە بۈلەن مۈخ مەتبەېەنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈدۈيۈسۈ تۈپتۈن ېوخشۈمايدۇ، ېالدۈنقۈسۈدا پۈتۈن بۈر بەت رەسۈم ياكۈ تېكۈست بۈر پارچە تاختايغا ېويۇلۈدۇ، ېەمما كېيۈنكۈسۈدە بولسا ھەر بۈر يېزۈق بەلگۈسۈ بۈر تال مەتبەېە ھەرپۈ قۈلۈپ ېويۇلۇپ تېكۈستنۈڭ مەزمۇنۈغا ېاساسەنتۈزۈلۈدۇ، بۈ شېڭ تۇنجۈ بولۇپ كەشپ قۈلغان خەنزۇچە خەتنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدا خەنزۇ يېزۈقۈنۈڭ ېەڭ كۈچۈك يېزۈق بەلگۈسۈ سۆز يەنۈ خەت بۈرلۈك قۈلۈپ ېايرۈلۈپ، مۇشۇ بۈرلۈك بويۈچە مۈخ مەتبەېە ياساش ېۈدۈيۈسۈ بارلۈققا كەلتۈرۈلگەن، مانا بۇ مۈخ مەتبەېەنۈ كەشپ قۈلۈش جەريانۈنۈڭ ھەممۈدۈن بەكرەك ېۈجادكارلۈققا ېۈگە قۈسۈمۈ. مانا مۇشۇنداق ېۈدۈيۈنۈڭ تارقۈلۈشۈ نەتۈجۈسۈدە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇ مەدەنۈيۈتۈ بۈلەن ېوخشاشمايدۈغان مەدەنۈيەتكە ۋە تۈلغا ېۈگە مۈللەتلەر ېولتۇراقلاشقان رايونلاردا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تارقۈلۈپ ۋە ېۆزگەرتۈلۈپ، غەربۈي يۇرتقا ۋە تېخۈمۇ يۈراق ياۋروپاغا تارقۈلالۈغان. دۇنخۇاڭدۈن ېۇيغۇرچە ۋە تاڭغۇتچە زور مۈقداردۈكۈ مۈخ مەتبەېەدە بېسۈلغان مەتبەېە بۇيۇمۈنۈڭ تېپۈلۈشۈ بۇ نۇقتۈنۈ تولۇق ېۈسپاتلاپ بەردۈ. جۇڭگونۈڭ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك رايونۈدا كەشپ قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ يۈل دەۋرۈ ھەم مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە كەشپ قۈلۈنۈپ يۇەن دەۋرۈگۈچە بولغان بۇ نەچچە يۈز يۈلدا قولغا كەلتۈرگەن نەتۈجۈلۈرۈنۈ ېۈلۈم ساھەسۈ بۈردەك ېېتۈراپ قۈلغان. ېەمما جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ (بولۇپمۇ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ) جەھەتتە ياۋروپاغا تەسۈر كۆرسەتكەنلۈكۈ يەنۈلا ناھايۈتۈ مۇجۈمەل، چۈنكۈ مۇشۇ كەمگۈچە بۇ ېۈككۈسۈنۈڭ ېارۈسۈدا بۈۋاسۈتە ېالاقە بولغانلۈقۈغا ېاېۈت ېېنۈق تارۈخۈي يازما خاتۈرە بايقالمۈدۈ. لېكۈن ياۋرو-ېاسۈيا قۇرۇقلۇقۈدا ناھايۈتۈ قەدۈم زامانلاردۈن بېرۈ مەۋجۇد بولۇپ كېلۈۋاتقان مۈللەتلەرنۈڭ كۆچۈشۈ ھەم شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدا باشتۈن-ېاخۈر ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشلار بولۇپ تۇرغانلۈقۈدەك تارۈخۈي پاكۈتتۈن قارۈغاندا شەرق مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن غەرب مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېوتتۇرۈسۈدا ھېچقانداق ېالاقە بولمۈغان، دەپ كېسۈپ ېېيتۈشنۈڭ ھېچقانداق ېاساسۈ يوق. قەدۈمقۈ زاماندا شەرق ۋە غەربنۈڭ مەدەنۈيەت ېالاقۈسۈ يازما ھۆججەت، ماددۈي پاكۈت، ېاغزاكۈ يەتكۈزۈش قاتارلۈق تۈرلۈك ېۇسۇل ېارقۈلۈق ېورۇندالغان، ېەمما ھەربۈر كونكرېت تارۈخۈي ۋەقەلەر ياكۈ ېالماشتۇرۇشلار ھەققۈدە كېيۈنكۈلەرگە ېېنۈق يازما خاتۈرۈلەر قالدۇرۇلمۈغان. شۇنداق خاتۈرۈلەر يېزۈپ قالدۇرۇلغان، دېيۈلگەندۈمۇ ېۈنسانۈيەت تارۈخۈدۈكۈ تالاي مالۈمانچۈلۈقلاردا قانچۈلۈكۈ ساقلۈنۈپ قالالۈسۇن؟ شۇڭا، شەرق بۈلەن غەربنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ مۇناسۈۋۈتۈ ېۈستۈدە مۇھاكۈمە يۈرگۈزگەندە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تارقۈلۈشۈغا ېاېۈت «ېېنۈق يۈل خاتۈرۈسۈ»گۈلا ېېسۈلۈۋېلۈش بۈلەن چەكلۈنۈپ قالماستۈن بەلكۈ شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدا مەۋجۇد بولۇپ كەلگەن ېومۇمۈيلۈقۈ، ېۈزچۈللۈقۈ بولغان مەدەنۈيەت ۋە ېۈقتۈسادۈي ېالاقۈدۈن ېۈبارەت ېارقا كۆرۈنۈشنۈ چۈقۈش قۈلۈپ ېۈزدەنگەندۈلا ېاندۈن ېەقۈلغا مۇۋاپۈق يەكۈنگە يېقۈنلاشقۈلۈ بولۇشۈ مۇمكۈن. شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېالاقۈنۈ ناھايۈتۈ يۈراق قەدۈمدۈن ېۈزدەشكە بولۈدۇ. ېارخېېولوگۈيۈلۈك ماتېرۈياللار ۋە قەدۈمۈي رۈۋايەتلەردۈن مەلۇمكۈ، ېەمۈنۈيە، يېغۈلۈق ( چۈنچيۇ بەگلۈكۈ ۋە جەنگو بەگلۈكۈ) دەۋرلۈرۈدۈلا شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدا ېالاقە باشلانغان. شۇنۈڭدۈن كېيۈن بۇ ېالاقۈلەر زادۈلا ېۈزۈلۈپ قالمۈدۈ. جۇڭگونۈڭ تۆت چوڭ كەشپۈياتۈنۈڭ بۈرۈ بولغان قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈ ېۈنسانۈيەت مەدەنۈيۈتۈگە قوشۇلغان مۇھۈم تۆھپە. قەغەزنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ بۈلەن بۈلۈمنۈڭ ساقلۈنۈپ قېلۈشۈ ۋە تارقۈلۈشۈغا مۇھۈم شەرت-شاراېۈت ھازۈرلۈنۈپ، مەدەنۈيەت، ېۈلۈم-پەن تەرەققۈياتۈنۈڭ ېۈلگۈرۈ سۈرۈلۈشۈ پايدۈلۈق مۇھۈتقا ېېرۈشتۈ. قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈمۇ جۇڭگونۈڭ باشقا كەشپۈياتۈغا ېوخشاشلا يۈپەك يولۈنۈ بويلاپ تەدرۈجۈي غەربكە سۈرۈلگەن. قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش تارۈخۈنۈ تونۇپ يەتكەن ېاساستا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش لۈنۈيۈسۈ مەسۈلۈسۈنۈ تەتقۈق قۈلغاندا ېۈلمۈي يەكۈنگە ېېرۈشۈش مۇمكۈن. (1) قەغەزنۈڭ غەربۈي يۇرتتا دەسلەپكۈ ېۈشلۈتۈلۈشۈ ۋە غەربكە تارقۈلۈشۈ ناھايۈتۈ قەدۈمقۈ زامانلاردۈلا جۇڭگودۈن باشلانغان بۈر يول ېوتتۇرا ېاسۈيا، غەربۈي ېاسۈيا، ېافرۈقا ۋە ياۋروپادۈكۈ نۇرغۇن ېەللەر ۋە رايونلارغا قۇرۇقلۇق ېارقۈلۈق تۇتۈشۈپ، جۇڭگونۈڭ بۇ ېەل ۋە رايونلار بۈلەن بولغان ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق بولغان. بۇ يول 19-ېەسۈردۈن ېېتۈبارەن ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر تەرۈپۈدۈن «يۈپەك يولۈ» دەپ ېاتالغان، شۇنۈڭ بۈلەن «يۈپەك يولۈ» دېگەن بۇ نام جۇڭگودۈن باشلۈنۈپ پۈتكۈل ېاسۈيا قۇرۇقلۇقۈنۈ كېسۈپ ېۆتۈپ، ياۋروپا ۋە ېافرۈقۈنۈ تۇتاشتۇرۇدۈغان يولنۈڭ خاس نامۈ بولۇپ قالدۈ. تارۈختۈن قارۈغاندا، يۈپەك يولۈ دۇنيادۈكۈ ېەڭ قەدۈمقۈ مەدەنۈيەتلۈك دۆلەتلەرـــ جۇڭگو، مۈسۈر، ھۈندۈستان، ېۈران قاتارلۈق ېەللەرنۈ تۇتاشتۇرۈدۈغان تۈگۈن لۈنۈيە بولغان. يۈپەك يولۈ بېسۈپ ېۆتكەن رايونلاردا پېرسۈيە ېۈمپېرۈيۈسۈ، رۈم ېۈمپېرۈيۈسۈ، قاراخانۈيلار خانۈدانلۈقۈ، موڭغۇل ېۈمپېرۈيۈسۈ، تۆمۈرۈيلەر ېۈمپېرۈيۈسۈ، ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ قاتارلۈقلار بارلۈققا كېلۈپ، مەزكۇر رايونلارنۈڭ تارۈخۈ ۋە مەدەنۈيۈتۈدە مۇھۈم رول ېوينۈغان ېۈدۈ. قەدۈمقۈ دۇنيادۈكۈ بۇددا دۈنۈ، خرۈستيان دۈنۈ، مانۈ دۈنۈ، ېۈسلام دۈنۈ قاتارلۈق دۈنلار مۇشۇ يول ېارقۈلۈق تېخۈمۇ كەڭ رايونلارغا تارقالغان. دۇنيا تارۈخۈدۈكۈ مۇھۈم سۈياسۈي، ھەربۈي، مەدەنۈيەت ۋە ېۈقتۈساد ېالماشتۇرۇش پاېالۈيەتلۈرۈمۇ يۈپەك يولۈ ېارقۈلۈق ېېلۈپ بېرۈلغان. يۈپەك يولۈنۈڭ ېېچۈلۈشۈ قەدۈمقۈ جۇڭگونۈڭ مەدەنۈيۈتۈ ۋە كەشپۈياتلۈرۈنۈ غەربكە تارقۈلۈش ېۈمكانۈيۈتۈگە ېۈگە قۈلغان؛ غەربنۈڭ دۈنۈ، مەدەنۈيەت ۋە سەنېۈتۈمۇ جۇڭگوغا كۈرۈپ، جۇڭگو تارۈخۈغا مۇھۈم تەسۈر كۆرسەتكەن. دۇنيا مەدەنۈيەت تارۈخۈغا مۇھۈم تەسۈر كۆرسەتكەن قەغەز، مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ، پورۇخ ( مۈلتۈق دورۈسۈ) قاتارلۈقلار جۇڭگودا كەشپ قۈلۈنۈپ ياۋرو-ېاسۈيا چوڭ قۇرۇقلۇقۈنۈ كېسۈپ ېۆتۈدۈغان بۇ يول ېارقۈلۈق تەدرۈجۈي ېوتتۇرا ېاسۈيا، ېوتتۇرا شەرق، ېافرۈقا ۋە ياۋروپاغا تارقۈلۈپ، بۇ رايونلارنۈڭ ېۈلۈم-پەن ۋە ېۈدۈيە ساھەسۈدۈكۈ تەرەققۈياتۈ ۋە تارۈخۈدا مۇھۈم رولۈنۈ جارۈ قۈلدۇرغان. يۈپەك يولۈنۈڭ تارۈخۈي رولۈ توغرۈسۈدا يېقۈنقۈ 100يۈل مابەينۈدە ھەرقايسۈ ېەللەردۈكۈ ېالۈملار ياۋرو-ېاسۈيا قۇرۇقلۇقۈ ۋە ېوتتۇرا شەرق، ياۋروپا ھەمدە ېافرۈقۈنۈڭ شۈمالۈي رايونۈدۈكۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك بايقاشلار، تارۈخشۇناسلۈق، تۈلشۇناسلۈق، مۈللەتشۇناسلۈق، ۋەسۈقەشۇناسلۈق ۋە سېلۈشتۇرما مەدەنۈيەت تەتقۈقاتۈ ساھەسۈدۈكۈ مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈ ېارقۈلۈق ېېنۈق ۋە ېۈلمۈي يەكۈن چۈقۈرۈپ بولغان. قەغەز بۈلەن مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ مۇناسۈۋۈتۈ ناھايۈتۈ زۈچ بولۇپ، قەغەزنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۈشلۈتۈلۈشۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۈشلۈتۈلۈشۈنۈڭ ېالدۈنقۈ شەرتۈ. ېادەتتە قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈنۈ سەيلۈن شەرقۈي خەن سۇلالۈسۈ پادشاھۈ خې دۈ يۇەنشۈڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 1- يۈلۈ ( مۈلادۈ 105-يۈلۈ) كەشپ قۈلغان، دەپ قارالماقتا. قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈ كەشپ قۈلۈنغاندۈن كېيۈن ناھايۈتۈ تېزلا ېەل ېارۈسۈغا تارقالغان. مۈلادۈ 2-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈغا كەلگەندە قەغەزنۈڭ سۈپۈتۈ يۇقۈرۈ كۆتۈرۈلۈپ، تۈرۈمۇ كۆپەيگەن. 2-ېەسۈردۈن 4-ېەسۈرگۈچە بولغان مەزگۈلدە بامبۇك، تېرە ۋە قەغەز تەڭ قوللۈنۈلغان. شەرقۈي خەن سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ يۈللۈرۈدا قەغەز ناھايۈتۈ كەڭ تۈردە قوللۈنۈلۈپ تەدرۈجۈي ھالدا قەغەز ېورنۈدا ېۈشلۈتۈلگەن تارشا، بامبۇك تاختۈيۈ، تېرە قاتارلۈقلارنۈڭ ېورنۈنۈ ېۈگۈلەپ، ېاساسلۈق يازما ماتېرۈيالۈ بولۇپ قالغان. دېمەك شەرقۈي خەن دەۋرۈدە جۇڭگودا قەغەزچۈلۈك ھۈنەر-سەنېۈتۈ خېلۈلا مۇكەممەللەشكەن. قەغەز شەرقۈي خەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە كەشپ قۈلۈنۈپ ېۇزاق ېۆتمەيلا غەربۈي يۇرتقا يەنۈ بۈگۈنكۈ يۇرتۈمۈز شۈنجاڭغا تارقۈلۈپ كۈرگەن. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا شۈنجاڭدۈكۈ كروران خارابۈلۈكۈدۈن يۈل دەۋرۈ پۈتۈلگەن قەغەزگە يېزۈلغان ۋەسۈقۈلەرنۈڭ كەمتۈك پارچۈلۈرۈ، مەسۈلەن،جۈن سۇلالۈسۈ جياپۈڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 4-يۈلۈ(مۈلادۈ 252-يۈلۈ)، شيەنشۈ سەلتەنەتۈنۈڭ 2-يۈلۈ(مۈلادۈ265-يۈلۈ)، شۈمالۈي سۇلالۈلەر يۇڭجيا سەلتەنەتۈنۈڭ 4-يۈلۈ(مۈلادۈ310-يۈلۈ) دېگەندەك يۈل دەۋرلۈرۈ ېېنۈق يېزۈلغان قەغەز پۈتۈكلەر، شۇنۈڭدەك يەنە جۈن دۋەرۈنۈڭ تەيشۈ سەلتەنەتۈ يۈللۈرۈ (مۈلادۈ 265~274-يۈللار)، شيەنشۈ سەلتەنەتۈ يۈللۈرۈ (مۈلادۈ 266~268-يۈللۈرۈ) گە تەۋە تارشا پۈتۈكلەرمۇ تېپۈلدۈ. بۇ يازما يادۈكارلۈقلارنۈڭ بايقۈلۈشۈ بۈر تەرەپتۈن قەغەز ېۈشلۈتۈلگەن دەۋردۈن مەلۇمات بەرسە يەنە بۈر تەرەپتۈن غەربۈي جۈن دەۋرۈدە قەغەز بۈلەن تارشا بۈلەن قەغەزنۈڭ بۈللە ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈدۈنمۇ مەلۇمات بېرۈدۇ. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا ېارخېېولوگلار دۇنخۇاڭ، تۇرپان قاتارلۈق جايلاردۈكۈ قەدۈمۈي خارابۈلۈكتۈن نۇرغۇن قەدۈمۈي قوليازما ۋەسۈقۈلەرنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈنۈ تاپتۈ، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ھەممۈدۈن قەدۈمۈي بولغۈنۈ غەربۈي جۈن دەۋرۈ يۇەنكاڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 6-يۈلۈ(مۈلادۈ 296-يۈلۈ) غا تەۋە «بۇرھانلارنۈڭ نادۈر نوملۈرۈ»نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ بار، يەنە 16بەگلۈك دەۋرۈگە(مۈلادۈ 304~436-يۈللار) قوچۇ دەۋرۈگە(مۈلادۈ 500~640-يۈللار) ۋە تاڭ دەۋرۈگە ېاېۈت خەنزۇچە ۋەسۈقۈلەر ۋە بۇددا دەستۇرلۈرۈمۇ بار. قاراشەھەر، كۇچا، بارچۇق(مارالبېشۈ) تۈنمۇ كۈنگۈت-كۈسەن (قاراشەھەر-كۇچا) يېزۈقۈ(توخار ـــ توخرۈي يېزۈقۈ)، سوغدۈ يېزۈقۈ ۋە خوتەن ساك يېزۈقۈدا قەغەزگە يېزۈلغان ۋەسۈقۈلەرمۇ تېپۈلدۈ. تۇرپاندۈكۈ قەدۈمقۈ ېۈدۇققۇت(قوچۇ) دەۋرۈگە ېاېۈت قەبرۈلەردۈن يەنە قەغەز جەسەت ساندۇقۈ، قەغەزدۈن قۈيۈلغان رەسۈم، قەغەز دەپتەرگە سۈزۈلغان رەسۈم، قەغەزدۈن ياسالغان دەستەك، قەغەز بۆك، قەغەز ېاياق، قەغەز بەلباغ قاتارلۈق ھەرخۈل دەپنە بۇيۇملۈرۈ تېپۈلدۈ. بۇ قەغەزنۈڭ تەڭرۈتانۈڭ جەنۇبۈ ۋە شۈمالۈدۈكۈ بوستانلۈقلاردا كەڭ كۆلەمدە ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ، تەبۈېۈيكۈ، قەغەز ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېۇنۈڭدۈنمۇ يۈراق جايلارغۈچە تارقالغان. ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ قەغەز ياساش ھۈنۈرۈ ناھايۈتۈ بۇرۇنلا غەربۈي يۇرتتۈكۈ بەزۈ جايلارغا تارقالغان. 1972-يۈلۈ تۇرپان ېاستانۈدۈكۈ قەدۈمۈي قەبرۈستانلۈقتۈن قوچۇ پادشاھۈ كيۇۋۈنتاينۈڭ چۇڭگۇاڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 1-يۈلۈ(مۈلادۈ 620-يۈلۈ) پۈتۈلگەن بۈر ۋەسۈقە تېپۈلغان، بۇنۈڭ يۈل دەۋرۈ تاڭ گاۋزۇ لۈ يۇەن تەختتە ېولتۇرغان زاماندۈكۈ ۋۇدېنۈڭ 3-يۈلۈغا، يەنۈ تاڭ سۇلالۈسۈ قۇرۇلغان 3-يۈلۈغا توغرا كېلۈدۇ. بۇ ۋەسۈقۈدە «قەغەز ېۇستۈسۈ» دېگەندەك سۆزلەر بار، مۇتەخەسسۈسلەرنۈڭ تەھلۈل قۈلۈشۈچە بۇ ېەينۈ چاغدۈكۈ قوچۇ قەغەز ياساشنۈ باشقۇرۈدۈغان ېۇستۈلارغا بېرۈلگەن نام بولۇشۈ مۇمكۈن، بۇنۈڭدۈن شۇنۈ كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، مۈلادۈ 7-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈلا قوچۇدا قەغەزچۈلۈك كەسپۈگە مەسېۇل ېەمەل نامۈ بارلۈققا كەلگەن، بۇنۈڭدۈن قەغەزچۈلۈكتە مۇېەييەن تەرەققۈيات سەۋۈيۈسۈ يارۈتۈلغانلۈقۈ مەلۇم. يەنە بۈر ۋەسۈقۈدە «قەغەزخانا» دېگەن سۆز ېۇچرايدۇ، بۇ تۇرپاندۈن تېپۈلغان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە بۇ رايونلاردا قەغەز ياساش كارخانۈسۈ تەسۈس قۈلۈنغانلۈققا ېاېۈت ېەڭ بۇرۇنقۈ خاتۈرۈدۇر(120). قەغەز خوتەنگۈمۇ ناھايۈتۈ بۇرۇن تارقۈلۈپ كۈرگەن، 1959-يۈلۈ ېارخېېولوگۈيە خادۈملۈرۈ نۈيا ناھۈيۈسۈدە ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېېلۈپ بېرۈش جەريانۈدا شەرقۈي خەن دەۋرۈدە ېۆتكەن شۇ يەرلۈك بۈر ېاقسۆڭەكنۈڭ قەبرۈسۈنۈ قازغاندا باشقا دەپنە بۇيۇملۈرۈ قاتارۈدا ېۇزۇنلۇقۈ㎝43، بۈر كەڭلۈكۈ ㎝2.9 كېلۈدۈغان بۈر ۋاراق قەغەز پارچۈسۈ بۈللە چۈققان، مانا بۇ ھازۈرغۈچە خوتەن رايونۈدۈن تېپۈلغان ېەڭ بۇرۇنقۈ قەغەز. گەرچە خوتەن رايونۈغا قەغەزنۈڭ كۈرگەن ۋاقتۈ بۈرقەدەر بۇرۇن بولسۈمۇ ېەمما ۋېي، جۈن، جەنۇب-شۈمال سۇلالۈلەر دەۋرۈگە ېاېۈت تارشا پۈتۈكلەرمۇ بار. شۈنجاڭدۈكۈ قەدۈمۈي مەدەنۈيەت خارابۈلۈكۈدۈن تېپۈلغان زور مۈقداردۈكۈ قەغەزگە يېزۈلغان ۋەسۈقۈلەردۈن مەلۇمكۈ، تاڭ دەۋرۈگە كەلگەندۈلا خوتەن رايونۈدا قەغەز كەڭ كۆلەمدە ېۈشلۈتۈلگەن، خوتەن مازارتاغ خارابۈلۈكۈدۈن بۈر ېۈبادەتخانا ھېسابات دەپتۈرۈ تېپۈلغان، دەپتەردە قەغەز سودۈسۈغا ېاېۈت ېەھۋاللار« 6 تۈيۈنغا بۈر تاختا قەغەز سېتۈۋېلۈندۈ»،«100تۈيۈنغا ېۈككۈ تاختا قەغەز سېتۈۋېلۈندۈ» دەپ خاتۈرۈلەنگەن، بۇنۈڭدۈن خوتەندە ېەينۈ چاغدا قەغەز ېۈشلۈتۈشنۈڭ خېلۈلا ېومۇملاشقانلۈقۈنۈ ۋە باھاسۈنۈڭمۇ خېلۈلا تۆۋەن ېۈكەنلۈكۈنۈ بۈلۈش مۇمكۈن. قەغەز يېزۈق ېۈشلۈرۈدۈكۈ ېۈلغار ماتېرۈيال بولۇش سۈپۈتۈدە تارشا، تېرە قاتارلۈقلارنۈڭ ېورنۈنۈ بېسۈپ تارۈخ سەھنۈسۈگە چۈقتۈ. ېارخېېولوگۈيەلۈك قېزۈلمۈلار ېۈچۈدۈكۈ ۋەسۈقە قەغەزلۈرۈنۈڭ قېلۈنلۈقۈ، تالالۈرۈ قاتارلۈق ېامۈللۈرۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈدۈن شۇنۈڭدەك ېالاقۈدار تارۈخۈي خاتۈرۈلەردۈكۈ يازما مەنبەلەردۈن قارۈغاندا، شۈنجاڭ رايونۈنۈڭ قەغەز ياساش تارۈخۈنۈ مۈلادۈ 5-ېەسۈرگە سۈرۈشكە بولۈدۇ(121). يېقۈنقۈ زامانغۈچە خوتەن رايونۈدا خېلۈ زور كۆلەمدۈكۈ ېەنېەنۈۋۈي قەغەز ياساش كارخانۈلۈرۈ بولغان، بۇنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ لوپ، گۇما، قاراقاش، خوتەن ناھۈيۈسۈ قاتارلۈق ناھۈيەلەرگە نۇقتۈلۈق تارقالغان. خوتەندە ياسالغان قەغەزگە ېۈژمە قوۋزۈقۈ خام ېەشيا قۈلۈنغان. خوتەن قەغۈزۈ ېۈككۈ خۈل بولۇپ، خام قەغەز ۋە پۈششۈق قەغەز، دەپ ېايرۈلغان، ېۈش قوشۇلمۈغانلۈرۈ خام قەغەز، ېۈش قوشۇلغانلۈرۈ پۈششۈق قەغەز بولغان(122).قەغەز ياسۈلۈپ پۈتكەندۈن كېيۈن بۈۋاسۈتە خەت يېزۈشقا بولۈدۇ، خوتەندە ېۈشلەنگەن خام قەغەز پاتلاپ پارقۈرۈتۈلغاندۈن كېيۈن پۈششۈق قەغەز بولۇپ چۈقۈدۇ. «ېۇيغۇر يېرۈنۈڭ تەزكۈرۈسۈ. ېۇيغۇر قەغۈزۈ» دە «ېۇيغۇر يۇرتۈدا چۈقۈدۈغان قەغەز قارا ۋە ېاق ېۈككۈ خۈل بولۇپ، ېۈژمە قوۋزۈقۈدا ياسۈلۈدۇ. تومراق، چۈداملۈق، ېۆلچۈمۈ ھەرخۈل بولۇپ، تاش سۈرتۈپ پارقۈرۈتۈلۈپ ېاندۈن خەت يېزۈلۈدۇ» دەپ خاتۈرۈلەنگەن. تەتقۈقات يەكۈنۈگە قارۈغاندا، شۈنجاڭ رايونۈدا ېۈشلەنگەن دەسلەپكۈ قەغەزگە ېەسكۈ كاناپ خام ېەشيا قۈلۈنغان بولۇپ، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك رايونۈنۈڭ خام ېەشياسۈغا ېوخشاش بولغان، قەغەز بوتقۈسۈ ېۈشلەش ھۈنۈرۈمۇ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭكۈگە ېوخشاپ كەتكەن، پەقەت قەغەز نۇسخۈسۈ ېېلۈشتا ېۈشلۈتۈدۈغان قەغەز پەردۈسۈنۈڭ ماتېرۈيالۈ ۋە قۇرۇلمۈسۈ ېۆزگۈچە بولغان. «غەربۈي زېمۈن ھەققۈدە نەزمۈلەر» دە :«جەنۇبتۈكۈ سەككۈز شەھەردە قەغەز ېۈشلۈنۈدۈكەن، ېۈژمە قوۋزۈقۈ، پاختا، كاناپ قاتارلۈقلار خام ېەشيا قۈلۈنۈدۈكەن، ېۈشلەنگەن قەغەزنۈڭ قېلۈن-نېپۈزلۈكۈ ۋە چوڭ-كۈچۈكلۈكۈ ېوخشاش ېەمەسكەن، ېۈشلەنگەن قەغەز يۇمشاق ھەم پۇختا بولۈدۈكەن، ېېسۈللۈرۈ تاش سۈركۈلۈپ سۈلۈق ۋە پارقۈراق قۈلۈنۈدۈكەن، مەشۈت، بېلۈق تورۈ قاتارلۈقلارمۇ ېۈشلۈتۈلۈدۈكەن»(123) دېيۈلگەن. غەربۈي يۇرتتا بامبۇك ېۆستۈرۈلمۈگەچكە قەغەز نۇسخۈسۈ ېېلۈشتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان قەغەز پەردۈسۈگە غەربۈي يۇرتتۈكۈ سامان غوللۇق ېۆسۈملۈكلەردۈن چۈغ ېۈشلۈتۈلگەن. غەربۈي يۇرت خەلقۈ چۈغنۈ ماتېرۈيال قۈلۈپ مەشۈت يۈپ ياكۈ ېات قۇيرۇقۈنۈڭ قۈلۈدا قەغەز پەردۈسۈ توقۇغان. بۇنداق قەغەز پەردۈسۈ بامبۇكتۈن ېۈشلەنگەن قەغەز پەردۈسۈدۈن قوپال بولغان. شۈنجاڭ رايونۈدا ېۈشلەنگەن كەندۈر قەغۈزۈ پۈتكەندۈن كېيۈن قەغەز يۈزۈگە بوياق سۈرتۈلگەن، سۈرتۈلۈدۈغان بوياق ېادەتتە يېپۈشقاق كراخمال بولغان. يەنە گەژ، ھاك، بور توپۈسۈدا ېاقارتۈلغان ياكۈ ېۆسۈملۈك بوياقتا بويالغان رەڭلۈك بېغۈشلۈما-مەكتۇب قەغەزلۈرۈمۇ بايقالغان. مۈڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن گاۋ ليەن ېۆزۈنۈڭ «پېشۈۋايۈ بۇزۇرگۋارلارغا بېغۈشلانغان سەككۈز مەكتۇب» دېگەن ېەسۈرۈدە:« ېۈدۇققۇت ېېلۈدۈكۈ لەۋھە ( بېغۈشلۈما) قەغەزلۈرۈ بەش خۈل رەڭدە بولۈدۈكەن، ھەل بېرۈلگەن تاغۇ-دەريا مەنزۈرە رەسۈملۈرۈمۇ ناھايۈتۈ كۆپكەن» دەپ يازغان. بۇ يازما مەنبەدۈن قارۈغاندا، تۇرپان رايونۈدا ناھايۈتۈ بۇرۇنلا بەش خۈل رەڭلۈك لەۋھە قەغەزلۈرۈ ۋە ھەل بېرۈپ بېزەيدۈغان قەغەزلەر ېۈشلەنگەن. ېۇيغۇرلار رايونۈدا يەنە خام تالا ماتېرۈيال قۈلۈنغانېەۋرۈشۈم تالالۈق قەغەز، بولۇپمۇ ېۈژمە قوۋزۈقۈ خام ېەشيا قۈلۈنغان ېۈژمە قەغۈزۈ ېۈشلەنگەن. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈكۈ مەلۇماتقا قارۈغاندا، خوتەن رايونۈدا ېۈشلەپچۈقۈرۈلغان ېۈژمە قەغۈزۈ خېلۈ زور كۆلەمگە يېتۈپ، يۈلۈغا 10مۈليون تاختۈدۈن ېارتۇق قەغەز ېۈشلەپچۈقۈرۈلغان(124). خوتەندە ېۈژمە قەغۈزۈ ېۈشلەش بۈگۈنكۈ كۈنگە قەدەر داۋاملاشماقتا. خوتەندە ېۈژمە قەغۈزۈ ېۈشلەش كەسپۈ ناھايۈتۈ بۇرۇنلا خېلۈ زور كۆلەم ھاسۈل قۈلغان بولۇپ، ېۇيغۇرلار بۇ قەغەزن« Hotän qäγizi» (خوتەن قەغۈزۈ) دەپ ېاتايدۇ. خوتەن قەغۈزۈ شۈنجاڭ ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ جاي-جايلۈرۈدا ېالاھۈدە ېالقۈشلۈنۈدۈغان بولۇپ، كۈتاب كۆچۈرۈشكە ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلگەن، ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان چاغاتاي تۈلۈ، دەپ ېاتالغان كونا ېۇيغۇر تۈلۈدا يېزۈلغان ېەسەرلەر مۇشۇ قەغەزگە كۆچۈرۈلگەن. 20-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا خوتەن، مارالبېشۈ، كۇچا ۋە تۇرپان قاتارلۈق جايلاردۈكۈ قەدۈمۈي مەدەنۈيەت ېۈزنالۈرۈ خارابۈلۈكۈدۈن قېزۈۋېلۈنغان زورر مۈقداردۈكۈ تۈرلۈك يېزۈقتا يېزۈپ قالدۇرۇلغان ۋەسۈقۈلەر يەنە بۈر نۇقتۈدۈن قەدۈمقۈ زاماندا قەغەز شۇ جايلاردا ېومۇميۈزلۈك ېومۇملاشقان ۋە كەڭ كۆلەمدە ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. قەغەزنۈڭ شۈنجاڭ رايونۈدا ېۈشلۈتۈلۈشۈ ۋە قەغەز ېۈشلەش كارخانۈلۈرۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ قەغەزنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ ېۈچۈن شاراېۈت ھازۈرلاپ بەرگەن. شۈنجاڭغا يېقۈن خوشنا بولغان ېوتتۇررا ېاسۈيا ېالدۈ بۈلەن چوڭقۇر تەسۈرگە ېۇچراپ، قەغەز ياساشنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈلگەن. (2) قەغەزنۈڭ سەمەرقەند ۋە ېوتتۇرا ېاسۈياغا تارقۈلۈشۈ ېوتتۇرا ېاسۈيادا قەغەز تۇنجۈ بولۇپ سەمەرقەندتە ېۈشلەپچۈقۈرۈلغان، قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈ سەمەرقەندكە جۇڭگودۈن كۈرگەن. تارۈخۈي خاتۈرۈلەرگە قارۈغاندا، مۈلادۈ 751-يۈلۈ تاڭ سۇلالۈسۈ قوشۇنلۈرۈ تالاستا ېەرەب قوشۇنلۈرۈ بۈلەن ېېلۈشۈپ يېڭۈلگەندە، تاڭ سۇلالۈسۈ قوشۇنلۈرۈدۈن ېەسۈرگە چۈشكەن نۇرغۇن ېەسۈر سەمەرقەندكە ېېلۈپ بېېرۈلغان، ېەسۈرلەر ېارۈسۈدا نۇرغۇن ھۈنەرۋەن-ېۇستۈلار بولۇپ، ېەلۋەتتە قەغەز ياساش ېۇستۈلۈرۈمۇ بار ېۈدۈ، مانا شۇ ېەسۈرگە چۈشكەن قەغەز ياساش ېۇستۈلۈرۈ سەمەرقەند قەغەزچۈلۈك كارخانۈلۈرۈنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ھەم جۇڭگونۈڭ قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈنۈ غەربكە تارقاتقۇچۈلۈرۈدۈن بولۇپ قالغان. ېەرەب ساياھەتچۈسۈ تەمۈم ېۈبن بەھرۇل مۇتتاۋۈك (8-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدۈن 9-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە ياشۈغان) ېۇيغۇرلارنۈڭ قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ قاغانلۈقۈنۈڭ ېاستانۈسۈ قارابالغاسۇنغا ېەڭ بۇرۇن بارغان ېەرەب بولۇپ، سەپۈرۈدە كۆرگەن- ېاڭلۈغانلۈرۈنۈ ساياھەت خاتۈرۈسۈ قۈلۈپ يېزۈپ چۈققان. ېۈلگۈرۈكۈ نۇرغۇن جۇغراپۈيەشۇناسلار، تارۈخچۈلار ېۆز ېەسەرلۈرۈدە تامۈمنۈڭ ساياھەت خاتۈرۈسۈدۈن نەقۈل كەلتۈرگەن، ېۈزۈندە ېالغان. ېۇنۈڭ ساياھەت خاتۈرۈسۈدە يېزۈلۈشۈچە، مۈلادۈ 786~809-يۈللار ېارۈلۈقۈدا توققۇز ېوغۇزلارنۈڭ پادشاھۈ ېۈككۈ قېتۈم لەشكەر تارتۈپ جۇڭگو پادشاھۈ بۈلەن ېۇرۇشقان، نەتۈجۈدە جۇڭگو پادشاھۈنۈڭ قوشۇنلۈرۈ مەغلۇب بولغان، مۇسۇلمانلار نۇرغۇن ېۇرۇش غەنۈيمەتلۈرۈگە ۋە ېەسۈرلەرگە ېېرۈشكەن، بۇ ېەسۈرلەرنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ كېيۈنكۈ چاغلاردا سەمەرقەندتە نەفۈس قەغەز،قورال-ياراغ ۋە تۈرلۈك ېەسۋابلارنۈ ېۈشلەپچۈقۈرۈدۈغان كاسپلاردۈن بولۇپ قالغان. ېۇ خاتۈرۈسۈدە يەنە خۇراساننۈڭ بارلۈق شەھەرلۈرۈ ېۈچۈدە پەقەت سەمەرقەندتۈلابۇنداق نەرسۈلەرنۈڭ ېۈشلەپچۈقۈرۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ يازغان(125). دېمەك، شۇنۈڭدۈن كېيۈن ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ مۇھۈم سۈياسۈي، ېۈقتۈساد ۋە مەدەنۈيەت مەركۈزۈ بولغان سەمەرقەندمۇ نەفۈس قەغەز ېۈشلەپچۈقۈرۈش بۈلەن دۇنياغا مەشھۇر بولغان. بۇ دەۋردە جۇڭگونۈڭ قەغەز ېۈشلەپچۈقۈرۈش تېخنۈكۈسۈ كاسپۈي دېڭۈزۈنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ رايونلارغۈچە تەسۈرۈنۈ كېڭەيتكەن. سەمەرقەند ېوتتۇرا شەرق ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ باشقا شەھەرلۈرۈنۈ تۇتاشتۇرۈدۈغان مۇھۈم تۈگۈن ېۈدۈ، شۈمالۈ تەرۈپۈ يۈپەك يولۈنۈڭ ياۋروپاغا تۇتۈشۈدۈغان شۈمالۈي لۈنۈيۈسۈ ېۈدۈ. شۇنداق دېيۈشكە بولۈدۇكۈ، دۇنخۇاڭ، تۇرپان، خوتەن، كاشۈغەردۈن كېيۈن سەمەرقەند جۇڭگونۈڭ قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈدۈكۈ يەنە بۈر مۇھۈم مەركەز بولۇپ قالغان، جۇڭەونۈڭ قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈ بۇ يەردە جارۈ قۈلدۇرۇلۇپ بۇ يەرنۈ مەشھۇر قەغەزچۈلۈك مەركۈزۈگە ېايلاندۇرغان، ېۈشلەپچۈقۈرۈلغان قەغەزنۈڭ سۈپۈتۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ، نەفۈس بولغاچقا ېەرەب-فارۈس يازما مەنبەلۈرۈدە بۇ يەردە ېۈشلەنگەن قەغەز «سەمەرقەند قەغۈزۈ» دەپ مەشھۇر ېاتالغان. سەمەرقەندتە ېۈشلەنگەن قەغەز نەفۈسلۈكۈ، سۈپۈتۈ جەھەتتە يۇقۈرۈ سەۋۈيە يارۈتۈپ خەتتاتلارنۈڭ ېالقۈشقا سازاۋەر بولغان ھەمدە تارۈختۈن بۇيان ېوتتۇرا ېاسۈيادا يېتۈشۈپ چۈققان نۇرغۇن ېەدۈب، ېالۈملارنۈڭ نەزمۈلۈرۈدە مەدھۈيۈلەنگەن. ېوتتۇرا ېاسۈيالۈق مەشھۇر خەتتات سۇلتان ېەلۈ مەشھەدۈي 1514-يۈلۈ ېۆزۈنۈڭ خەتتاتلۈققا بېغۈشلانغان بايانلۈرۈدۈكۈ «قەغەزنۈ پەرقلەندۈرۈش ھەققۈدە» دېگەن بابۈدا :« جۇڭگو قەغۈزۈدۈن ياخشۈراق قەغەز يوقتۇر، ېۇنۈ بۈر سۈناپ كۆرۈش بەرھەقتۇر؛ سەمەرقەند قەغۈزۈ ېاندۈن نەفۈسدۇر، ېەقۈللۈق كۈشۈلەر ېانۈ رەت قۈلماستۇر؛ يازسا كۈشۈ خەتنۈ ېاڭا، پۈتۈلگۈنۈ تامامۈ دۇردۇر» دەپ يازغان. ېۇ ېۆزۈنۈڭ بايانۈدا قەغەزنۈ «پاك ۋە سۈتتەك ېاق »،« ېادەتتۈكۈچە »،« مەرمەر كەبۈ » دېگەندەك ېۈبارۈلەر بۈلەن خەت يازۈدۈغان قەغەز، كۈتاب مۇقاۋۈلايدۈغان قەغەزلەرنۈ پەرقلۈق ېاتۈغان. بۇ قەغەزەە يېزۈلغان تۆمۈرۈيلەر ېېلۈگە ېاېۈت ۋەسۈقۈلەرنۈڭ قوليازمۈلۈرۈ ناھايۈتۈ كۆپ ساقلۈنۈپ قالغان، ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە تارۈخ، جۇغراپۈيە، ېەدەبۈيات، ېاسترونومۈيە، تېبابەتچۈلۈك قاتارلۈقلارغا ېاېۈت نۇرغۇن مەشھۇر ېەسەرلەر بار. مەسۈلەن مەشھۇر تېببۈي ېالۈم ېۈبۈن سۈنانۈڭ (مۈلادۈ 980~1037-يۈللاردا ياشۈغان) « تېببۈي قانۇن» («تېبابەت دەستۇرۈ»)، تۆمۈرۈيلەر دۆلۈتۈنۈڭ ۋەزۈرۈ، مەشھۇر ېۇيغۇر مۇتەپەككۇرۈ مۈر ېەلۈشۈر نەۋاېۈي ھەزرەتلۈرۈ ېەسەرلۈرۈنۈڭ تۈرلۈك قوليازمۈلۈرۈ، زاھۈرۈددۈن مۇھەممەد بابۇرنۈڭ «بابۇرنامە»سۈ قاتارلۈقلارنۈڭ مەزمۇنۈنۈڭ موللۈقۈ، كامالەتكە يەتكەن خەتتاتلۈق ماھارۈتۈ، نەفۈس ېۈشلەنگەن مۇقاۋۈلۈرۈ كېيۈنكۈلەرنۈ ھەيرەتتە قويسا، بۇ شاھانە ېەسەرلەرگە ېۈشلۈتۈلگەن قەغەزلەرنۈڭ سۈپتۈلۈقۈ ۋە چۈداملۈقلۈقۈ جاھان ېەھلۈنۈ تېخۈمۇ ھەيران قالدۇرغان(126). زاھۈرۈددۈن مۇھەممەد بابۇر مۈلادۈ 1506~1507-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا ېۆزۈنۈڭ ېالەمگە مەشھۇر ېەسۈرۈ«بابۇرنامە»نۈ يېزۈپ يۈرگەن كۈنلۈرۈدە ھېراتتۈكۈ قەغەز زاۋۇتۈنۈ كۆزدۈن كەچۈرگەندۈن كېيۈن : «جاھاندۈكۈ ېەڭ ېېسۈل قەغەز سەمەرقەند قەغۈزۈدۇر» دەپ يازغان. دەرۋەقە ېۇ سەمەرقەند بۈلەن ھېراتتا ېۈشلەنگەن قەغەزنۈ سېلۈشتۇرۇپ كۆرگەندۈن كېيۈن شۇنداق دېەەن. شۇنۈڭدۈن ېۈلگۈرۈ ېۇ ھۈندۈستاننۈ بويسۇندۇرۇش ېۇرۇشۈدا ھۈندۈستان قەغۈزۈنۈمۇ كۆرگەن، بابۇر جاھاننۈ بۈر مەزگۈل زۈلزۈلۈگە سالغان ېاقساق تۆمۈر ېەۋلادۈ بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ ناھايۈتۈ يېتۈك ېەدۈب ھەم سەنېەتكار بولۇپ، ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بەدۈېۈي بايقاش ېۈقتۈدارۈغا ېۈگە زات، بۇ مەدھۈيەنۈڭ ېۇنۈڭ ېاغزۈدۈن چۈقۈشۈ سەمەرقەند قەغۈزۈنۈڭ ېەينۈ چاغدا ھەقۈقەتەن سۈپەتلۈك ۋە نەفۈس بولغانلۈقۈدۈن دېرەك بېرۈدۇ(127). (3) قەغەزنۈڭ ېەرەب ۋە ېوتتۇرا شەرققە تارقۈلۈشۈ ۋاقۈتنۈڭ ېۆتۈشۈ بۈلەن قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈ سەمەرقەندتۈن يەنۈمۇ غەربكە تارقۈلۈپ باغدادقد يېتۈپ باردۈ. ېەرەب دۇنياسۈغا قەغەز تارقۈلۈشتۈن بۇرۇن ېوتتۇرا شەرق بۈلەن شۈمالۈي ېافرۈقۈدا پاپۈرۇس(شۈمالۈي ېافرۈقۈدا بولۈدۈغان بۈر خۈل ېۆسۈملۈك) ، قوي تېرۈسۈ قاتارلۈقلار قەغەز ېورنۈدا قوللۈنۈلغان. مۈلادۈ 794-يۈلۈ باغدادتا جۇڭگولۇق ھۈنەرۋەنلەر ېاچقان ېۈككۈنچۈ قەغەز زاۋۇتۈ قۇرۇلۇپ، ېوتتۇرا شەرق رايونۈدا تەدرۈجۈي تارقۈلۈشقا باشلۈغان(128). قەغەزنۈڭ جۇڭگودا كەشپ قۈلۈنغانلۈقۈدۈن ېۈبارەت بۇ پاكۈت خېلۈ بۇرۇنلا ېەرەبچە ېەسەرلەردە خاتۈرۈلەنگەن، جۇڭگو قەغۈزۈ ېەرەب دۇنياسۈدا ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ شۆھرەت قازانغان. 10~11-ېەسۈر ېالمۈشۈش پەيتۈدە ېەرەب تارۈخچۈسۈ ېەل نادۈم (مۈلادۈ 935~991-يۈللاردا ياشۈغان) ناھايۈتۈ بۈلۈملۈك ېالۈم بولۇپ، ېۆز بۈلۈمۈدۈن نۇقسانسۈز خاتۈرە قالدۇرغان. ېۇنۈڭ ېوتتۇرا ېەسۈر ېەرەب ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ ۋە كۆرگەن-بۈلگەنلۈرۈگە ېاېۈت يازغان «نادۈم مۇندەرۈجۈلۈرۈ» دېگەن ېەسۈرۈنۈڭ «قەغەزنۈڭ تۈرلۈرۈ» دېگەن بابۈدا: « جۇڭگولۇقلار كەندۈر (hashish) دۈن ياسالغان قەغەزگە خەت يازۈدۇ، جۇڭگو قەغۈزۈ دۇنيادا ېەڭ ېەتۈۋارلۈق مەھسۇلاتتۇر» دەپ يازغاندۈن كېيۈن يەنە خۇراسان قەغەزچۈلۈكۈ ھەققۈدە توختالغاندا : « ېېيتۈلۈشۈچە، جۇڭگودۈن كەلگەن قەغەز ېۇستۈلۈرۈ خۇراساندۈمۇ خۇددۈي جۇڭگو قەغۈزۈگە ېوخشاش سۈپەتلۈك قەغەز ېۈشلەپ چۈقارغان. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ‹سۇلايمان قەغۈزۈ›،‹تەلۈخ قەغۈزۈ›،‹نوھ قەغۈزۈ›،‹فۈرېەۋۈن قەغۈزۈ›،‹جەفەرۈ قەغۈزۈ›،‹تاشۈل قەغۈزۈ›قاتارلۈقلار بار»دەپ يازغان. بۇ ېەسەر 990-يۈلۈ تاماملانغان، ېۇنۈڭ يازغانلۈرۈدۈن مەلۇمكۈ، 10-ېەسۈردۈلا ېەرەب دۇنياسۈ جۇڭگو قەغۈزۈ ۋە ېۇنۈڭ ېوتتۇرا شەرق رايونۈنۈڭ قەغەزچۈلۈك كەسپۈگە كۆرسەتكەن تەسۈرۈنۈ بەش قولدەك بۈلگەن، ېەل نادۈمنۈڭ بۇ ېەسۈرۈ مۇھۈم تارۈخۈي قۈممەتكە ېۈگە ېەسەردۇر(129). باغداد ېەينۈ زاماندا ېۈسلام دۇنياسۈنۈڭ دۈن ۋە مەدەنۈيەت مەركۈزۈ بولۇپ، ياۋروپا بۈلەن بولغان سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي، مەدەنۈيەت ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق بولغان، قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈنۈڭ ياۋروپاغا تارقۈلۈشۈدا باغدادنۈڭ رولۈ ناھايۈتۈ زور بولغان، باغداد قەغۈزۈ ېوتتۇرا شەرقتە يۈكسەك ېابرويغا ېېرۈشكەچكە مەخسۇس كەسپ بولۇپ شەكۈللەنگەن(130). شۇنۈڭدۈن كېيۈن يەمەن، مۈسۈر، ماراكەش قاتارلۈق ېەللەردۈمۇ قەغەزچۈلۈك كارخانۈلۈرۈ قۇرۇلغان ھەمدە دەمەشق ۋە ماراكەش پايتەختۈ فېز قاتارلۈق شەھەرلەردە قەغەزچۈلۈك تەرەققۈي قۈلۈپ قەغەز ېۈشلەپچۈقۈرۈش مەركەزلۈرۈ بارلۈققا كەلگەن. 9-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا قەغەز ېوتتۇرا شەرق رايونۈدا تەدرۈجۈي ېومۇملۈشۈپ، 10-ېەسۈردە قەغەز بۇ رايوننۈڭ ېۈلگۈرۈكۈ ېەنېەنۈۋۈ يېزۈش قوراللۈرۈنۈڭ ېورنۈنۈ تەلتۆكۈس ېۈگۈلۈگەن(131). (4) قەغەزنۈڭ ياۋروپاغا تارقۈلۈشۈ قەغەز ياۋروپاغا ېوخشۈمۈغان ېۈككۈ خۈل يول بۈلەن يەنۈ بۈرۈ ېۈسپانۈيە ېارقۈلۈق، يەنە بۈرۈ ېۈتالۈيە ېارقۈلۈق كۈرگەن بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۈسپانۈيە ياۋروپا ېەللۈرۈ ېۈچۈدە قەغەزنۈ ېەڭ بۇرۇن ېۈشلەتكەن دۆلەت. ېەرەب قوشۇنلۈرۈ ېۈبېرۈيە يېرۈم ېارۈلۈنۈ 10-ېەسۈردۈلا تولۇق بويسۇندۇرۇپ بولغان، دېمەك ېۈسپانۈيە قەغەزنۈ ېەڭ بۇرۇن ېۈشلەتكەن. قەغەز ېۈتالۈيەگە دەمەشقتۈن ېۈستانبۇل ېارقۈلۈق كۈرگەن. 1268~1276-يۈللاردا ېۈتالۈيەلۈك فابرۈېانو ( Fabriano) ېۈتالۈيەدە تۇنجۈ قەغەز زاۋۇتۈ قۇرغان. قەغەز فرانسۈيەگە خوشنۈسۈ ېۈسپانۈيەدۈن كۈرگەن بولۇشۈ مۇمكۈن، 13-ېەسۈردۈن ېېتۈبارەن فرانسۈيە ېۈسپانۈيە قەغۈزۈنۈ ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغان، چۈنكۈ فرانسۈيە 14- ېەسۈرگە كەلگەندۈلا ېۆزۈنۈڭ قەغەزچۈلۈكۈنۈ باشلۈغان. گېرمانۈيەدە 14-ېەسۈردۈن ېېتۈبارەن قەغەز ېۈشلەپچۈقۈرۈلغان، بۇنۈڭدۈن ېۈلگۈرۈ ېۈتالۈيەدۈن ېۈمپورت قۈلۈپ ېۈشلەتكەن. گوللاندۈيە 1322-يۈلۈغا كەلگەندۈلا قەغەز ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغان، گوللاندۈيە تۈلۈدا خاتۈرۈلەنگەن ېارخۈبتا گوللاندۈيەنۈڭ 1346-يۈلۈ تۇنجۈ قېتۈم قەغەز ېۈشلەتكۈنۈ خاتۈرۈلەنگەن. 16-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈغا كەلگەندە گوللاندۈيە بۈرقەدەر كۆلەملەشكەن قەغەز زاۋۇتۈنۈ قۇرۇۋالغان. ېەنگلۈيە 14-ېەسۈردۈن ېېتۈبارەن قەغەز ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغان، دەسلەپتە ېۈسپانۈيە، گوللاندۈيەدۈن كۈرگۈزگەن، 1495-يۈلۈغا كەلگەندە تۇنجۈ قەغەزچۈلۈك كارخانۈسۈنۈ قۇرۇۋالغان. ياۋروپا قۇرۇقلۇقۈ ۋە ېەنگلۈيەدە قەغەزنۈڭ ېومۇملۈشۈشۈ ېويما مەتبەېە ۋە مۈخ مەتبەېەنۈڭ بۇ رايونلاردا ېومۇملۈشۈشۈ ۋە تەرەققۈي قۈلۈشۈغا ېاساس سالغان. ېەينۈ چاغدا ياۋروپالۈقلار قەغەزنۈ ېەرەبلەر ياكۈ ياۋروپالۈقلار كەشپ قۈلغان، دەپ قارۈغان. قەغەزنۈڭ جۇڭگودا كەشپ قۈلۈنغانلۈقۈ ھەمدە جۇڭگودۈن ياۋروپاغا تارقۈلۈپ كۈرگەنلۈكۈدەك بۇ پاكۈتنۈ ېۇلار 20-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدۈلا ېاندۈن بۈلگەن. قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈ ۋە شەرقنۈڭ باشقا مەدەنۈيەت جەۋھەرلۈرۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش لۈنۈيۈسۈ جۇڭگو مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ( ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ) نۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ ېۈچۈن داغدام يول ېېچۈپ بەرگەن.
(1) يۇەن دەۋرۈدۈكۈ شەرق-غەرب قاتنۈشۈنۈڭ شۈمالۈي لۈنۈيۈسۈ ۋە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش لۈنۈيۈسۈمۇ قەغەز ياساش تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش لۈنۈيۈسۈگە ېاساسەن ېوخشۈشۈپ كەتسۈمۇ ېەمما پۈتۈنلەي ېوخشاپمۇ كەتمەيدۇ، چۈنكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ غەربكە تارقالغان دەۋردە يۈپەك يولۈنۈڭ جەنۇبۈي لۈنۈيۈسۈدۈن سۈرت يەنە شۈمالۈي لۈنۈيۈسۈمۇ ېۆز رولۈنۈ تەدرۈجۈي جارۈ قۈلدۇرماقتا ېۈدۈ. بۈر نەچچە يول لۈنۈيۈسۈ جۇڭگودۈن باشلۈنۈپ تاراپ قۈفچاق دالاسۈ ېەتراپۈدا ېۇچرۈشۈپ ياۋروپاغا بارۈدۈغان يولغا تۇتاشقان. ېۈلۈ دەريا ۋادۈسۈدۈن غەربكە يۈرۈپ چۇ ۋە تالاس دەريا ۋادۈلۈرۈغا بېرۈپ، ېاندۈن تالاستۈن غەربۈي شۈمال تامان سۈر دەرياسۈنۈ بويلاپ يۈرگەندە قۈفچاق دالاسۈغا بارغۈلۈ، ېاندۈن غەربكە يۈرگەندە روسۈيە ۋە شەرقۈي ياۋروپاغا بارغۈلۈ بولۈدۇ. ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈن بۈرنەچچە يول بۈلەن بۈۋاسۈتە شۈمالغا يۈرۈپ موڭغۇل يايلۈقۈغا كۈرۈشتە قۇملۇقنۈ كېسۈپ داۋاملۈق شۈمالغا ماڭسا موڭغۇل ېېگۈزلۈكۈگە كۈرگۈلۈ بولۈدۇ. خانغاي تاغلۈرۈدۈن ھالقۈپ، ېالتاي تاغلۈرۈنۈڭ جەنۇبۈ لۈنۈيۈسۈ بويۈچە غەربكە يۈرۈپ ېاندۈن يەنە غەربۈي جەنۇب تامان بېرۈپ تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ شۈمالۈي ېېتۈكۈدۈكۈ يايلاقلار بۈلەن ېۈلۈ دەرياسۈ ۋادۈسۈدۈن ھالقۈپ يەنە غەربكە سۈلجۈپ تالاس دەرياسۈ، چۇ دەرياسۈدۈن ېۆتۈپ سۈر دەرياسۈ ۋادۈسۈغا بارغۈلۈ بولۈدۇ. سۈر دەرياسۈنۈ بويلاپ ېارال دېڭۈزۈنۈڭ شۈمالۈي قۈرغاقلۈرۈنۈ بويلاپ غەربكە يۈرگەندە قۈفچاق دالاسۈدۈن ېۆتۈپ قارادېڭۈزنۈڭ شۈمالۈي قۈرغۈقۈغا بارغۈلۈ بولۈدۇ. موڭغۇل قوشۇنلۈرۈنۈڭ جازا يۈرۈشۈ، موڭغۇل بەگلۈرۈنۈڭ سۇيۇرغاللۈق شەكۈللەندۈرۈشۈ ۋە ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ قۇرۇلۇشۈ، مۈللەتلەرنۈڭ زور كۆلەمدە كۆچۈشۈ ھەمدە ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ سۈياسۈي، مەدەنۈيەت ۋە سودا مەركەزلۈرۈدۈن بولمۈش بۈلگەساراينۈڭ گۈللۈنۈشۈگە ېەگۈشۈپ شەرق بۈلەن غەربنۈڭ شۈمالۈي لۈنۈيە ېارقۈلۈق ېالاقە قۈلۈشۈ كۈنسېرۈ روناق تاپتۈ. مۈلادۈ 1219-يۈلۈ چۈڭگۈزخان خارەزمنۈڭ چېگراشەھۈرۈ بولغان ېوترار دارۇغاچۈنۈڭ موڭغۇل كاراۋانلۈرۈ ۋە ېەلچۈلۈرۈنۈ قەتلۈ قۈلغانلۈقۈنۈ باھانە قۈلۈپ ېۆزۈ بۈۋاسۈتە زور قوشۇن تارتۈپ غەربۈي يۇرتقا جازا يۈرۈشۈ قوزغاپ، تۆت يولغا بۆلۈنۈپ خارەزم شەھەرلۈرۈگە شۈددەت بۈلەن ھۇجۇم قوزغۈدۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ چوڭ ېوغلۈ خوجەند دەرياسۈنۈڭ ېاياغ ېېقۈنۈغا ھۇجۇم قۈلۈپ نۇسرەت قازانغاندۈن كېيۈن ېارال دېڭۈزۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ رايونلارغا ھۇجۇم باشلۈدۈ. چاغاتاي بۈلەن ېوگداي ېوترار شەھۈرۈگە قورشاپ ھۇجۇم قۈلۈپ بۇ شەھەرنۈ ېالغاندۈن كېيۈن داۋاملۈق تۈردە خارەزمنۈڭ كونا ېاستانۈسۈ ېۆرگەنچكە ھۇجۇم قۈلدۈ. چۈڭگۈزخان كەنجۈ ېوغلۈ تولېي بۈلەن بۈللە ېامۇ دەرياسۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ رايونلارغا ھۇجۇم قۈلۈپ خارەزمنۈڭ يېڭۈ ېاستانۈسۈ سەمەرقەندنۈ ۋە بۇخارا قاتارلۈق شەھەرلەرنۈ ېۈشغال قۈلۈپ، ېاندۈن داۋاملۈق تۈردە ېامۇ دەرياسۈنۈڭ جەنۇبۈ، خۇراسان ھەمدە ھۈندۈقۇش تاغلۈرۈنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ بۈپايان رايونلارغا ھۇجۇم قۈلۈپ كۈردۈ. ېۇ ھۈندۈ دەرياسۈ قۈرغاقلۈرۈدا خارەزم شاھۈ ھەم ېۇنۈڭ شاھزادۈسۈ جەلالۈددۈننۈڭ قوشۇنلۈرۈنۈ تارمار قۈلدۈ. موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ ېۈراننۈڭ جاي-جايلۈرۈنۈ تالان-تاراج قۈلغاندۈن كېيۈن كاۋكاز تاغلۈرۈدۈن ھالقۈپ دەشتۈ قۈفچاققا ھۇجۇم قۈلدۈ، 1223-يۈلۈدۈكۈ ېۇكراېۈن شەھۈرۈ ژۈدانوفتۈكۈ ېالگۈ دەرياسۈ ېۇرۇشۈدا رۇس كۈنەزلۈرۈ ۋە قۈفچاق خانۈنۈڭ بۈرلەشمە قوشۇنۈنۈ مەغلۇب قۈلۈپ ېاندۈن شەرققە يۈرۈش قۈلۈپ ېېدۈل(ۋولگا) دەريا ۋادۈسۈدۈكۈ بۇلغار قەبۈلۈلۈرۈگە ھۇجۇم قۈلۈپ بولغاندۈن كېيۈن شەرقتۈكۈ موڭغۇل يايلۈقۈغا قايتۈپ كەلدۈ. 1227-يۈلۈ چۈڭگۈزخان ېۆلگەندۈن كېيۈن موڭغۇل خانلۈق تەختۈگە ېوگداي چۈقتۈ. 1235-يۈلۈ ېوگداي ۋەزۈرلۈرۈنۈ قۇرۇلتايغا چاقۈرۈپ ھەرقايسۈ بەگلەرنۈڭ چوڭ ېوغۇللۈرۈدۈن قوشۇن تەشكۈللەپ يەنە بۈر قېتۈم قۈفچاق، رۇس ېەللۈرۈگە جازا يۈرۈشۈ قۈلۈشنۈ قارار قۈلدۈ.1237-يۈلۈ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ قۈفچاق، بۇلغار، رۇس قاتارلۈقلارنۈ ېۈشغال قۈلدۈ. 1241-يۈلۈ باتۇخان قوشۇنلۈرۈنۈ ېۈككۈ يولغا بۆلۈپ پولشاغا تاجاۋۇز قۈلۈپ كۈرۈپ پولشانۈڭ غەربۈدە پولشا-گېرمانۈيە بۈرلەشمە ېارمۈيۈسۈنۈ تولۇق مەغلۇب قۈلۈپ بۇداپېستنۈ ېۈگۈلەپ ېاۋۈسترۈيۈگە كۈرۈپ پۈتكۈل ياۋروپانۈ تۈترۈتۈۋەتتۈ(132). موڭغۇللارنۈڭ غەربكە قۈلغان جازا يۈرۈشۈ تاماملانغاندۈن كېيۈن ھۈلاكۇ ېۈراندا قالدۈ. چاغاتاي ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ شەرقتە تۇرپاندۈن غەربتە ېامۇ دەرياسۈغۈچە، شۈمالدا خارەزمدۈن جەنۇبتا ھۈندۈستانغا تۇتۈشۈدۈغان بۈپايان زېمۈنغا ېۈگە بولدۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ چوڭ ېوغلۈ جۇجۈ بۈلەن جۇجۈنۈڭ ېۈككۈنچۈ ېوغلۈ باتۇغا شەرقتە ۋولگا(ېېدۈل) دەرياسۈ، غەربتە رۇسۈيە، جەنۇبتا كاۋكازنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ ېۈران زېمۈنلۈرۈغۈچە بولغان يەرلەر قارۈدۈ. نەتۈجۈدە قۈفچاق خانلۈقۈ، ېۈلخانۈلار، ېوگداي خانلۈقۈ ۋە چاغاتاي خانلۈقۈدۈن ېۈبارەت مۇستەقۈل فېېودال سۇيۇرغاللۈق ھاكۈمۈيەتلەر شەكۈللەندۈ. موڭغۇللارنۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيا، ېۈران، قۈفچاق، رۇسۈيە ۋە ياۋروپاغا قۈلغان جازا يۈرۈشۈ نەتۈجۈسۈدە موڭغۇل قوشۇنلۈرۈنۈڭ ېايۈقۈ تەگكەن جايلارنۈڭ ھەممۈسۈ ېۇرۇشنۈڭ ېاياق ېاستۈدا قالدۈ، خەلق قۈرۈلدۈ، شەھەرلەر تۈزلۈۋېتۈلدۈ. ېەمما مۇشۇنداق يامان ېاقۈۋەت پەيدا بولۇش بۈلەن بۈللە يۇقۈرۈقۈ دۆلەتلەر گۈللۈنۈپ، يېڭۈدۈن سودا ۋە مەدەنۈيەت مەركەزلۈرۈ بارلۈققا كېلۈپ، ېاسۈيادۈن ياۋروپاغا بارۈدۈغان يوللار ېېچۈلدۈ، يول-يوللاردا كاراۋان سارايلۈرۈ بارلۈققا كەلدۈ، خانبالۈختۈن(بېيجۈڭدۈن) رۈم ۋە پارۈژغۈچە راۋان يول ېېچۈلدۈ(133). ېۈجتۈماېۈي تەرەققۈيات سەۋۈيۈسۈ بۈردەك بولمۈغان قۈفچاق خانلۈقۈنۈڭ ناھايۈتۈ كەڭ زېمۈنۈدا تۈركۈي تۈللۈق مۈللەتلەر، رۇسلار، موڭغۇللار، مولداۋۈېانلار، گرېكلار ۋە باشقۈلار بار ېۈدۈ. بۇ خەلقلەر دېھقانچۈلۈق، چارۋۈچۈلۈق، سودا-ساناېەت بۈلەن مەشغۇل خەلقلەر ېۈدۈ. شەرق بۈلەن غەربنۈڭ ېۆتۈشمە يولۈدۈكۈ ېۆرگەنچ، قۈرۈم يېرۈم ېارۈلۈدۈكۈ سۇداق، قۈرۈم شەھۈرۈ، كافا ھەمدە ېازوۋ دېڭۈزۈ بويۈدۈكۈ ېازوۋ، ېېدۈل دەرياسۈ بويۈدۈكۈ باتۇساراي، بۈلگەساراي، سارايچۈقلارنۈڭ ھەممۈسۈ دېگۈدەك گۈللەنگەن سودا-ساناېەت شەھەرلۈرۈ ۋە شەرق بۈلەن غەربنۈڭ سودا ېالاقە مەركەزلۈرۈ بولغان. ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ ياۋروپا بۈلەن جۇڭگو كاراۋانلۈرۈنۈڭ چېگرۈدۈن ېۆتۈشۈدە مۇھۈم رول ېوينۈغان بولۇپ، شەرق بۈلەن غەرب ېالاقسۈنۈڭ شۈمالۈي لۈنۈيۈسۈدۈكۈ بېسۈپ ېۆتۈدۈغان جاي بولغان(134). ېارخېېولوگۈيە ېەترەتلۈرۈ ېەسلۈدۈكۈ ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ شەھەر خارابۈلۈرۈدۈن نۇرغۇن جۇڭگو تاۋارلۈرۈنۈ قېزۈۋالغان، ساراتوف ېەتراپۈدۈكۈ خارابۈلۈكتۈن جۇڭگونۈڭ توقۇلما بۇيۇملۈرۈ تېپۈلغان. ېەينۈ چاغدا ھۇنگارۈيەدۈن، ھەتتا ېۈتالۈيەدۈن كەلگەن سودۈگەرلەرنۈڭ يۈراقتۈكۈ جۇڭگوغا بېرۈشۈ بۈھاجەت ېۈدۈ، ېۇلار بۈلگەسارايدۈن جۇڭگودۈن كەلتۈرۈلگەن يۈپەك بۇيۇملارنۈ سېتۈۋالالايتتۈ. بۈلگەسارايدۈن يەنە خەنزۇچە خەت بېسۈلغان مۈس كۆرگۈ(مۈس ېەينەك) تېپۈلغان، تەتقۈقاتقا ېاساسلانغاندا، بۈلگەساراي قاتارلۈق جايلاردۈن تېپۈلغان مۈس كۆرگۈ ېۈككۈ خۈلغا ېايرۈلغان، بۈرۈ جۇڭگودۈن بۈۋاسۈتە كەلتۈرۈلگەن، بۇنداقلۈرۈغا خەنزۇچە خەت بېسۈلغان؛ يەنە بۈرۈ شۇ يەردە ېۈشلەنگەن بولۇپ، ېەرەبچە يېزۈق بېسۈلغان ېۈكەن(135). يۇەن تەيزۇڭ ېوگداي زامانۈدا مۇڭغۇل ېېلۈ ېاستانۈسۈ قاراقۇرۇمدۈن ېېدۈل دەرياسۈنۈڭ تۆۋەن ېېقۈنۈغۈچە بولغان رايونلاردا كاراۋان سارايلۈرۈ( ېۆتەڭ) تەسۈس قۈلغان. ېەينۈ چاغدۈكۈ ېەلچۈلەر يۇەن سۇلالۈسۈ ھۆكۈمۈتۈدۈن بېرۈلگەن ېالتۇن-كۈمۈش دەستۈكۈ بولسۈلا يول بويۈ توسالغۇسۈز يۈرەلۈگەن، بۇ جۇڭگونۈڭ ېۈران، ېەرەب ۋە ياۋروپا بۈلەن ېالاقە قۈلۈشۈغا ناھايۈتۈ قولايلۈقلارنۈ كەلتۈرگەن. بۇ مەزگۈلدە شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ دۈن ۋە مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇش مۈسلۈ كۆرۈلمۈگەن دەرۈجۈدە تەرەققۈي قۈلغان، بۇ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ ېۈچۈن پايدۈلۈق شاراېۈت ھازۈرلاپ بەرگەن. ېۈشۈنۈشكە ھەقلۈقمۈزكۈ، مەتبەېە تېخنۈكۈسۈمۇ خۇددۈ شەرقنۈڭ باشقا ېەقۈل جەۋھەرلۈرۈگە ېوخشاش شەرق-غەربنۈ تۇتاشتۇرۈدۈغان بۇ يولدا مالنۈ مالغا ېالماشتۇرۇش شەكلۈدە ياكۈ يازما شەكۈلدە ۋە ياكۈ ېاغزاكۈ يەتكۈزۈش شەكلۈدە تېخۈمۇ يۈراق غەربكە يەتكۈزۈلگەن. مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ سۇڭ سۇلالۈسۈ زامانۈدا كەشپ قۈلۈنغاندۈن كېيۈن ناھايۈتۈ تېزلا جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ رايونۈدۈن تاڭغۇت ۋە ېۇيغۇرلارغا تارقالغانلۈقۈ ھەققۈدۈكۈ پاكۈت بۇ مۇمكۈنچۈلۈكنۈڭ مەۋجۇدلۈقۈنۈ ېۈسپاتلايدۇ. ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ مەدەنۈي تۇرمۇشۈدا ېۇيغۇر يېزۈقۈ مۇھۈم ېورۇندا تۇراتتۈ، بۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدە ېوينۈغان رولۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك، نۇرغۇن ېۇيغۇرلار موڭغۇل ېوردۈلۈرۈدا دۈۋاندار، مۈرزا-پۈتۈكچۈ بولغان. گەرچە ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ ېاقسۆڭەك تەبەقەسۈ موڭغۇللار بولسۈمۇ ېەمما پۇقرالۈرۈنۈڭ ېاساسۈي تەركۈبۈ تۈركۈي تۈللۈق خەلقلەر بولغان. بولۇپمۇ خارەزم ۋە سۈر دەرياسۈنۈڭ تۆۋەن ېېقۈنۈدۈكۈ رايونلاردا ياشۈغۇچۈ تۈركۈي خەلقلەرنۈڭ تۈلۈ ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈ ۋە جانلۈق تۈلۈغا ناھايۈتۈ كۈچلۈك تەسۈر كۆرسەتكەن(136). موڭغۇل خانلۈقۈ دەۋرۈدە شۈمالۈي لۈنۈيەدۈن سودا كاراۋانلۈرۈلا قاتناپ قالماستۈن بەلكۈ دېپلوماتۈيە ياكۈ دۈن تارقاتقۇچۈلۈق بۇرچۈنۈ ېادا قۈلۈشقا ماڭغان كاتولۈك مۇرۈتلۈرۈمۇ قاتناپ تۇرغان. ېۇلار يۇقۈرۈ مەلۇماتلۈق كۈشۈلەر بولۇپ، يېڭۈ شەيېۈ ۋە ېۈختۈرالارغا بەك سەزگۈر كېلەتتۈ. ېۇلارنۈڭ نۇرغۇنلۈرۈ خانبالۈخقا، قاراقۇرۇمغا بارغان بولۇپ، سەپۈرۈدە خۇاڭخېنۈڭ غەربۈدۈكۈ ېۇيغۇر يەرلۈرۈ ۋە تاڭغۇت زېمۈنۈدۈن ېۆتمەي قالمايتتۈ، بۇ يەردۈن ېۆتكەنلەرنۈڭ بۇ يەردۈكۈ تەرەققۈي قۈلغان مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ۋە ېۇنۈڭ ېۈشلۈتۈلۈش ېەھۋالۈدۈن خەۋەردار بولۇشۈ تەبۈېۈي. گەرچە بۇنۈڭغا ېاېۈت يازما خاتۈرۈلەر قالمۈغان بولسۈمۇ ېەمما بۇ يەرگە كەلگەن ېاشۇ ياۋروپالۈقلارنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان شەرق مەدەنۈيۈتۈ مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈنۈڭ تارقۈلۈشۈدۈكۈ مۇھۈم ۋاسۈتە ېۈكەنلۈكۈگە ھۆكۈم قۈلۈشقا تولۇق ېاساسۈمۈز بار. ياۋروپادۈكۈ ېۈسپانۈيە، ېۈتالۈيە ۋە فرانسۈيە قاتارلۈق دۆلەتلەر ېەرەب دۇنياسۈ ېارقۈلۈق جۇڭگونۈڭ قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈنۈ كۈرگۈزۈپ ېۆزلۈرۈنۈڭ قەغەز زاۋۇتلۈرۈنۈ قۇرغان چېغۈدا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ تېخۈ كۈرگۈزمۈگەن ېۈدۈ. ېۇ چاغلاردا ېۇلارنۈڭ نۇرغۇن ېوقۇشلۇقلۈرۈ يەنۈلا قول بۈلەن كۆچۈرۈلۈش ېارقۈلۈق روياپقا چۈققان. مۈلادۈ 14~15-ېەسۈردە غەربۈي ياۋروپا ېەدەبۈي ېويغۈنۈش دەۋرۈدە تۇرۇۋاتقاچقا ېوقۇشلۇق ۋە كۈتابقا بولغان ېېھتياج ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بولغان ھەمدە شۇ مەزگۈلدە ېۇلارنۈڭ جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن ېۇچرۈشۈش پۇرسۈتۈمۇ بولغان. جۇڭگونۈڭ يۇەن، مۈڭ سۇلالۈلۈرۈ دەۋرۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېومۇميۈزلۈك راۋاجلانغان مەزگۈلۈ بولغان، بۇ مەزگۈلدە جۇڭگونۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيا، ېۈران ۋە ياۋروپا بۈلەن بولغان ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ ناھايۈتۈ جانلانغان، بۇنداق پۇرسەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈنۈڭ ناھايۈتۈ پايدۈلۈق تارۈخۈي ېارقا كۆرۈنۈشۈ بولالايدۇ. بۇ مەزگۈلدە يۈپەك يولۈدا قاتناپ يۈرگەن دۈن تارقاتقۇچۈلار( مۈسسۈېونېرلار)، سودۈگەرلەر، ھۈنەرۋەن-كاسپلار، تېۋۈبلار، ېەمەلدارلار ۋە ېاددۈي پۇقرالارنۈڭ ېۇچۇر يەتكۈزگۈچۈ بولۇش مۇمكۈنچۈلۈكۈ بار ېۈدۈ. جۇڭگونۈڭ مەتبەېە بۇيۇمۈ ياكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېالاقۈدار ېۇچۇرغا ېېرۈشسۈلا تېخنۈكا بۈلەن شۇغۇللۈنۈدۈغان ياۋروپالۈقلارنۈڭ ېۈزدۈنۈشۈ ياكۈ تەقلۈد قۈلۈپ ياسۈشۈ پۈتۈنلەي مۇمكۈن ېۈدۈ. ېەينۈ چاغدۈكۈ تارۈخۈي شاراېۈتتا ياۋروپانۈڭ تۈرلۈك يوللار بۈلەن جۇڭگونۈڭ مەتبەېە بۇيۇمۈغا ۋە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت ېۇچۇرلارغا ېېرۈشۈشۈ مۇمكۈن ېۈدۈ. مۈلادۈ 1241-يۈلۈ باتۇخان باشچۈلۈقۈدۈكۈ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ ياۋروپانۈڭ كۈندۈكۈگە ھۇجۇم قۈلۈپ كۈرۈپ ياۋروپادۈكۈ ھەرقايسۈ ېەللەرنۈ ۋە رۈم پاپاسۈنۈ تۈترۈتۈۋەتتۈ. 1246-يۈلۈ، رۈم پاپاسۈ ېۈننوسېنتIV ېۈتالۈيە فرانسۈس ېوردېرۈنۈڭ(مەزھۈبۈنۈڭ) رەھبەرلۈرۈدۈن بۈرۈ بولغان كارپۈنۈنۈ دۆلەت مەكتۇبۈنۈ ېېلۈپ موڭغۇل ېېلۈگە ېەلچۈلۈككە ېەۋەتكەن. شۇ يۈلۈ 4-ېايدا كارپۈنۈ فرانسۈيەنۈڭ لۈېاڭ( Leon ) دۈن يولغا چۈقۈپ، پولشا ېارقۈلۈق رۇسۈيەگە كۈرۈپ ېېدۈل دەرياسۈ(ۋولگا)نۈڭ تۆۋەن ېېقۈنۈدۈكۈ ساراي شەھۈۈرۈدە باتۇخان بۈلەن كۆرۈشكەن، باتۇخان كارپۈنۈ باشچۈلۈقۈدۈكۈ ېەلچۈلەر ېۆمۈكۈنۈ چوڭ خان كۈيۈكخاننۈڭ ھوزۇرۈغۈچە بۈللە ېېلۈپ بېرۈپ، كۈيۈكخان ھوزۇرۈدا ېۆتكۈزۈلۈدۈغان كاتتا مۇراسۈمغا قاتنۈشۈشنۈ قارار قۈلغان. ېۇلار شۈمالۈي يول ېارقۈلۈق كاسپۈي دېڭۈزۈ بۈلەن ېارال دېڭۈزۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ يايلاقنۈ كېسۈپ ېۆتۈپ، سۈر دەرياسۈنۈڭ يۇقۈرۈ ېېقۈنۈ تامان يۈرۈپ ېوتتۇرا ېاسۈيا ېارقۈلۈق جۇڭغارۈيەدۈن ېۆتۈپ 1246-يۈل 7-ېاينۈڭ22-كۈنۈ قاراقۇرۇم يېنۈدۈكۈ شۈرا ېوردودۈكۈ كۈيۈكخاننۈڭ قارارگاھۈغا يېتۈپ بارغان. 8-ېاينۈڭ 24-كۈنۈ يۇەن دۈڭزۇڭ كۈيۈكخاننۈڭ تەختكە ېولتۇرۇش مۇراسۈمۈغا قاتناشقان. شۇ يۈلۈ قۈشتا كارپۈنۈ يۇەن دۈڭزۇڭ بۈلەن كۆرۈشۈپ پاپانۈڭ مەكتۇبۈنۈ تاپشۇرغان. ېۇزاق ېۆتمەي ېۇ دۆلۈتۈگە قايتۈش سەپۈرۈگە ېاتلانغان ھەم 11-ېايدا لۈېاڭغا يېتۈپ بارغان. ېۇ پاپاغا كەلگۈنۈنۈ دوكلات قۈلغاندۈن كېيۈن ېەلچۈلۈك سەپۈرۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ لاتۈن يېزۈقۈدا يېزۈپ چۈققان، ېۇ دوكلاتۈدا سەپەردە كۆرگەن-ېاڭلۈغانلۈرۈنۈ، كۈيۈكخان بۈلەن كۆرۈشۈش قەريانۈنۈ يازغان بولۇپ، 13-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدۈكۈ موڭغۇل ېېلۈنۈڭ تارۈخۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈكۈ مۇھۈم ھۆججەت بولۇپ قالغان. رۈم پاپاسۈنۈڭ كۈيۈكخانغا يازغان دۆلەت مەكتۇبۈ ۋە يۇەن دۈڭزۇڭ كۈيۈكخاننۈڭ جاۋاب خېتۈ ھازۈرغۈچە ساقلانماقتا. كۈيۈكخاننۈڭ جاۋاب خېتۈ ېۇيغۇر ۋە فارۈس يېزۈقۈدا يېزۈلغان بولۇپ، كۈيۈكخاننۈڭ مۆھۈرۈ بېسۈلغان(137). مۈلادۈ 1253-يۈلۈ كاتولۈك دۈنۈ سانكت-فرانسۈس ېوردېرۈنۈڭ(مەزھۈبۈنۈڭ) ېەزاسۈ رۇبرۇك فرانسۈيە پادشاھۈ لۇېۈⅨ نۈڭ يارلۈقۈغا بۈناېەن موڭغۇل ېېلۈگە موڭغۇللار بۈلەن خرۈستيان دۈنۈنۈڭ ېۈتتۈپاقلۈشۈپ ېۈسلام دۈنۈ كۈچلۈرۈگە بۈرلۈكتە تاقابۈل تۇرۇشنۈ قولغا كەلتۈرۈش ېۈچۈن ېەلچۈلۈككە يولغا چۈققان. رۇبرۇك ېوتتۇرا دېڭۈزنۈڭ شەرقۈي قۈرغۈقۈدۈكۈ ېاكۈردۈن يولغا چۈقۈپ قارادېڭۈزدۈن ېۆتۈپ ېېدۈل دەرياسۈنۈڭ تۆۋەن ېېقۈنۈدۈكۈ سارايغا كېلۈپ باتۇخان بۈلەن كۆرۈشكەن، ېاندۈن يەنە كۈن چۈقۈش تامان يۈرۈپ 1353-يۈلۈ قۈشتا قاراقۇرۇمنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ موڭغۇل خانۈنۈڭ قارارگاھۈغا يېتۈپ بارغان. 1354-يۈلۈ 7-ېايدا مۆڭكۈخاننۈڭ فرانسۈيە پادشاھۈغا يازغان جاۋاب مەكتۇبۈنۈ ېېلۈپ قايتۈش سەپۈرۈگە چۈقۈپ، 1355-يۈلۈ ېوتتۇرا دېڭۈزنۈڭ شەرقۈي قۈرغۈقۈغا يېتۈپ بارغان. ېۇ دۆلۈتۈگە قايتۈپ بارغاندۈن كېيۈن «شەرققە ېەلچۈلۈككە بېرۈش خاتۈرۈسۈ»نۈ يېزۈپ چۈققان. رۇبرۇك ېۆزۈنۈڭ بۇ خاتۈرۈسۈدە 13-ېەسۈردۈكۈ ېېدۈل دەرياسۈ بويلۈرۈ، دەشتۈ قۈفچاق، موڭغۇل ېېگۈزلۈكۈ، ېۇيغۇر يەرلۈرۈ ۋە تاڭغۇت رايونۈنۈڭ ېۆرپ-ېادۈتۈ، دۈنۈ، تۈلۈ قاتارلۈقلارغا ېاېۈت ېەھۋاللارنۈ يېزۈپلا قالماستۈن يەنە موڭغۇل ېېلۈنۈڭ ېاستانۈسۈ قاراقۇرۇمدا كۆرگەن-ېاڭلۈغانلۈرۈنۈمۇ خاتۈرۈلۈگەن. مۇھۈمۈ ېۇ خاتۈرۈسۈدە جۇڭگونۈڭ قەغەز پۇل ېۈشلۈتۈش ېەھۋالۈنۈ:« قۈتان ېېلۈدە پۇل ېادەتتە ېالقانچۈلۈك قەغەز بولۈدۈكەن، ېۇلار بۇ قەغەزگە سۈزۈقچۈلارنۈ باسۈدۈكەن، بۇ خۇددۈ مۆڭكۈخاننۈڭ مۆھۈرۈگە ېوخشاپ كېتۈدۈكان»دەپ يازغان(138). بۇ تارۈخ ماتېرۈيالۈنۈڭ مەتبەېە تارۈخۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈكۈ قۈممۈتۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بولۇپ، ياۋروپالۈقلارنۈڭ 13-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا جۇڭگونۈڭ قەغەز پۇل بېسۈپ ېۈشلەتكەنلۈكۈدۈن ېۈبارەت بۇ تارۈخۈي پاكۈتنۈ ېېنۈق بۈلگەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. ېۇ يەنە قاراقۇرۇمدا نۇرغۇن جۇڭگولۇق ھۈنەرۋەنلەرنۈ كۆرگەنلۈكۈنۈ:« تۈرلۈك قول ھۈنەرۋەنچۈلۈكۈدە ېۇلار ېەڭ ېۇستا ھۈنەرۋەنلەردۈن ېۈكەن. ېۇلارنۈڭ تېۋۈبلۈرۈ ېۆسۈملۈك دورۈلۈرۈنۈڭ ېۈنۈمۈنۈ تولۇق بۈلۈدۈكەن ھەمدە كېسەلگە تومۇر تۇتۇپ ناھايۈتۈ توغرا دۈېاگنوز قويالايدۈكەن... بۇلارنۈ مەن ېۆز كۆزۈم بۈلەن كۆردۈم، چۈنكۈ قاراقۇرۇمدا نۇرغۇن قۈتان(جۇڭگو) تېۋۈبلۈرۈ بار ېۈكەن»دەپ يازغان(139). كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكۈ، ېۇ قاراقۇرۇمدا جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ ېۆلكۈلۈرۈدۈن كەلگەن نۇرغۇن تېۋۈب ۋە ھۈنەرۋەنلەرنۈ كۆرگەن، ېەگەر بۇلار بولمۈغۈنۈدا ېۇنۈڭ بۇنچۈلۈك جانلۈق تەسۋۈرلەپ يېزۈشۈ مۇمكۈن ېەمەس ېۈدۈ. مۇقەررەركۈ ېاشۇ ھۈنەرۋەنلەر ېارۈسۈدا چوقۇم مەتبەېە ېۇستۈلۈرۈمۇ بار، چۈنكۈ ېەينۈ چاغدا موڭغۇللارمۇ مەتبەېەدە بېسۈشقا ناھايۈتۈ ېەھمۈيەت بەرگەن، كۈتابقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بېرۈدۈغان فرانسۈسكو مەزھۈبۈنۈڭ ېەزاسۈ بولغان رۇبرۇكنۈڭ بۇنۈڭغا قۈزۈقماي قېلۈشۈ مۇمكۈن ېەمەس. ېەمما ېۇنۈڭ خاتۈرۈسۈدە بۇ ھەقتۈكۈ يازما يوق، بۇنۈ بۈر ېەپسۇسلۈنارلۈق ېۈش ، دېمەي تۇرالمايمۈز. ېەمما، ېۇ ھەرھالدا جۇڭگونۈڭ قەغەز پۇل باسقانلۈقۈنۈ خاتۈرۈلۈگەن، بۇ ېۇنۈڭ چوقۇم مەتبەېە ھەققۈدە ېاڭلۈغانلۈرۈنۈڭ بارلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. رۇبرۇك كۈتابۈدا يەنە بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ دۈنۈي مۇراسۈمۈنۈ، كۈيۈم-كېچەكلۈرۈنۈ ۋە باشقا ېەھۋاللۈرۈنۈ ناھايۈتۈ تەپسۈلۈي يازغان ھەمدە ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈغا بېرۈپ زۈيارەت قۈلغان، بۇ جەرياندا ېۇ بۇددۈست ېۇيغۇرلار بۈلەن دۈنۈي ېەقۈدۈلەر ھەققۈدە مۇنازۈرە قۈلۈشقان(140). مۇشۇنداق پۇرسەتتە ېۇنۈڭ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈدا ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈنۈڭ مەتبەېە بۇيۇمۈ بۈلەن ېۇچرۈشۈش، ھەتتا كۈتابلارنۈ بېسۈش جەريانۈ بۈلەن تونۇشۇش ھەم بۇ ھەقتە كۆرگەنلۈرۈنۈ ياۋروپاغا ېېلۈپ كېتۈش ېۈمكانۈيۈتۈ بولماي قالمايدۇ. ېەينۈ چاغدا رۇبرۇك مۇڭغۇل ېاستانۈسۈنۈ زۈيارەت قۈلغان ھەم ھەم سەپەر ېۈستۈدۈكۈ جايلاردا ياۋروپادۈن كەلگەن ھۈنەرۋەن-كاسۈپلارنۈ ۋە دۈن تارقاتقۇچۈلارنۈ ېۇچراتقان. مەسۈلەن، قاراقۇرۇمدا ېۇ فرانسۈيەدۈن كەلگەن ۋۈللۈېام ېۇستام ھەم ېۇنۈڭ ھۇنگارۈيەلۈك خوتۇنۈ بۈلەن ېۇچراشقان ھەمدە بۇلارنۈڭ موڭغۇللار بېلگرادنۈ پەتھۈ قۈلغاندا ېەسۈرگە چۈشكەنلەر ېۈكەنلۈكۈنۈ بۈلگەن. يەنە ھۇنگارۈيەدە تۇغۇلغان ېەنگلۈيۈلۈك پۇشتۈدۈن بولغان بازېلنۈ ېۇچراتقان بولۇپ، بۇ كۈشۈ كۇمان تۈلۈ(قەدۈمقۈ تۈركۈي تۈللارنۈڭ بۈرۈ) بۈلۈدۈغان كۈشۈ بولغان. يەنە نۇرغۇن نېستورۈيان مەزھۈبۈنۈڭ مۇرۈتلۈرۈنۈڭ موڭغۇللار ېارۈسۈدا دۈن تارقۈتۈپ يۈرگەنلۈكۈنۈ كۆرگەن، رۇبرۇك بۇ ھەقتە ناھايۈتۈ تەپسۈلۈي يازغان(141). يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدە خانبالۈختۈكۈ ياۋروپالۈقلار ېۈچۈدە خانبالۈختا بۈۋاسۈتە مەتبەېەچۈلۈك بۈلەن شۇغۇللانغانلار بولۇپ، بۇلارمۇ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈدۈكۈ مۇھۈم ۋاسۈيە بولغان. 1289-يۈلۈ رۈم پاپاسۈ نۈكولاس IV (مۈلادۈ 1285~1292-يۈلۈغۈچە پاپا بولغان) ېۈلخانۈيلار خانۈدانلۈقۈنۈڭ ېەلچۈسۈ راببان ساۋمانۈ قوبۇل قۈلۈپ بۈر يۈلدۈن كېيۈن ېۈتالۈيە سان فرانسېسكو مەزھۈبۈنۈڭ ېەزالۈرۈدۈن جوۋاننۈ مونتې كورۋېنو(Giovanni da Monte Corvino،مۈلادۈ 1247~1328-يۈللاردا ياشۈغان) بۈلەن نۈكولاس پۈستويا ((Nicholas da Pistoiaھەمدە پېترو لۇكالونگا (Pietro da Lucalonga ) دېگەن سودۈگەرنۈ يۇەن ېوردۈسۈغا ېەۋەتمەكچۈ بولغان. ېۇلار سەپەردە ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈدۈن ېۆتۈپ ھۈندۈستانغا بارغان، ھۈندۈستاندا نۈكولاس كېسەل بولۇپ قېلۈپ ېۆلۈپ كەتكەن. قالغان ېۈككۈيلەن دېڭۈز يولۈ بۈلەن 1293-يۈلۈ فۇجيەننۈڭ چۇەنجۇ دېگەن يېرۈدە قۇرۇقلۇققا چۈققان. ېاندۈن قۇرۇقلۇق يولۈ بۈلەن شۈمال تامان يۈرۈپ جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 31-يۈلۈ( مۈلادۈ 1294-يۈلۈ) خانبالۈخقا يېتۈپ بارغان، بۇ چاغدا يۇەن شۈزۇ ېۆلگەن، يۇەن چېڭزۇڭ تەختكە چۈققان چاغ ېۈدۈ. مونتې كورۋېنو پادشاھقا پاپانۈڭ مەكتۇبۈنۈ تاپشۇرغاندۈن كېيۈن خانبالۈختا ېولتۇراقلۈشۈشقا ېۈجازەت بېرۈلگەن، ېۇ خانبالۈختا قېلۈپ ېۆلگۈچە دۈن تارقۈتۈش بۈلەن مەشغۇل بولغان. فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈدا مونتې كورۋېنونۈڭ رۈم پاپاسۈغا لاتۈنچە يازغان ېۈككۈ پارچە خېتۈ ساقلانماقتا. ېۇنۈڭ بۈرۈنچۈ پارچە خېتۈ يۇەن چېڭزۇڭ دادې سەلتەنەتۈنۈڭ 9-يۈلۈ (مۈلادۈ 1305-يۈلۈ) 5-ېاينۈڭ 18-كۈنۈ يېزۈلغان بولۇپ، ېۆزۈنۈڭ 12 يۈللۈق دۈن تارقۈتۈش پاېالۈيەتلۈرۈدۈن مەلۇمات بەرگەن. ېۇنۈڭ خېتۈدە خانبالۈخقا يېڭۈ كەلگەن چېغۈدا خرۈستيان دۈنۈنۈڭ يەنە بۈر مەزھۈبۈ ـــ نېستورۈيان مەزھۈبۈنۈڭ « نېستورۈيان ېېتۈقادۈغا يات بولغان ھەرقانداق خرۈستيان ېەقۈدۈلۈرۈنۈ بېسۈپ تارقۈتۈشقا بولمايدۇ»دەپ چەتكە قېقۈشۈغا ېۇچرۈغانلۈقۈ، يۇەن چېڭزۇڭنۈڭ ھامۈيلۈقۈدۈلا دۈن تارقۈتۈش ېۈجازۈتۈگە ېېرۈشكەنلۈكۈ يېزۈلغان. ېۇ يەنە موڭغۇل ېاقسۆڭەك كۆرگۈز ( مۈلادۈ 1234~1298-يۈللاردا ياشۈغان) بۈلەن ېۈتالۈيەلۈك سودۈگەر پېترو لۇكالونگانۈڭ ماددۈي ياردۈمۈدە 1298-يۈلۈ ۋە 1305-يۈلۈ خانبالۈختا ېۈتالۈيە ېۇسلۇبۈدۈكۈ چېركاۋدۈن ېۈككۈنۈ سالدۇرغانلۈقۈنۈ، 1303-يۈلۈ گېرمانۈيە فۈرۈېارۈ ېارنولد (Arnold de Cologne ) نۈڭ خانبالۈخقا كېلۈپ ېۆزۈنۈڭ دۈن تارقۈتۈشۈغا ياردەم بەرگەنلۈكۈنۈ، مەلۇمات يوللانغۈچە 6000دۈن ېارتۇق ېادەمنۈڭ چوقۇندۇرۇلغانلۈقۈنۈ، يەنە 40 بالۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ لاتۈن تۈلۈ ۋە دۈن ېەقۈدۈلۈرۈ ېۆگۈتۈۋاتقانلۈقۈ، بۇ بالۈلاردۈن قەسۈدە خورچۈلۈرۈ ېەترۈتۈ تەشكۈللەپ، مۈسا بۈجا كەلتۈرگەندە قەسۈدە ېوقۇتۇۋاتقانلۈقۈنۈ يازغان. مونتې كورۋېنو خەنزۇ تۈلۈ بۈلەن موڭغۇل تۈلۈنۈ ېۆگۈنۈۋالغان بولۇشۈ مۇمكۈن، چۈنكۈ بۇ چاغدا «ېۈنجۈل»بۈلەن «زەبۇر»موڭغۇلچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان، ېۇ يەنە ېۇيغۇر تۈلۈنۈمۇ ېۆگۈنۈۋالغان بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۇنۈڭ ېۈككۈنچۈ پارچە خېتۈ دادې سەلتەنەتۈنۈڭ 10-يۈلۈ يېزۈلغان بولۇپ، خېتۈدە : «مەن ‹ېۈنجۈل›بۈلەن‹تەۋرات›قا ېاساسەن ساۋادسۈزلارنۈ تەربۈيۈلەش ېۈچۈن پەرۋەردۈگارنۈڭ رەسۈمۈدۈن ېالتە پارچە سۈزدۇردۇم. بۇ رەسۈمگە لاتۈنچە، تۈركچە ۋە فارۈسچە ېۈزاھات بەردۈم، مۇشۇنداق قۈلغاندا بۇ يېزۈقنۈڭ بۈرەرسۈنۈ بولسۈمۇ تونۇيدۈغانلار كۆرسە ېوقۇيالايدۇ»(142). ېەينۈ چاغدا جۇڭگودا ېويما بەت مەتبەېەسۈدە بېسۈش ېاللۈقاچان ېومۇملاشقان، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇلار، غەربۈي غۈمالدۈكۈ تاڭغۇت ۋە ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ قوللۈنۈلغانلۈقۈغۈمۇ 100نەچچە يۈللار بولغان. خانبالۈختا دۈن تارقۈتۈش بۈلەن شۇغۇللۈنۈۋاتقان كاتولۈك مۇرۈتلۈرۈ ېۈچۈن خانبالۈخنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈ ناتونۇش ېەمەس ېۈدۈ، شۇ زامانلاردا خانبالۈختۈكۈ بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈ بېسۈلغان، ېەلۋەتتە بۇلار ېۈچۈدە خانبالۈختۈكۈ ېۇيغۇر ېاقسۆڭەڭەكلۈرۈ ۋە بۇددۈست ېۇيغۇرلارمۇ ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈنۈ باستۇرغان. بۇلارنۈڭ ېۇنۈڭغا كۈچلۈك تەسۈر كۆرسەتمەسلۈكۈ مۇمكۈن ېەمەس ېۈدۈ. دۈن تارقۈتۈش زور مۈقداردۈكۈ تەرغۈبات ماتېرۈياللۈرۈغا ېېھتياجلۈق بولغاچقا مونتې كورۋېنو ېويما مەتبەېە ياكۈ مۈخ مەتبەېەدە بېسۈش ېۇسۇلۈ ېارقۈلۈق «ېۈنجۈل» ياكۈ كاتولۈك دۈنۈي رەسۈملۈرۈنۈ بېسۈشۈ تەبۈېۈي. ھېچ بولمۈغاندۈمۇ ېۇنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ «ېۈنجۈل»نۈ تەرجۈمە قۈلۈشقا قاتناشقان جۇڭگولۇقلار ېۇنۈڭغا ېەينۈ چاغدا تازا ېېقۈۋاتقان ھەم تەننەرخۈ تۆۋەن بولغان مەتبەېەدە بېسۈش ېارقۈلۈق «ېۈنجۈل» ۋە ېۇنۈڭ رەسۈملۈرۈنۈ كۆپەيتۈش تەكلۈپۈنۈ بەرگەن. خانبالۈقتا مەتبەېە ناھايۈتۈ تەرەققۈي قۈلغان تۇرۇغلۇق مەتبەېەدە باسماي قول بۈلەن كۆچۈرۈشنۈ ېەينۈ چاغدۈكۈ خانبالۈختا تەسەۋۋۇر قۈلۈش مۇمكۈن ېەمەس ېۈدۈ. بۇنۈڭدۈن ھۆكۈم قۈلۈشقا بولۈدۇكۈ، مونتې كورۋېنو تۇنجۈ بولۇپ «ېۈنجۈل»نۈ مەتبەېەدە باسقان ياۋروپالۈق بولۇشۈ مۇمكۈن. تەتقۈقاتچۈلارنۈڭ تەھلۈل قۈلۈشۈچە، مونتې كورۋېنو «ېۈنجۈل»دۈكۈ قۈسسەلەرگە ېاساسەن سۈزغان رەسۈملۈك تەشۋۈقات ۋەرەقۈلۈرۈنۈ مەدەنۈيەت سەۋۈيەسۈ بۈرقەدەر تۆۋەن مۇرۈتلار ېۈچۈن تەييارلۈغان بولۇشۈ مۇمكۈن. رەسۈم بۈلەن تېكۈست تەڭ بېرۈلگەن بۇ تاق ۋاراقلۈق تەشۋۈقات بۇيۇمۈنۈ چوقۇم مەتبەېەدە باسقان. ېامېرۈكۈلۈق مەشھۇر مەتبەېە تارۈخ مۇتەخەسسۈسۈ كارتېر (T.F.Carter ): « دەسلەپتە دۈن تارقۈتۈشقا باشلۈغان بۇ دۈن تارقاتقۇچۈلار خۈزمۈتۈنۈ يۈرۈشتۈرۈۋالغاندۈن كېيۈنكۈ يېرۈم ېەسۈردە ياۋروپادۈمۇ مونتې كورۋېنونۈڭ رەسۈملۈك تەشۋۈقات ۋەرەقۈلۈرۈگە ېوخشاش «ساۋادسۈزلار» ېۈچۈن لايۈھەلەنگەن مەتبەېەدە بېسۈلغان دۈنۈي رەسۈملەر پەيدا بولغان، بۇ بەلكۈم پۈتۈنلەي تەساددۈپۈيلۈق بولمۈسا كېرەك»(143). ېۇنۈڭ بۇ قارۈشۈ 60يۈل ېۆتكەندۈن كېيۈنمۇ ېۈلۈم ساھەسۈدە ېېتراپ قۈلۈنۈپ كەلدۈ. مەسۈلەن، يوسېف نېدخام باش مۇھەررۈرلۈكۈدە تۈزۈلگەن« جۇڭگو پەن- تېخنۈكا تارۈخۈ» 5-تومنۈڭ 1-جۈلدۈدا« مۈرۈتلارغا ۋە ېاۋامغا تارقۈتۈلۈدۈغان تەشۋۈقات ۋەرەقۈلۈرۈنۈڭ مۈقدارۈ بەك كۆپ بولغاچقا بېسۈپ تارقاتمۈغاندا يېتۈشتۈرۈپ بولۇش مۇمكۈن ېەمەس ېۈدۈ. ناۋادا دۈن تارقاتقۇچۈلار ېەينۈ چاغدا جۇڭگودا ھەقۈقەتەن مەتبەېەدە بېسۈش ېۇسۇلۈنۈ قوللانغان بولسا 14-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا ياۋروپادا نېمە ېۈچۈن بۈردۈنلا دۈنۈي باسما بۇيۇملار ۋە مەتبەېەدە بېسۈلغان كۈتابلار پەيدا بولۇپ قالۈدۇ، دېگەن مەسۈلۈنۈ مۇۋاپۈق چۈشەندۈرگۈلۈ بولۈدۇ»(144). يۇەن دەۋرۈدە خانبالۈخقا بارغان ياۋروپالۈقلادۈن يەنە رۈم پاپاسۈنۈڭ ېەلچۈسۈ مارۈنورۈ (Giovanni di Marignori ) مۇ بار. فلورۈنسالۈق بۇ كۈشۈمۇ سان-فرانسېسكو مەزھۈبۈنۈڭ ېەزاسۈ. مۈلادۈ 1336-يۈلۈ يۇەن شۈندۈ 15ېادەمنۈ رۈم پاپاسۈغا ېەلچۈلۈككە ېەۋەتكەن، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە خانبالۈختۈكۈ ېاسۇ ېاقسۆڭەكۈ فۇدۈڭمۇ ېېپۈسكوپ مونتې كورۋېنو ېالەمدۈن ېۆتكۈلۈ كۆپ يۈللار بولغاچقا پاپاغا مەكتۇب يوللاپ پاپانۈڭ يەنە بۈر ېېپۈسكوپ ېەۋەتۈشۈنۈ تەلەب قۈلغان. شۇڭا رۈم پاپاسۈ بېنېدۈت(Benedict) مارۈنورۈنۈ يۇەن سۇلالۈسۈگە ېەلچۈلۈككە ېەۋەتكەن. 1336-يۈلنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا مارۈنورۈ قاتارلۈقلار فرانسۈيەنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ پاپا تۇرۈدۈغان جاي ېاۋۈنون(Avignon ) دۈن شەرق تامان يولغا چۈقۈپ، ېاۋۋال قۈفچاق خانلۈقۈنۈڭ ېاستانۈسۈ ساراي شەھۈرۈگە كېلۈپ ېۆزبېك خانۈ بۈلەن كۆرۈشكەندۈن كېيۈن داۋاملۈق شەرققە يۈرۈپ چاغاتاي خانلۈقۈنۈڭ ېاستانۈسۈ ېالمالۈق شەھۈرۈگە يېتۈپ كەلگەن. جۈجېڭنۈڭ 2-يۈلۈ(مۈلادۈ 1342-يۈلۈ) مارۈنورۈ قاتارلۈقلار يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ يۇقۈرۈ ېاستانۈسۈگە يېتۈپ كېلۈپ يۇەن شۈندۈنۈڭ قوبۇلۈغا ېېرۈشكەن. مارۈنورۈ پاپانۈڭ مەكتۇبۈنۈ تاپشۇرۇش بۈلەن بۈللە يەنە خانغا بۈر ېات ھەدۈيە قۈلغان، بۇ ېات ناھايۈتۈ ېېگۈز ھە چوڭ بولغاچقا يۇەن شۈندۈ ياقتۇرۇپ قېلۈپ ېۇنۈڭغا «تۇلپار» دەپ نام بەرگەن. مەشھۇر رەسسام جۇلاڭ بۇ ېاتنۈڭ رەسۈمۈنۈ سۈزۈپ چۈققان، نۇرغۇن ېەدۈب-شاېۈرلار بۇ ېارغۈماقنۈ نەزم پۈتۈپ ماختاشقان. مارۈنورۈ خانبالۈختا 3يۈل تۇرۇپ ۋەزۈپۈسۈنۈ ېادا قۈلۈپ بولغاندۈن كېيۈن چۇەنجۇدۈن يولغا چۈقۈپ دېڭۈز يولۈ بۈلەن دۆلۈتۈگە سەپەر قۈلۈپ 1353-يۈلۈ ېاۋۈنونغا يېتۈپ بارغان. مارۈنورۈ خانبالۈختا خېلۈ ېۇزۇن تۇرغاچقا چوقۇم خانبالۈخنۈڭ مەدەنۈيەت مۇھۈتۈ بۈلەن خېلۈ پۈششۈق تونۇشقانلۈقۈغا گۇمان كەتمەيدۇ، شۇ چاغدۈكۈ خانبالۈخنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈ تازا گۈللەنگەن بولۇپ، ياۋروپادۈن كەلگەن يۇقۈرۈ مەلۇماتلۈق بۈر زات ېۈچۈن بۇ تولۈمۇ جەلۈپ قۈلۈش كۈچۈگە ېۈگە بولماي قالمايدۇ، ېەينۈ زاماندۈكۈ ياۋروپادا كۈتاب تېخۈچە قولدا كۆچۈرۈلۈپ كۆپەيتۈلۈدۈغان بولغاچقا، جۇڭگونۈڭ ېويما مەتبەېەسۈ ياكۈ مۈخ مەتبەېەسسۈ مارۈنورۈدەك مەرتۈۋۈلۈك دۈنۈي زاتنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈدۈيۈسۈ ۋە ېۇسۇلۈنۈ تارقۈتۈشۈغا ۋاسۈتۈچۈلۈك رولۈنۈ ېوينايدۈغانلۈقۈ ېېنۈق(145). يۇقۈرۈقۈ يازما مەنبەدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ13- ېەسۈرنۈڭ ېالدۈ-كەينۈدە، شەرق-غەربنۈ تۇتاشتۇرۈدۈغان يولنۈڭ شۈمالۈي لۈنۈيۈسۈ موڭغۇللار ھاكۈمۈيۈتۈنۈڭ ھامۈيلۈقۈدا بۇ مەزگۈلدۈكۈ ياۋروپا سودۈگەرلۈرۈ، سەيياھلۈرۈ، دېپلوماتۈيە ېەلچۈلۈرۈ، دۈن تارقاتقۇچۈلۈرۈنۈڭ شەرققە بېرۈشۈدۈكۈ مۇھۈم لۈنۈيەسۈنۈڭ بۈرۈ بولۇپ قالغان بولۇپ، جەنۇبۈي لۈنۈيەگە ېوخشاشلا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولغان ھەم مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش مۇمكۈنچۈلۈكۈ بولغان لۈنۈيەنۈڭ بۈرۈ بولغان. فرانسۈيەنۈڭ مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسسۈسۈ پۈېېغ گۈزمان (Pierre Gusman) جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ موڭغۇل يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۈككۈ خۈل يول ېارقۈلۈق ياۋروپاغا كۈرگەن، بۈرۈ ېۇيغۇرلار بۈلەن ېالاقە قۈلۈپ كەلگەن، كېيۈنچە گوللاندۈيەدە ېولتۇراقلۈشۈپ قالغان ېەرمەنۈيەلۈك مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كاستالدۈ مۈخ مەتبەېەنۈ سۈناق قۈلۈشقا باشلۈغان چاغدا ياۋروپاغا ېېلۈپ كۈرگەن؛ يەنە بۈر مۇمكۈنچۈلۈك بولۇپ، گۇتتېنبېرگ پراگادا تۇرغان مەزگۈلۈدە ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە رۇسۈيە ېارقۈلۈق ياۋروپاغا كۈرگەن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا مۇناسۈۋەتلۈك ېۇچۇرلارنۈ ېۈگۈلۈۋالغان بولۇشۈ مۇمكۈن، دەپ قارايدۇ(146). جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ رۇسۈيە ېارقۈلۈق ياۋروپاغا كۈرگەن، دېگەن قاراشنۈ 16-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدۈلا ېۈتالۈيەلۈك تارۈخشۇناس پاۋلوس جۇۋۈېۇس(Paolus Jovius ، مۈلادۈ 1483~1553-يۈللاردا ياشۈغان) ېوتتۇرۈغا قويغان. ېۇ ېۆزۈنۈڭ 1546-يۈلۈ نەشۈر قۈلۈنغان «ھازۈرقۈ زامان تارۈخۈ» دېگەن كۈتابۈدا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ جۇڭگودۈن رۇسۈيە ېارقۈلۈق ياۋروپاغا كۈرگەن، دەپ ېوتتۇرۈغا قويغان. بۇ ھەقتە ېۇ :«ھازۈر ېۇ يەردە ( گۇاڭجۇدا) كۈتاب باسۈدۈغانلار بار، ېۇلار بۈزگە ېوخشاش ېۇسۇل بۈلەن تارۈخ ۋە ېەدەب-ېەخلاققا ېاېۈت كۈتابلارنۈ باسۈدۇ، ېۇلار كۈتاب باسقاندا ناھايۈتۈ ېۇزۇن قەغەزگە بېسۈپ، ېۈچۈگە قاتلۈنۈدۈغان چاسا كۈتاب قۈلۈپ تۈپلەيدۇ. مەن پاپامۈزنۈڭ ېۈلتۈپاتۈ بۈلەن مۇشۇنداق بۈر كۈتابنۈ كۆرگەنمەن، بۇ كۈتابنۈ پورتۇگالۈيە پادشاھۈ بۈر پۈل بۈلەن قوشۇپ پاپاغا ھەدۈيە قۈلغان. بۈز شۇنۈڭغا شەك-شۈبھۈسۈز ېۈشۈنۈمۈزكۈ، پورتۇگالۈيەلۈكلەر ھۈندۈستانغا بېرۈشتۈن بۇرۇنلا ېۈلۈم ېۈچۈن تولۈمۇ مۇھۈم بولغان بۇ خۈل كۈتاب سۈكۈفۈيە (Scythians)لۈكلەر ۋە موسكۋالۈقلار ېارقۈلۈقبۈزنۈڭ بۇ يەرگە يېتۈپ كەلگەن» دەپ يازغان(147). يەنە بۈر فرانسۈيەلۈك تارۈخشۇناس لۇېۈس دېگەن كۈشۈ(Louis Le Roy، مۈلادۈ 1510~1577-يۈللۈرۈ ياشۈغان تارۈخچۈ) ېۆزۈنۈڭ 1575-يۈلۈ نەشۈر قۈلۈنغان« دۇنيادا مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇش جەريانۈ» دېگەن كۈتابۈدامەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ھەققۈدە توختالغاندا : « بۇ يۇنانلۈقلار(گرېكلار) ۋە رۈملۈقلار تېخۈ بۈلۈپ ېۈلگۈرمۈگەن ېەمما بۈز بۈگۈنكۈ كۈندۈلا بۈلۈۋاتقان بۇ خۈل سەنېەت(مەتبەېەنۈ دېمەكچۈ) نۈڭ كەشپۈيات تۆھپۈسۈنۈ گېرمانلار (گېرمانۈيەلۈكلەرنۈ دېمەكچۈ) ېۆزلۈرۈنۈڭ قۈلۈۋالماقتا. پورتۇگالۈيەلۈكلەر شەرق بۈلەن شۈمالدۈكۈ ېەڭ يۈراق جايلارغا بېرۈپ-كېلۈپ يۈرۈپ جۇڭگوغا بېرۈپ قالغان ھەم شۇ يەردۈن ېۇلارنۈڭ بېسۈپ چۈقۈرۈلغان كۈتابلۈرۈنۈ ېالغاچ كەلگەن، ېۇلارنۈڭ ېېيتۈشۈچە ېۇلار ناھايۈتۈ ېۇزاق زامانلار ېۈلگۈرۈ مۇشۇنداق مەتبەېەدە بېسۈلغان كۈتابلارنۈ ېۈشلەتكەن ېۈكەن، مانا بۇ ېادەمنۈ بۇ خۈل كەشپۈياتنۈڭ قايسۈ دۆلەتتۈن تاتارلار ېارقۈلۈق موسكۋاغا كۈرۈپ ېاندۈن گېرمانۈيەگە ېېلۈپ كۈرۈلگەنلۈكۈنۈ ھەمدە كېيۈنچە باشقا خرۈستيان ېەللۈرۈگە تارقالغانلۈقۈنۈ ېەسلۈتۈدۇ»(148). بۇ نەقۈلدۈن ېېنۈق بۈلۈش مۇمكۈنكۈ، تارۈخچۈ لۇېۈس «مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ»نۈ جۇڭگولۇقلارنۈڭ كەشپ قۈلغانلۈقۈنۈ ېېنۈق يېزۈپلا قالماستۈن بەلكۈ گېرمانۈيەلۈكلەرنۈڭ كەشپۈياتۈ ېەمەسلۈكۈنۈمۇ ېېنۈق يازغان. كۆرسۈتۈپ ېۆتۈشكە تېگۈشلۈكۈ شۇكۈ، گېرمانۈيەلۈكلەر ياۋروپالۈقلارنۈڭ ېېڭۈدا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپۈياتچۈسۈ، يۇقۈرۈقۈ نەقۈلدە دېيۈلۈۋاتقان « مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ» نۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈكەنلۈكۈ ېېنۈق، دېمەك بۇ 16-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈللۈرۈدە ياۋروپالۈقلاردۈن بەزۈ كۈشۈلەر گۇتتېنبېرگنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلغانلۈقۈدۈن گۇمان قۈلۈشقان ھەم مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ياۋرو-ېاسۈيا قۇرۇقلۇقۈ ېارقۈلۈق ياۋروپاغا تارقالغان، دەپ قارۈغان. ېۈسپانۈيەنۈڭ موندوزا(Juan Gonzales de Mondoza) ېۈسۈملۈك مەشھۇر يازغۇچۈسۈ مۈلادۈ 1585-يۈلۈ رۈمدا جۇڭگو ھەققۈدە يېزۈلغان نوپۇزلۇق كۈتابۈ«جۇڭخۇا ېۈمپېرۈيۈسۈ تەزكۈرۈسۈ» نۈ نەشۈر قۈلدۇرغان. ېۇ بۇ كۈتابنۈڭ 16-، 17- بابۈدا جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ۋە كۈتابلۈرۈنۈ مەخسۇس تونۇشتۇرغان. 16- بابنۈڭ تېمۈسۈ«بۇ دۆلەتنۈڭ كۈتاب بېسۈش ېۇسۇلۈ ھەم تارۈخۈنۈڭ بۈز ياۋروپالۈقلارنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن كۆپ بۇرۇنلۈقۈ ھەققۈدە» دەپ قويۇلغان. بۇ بابتا موندوزا ېاۋۋال ياۋروپا يازغۇچۈلۈرۈنۈڭ مۈخ مەتبەېەنۈ 1458-يۈلۈ گېرمانۈيۈلۈك گۇتتېنبېرگ ياۋروپادا تۇنجۈ بولۇپ كەشپ قۈلغانلۈقۈ ھەم گېرمانۈيەدۈن ېۈتالۈيەگە كۈرگەنلۈكۈ ھەققۈدۈكۈ بايانلۈرۈنۈ نەقۈل قۈلۈپ ېاندۈن : « ېەمما جۇڭگولۇقلار ېۆزلۈرۈنۈڭ ېەڭ بالدۇر كەشپ قۈلغانلۈقۈنۈ، كەشپياتچۈسۈنۈڭ ېۇلار ېەۋلۈيا ، دەپ ېاتايدۈغان بۈر كۈشۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ ېېيتۈشۈدۇ. بۇنۈڭدۈن مەلۇمكۈ، ېۇلار ناھايۈتۈ ېۇزاق زامان ېۈشلەتكەن بۇ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ رۇس (Rucia ) ۋە موسكۋا كۈنەزلۈكۈ (Moscovia) ېارقۈلۈق گېرمانۈيەگە كۈرۈگەن. ېەمما مۇېەييەنلەشتۈرۈشكە تېگۈشلۈك بولغۈنۈ شۇكۈ، كۈشۈلەر ېۇ يەردۈن قۇرۇقلۇق يولۈ ېارقۈلۈق يۈرگەن، يەنە بەزۈلۈرۈ ېۇ يەردۈن بۇ دۆلەتكە كۈرگەن سودۈگەرلەر بولۇپ، ېۇلار قۈزۈل دېڭۈز ېارقۈلۈق ېەرەب فېلۈكۈسۈدۈن (Arabia Felix) بۈر نەچچە كۈتاب ېالغاچ كەلگەن، تارۈخ كۈتابلۈرۈدا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلغان، دېيۈلگەن بۇ يوھان گۇتتېنبېرگ ېاشۇ كۈتابنۈ ېۆز كەشپۈياتۈنۈڭ دەسلەپكۈ ېاساسۈ قۈلغان» دەپ يازغان. موندوزا يەنە:« كۆرۈۋېلۈش تەس ېەمەسكۈ، مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن ېۈبارەت بۇ كەشپۈياتنۈ ېۇلار (جۇڭگولۇقلار) بۈزگە يەتكۈزۈپ بەرگەن؛ۋەھالەنكۈ تېخۈمۇ ېۈشەنچلۈك بولغۈنۈ شۇكۈ، ھازۈر ېۇلاردا يەنە ناھايۈتۈ نۇرغۇن كۈتابلار بولۇپ، بۇ كۈتابلارنۈڭ بېسۈلغان ۋاقتۈ گېرمانۈيەدە كەشپ قۈلۈنۈشقا باشلۈغاندۈن 500يۈل بۇرۇن»(149). موندوزا گۇتتېنبېرگنۈڭ كەشپۈياتۈ جۇڭگو كۈتابلۈرۈدۈن ېۈلھاملانغان، دەپ قاراپ قالماستۈن بەلكۈ يەنە جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ نوقۇل قۇرۇقلۇق يولۈ ېارقۈلۈقلا ياۋروپاغا كۈرگەن بولماستۈن بەلكۈ دېڭۈز يولۈ ېرقۈلۈق ېەرەبلەرگە، ېاندۈن ياۋروپاغا كۈرگەن بولۇشۈ مۇمكۈن، دەپ قارۈغان. موندوزا ياۋروپالۈق بولغاچقا ياۋروپانۈڭ تارۈخۈ ۋە مەتبەېە مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ خېلۈ چوڭقۇر تەتقۈق قۈلغان ۋە سېلۈشتۇرغان، ېۇ مەشھۇر تارۈخ يازغۇچۈسۈ بولغاچقا ېالغان نەقۈللۈرۈنۈڭ ېاساسۈ بار، ېۇ جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ھەققۈدۈكۈ ماتېرۈيالنۈ جۇڭگوغا بارغان ېۈسپانۈيەلۈك مارتۈن رادا (Martin de Rada) نۈڭ (مارتۈن رادا 1533~1578-يۈللار ېارۈلۈقۈدا ياشۈغان) ساياھەت قوليازمۈسۈدۈن ۋە باشقا ماتېرۈياللاردۈن ېالغان، شۇڭا ېۇنۈڭ بۇ ماتېرۈيالۈنۈڭ ناھايۈتۈ مۇھۈم ېەھمۈيۈتۈ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە نۇرغۇن ياۋروپا تارۈخ يازغۇچۈلۈرۈنۈڭ مۇشۇنۈڭغا ېوخشاش خاتۈرۈلۈرۈ ۋە بايانلۈرۈ بار، بۇلارنۈڭ ھەممۈسۈدۈكۈ بۈر ېورتاقلۈق شۇكۈ، ھەممۈسۈدە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ جۇڭگودا بارلۈققا كېلۈپ نەچچە يۈز يۈلدۈن كېيۈن ېاندۈن ياۋروپاغا كۈرۈپ، گۇتتېنبېرگنۈڭ مۈخ مەتبەېە كەشپۈياتۈغا ېۈلھام بەرگەن، دېيۈلگەن. [align=justify](2)يۇەن دەۋرۈدۈكۈ شەرق-غەرب قاتنۈشۈنۈڭ جەنۇبۈي لۈنۈيۈسۈ ۋە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تارقۈلۈشۈ جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈسۈدۈن قۇرۇقلۇق بۈلەن بۈۋاسۈتە غەربكە يۈرۈپ خۇاڭخې دەرياسۈنۈڭ غەربۈ ېۇچۈغا( خېشۈ كارۈدورۈ) كەلگەندە غەربكە بارۈدۈغان نەچچە لۈنۈيە ېارۈلۈدۇ. بۇنۈڭ بۈرۈدە لوپنور كۆلۈنۈڭ غەربۈي جەنۇبۈ ېارقۈلۈق يۈرۈپ تەكلۈماكان قۇملۇقۈنۈڭ جەنۇبۈي گۈرۋۈكۈ بۈلەن غەربكە ماڭغاندا پامۈر(كۆكېارت) ېېگۈزلۈكۈگە بارغۈلۈ بولۈدۇ؛ يەنە بۈرۈدە لوپنور كۆلۈنۈڭ شەرقۈي شۈمالۈ ېارقۈلۈق تەڭرۈتاغنۈڭ شەرقۈي جەنۇبۈ بۇرجۈگۈدۈن تەڭرۈتاغنۈڭ جەنۇبۈنۈ بويلاپ غەرب تامان يۈرگەندە تۇرپان، كۇچا، ېاقسۇ، كاشۈغەر قاتارلۈق بوستانلۈقلاردۈن ماڭسۈمۇ پامۈر ېېگۈزلۈكۈگە بارغۈلۈ، ېېگۈزلۈكتۈن ھالقۈپ يەنە غەربكە ماڭغاندا فەرغانە ېويمانلۈقۈغا كۈرۈپ ېاندۈن ېۈككۈ دەريا ۋادۈسۈغا ( ماۋاراېۇننەھر) كۈرگۈلۈ، ېوتتۇرا ېاسۈيا، ېۈراننۈ كېسۈپ داۋاملۈق غەربكە يۈرگەندە ېوتتۇرا شەرققە بارغۈلۈ بولۈدۇ؛ يەنە بۈرۈ خېشۈ كارۈدورۈدۈن غەربكە يۈرگەندە قۇمۇل بوستانلۈقۈدۈن ېۆتۈپ غەربۈي شۈمال يۆنۈلۈشتۈن تەڭرۈتاغنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ يايلاققا كۈرۈپ، تەڭرۈتاغنۈڭ شۈمالۈ ېارقۈلۈق غەربكە مېڭۈپ ېۈلۈ دەرياسۈ، چۇ دەرياسۈ ۋە تالاس دەرياسۈ ۋادۈلۈرۈدۈن سۈر دەرياسۈ ۋادۈسۈ ېارقۈلۈق ېامۇ دەرياسۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ بوستانلۈققا كۈرگۈلۈ ياكۈ ېامۇ دەرياسۈنۈڭ جەنۇبۈ ېارقۈلۈق پامۈر ېېگۈزلۈكۈنۈڭ غەربۈي شۈمالۈي رايونۈدۈن غەربكە يۈرۈپ ېۈران، ېۈراق ېارقۈلۈق ېوتتۇرا دېڭۈزغا بارغۈلۈ بولۈدۇ. مۈلادۈ 1251-يۈلۈ يۇەن شيەنزۇڭ مۆڭكۈخان تەختتۈكۈ چېغۈدا موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ پېرسۈيەنۈڭ كۆپ قۈسۈم رايونۈنۈ ېۈشغال قۈلغان. مۆڭكۈخان ېۆلگەندۈن كېيۈن موڭغۇل ېېلۈنۈڭ ېۈچكۈي قۈسۈمۈدا قۇبلاي بۈلەن ېەلۈ بۇقا(ېەركبۇغ؟ ېارۈخ بۆكە؟) ېوتتۇرۈسۈدا تەخت دەۋاسۈ نۈزاسۈ پارتلاپ، بۈرلۈككە كەلگەن موڭغۇل ېېلۈ پارچۈلاندۈ، نەتۈجۈدە يەنە بۈر يېڭۈ موڭغۇل دۆلۈتۈ ــــ ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈ غەربۈي ېاسۈيادا بارلۈققا كەلدۈ. قۇبلاي ېەلۈ بۇقۈنۈ يېتۈم قالدۇرۇش ېۈچۈن يارلۈق چۈشۈرۈپ ېامۇ دەرياسۈنۈڭ غەربۈدۈن مۈسۈر چېگراسۈغۈچە بولغان زېمۈن ۋە موڭغۇل، ېەرەب لەشكەر-ېاۋاملۈرۈنۈ ھۈلاكۇنۈڭ ھۆكۈمرانلۈقۈغا بۆلۈپ بەردۈ، شۇنۈڭ بۈلەن ېۈلگۈرۈ موڭغۇل مەركۈزۈي ھۆكۈمۈتۈنۈڭ باشقۇرۇشۈدا بولۇپ كەلگەن ېۈران رايونۈ ھۈلاكۇنۈڭ تەسەررۇپۈدۈكۈ زېمۈنغا ېايلاندۈ، ھۈلاكۇ ېۆلۈش ېالدۈدا قۇبلاي تەرۈپۈدۈن ېۈلخان، دېگەن بۇ سەلتەنەت نامۈ بېرۈلدۈ، ھۈلاكۇ ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ ھۆكۈمرانلۈق قۈلۈپ كەلگەن بۇ موڭغۇل دۆلۈتۈ تارۈختا ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈ، دەپ ېاتالدۈ. ھۈلاكۇنۈڭ ۋارسلۈرۈ ېۈزچۈل ېۈلخانۈيلار، دېگەن نامنۈ قوللۈنۈپ كەلدۈ. ھۈلاكۇ ېۆلگەندۈن كېيۈن ېەمۈر-ۋەزۈرلەر ھۈلاكۇنۈڭ ېوغلۈ ېاباغانۈ تەختكە ېولتۇرغۇزدۈ، ېاباغا ېۆزۈدۈن ېۈلگۈرۈكۈلەرنۈڭ ېەنېەنۈسۈگە ۋارسلۈق قۈلۈپ، يۇەن شۈزۇ قۇبلاينۈڭ ېەلچۈسۈ يارلۈق ېېلۈپ پېېرسۈيەگە كېلۈپ ېاتۈسۈنۈڭ ېورنۈغا قويغۈچە ساقلاپ، ېەلچۈلەر يارلۈق ېېلۈپ كەلگەندۈلا ېاندۈن تەختكە ېولتۇرۇش مۇراسۈمۈ ېۆتكۈزۈپ رەسمۈي خان بولدۈ. ېاباغادۈن كېيۈن ېۇنۈڭ ېۈنۈسۈ ېەھمەد ۋارسلۈق قۈلغان بولسۈمۇ ېەمما ېارغۇن تەرۈپۈدۈن ېاغدۇرۇلدۈ. ېارغۇن 1291-يۈلۈ ېۆلگەندۈن كېيۈن ېۈنۈسۈ غەيقاتۇ تەختكە ۋارۈسلۈق قۈلۈپ، زۈيادە سېخۈيلۈقۈ بۈلەن بۇزۇپ-چېچۈپ، قالايمۈقان ېۈنېام-تارتۇق بېرۈپ، ناھايۈتۈ تېزلا دۆلەت خەزۈنۈسۈنۈ قۇرۇغداپ قويدۈ. 1295-يۈلۈ ېۈلخانۈيلارنۈڭ ھۈيلۈمۈكۈرچۈ زالۈم ۋەزۈرۈ غەيقاتۇنۈ ېۆلتۈرۈپ، خانزادۈلەر ېۈچۈدۈن بايتۇنۈ (ھۈلاكۇنۈڭ توقۈلۈدۈن بولغان ېوغلۈ تاراغاينۈڭ ېوغلۈ) يۆلەپ تەختكە چۈقاردۈ. ېارغۇننۈڭ ېوغلۈ قازانخان لەشكەر تارتۈپ ېۆكتە قوپۇپ ھاكۈمۈيەتنۈ تارتۈۋالغاندۈن كېيۈن يۇەن شۈزۇنۈڭ ېېتراپ قۈلۈشۈغا ېېرۈشكەن. بۇ مەزگۈلدە ېۈرانغا كۈرگەن موڭغۇل خان جەمەتۈ تەدرۈجۈي مۇسۇلمانلاشقان، قازانخان شۇ يەرلۈك فېېوداللار ۋە مۇسۇلمانلارنۈڭ قوللۈشۈنۈ قولغا كەلتۈرۈش ېۈچۈن ېۆزۈنۈڭ ۋە ېۈلخانۈيلار ېېلۈدۈكۈ موڭغۇللارنۈڭ ېۈسلام دۈنۈغا بەيېەت قۈلغانلۈقۈنۈ جاكارلۈغان ھەمدە ېۈسمۈنۈ مۇھەممەدكە ېۆزگەرتكەن. 1304-يۈلۈ قازانخان ېۆلگەندۈن كېيۈن ېۈنۈسۈ قارباندا تەخەتكە ۋارسلۈق قۈلۈپ، ېولجايتۇخان، دەپ ېاتالغان، ېۇزاق ېۆتمەي پايتەختنۈ يېڭۈدۈن قۇرۇلغان سۇلتانۈيە (ھازۈرقۈ ېەزەربەيجاندۈكۈ سۇلتانۈيە)گە كۆچۈرگەن. 1316-يۈلۈ قارباندا ېۆلگەندۈن كېيۈن ېوغلۈ ېەبۇ سەېۈد تەختكە چۈقۈپ پايتەختنۈ يەنە تەبرۈزگە كۆچۈرۈپ كەتكەن. 1335-يۈلۈ ېەبۇ سەېۈد ېۆلگەندۈن كېيۈن جاي-جايلاردۈكۈ موڭغۇللار تەخت تالۈشۈپ ېۈچكۈ نۈزا قوزغاپ، ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈنۈڭ يۈمۈرۈلۈشۈنۈ تېزلەتكەن. قازانخان تەختتۈكۈ چېغۈدا ېۈسلاھات ېېلۈپ بېرۈپ، يېڭۈدۈن يەر، باج، ېۆتەڭ، پۇل قاتارلۈقلارغا ېاېۈت تۈزۈمنۈ تۈزۈپ يولغا قويۇپ، موڭغۇل ېاقسۆڭەك-ېەمەلدارلۈرۈنۈڭ يەرلۈك خەلققە زۇلۇم سېلۈشۈنۈ قاتتۈق چەكلۈگەن. يېزا ېۈگۈلۈكۈ، سودا-ساناېەتنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇپ مالۈيە كۈرۈمۈنۈ ېاشۇرغان. ېۇ يەنە ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈنۈ ېۈلۈم-پەن ۋە مەدەنۈيەتنۈ راۋاجلاندۇرۇشقا ېۈلھاملاندۇرۇپ، پايتەخت تەبرۈزدە رەسەتخانا سالدۇرغان، ۋەزۈرۈ رەشۈدەددۈن (Rashid al-Din Fadl Allah) « جامۈېۇل تەۋارۈخ» قاتارلۈق ېەسەرلەرنۈ يېزۈشقا يارلۈق چۈشۈرگەن. يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ پوچتا يەتكۈزۈش تۈزۈمۈ ېۈلخانۈيلار ېېلۈدە ېومۇملاشتۇرۇلغان، 1239-يۈلۈ ېوگدايخان ھۆكۈمرانلۈق قۈلۈۋاتقان چاغلاردۈلا غەربۈي يۇرتنۈ ساقلاۋاتقان ېۇيغۇر ۋەزۈر كۆرگۈز ېۆزۈنۈڭ ھۆكۈمرانلۈق تەۋەسۈدە پوچتا ېۆتەڭلۈرۈنۈ تەسۈس قۈلۈپ، يېتەرلۈك ېاتلارنۈ سەپلەپ بەرگەن ۋە سارايلارنۈ سالدۇرۇپ ېەلچۈلەرنۈڭ راۋان يۈرۈشۈگە قولايلۈق شاراېۈت يارۈتۈپ بەرگەن. قازانخان تەختكە چۈققاندۈن كېيۈن پوچتا يەتكۈزۈش تۈزۈمۈنۈ تەرتۈپكە سېلۈپ، پوچتا ېۆتەڭلۈرۈنۈ دۆلەتنۈڭ مۈلكۈي ۋە ھەربۈي جەھەتتۈكۈ مۇھۈم ۋەزۈپۈسۈنۈ زېممۈسۈگە ېالغان ېەلچۈلەرنۈڭ راۋان يۈرۈشۈگە قولايلۈق يارۈتۈپ بېرۈشكە خۈزمەت قۈلدۇرغان. ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈ مەملۈكەت تەۋەسۈدۈدۈكۈ مۇھۈم يوللاردا ھەر ېۈچ پەرسەخ ېارۈلۈقتا(18كلومېتۈر) بۈردۈن پوچتا ېۆتۈڭۈ تەسۈس قۈلۈپ، ھەربۈر ېۆتەڭگە ساغلام ېاتتۈن 15نۈ سەپلەپ بەرگەن. ېەلچۈلەرنۈڭ پوچتا ېۆتۈڭۈدە چوقۇم ېالتۇن دەستەكنۈ كۆرسۈتۈپ يۈرۈشۈ تەلەپ قۈلۈنغان. چېگرا ساقلۈغۇچۈ ېەمەلدارغا يەنە ېايرۈم «قارا ساراي» تەسۈس قۈلۈپ بېرۈپ، جۈددۈي ھەربۈي مەلۇمات يەتكۈزۈشتە ېۈشلۈتۈشنۈ ېۈشقا ېاشۇرغان. بۇنۈڭدۈن باشقا ھەرقانداق ېادەمنۈڭ خۇسۇسۈي ېۈشۈ ېۈچۈن پوچتا ېۆتۈڭۈدۈن پايدۈلۈنۈشۈنۈ مەنېۈي قۈلغان. يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ دەستەك تۈزۈمۈمۇ ېۈلخانۈيلار ېېلۈغا كۈرگەن، ھۆكۈمەت ھەر دەرۈجۈلۈك ھەربۈي، مۈلكۈي ېەمەلدارلار ۋە ېەلچۈلەرگە دەرۈجە دەستۈكۈ تارقۈتۈپ بەرگەن بولۇپ، ېۇلارنۈڭ سالاھۈيەت ۋە نوپۇزۈنۈڭ بەلگۈسۈ قۈلغان. ېەينۈ چاغدا بۇ قەدۈمۈي يۈپەك يولۈ بۈر مەزگۈل چۆلدەرەپ قالغاندۈن كېيۈن موڭغۇللار دەۋرۈگە كەلگەندە قايتۈدۈن گۈللەنگەن(150). ېۈلخانۈيلار دەۋرۈ شەرق بۈلەن غەربنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈ مۈسلۈ كۆرۈلمۈگەن دەرۈجۈدە گۈللەنگەن دەۋر بولغان. ھۈلاكۇنۈڭ غەربكە جازا يۈرۈشۈگە ېەگۈشۈپ پېرسۈيەگە كەلگەن خەنزۇ مەدەنۈيۈتۈگە پۈششۈق كۈشۈلەر ناھايۈتۈ كۆپ بولغان، يۇەن دەۋرۈدە نۇرغۇن جۇڭگولۇق ېالۈملار ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈدە ېەمەل تۇتقان، جۇڭگونۈڭ تېبابەت، ېاسترونومۈيە، كالېندارچۈلۈق، تارۈخ قاتارلۈقلارغا ېاېۈت نۇرغۇن ېەسەرلۈرۈمۇ ېۇلار بۈلەن بۈللە پېرسۈيەگە تارقالغان(151). ېۈلخانۈيلار دەۋرۈدە جۇڭگونۈڭ تېببۈي بۈلۈملۈرۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە پېرسۈيەگە كۆپلەپ كۈرگەن، نۇرغۇن جۇڭگولۇق تېۋۈبلار بۇ دۆلەت ېوردۈسۈدا تېۋۈبلۈق قۈلغان. ھۈلاكۇ جۇڭگولۇق تېۋۈبلارنۈڭ داۋالاش ېۈقتۈدارۈدۈن بەك رازۈ بولغان. قازانخان بۈر قېتۈم كۆز ېاغرۈقۈغا گۈرۈپتا بولۇپ قالغاندا، ېېيتۈلۈشۈچە جۇڭگو تېبابۈتۈ بويۈچە داۋالانغاندا تېۋۈب داغمال بۈلەن ېۇنۈڭ بەدۈنۈنۈڭ ېۈككۈ جايۈنۈ داغلاپ قويغاندۈن كېيۈن ېۇنۈڭ كۆز ېاغرۈقۈ ساقۈيۈپ قالغان ېۈكەن، بۇ بەلكۈم قۈزدۇرۇپ داۋالاش ېۇسۇلۈ بولسا كېرەك(152). ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈنۈڭ قازانخان دەۋرۈدۈكۈ ۋەزۈرۈ رەشۈدەددۈننۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدە جۇڭگونۈڭ تېبابۈتۈ ۋە دورۈگەرلۈكۈگە ېاېۈت ېەسەر ھەمدە جۇڭگو تارۈخۈغا ېاېۈت ېەسەرلەر فارس تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان، «تەنسۇقنەماېۈي ېۈلخانۈ دەر فۇنۇنۈ ېۇلۇمۈ خۈتاي» ـــــ يەنۈ« ېۈلخانۈيلاردا جۇڭگو ېۈلمۈ قامۇسۈ» دەپ ېاتالغان كۈتاب دەل بۇنۈڭ بۈرۈ بولۇپ، بۇ كۈتابنۈڭ كۆچۈرۈلگەن نۇسۈۈسۈ زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن بولۇپ، ھازۈر ېۈستانبۇلدۈكۈ ېايا سوفۈياھ كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلانماقتا(153). نۆۋەتتە زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقالغۈنۈغا ېاېۈت تارۈخۈي مەابەلەر ېۈچۈدە ناھايۈتۈ مۇھۈم بۈر تارۈخۈي ماتېرۈيال بولۇپ، بۇ دەل رەشۈدەددۈن يۇقۈرۈقۈ كۈتابتا خاتۈرۈلەپ قالدۇرغان. بۇ كۈتابتا جۇڭگونۈڭ جۈن دەۋرۈدۈكۈ تېبابەت ېالۈمۈ ۋاڭ شۇخې يازغان «تومۇر تۇتۇشنۈڭ سۈرلۈرۈ»، قۇرۇق يۈڭنە بۈلەن داۋالاش، جۇڭگو دورۈگەرلۈكۈ قاتارلۈق مەزمۇنلار زور ھەجۈمدە تەرجۈمە قۈلۈنۈپ تونۇشتۇرۇلغاندۈن باشقا يەنە بۇ كۈتابنۈڭ كۈرۈش سۆزۈدە جۇڭگونۈڭ قەغەز پۇل ياساش ھۈنۈرۈ، قەغەز ياساش خام ېەشيالۈرۈ ۋە ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ قاتارلۈقلارمۇ تونۇشتۇرۇلغان. رەشۈدەددۈننۈڭ بۇ كۈتابتۈكۈ ېويما بەت مەتبەېەسۈگە ېاېۈت بايانۈ نۆۋەتتە ساقلۈنۈۋاتقان ېەڭ بالدۇرقۈ فارسچە يازما مەنبەدۇر. كېيۈنكۈ دەۋردۈكۈ فارسچە يېزۈلغان ېەسەرلۈرۈدە جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ تۈلغا ېالغان باناكاتۈنۈڭ بايانلۈرۈ ېاساسەن رەشۈدۈددۈننۈڭكۈنۈ ېاساس قۈلغان(154). يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈپ ېۆتكەن ېۈلخانۈيلار خانۈ غەيقاتۇ تەختتۈكۈ مەزگۈلۈدە زۈيادە سېخۈي-بەدخەجلۈك قۈلۈپ دۆلەت خەزۈنۈسۈنۈ قۇرۇغداپ قويغاندا، بۇ ھالەتنۈ ېۆزگەرتۈش ېۈچۈن مالۈيەگە مەسېۇل ۋەزۈر سەدۈرۈددۈن ۋە بەزۈ ېەمەلدارلار يۇەن سۇلالۈسۈنۈ دوراپ قەغەز پۇل ياساپ تارقۈتۈپ مالۈيە كرۈزۈسۈدۈن ېۆتۈۋېلۈش تەكلۈبۈنۈ بەرگەن. غەيقاتۇ بۇ تەكلۈبنۈ قوبۇل قۈلۈپ ۋەزۈرۈ بولاتنۈ قەغەز پۇل ھەققۈدە ېۈزاھات بېرۈشكە بۇيرۇغان، بولات يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ قەغەز پۇل ياساش ۋە تارقۈتۈش ېۇسۇللۈرۈنۈ تەپسۈلۈي شەرھلۈگەن. مۈلادۈ 1294-يۈلۈ غەيقاتۇ بولاتنۈڭ نازارۈتۈدە پايتەخت تەبرۈزدە قەغەز پۇل بېسۈپ مەملۈكەتكە تارقۈتۈش ھەققۈدە پەرمان چۈشۈرگەن. يەنە تېخۈ قەغەز پۇل ېوبوروت قۈلۈشنۈ رەت قۈلغۇچۈلار، ساختا قەغەز پۇل ياسۈغۇچۈلار، خۇپۈيانە ېالتۇن-كۈمۈش ېوبوروت قۈلغانلار ناھايۈتۈ قاتتۈق جازالۈنۈدۈغانلۈقۈ ھەققۈدۈمۇ يارلۈق چۈشۈرۈلگەن. ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈنۈڭ ھەرقايسۈ جايلۈرۈدا قەغەز پۇل خەزۈنۈسۈ تەسۈس قۈلۈنغان. بېسۈلغان بۇقەغەز پۇللار ېۇزۇن چاسا بولۇپ، يۇقۈرۈ تەرۈپۈگە 8تال خەنزۇچە خەت بېسۈلغان، ېوتتۇرۈدۈكۈ چەمبەر ېۈچۈگە قەغەز پۇلنۈڭ قۈممەت سانۈ بېسۈلغان، ېاستۈغا غەيقاتۇنۈڭ لاما دۈنۈدۈكۈ«يۈلۈڭجېن دورجۈ»دېگەن لاماچە ېۈسمۈ بېسۈلغان. بۇنۈ تارقۈتۈش تۈزۈمۈ يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ تۈزۈمۈدۈن ېۆرنەك ېېلۈنغان. ېەمما ېۈلخانۈيلار بۈلەن يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ دۆلەت ېەھۋالۈ ېوخشاش بولمۈغاچقا، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە ېۈلخانۈيلاردا تارۈختۈن بۇيان ېالتۇن-كۈمۈش ېۈشلۈتۈلگەچكە قەغەز پۇلنۈڭ ېوبوروتۈ سودۈگەرلەرنۈڭ قاتتۈق قارشۈلۈقۈغا ېۇچراپ، بازار پالەچ ھالغا چۈشۈپ قالغان، شۇڭا قەغەز پۇل ېوبوروت قۈلۈش تۈزۈمۈ قۈسقا ۋاقۈت ېۈچۈدۈلا ېەمەلدۈن قالدۇرۇلغان. بۇ ۋەقەنۈڭ جەريانۈنۈ رەشۈدەددۈن «جامۈېۇل تەۋارۈخ» دېگەن ېەسۈرۈدە: « 691-يۈل12-ېاينۈڭ6-كۈنۈ (مۈلادۈ 1292-يۈل1-ېاينۈڭ 18-كۈنۈ) ېارراندۈكۈ قۈشلۈق قارارگاھدا سەدۈرۈددۈن ساھۈب دۈۋانلۈققا (باش ۋەزۈر ، قوشۇمچە مالۈيە ۋەزۈرۈ) تەيۈن قۈلۈندۈ... 693-يۈلۈ 6-ېايدا (مۈلادۈ 1294-يۈل 5-ېايدا) نۈڭ بېشۈدا قەغەز پۇل تارقۈتۈشقا ېاېۈت يۈغۈن ېېچۈلدۈ. چۈنكۈ سەدۈرۈددۈن ۋە باشقا ېەمۈرلەرنۈڭ كاللۈسۈغا بۈردۈنلا قەغەز پۇل ېوبوروت قۈلۈش خۈيالۈ كېلۈپ قالغان ېۈدۈ، ېۇ بۇ دۆلەتتە (ېۈلخانۈيلار ېېلۈدە) قەغەز پۇلنۈ قانداق ېۈشلۈتۈش ھەققۈدە كېڭەش قۈلدۈ. ېاقۈۋەتتە بۇ ساھۈب دۈۋان ۋە ېەمۈرلەر پادشاھقا بۇ ېۈشنۈ مەلۇمات قۈلدۈ. غەيقاتۇ ۋەزۈر بولاتنۈ بۇ ھەقتە ېۈزاھات بېرۈشكە بۇيرۇدۈ. ‹قەغەز پۇل دېگەن شاھانە مۆھۈر بېسۈلغان قەغەز، ېۇ قۇيما پۇلنۈڭ ېورنۈدا پۈتكۈل چۈندا ېاقۈدۇ، چۈندا ېېقۈۋاتقان قۇيما كۈمۈشنۈڭ ھەممۈسۈ دۆلەت غەزۈنۈسۈگە تاپشۇرۇلۈدۇ› دەپ بايان قۈلدۈ بولات. غەيقاتۇ ناھايۈتۈ سېخۈي پادشاھ بولغاچقا ېۇنۈڭ ېۈنېام-تارتۇقلۈرۈمۇ كۆپ ېۈدۈ، دۇنيادۈكۈ بارلۈق ېالتۇن بولغان تەقدۈردۈمۇ ېۇنۈڭغا يېتۈشمەيتتۈ، شۇڭا ېۇ بۇ ېۈشنۈ يولغا قويۇشنۈ قوللۈدۈ. سەدۈرۈددۈن مەملۈكەتتە باشقۈلار قارار قۈلۈپ باقمۈغان ېۈشلارنۈ قارار قۈلۈشنۈلا ېويلايتتۈ، شۇڭا ېۇ بۇ جەھەتتە كۆپ تۈرۈشچانلۈقلارنۈ كۆرسەتتۈ. ېەمۈرلەر ېۈچۈدۈكۈ ھەممۈدۈن دانۈشمەن شۈكتۇر نويان‹قەغەز پۇل دۆلەت ېۈگۈلۈكۈنۈ گۇمران قۈلۈپ پادشاھۈمغا بەختسۈزلۈك كەلتۈرۈدۇ، رەېۈيەت (دېھقانلار) ۋە لەشكەرلەرنۈڭ قارشۈلۈقۈنۈ قوزغايدۇ›دەپ ېاگاھلاندۇردۈ، ېەمما سەدۈرۈددۈن پادشاھقا ‹ېۈ پادشاھۈم ، شۈكتۇر نويان ېالتۇنغا بەك ھېرۈسمەن ېادەم بولغاچقا قەغەز پۇلنۈڭ يامان تەرۈپۈنۈ قۈلۈۋاتۈدۇ›دەپ رەددۈيە قايتۇردۈ. ېاخۈر كېچۈكتۈرمەي قەغەز پۇل باستۇرۇش پەرمانۈ چۈشۈرۈلدۈ. 8-ېاينۈڭ 27-كۈنۈ ( مۈلادۈ 1295-يۈلۈ 7-ېاينۈڭ 23-كۈنۈ) ېەمۈرلەردۈن ېاق بۇقا، توغچار، سەدۈرۈددۈن ۋە تەنماچۈ ېۈنا ( ېاتلۈق رازۋېتچۈك ېۈنا) لار تەبرۈزگەقەغەز پۇل باستۇرغۈلۈ ېالدۈراپ كېتۈشتۈ. 9-ېاينۈڭ 19-كۈنۈ (8-ېاينۈڭ 13-كۈنۈ) ېۇلار تەبرۈزگە يېتۈپ باردۈ ۋە نۇرغۇنقەغەز پۇل باستۇردۈ،قەغەز پۇلنۈ رەت قۈلغۇچۈلار بۈردەك دارغا ېېسۈلدۈ، بۈرەر ھەپتۈگۈچە كۈشۈلەر ېۆلۈمگە ھۆكۈم قۈلۈنۈپ قېلۈشۈدۈن قورقۇپقەغەز پۇلنۈ قوبۇل قۈلدۈ، ېەمما كۈشۈلەرقەغەز پۇلغا ھېچقانچە نەرسە سېتۈۋالالمۈدۈ. تەبرۈز شەھۈرۈنۈڭ زور كۆپچۈلۈك ېاھالۈلۈرۈ شەھەرنۈ تاشلاپ كېتۈشكە مەجبۇر بولدۈ، شۇنۈڭ بۈلەن ېاخۈرقۈ ھېسابتا قەغەز پۇل ېوبوروت قۈلۈش ېۈشۈ سۇغا چۈلاشتۈ» دەپ ناھايۈتۈ تەپسۈلۈي بايان قۈلغان(155). بۇ يازما خاتۈرە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈش تارۈخدا مۇھۈم قۈممەتكە ېۈگە. چۈنكۈ بۇنۈڭدا ېالدۈ بۈلەن ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈدەقەغەز پۇل تارقۈتۈشنۈڭ ېالدۈ-كەينۈدۈكۈ ېەھۋاللار، بۇ دۆلەتتۈكۈ ېاۋامنۈڭ يېڭۈدۈن تارقۈتۈلغانقەغەز پۇلغا كۆنەلمۈگەنلۈكۈ، يەنە ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈدەقەغەز پۇل تارقۈتۈلۈشنۈڭ دۆلەت خەزۈنۈسۈنۈڭ قۇرۇقدۈلۈنۈپ قالغانلۈقۈدۈن بولغانلۈقۈ، قەغەز پۇل قۈممۈتۈنۈڭ تولۇق قوللاشقا ېېرۈشەلمۈگەنلۈكۈ، ېاقۈۋەتتەقەغەز پۇل تارقۈتۈشنۈڭ مەغلۇبۈيەت بۈلەن ېاخۈرلاشقانلۈقۈ تەپسۈلۈي بايان قۈلۈپ بېرۈلگەن. ېەمما بۇ يەنە بۈر تەرەپتۈن جۇڭگو ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈدە ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈدەك بۇ بۈر پاكۈت چۈشەندۈرۈلگەن. ېۈلخانۈيلار ېېلۈدە تارقۈتۈلغان قەغەز پۇل يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ قەغەز پۇلۈنۈ ېۆرنەك قۈلغان بولۇپ، بۇ پۇلغا تارقۈتۈلغان ۋاقۈت، قۈممۈتۈ ۋە ساختا قەغەز پۇل ياسۈغۇچۈلار ھەم قەغەز پۇل ېۈشلۈتۈشنۈ رەت قۈلغۇچۈلارنۈڭ بۈردەك ېېغۈر جازاغا تارتۈلۈدۈغانلۈقۈ، شۇنۈڭدەك يەنە خەنزۇچە«钞»دېگەن خەنزۇچە خەت ۋە بۇ خەتنۈڭ فارسچە ېاھاڭ تەرجۈمۈسۈ، پادشاھنۈڭ مۆھۈرۈ بېسۈلغان. تەتقۈقاتچۈلار ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈدۈكۈ بۇ قەغەز پۇل ياغاچ ېويما بەتتە بېسۈلغان بولۇشۈ مۇمكۈن، باسقۇچۈلار ۋە بەتنۈ ېويغۇچۈلار شۇ يەردۈكۈ خەنزۇلار بولۇشۈ، يەرلۈك مۇسۇلمان ېويمۈكارلار بۈلەن بۈللە تاماملۈغان بولۇشۈ مۇمكۈن، دەپ قارۈماقتا(156). رەشۈدەددۈن بۈلەن زامانداش باناكاتۈ دېگەن كۈشۈ ( Fakhr al-din Dawud Banakati) ېۆزۈنۈڭ «پازۈللار ۋە ېۇلارنۈڭ نەسەبلۈرۈ ھەققۈدە» دېگەن كۈتابۈدا رەسۈدەددۈننۈڭ يازغانلۈرۈغا ېاساسەن جۇڭگونۈڭ ېويما بەت نەتبەېەسۈنۈ تونۇشتۇرۇپ : « ېۇلار (جۇڭگولۇقلار) ېۆزلۈرۈنۈڭ ېادۈتۈ بويۈچە كۈتاب كۆچۈرگەن چېغۈدا كۈتابنۈڭ ېەسلۈي تېكۈستۈنۈ ېۆزگەرتۈۋەتمەيتتۈ ۋە بۇرمۈلۈۋەتمەيتتۈ، بۇ ېۈلگۈرۈمۇ شۇنداق ېۈدۈ، ھازۈرمۇ شۇنداق بولماقتا. شۇڭا ېۇلار مەزمۇنۈ مۇھۈم ، دەپ قارۈغان ھەرقانداق كۈتابلارنۈ نەفۈس، توغرا ھەم نۇقسانسۈز كۆپەيتۈش ېۈچۈن ماھۈر خەتتاتنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ ېەسلۈي كۈتابقا ېاساسەن كۈتابنۈڭ ھەر بۈر بېتۈنۈ ياغاچ تاختايغا يېزۈپ، ېاندۈن بۈلۈملۈك كۈشۈلەرنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ ، تاختايغا يېزۈلغان مەزمۇننۈ ېەسلۈي كۈتابقا ېۈنچكە، تەپسۈلۈي سېلۈشتۇرغۇزۈدۇ، سېلۈشتۇرغۇچۈنۈڭ نام-شەرۈپۈ ياغاچ تاختاينۈڭ ېارقا يۈزۈگە يېزۈلۈدۇ. سېلۈشتۇرۇش تاماملانغاندۈن كېيۈن ھۈنەردە كامالەتكە يەتكەن ېويمۈكارغا تاختايغا يېزۈلغان تېكۈستلەرنۈ ېويدۇرۈدۇ. كۈتابنۈڭ ھەممە بەتلۈرۈنۈ ېويۇش تاماملانغاندۈن كېيۈن ياغاچ تاۈختايلارنۈڭ رېتۈ بويۈچە بەت نومۇرۈ سېلۈپ، ۈالتۈلارغا قاچۈلاپ ېاغزۈنۈ پېچەتلەپ قۇيمۈچۈلۈق كارخانۈسۈنۈڭ قېلۈپۈنۈ ساقلۈغاندەك ېۈشەنچلۈك ېەمەلدارلارنۈڭ ساقلۈشۈغا تاپشۇرۇپ مەخسۇس مۇشۇنۈڭ ېۈچۈن تەسۈس قۈلۈنغان مەھكۈمۈدە ساقلايدۇ. ناۋادا ھەرقانداق بۈرەيلەن بۇ كۈتابنۈ قايتا باستۇرماقچۈ بولسا مەھكۈمۈگە ېۈلتۈماس سۇنۇپ ھۆكۈمەتكە بەلگۈلۈمە بويۈچە ھەق تاپشۇرۈدۇ. ېاندۈن مەھكۈمە خادۈملۈرۈ مەتبەېە تاختۈسۈنۈ ېېلۈپ پېچۈتۈنۈ بۇزۇپ قەغەزگە باسۈدۇ، بۇ خۇددۈ پۇل قۇيۇش تەرتۈپۈگە ېوخشاپ كېتۈدۇ، ېاندۈن بېسۈلۈپ پۈتكەن كۈتابنۈ كۈتاب باستۇرۇشنۈ ېۈلتۈماس قۈلغۇچۈغا بېرۈدۇ(157)» دەپ يازغان. رەشۈدۈددۈن بۈلەن باناكاتۈنۈڭ كۈتابلۈرۈ ېۈسلام دۇنياسۈدا ناھايۈتۈ كەڭ تارقالغان. ېەينۈ چاغدا ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈ بۈلەن ياۋروپانۈڭ ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق بولغان، ياۋروپا ېالۈملۈرۈ ۋە پەن ساھاسۈدۈكۈلەر ياۋروپا ېەدەبۈي گۈللۈنۈشۈ ېۈچۈن تولۈمۇ كېرەكلۈك بولغان مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت خاتۈرۈلەرگە ھەم بۇنۈڭدۈن پايدۈلۈنۈپ نۇرغۇن كۈتابلارنۈ كۆپەيتۈپ بېسۈشقا دۈققەت قۈلماي قالمايدۇ. موڭغۇللارنۈڭ يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە شەرق بۈلەن غەربنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈغا مۇھۈم تۆھپە قوشقان شەخسلەر ېۈچۈدە يەنە ېۇيغۇرلار ېۈچۈدۈكۈ نېستورۈيان مۇرۈتلۈرۈمۇ بار. نېسيورۈيان ېۇيغۇرلار ېۈچۈدۈن چۈققان راببان ساۋما (Rabban Bar Sauma، مۈلادۈ 1225~1293-يۈللاردا ياشۈغان) خانبالۈختۈكۈ ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلغان، نېستورۈيان روھانۈيلۈرۈنۈڭ كۆڭۈل قويۇپ تەربۈيۈلۈشۈ بۈلەن ېالۈي مەلۇماتلۈق بولۇپ، نېستورۈيان ، مەزھۈبۈ ېۈچۈدە كاتتا شۆھرەت قازانغان. مۈلادۈ 1280-يۈلۈ راببان ساۋما ېوقۇغۇچۈسۈ ماركۇس (Marcus، مۈلادۈ 1244~1317-يۈللاردا ياشۈغان) بۈلەن خانبالۈختۈن غەربكە قاراپ يولغا چۈقۈپ ېېرۇسالۈمغا تاۋاب قۈلۈش ېۈچۈن ماڭغان. ېۇلار ېاۋۋال شۈمالۈي لۈنۈيە بۈلەن موڭغۇللار رايونۈغا بېرۈپ، بۇ يەردۈن تاڭغۇت ېارقۈلۈق قوۋۇقتۈن چۈققان. تەڭرۈتاغنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ لۈنۈيە بويۈچە مېڭۈپ كاشۈغەرگە يېتۈپ بارغان، بۇ يەردۈن تالاس دەرياسۈ بويۈدۈكۈ قايدۇنۈڭ بارۈگاھۈغا بارغان. ېاندۈن خۇراسان ېارقۈلۈق ېۈراندۈن ېۆتۈپ باغدادقا بارغان، بۇ يەردە ېۇ ېۈككۈسۈ نېستورۈيان مەزھۈبۈنۈڭ قۈبلۈگاھۈنۈ تاۋاب قۈلغان، نېستورۈيان ېېپۈسكوپۈ بۈلەن كۆرۈشكەن ھەمدە ېاباغا خاننۈڭ دۈدارۈغا مۇيەسسەر بولغان. 1280-يۈلۈ راببان ساۋما 55 ياش چېغۈدا نېستورۈيان ېېپۈسكوپۈ تەرۈپۈدۈن باش نازارەتچۈلۈككە تەيۈنلەنگەن. 1281-يۈلۈ راببان ساۋما نېستورۈيان ېېپۈسكوپۈلۈققا كۆتۈرۈلگەندە ياش ماركۇس باغداد رايونۈدۈكۈ نېستورۈيان مەزھۈبۈنۈڭ ېېپۈسكوپلۈقۈغا تەيۈنلەنگەن. قازانخان دەۋرۈدە ماركۇس خانۈدانلۈقنۈڭ چوڭ-چوڭ ېۈشلۈرۈ ېۈستۈدە تەبۈر كۆرسۈتۈپ، نۇرغۇن قېتۈم قازانخاننۈڭ ېۈنېام-تارتۇقلۈشۈغا ېېرۈشكەن. ېۈلخانۈيلار سەلتەنەتۈ ېارغۇنخاننۈڭ ېۈلكۈدۈكۈ چاغدا ېارغۇنخان ماركۇسنۈ رۈمغا ېەلچۈلۈككە ېەۋەتكەن. 1287-يۈلۈ ېارغۇنخان يەنە راببان ساۋمانۈ رۈم پاپالۈقۈغا، شەرقۈي رۈم ېۈمپېرۈيۈسۈگە، ېۈتالۈيە، فرانسۈيە قاتارلۈق ېەللەرگە ېەلچۈلۈككە ېەۋەتۈپ، بۇ خرۈستيان ېەللۈرۈ بۈلەن «پەلەستۈن ۋە سۈرۈيەنۈ قايتۇرۇۋېلۈش» قاتارلۈق ېۈشلار ھەققۈدە كېڭەشكەن. بۇ چاغدا پاپا ېۆلۈپ، يېڭۈ پاپا تېخۈ سايلانمۈغان بولغاچقا، ېۇ بۇ پۇرسەتتۈن پايدۈلۈنۈپ گېنويەگە بېرۈپ، ېاندۈن يەنە پارۈژغا باردۈ، ېۇ پارۈژدا فرانسۈيە پادشاھۈ فۈلۈپ Ⅳ بۈلەن (PhilipⅣ le Bel) بۈلەن كۆرۈشتۈ، ېۇ پارۈژدۈكۈ چېغۈدا پارۈژ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ قاتارلۈق جايلارنۈ زۈيارەت قۈلدۈ. كېيۈنن يەنە بوغدو (بوردو، Bordeaux) دا ېەنگلۈيە پادشاھۈ ېېدۋارد I (Edward I) بۈلەن كۆرۈشكەن. ېۇ بارغانلۈكۈ ېەللەردە پادشاھلارنۈڭ ېالۈي ېېھترامۈغا ېېرۈشكەن. 1288-يۈلۈ راببان ساۋما رۈمنۈڭ يېڭۈ پاپاسۈغا ېارغۇنخاننۈڭ مەكتۇبۈنۈ تاپشۇرۇپ، بۇرچ-ۋەزۈپۈسۈنۈ ېادا قۈلۈپ باغدادقا قايتقان. راببان ساۋما 1293-يۈلۈ باغدادتا ېالەمدۈن ېۆتكەن. راببان ساۋما ېالۈي تەربۈيە كۆرگەن يۇقۈرۈ مەلۇماتلۈق نېستورۈيان مۇرۈتۈ بولۇپ، ېۇيغۇر مەدۈنۈيۈتۈ بويۈچە چوڭقۇر بۈلۈمۈ بار كۈشۈ ېۈدۈ، شۇڭا ېۈچكۈرۈ ېۆلكۈلەردە، دۇنخۇاڭدا ۋە تۇرپاندا ېولتۇراقلاشقان مۈللەتداشلۈرۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكتە قولغا كەلتۈرگەن مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈ ھەققۈدە ېېنۈڭ مەلۇماتقا ېۈگە ېۈدۈ. ېۇ غەربكە يۈرۈپ خېشۈ كارۈدورۈدۈكۈ تاڭغۇت رايونۈدۈن، غەربۈي يۇرتتۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدۈن ېۆتكەن چېغۈدا تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرغۈنۈغا نەچچە ېون يۈللار بولغان، مەتبەېەدە بېسۈپ چۈقارغان كۈتابلۈرۈنۈڭ تۈرۈ كۆپ ۋە تراژۈمۇ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ بولغان. ېاينۈ چاغدا خانبالۈختۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان بۇددۈستلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈ تازا گۈللەنگەن. راببان ساۋما ېالۈي تەربۈيە كۆرگەن يۇقۈرۈ مەلۇماتلۈق كۈشۈ بولغاچقا ېۆز مۈللەتداشلۈرۈنۈڭ باشقا دۈندا ياراتقان مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈگە ناھايۈتۈ سەزگۈر بولماي قالمايتتۈ، شۇنۈڭدەك يەنە بۇ يەردۈكۈ بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈ كۆپلەپ باسقانلۈقۈدەك پاكۈتنۈ چوڭقۇر بۈلمەي قالمايتتۈ. ېۇ ياۋروپادا پاېالۈيەت ېېلۈپ بارغان چېغۈدا ېارۈلاشقۈنۈنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ دۈن ھەم سۈياسۈي، ېۈلۈم، مەدەنۈيەت ساھەسۈدۈكۈ زاتلار بولغاچقا، يۇقۈرۈ مەلۇماتلۈق بۇ كۈشۈلەرمۇ شەرقنۈڭ مەدەنۈيۈتۈ ۋە يېڭۈ شەيېۈلۈرۈگە قۈزۈقۈپ، يېڭۈ ېۇچۇرلارنۈ ېۈگۈلەشتە سەزگۈر بولماي قالمايتتۈ. گەرچە راببان ساۋماغا ېاېۈت تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈدا ېۇنۈڭ ياۋروپادا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ تارقاتقۈنۈغا ېاېۈت بۈۋاسۈتە خاتۈرە بولمۈسۈمۇ ېەمما مۇەييەنلەشتۈرۈش مۇمكۈنكۈ، ياۋروپا ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈ جۇڭگونۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈگە ياكۈ كۈتابلۈرۈغا قۈزۈقۈدۈغان كۈشۈلەر بۇ ھەقتۈكۈ ېەھۋاللارنۈ سورۈماي قالمايدۇ ھەم سوراپ قالغانلۈرۈدا راببان ساۋما چوقۇم ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ، ېۇيغۇرلار ۋە تاڭغۇتلارنۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈدۈكۈ تەرەققۈياتلارنۈ تونۇشتۇرماي قالمايدۇ. ېۇ ېۈلخانۈيلار دۆلۈتۈگە ۋاكالۈتەن ياۋروپاغا ېەلچۈلۈككە بارغاندا، جۇڭگونۈڭ مەتبەېە ېۈشلۈرۈ قالتۈس تەرەققۈي قۈلغان، شۇڭا جۇڭگونۈڭ كۈتاب ۋە قەغەز دەستەك قاتارلۈقلارنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان زور مۈقداردۈكۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ ېۈلخانۈيلار ېېلۈگە كۈرگەن، ېۇ بۇ ېەھۋاللارنۈ بۈلمەي قالمايتتۈ. مۇشۇنۈڭدۈن ھۆكۈم قۈلۈش مۇمكۈنكۈ، شەرقنۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت ېۇچۇرلارنۈ دەل مۇشۇ راببان ساۋما تۇنجۈ بولۇپ ياۋروپا ېۈلۈم ساھەسۈگە يەتكۈزۈپ، جۇڭگو مۈخ مەتبەېەسۈنۈڭ تارقۈتۈلۈشۈ ېۈچۈن بەلگۈلۈك رول ېوينۈغان بولۇشۈ مۇمكۈن(158).
جۇڭگو سۇڭ سۇلالۈسۈ بۈلەن يۇەن سۇلالۈسۈدۈن ېۈبارەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تازا گۈللەنگەن دەۋرۈنۈ ېۆتكۈزگەن، جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ جايلۈرۈ، تاڭغۇتلار، ېۇيغۇرلار ۋە چاۋشيەندە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ كۆڭ كۆلەمدە قوللانغان ھەم بۇ جەھەتتە 200نەچچە يۈللۈق تەجرۈبە ھاسۈل قۈلغان چاغدا، ياۋروپا مەتبەېە تارۈخۈدا گېرمانۈيەلۈك يوھان گۇتتېنبېرگ دېگەن كۈشۈ (Johann Gutenberg، مۈلادۈ 1395~1468-يۈللاردا ياشۈغان) لاتۈن يېزۈۈقۈدۈكۈ ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مېتال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ سۈناق قۈلۈپ مۇۋەپپەقۈيەت قازۈنۈپ، ياۋروپا مەتبەېە تارۈخۈدا مۇھۈم سەھۈپە ياراتتۈ. گۇتتېنبېرگ رېيۈن دەرياسۈ بويۈدۈكۈ مېينز شەھۈرۈدە تۇغۇلغان، ېۇنۈڭ ېاتۈسۈ شۇ يەردۈكۈ پۇل قۇيۇش زاۋۇتۈدا ېۈشلەيتتۈ، ېاتۈسۈنۈڭ كەسپۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان بولسا كېرەك، گۇتتېنبېرگ كۈچۈكۈدۈنلا شۇ يەردە زەرگەرلۈك ھۈنۈرۈنۈ ياخشۈ ېۆگەنگەن. 1434~1444-يۈللار ېارۈلۈقۈدا سۈتراسبۇرگقا (Strasbourg) بېرۈپ، بۇيەردە شۇ جايلۈق ېاندۈرۈ درۈتزېن ۋە ېانتون ھېلمان (Andreas Dritzen ۋە Anton Heilmann) دېگەن كۈشۈلەر بۈلەن ھەمكارلۈشۈپ ياقۇت پۈششۈقلاپ ېۈشلەش ۋە ېەينەك ياساش بۈلەن شۇغۇللانغان. كېيۈنچە گۇتتېنبېرگ ېۆزۈ خۇپۈيانە ھالدا مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياساپ بېسۈش سۈنۈقۈ ېېلۈپ بارغان، ېۇ دەسلەپتە ھەرخۈل ماتېرۈيالدۈن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياساپ سۈناق قۈلغان، دەسلەپتە ياغاچتا مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياسۈغان، خەت شەكلۈ چوڭراق لاتۈن ھەرپۈنۈ ياساش ېوڭاي بولغان ھەم بېسۈپ مۇۋەپپەقۈيەت قازانغان. ېەمما خەت شەكلۈ كۈچۈكرەك مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ ياساشتا ياغاچنۈڭ قاتتۈقلۈق دەرۈجۈسۈ ناچار بولغاچقا بېسۈش ېۈنۈمۈ كۆڭۈلدۈكۈدەك بولمۈغان. شۇڭا ېۇ مېتالدا ياساشقا ېۆزگەرتكەن. ېۇنۈڭ ستراسبۇرگدا ېېلۈپ بارغان سۈنۈقۈ تازا مۇۋەپپەقۈيەتلۈك چۈقمۈغان ھەم مەبلەغدە قۈينۈلۈپ قالغان، شۇڭا يۇرتۈغا قايتۈپ مەبلەغ غەملەپ داۋاملۈق سۈناق قۈلغان. مۈلادۈ 1448-يۈلۈ گۇتتېنبېرگ مېتالدۈن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياساشتا مېتال بۈرۈكتۈرۈش، ھەرپ قۇيۇش ۋە بېسۈش ھۈنۈرۈ قاتارلۈق مەسۈلۈلەرنۈ ېاساسۈي جەھەتتۈن ھەل قۈلغان. گۇتتېنبېرگ ياغاچتۈن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياساش داۋامۈدا ياغاچتا كۈچۈك شەكۈلدۈكۈ ھەرپنۈ ياساشتا قۈيۈنچۈلۈققا دۇچ كەلگەچكە يەنۈمۇ تۈرۈشۈپ مېتالدا مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياساش تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈجاد قۈلغان. ېۇ تەركۈبۈدە Stibium(سۈرمە) بولغان Plumbum(قوغۇشۇن) بۈلەن Stannum(قەلەي) بۈرۈكمۈسۈ ماتېرۈيالۈنۈ ېۈشلەتكەن، قوغۇشۇن بۈلەن قەلەي بۈرۈكمۈسۈگە سۈرمە تەركۈبۈ قوشۇلغاندا مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ قاتتۈقلۈق دەرۈجۈسۈنۈ ېاشۇرۇپ شەكۈلگە كەلتۈرۈشمۇ ېاسان بولغان. ېامېرۈلۈق مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسسۈسۈ ېوسۋالد (John Cyde Oswald) گۇتتېنبېرگ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قۇيغاندا ېاۋۋال ياغاچتا مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېويۇۋېلۈپ سېغۈز لايغا بېسۈپ پېتۈنقۈ خەت نۇسخۈسۈ چۈقۈرۈۋالغان، ېاندۈن ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ چۈقۈرۈۋېلۈپ پېتۈنقۈ ھەرپ قېلۈپۈغا قوغۇشۇن-قەلەي ېېرۈتمۈسۈنۈ قۇيۇپ سوۋۇغاندۈن كېيۈن قۈرۈپ سۈلۈقداپ مۇكەممەل مېتال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ياسۈغان، بۇ جۇڭگونۈڭ قەلەي مۈخ مەتبەېە خېتۈ قۇيۇش ېۇسۇلۈغا تامامەن ېوخشايدۇ، دەپ قارايدۇ(159). گۇتتېنبېرگ ياسۈغان مېتال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ شەكلۈ ھەققۈدە پايدۈلۈنۈشقا بولۈدۈغان ماددۈي پاكۈت بار. مۈلادۈ 1468-يۈلۈ گۇتتېنبېرگنۈڭ شاگۈرتۈ زېل (Ulrich Zell، مۈلادۈ 1440~1505-يۈللاردا ياشۈغان) گېرمانۈيەنۈڭ كولۈن(Köln) شەھۈرۈدە نەشۈر قۈلغان لاتۈنچە «خۇشخۇي قۈزغا مەدھۈيە» دېگەن كۈتابتا، بەت ياسۈغاندا بۈر بەتنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ بوش ېورۇنغا ھەرپ توغرۈسۈغا تۈزۈلۈپ قالغانلۈقتۈن ھەرپنۈڭ ېەتراپۈدا بوشلۇق قالغان، نەتۈجۈدە تازا كۆڭۈلدۈكۈدەك بېسۈلماي قاالغان. شۇنداقتۈمۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ېەسلۈدۈكۈ تۈك ېۇزۇنچاق شەكلۈ ناھايۈتۈ ېوچۇق بېسۈلغان، ھەرپنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا يۈڭنە تۆشۈكۈگە ېوخشاش بوشلۇق بولۇپ، بۇ جۇڭگونۈڭ مېتالدۈن ېۈشلەنگەن مۈخ مەتبەېە خېتۈگە تامامەن ېوخشايدۇ(160). ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ ياغاچ بەت باسمۈسۈدا چوتكۈلاپ بېسۈش ېۇسۇلۈ قوللۈنۈلغان، ېەمما بۇ خۈل ېۇسۇل ياۋروپانۈڭ قېلۈن كەندۈر قەغۈزۈگە بېسۈلغاندا ېۈنۈمۈ تازا ياخشۈ بولمۈغاچقا كېيۈنچە تەدرۈجۈي ېۈزۈم شەربۈتۈ ېۈشلۈگەندە ېۈشلۈتۈدۈغان پرېسلاش ماشۈنۈسۈ(باسما ماشۈنۈسۈ) ېۈشلۈتۈلگەن. گۇتتېنبېرگ ياغاچتۈن ياسالغان پرېسلاش ماشۈنۈسۈ ېۈشلەتكەن بولۇپ، تەگلۈك قۈسۈمۈغا تۈزۈلۈپ بولغان نابور تاختۈسۈنۈ مۇستەھكەم ېورنۈتۈپ،ېۈستۈ قۈسۈمۈدۈكۈ بېسۈم تاختۈسۈنۈ تۆمۈردۈن ياسالغان تۇتقۇچلۇق ېايلانما ماشۈنا بۈلەن تۈزگۈنلۈگەن، بۇنۈڭ ېېگۈز-پەسلۈكۈنۈ تەڭشۈگۈلۈ بولغان. تۇتقۇچلۇق ېايلانما ماشۈنا ېادەم كۈچۈ ېارقۈلۈق ھەرۈكەتلەندۈرۈلۈپ بېسۈم دەرۈجۈسۈ تۈزگۈنلەنگەن. كۈتاب باسقاندا ېاۋۋال سۈياھ تۈزۈلۈپ بولغان نابور تاختۈسۈنۈڭ يۈزۈگە سۈرتۈلگەن، ېاندۈن ېۇنۈڭ ېۈستۈگە قەغەز يېيۈتۈلۈپ تۇتقۇچلۇق ېايلانما ماشۈنا ېايلاندۇرۇلغان، بېسۈم تاختۈسۈ ېارقۈلۈق مۇۋاپۈق بېسۈم كۈچۈ ھاسۈل قۈلۈنۈپ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تۈزۈلغان نابور تاختۈسۈدۈكۈدۈكۈ تېكۈست قەغەزگە بېسۈلۈپ چۈققان. ېەينۈ چاغدا بېسۈلغان كۈتاب بۈر ۋاراقنۈڭ ېۈككۈ يۈزۈگە بېسۈلغان، ېاندۈن تۈپلۈنۈپ كۈتاب بولۇپ چۈققان. بۇ ېۇسۇل بۈلەن ساېۈتۈگە 20 نەچچە ۋاراق بېسۈلغان، كۈنۈگە 300بەت بېسۈلغان(161). مۈلادۈ 1455-يۈلۈ گۇتتېنبېرگ ېۆزۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ھاياتۈدۈكۈ ېەڭ زور مۇۋەپپەقۈيۈتۈنۈ تاماملاپ، مۈخ مەتبەېەدە مەشھۇر«42 قۇرلۇق ېۈنجۈل»نۈ بېسۈپ تاماملۈغان، بۇ «42 قۇرلۇق ېۈنجۈل»نۈڭ قەغەزگە بېسۈلغۈنۈ 180 پارچە، تېرە قەغەزگە بېسۈلغۈنۈ 30 پارچە بولۇپ، جەمېۈي 210 پارچە كۈتاب باسقان. بۇ كۈتابنۈڭ فورماتۈنۈڭ كەڭلۈكۈ㎝ 30.5، ېۇزۇنلۇقۈ(ېېگۈزلۈكۈ) ㎝ 40.6 بولۇپ چۈققان. ھەربۈر ۋارۈقۈ ېۈككۈ بەت (بۈر ۋاراقنۈڭ ېۈككۈ يۈزۈ) بولۇپ، 1~9-بېتۈ 40 قۇرلۇق، 10-بېتۈ 41قۇرلۇق بېسۈلغاندۈن باشقا قالغان بەتلۈرۈ 42قۇر بولۇپ بېسۈلغان، بۇ كۈتاب(ېۈنجۈل) جەمېۈي 1282بەت يەنۈ 641ۋاراق بولغان. تېكۈستۈ لاتۈن يېزۈقۈنۈڭ گوت نۇسخۈسۈنۈڭ توم خەت شەكلۈ بولۇپ، قارا سۈياھتا بېسۈلغان. بۈرۈنچۈ تومۈنۈڭ بۈرۈنچۈ بېتۈدۈكۈ تۇنجۈ ھەرپ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بۈلەن بېسۈلماستۈن بەلكۈ كۈچۈك بۈر چاسا بوشلۇق قالدۇرۇلۇپ، كاتەكچۈگە قۈزۈل ۋە قارا بوياق بۈلەن ھۆسنخەت شەكلۈدۈكۈ بەدۈېۈي خەت نۇسۈۈسۈ قول بۈلەن يېزۈلغان. ھەربۈر بەتنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ رامكۈسۈغا ياغاچقا ېويۇلغان گۈل نۇسخۈلۈرۈ چۈشۈرۈلگەن، ياغاچ بەتنۈڭ بەت رامكۈسۈغا ھەرپ تۈزۈلۈدۈغان بولۇپ، بۇ ېەمەلۈيەتتە ېويما بەت مەتبەېەسۈ بۈلەن مۈخ مەتبەېە بۈرلەشتۈرۈلۈپ بېسۈلغان تەۋەرۈك نۇسخا بولۇپ قالغان. بەت نۇسخۈلۈرۈ قەغەزگە ېېلۈنغاندۈن كېيۈن ېۈككۈ توم قۈلۈپ تۈپلەنگەن. بۇ باسمۈنۈڭ ھازۈر 20 نەچچە پارچۈسۈ ساقلۈنۈپ قالغان. دەسلەپتە 1760-يۈلۈ پارۈژدۈكۈ قۈزۈل تونلۇق ېېپۈسكوپ مازارۈن( Jules Mazarin، مۈلادۈ 1602~ 1661-يۈللاردا ياشۈغان) 1642-يۈلۈ قۇرغان ، كېيۈنكۈلەر مازارۈن كۇتۇپخانۈسۈ(Bibliotheque Mazarine)دەپ ېاتۈغان كۇتۇپخانۈدا بايقالغان بولۇپ، ھازۈر پارۈژدۈكۈ فرانسۈيە دۆلەتلۈك كۇتۇپخانۈدا ساقلانماقتا(162). 1455-يۈلۈ گۇتتېنبېرگ ۋە ېۇنۈڭ شېرۈكۈ فوستېرنۈڭ توختام مۇددۈتۈ توشقاندۈن كېيۈن، گۇتتېنبېرگ قەرزۈنۈ تۆلەشكە ېامالسۈز قالغانلۈقتۈن باسما زاۋۇتۈ ېۈسكۈنە-ېەسلۈھەلۈرۈ ۋە تېخنۈك ېۈشچۈلۈرۈ بۈلەن بۈراقلا فوستېرنۈڭ ېۈلكۈگە ېۆتكۈزۈپ بېرۈلگەن. كېيۈنچە گۇتتېنبېرگ ھۇمېرۈي(Conrad Humery) نۈڭ مەبلەغ ياردۈمۈ بۈلەن 1456-يۈلۈ مېېۈنزدا قايتۈدۈن بۈر باسما زاۋۇتۈ قۇرغان. شۇ يۈلۈ تاق بەتلۈك«1457-يۈللۈق كالېندار» نۈ بېسۈپ تارقاتقان، 1459-يۈلۈ يەنە بۈر قېتۈم «36قۇرلۇق ېۈنجۈل»نۈ باسقان، 1460-يۈلۈ پۇقرالار دەرسلۈكۈ بولغان«چېركاۋ ېوقۇشلۇقۈ»نۈ باسقان، بۇ كۈتابنۈڭ مەزمۇنۈ لاتۈن يېزۈقۈ گرامماتۈكۈسۈ ۋە ېۈلاھشۇناسلۈق لۇغۈتۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان بولۇپ، 748 بەتلۈك بۈر توم قۈلۈپ تۈپلەنگەن. گۇتتېنبېرگنۈڭ مېتالدا قۇيۇلغان مۈخ مەتبەېە باسما پاېالۈيۈتۈ ياۋروپادا ېۈجادكارلۈق ۋە ېۈلگۈلۈك رول ېوينۈغان. ياۋروپادۈكۈ گرېتسۈيەدۈن باشقا ېەللەرنۈڭ يېزۈقۈ لاتۈن يېزۈقۈ ېاساسۈدا ېۈجاد قۈلۈنغان بولغاچقا، مۇتلەق كۆپ ھەرپۈ ېاساسەن ېوخشايدۇ، شۇڭا بۇ ياۋروپادا ناھايۈتۈ تېزلا ېومۇملاشقان. گۇتتېنبېرگ مېېۈنزدا مۇۋەپپەقۈيەت قازانغاندۈن كېيۈن ناھايۈتۈ تېزلا گېرمانۈيەنۈڭ باشقا شەھەرلۈرۈگە تارقۈلۈپ ېومۇملاشقان، ېارقۈدۈنلا پۈتكۈل ياۋروپاغا تارقۈلۈپ، ېاساسلۈق مەتبەېەچۈلۈك ېۇسۇلۈ بولۇپ قالغان. 1465-يۈلۈ ېۈتالۈيەنۈڭ رۈم شەھۈرۈ ېەتراپۈدا تۇنجۈ مۈخ مەتبەېە باسما زاۋۇتۈ قۇرۇلغان بولۇپ، ېۇنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ۋە سۈياھ، قەغەزلۈرۈ گېرمانۈيەدۈن توشۇپ كېلۈنگەن. دەسلەپكۈ ېۈككۈ يۈلدا «لاتۈن تۈلۈ گرامماتۈكۈسۈ»، قەدۈمقۈ رۈم سۈياسۈيېونۈ سۈسېرونۈڭ «نۇتۇقلار توپلۈمۈ»قاتارلۈقلار ھەمدە دۈنۈي ېەدەبۈياتقا ېاېۈت كۈتابلار بېسۈپ چۈقۈرۈلغان. ېارقۈدۈنلا ېۈتالۈيەنۈڭ ۋېنتسۈيە، فلورېنسا ۋە مۈلان قاتارلۈق شەھەرلۈرۈدۈمۇ ېارقا-ېارقۈدۈن مۈخ مەتبەېە باسما زاۋۇتۈ بارلۈققا كەلگەن. فرانسۈيەدە، پادشاھ چارلېزⅦCharles ) Ⅶ )، (مۈلادۈ 1403~1468-يۈللاردا ياشۈغان) گۇتتېنبېرگنۈڭ مۈخ مەتبەېە باسمۈسۈدا مۇۋەپپەقۈيەت قازانغانلۈق خەۋۈرۈنۈ ېاڭلۈغاندۈن كېيۈن 1458-يۈلۈ فرانسۈيە پۇل بېسۈش ېۈدارۈسۈنۈڭ باشلۈقۈ نۈكولاس ژانسون(Nicholas Jenson، 1420~1480-يۈللاردا ياشۈغان) نۈ مېېۈنز شەھۈرۈگە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۆگۈنۈپ كېلۈشكە ېەۋەتكەن. نۈكولاس ژانسوننۈڭ تېخنۈكا ېۈگۈلەپ قايتۈشۈ پادشاھ ېۆلگەن، شاھزادە لۇېۈⅪ تەختكە چۈققان پەيتكە توغرا كېلۈپ قالغان، لۇېۈⅪ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا قۈزۈقمايدۈغان پادشاھ چۈقۈپ قالغاچقا نۈكولاس ژانسون ېاچچۈقۈدا فرانسۈيەدۈن ۋېنتسۈيەگە بېرۈپ ېۆز ېالدۈغا باسما زاۋۇتۈ قۇرغان ھەمدە كۆركەم رۈم خەت شەكلۈدە 150 نەچچە خۈل كۈتاب باسقان. ژانسوننۈڭ كېتۈپ قېلۈشۈ بۈلەن فرانسۈيەنۈڭ مۈخ مەتبەېەچۈلۈكۈ خېلۈ يۈللار كېچۈككەن، 1470-يۈلۈغا كەلگەندۈلا فرانسۈيە شۋېدسارۈيەدۈن ېۈچ گېرمانۈيەلۈكنۈ يۇقۈرۈ ھەق بېرۈش بەدۈلۈگە تەكلۈپ قۈلۈپ كېلۈپ پارۈژدا تۇنجۈ باسما زاۋۇتۈ قۇرغان. 15 -ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈغا كەلگەندە، ېۈسپانۈيەنۈڭ ۋالۈنسۈيە، ھۇنگارۈيەنۈڭ بۇداپېست، گوللاندۈيەنۈڭ برۇججې(Brugge)، دانۈيەنۈڭ ېودېنسې(Odense)، پورتۇگالۈيەنۈڭ لۈسسابوندا مۈخ مەتبەېە باسما زاۋۇتۈ قۇرۇلدۈ. 1476-يۈلۈ ېەنگلۈيۈلۈك كاكستون لوندوندا تۇنجۈ باسما زاۋۇتۈ قۇرۇپ، 1477-يۈلۈ ېۈنگلۈز تۈلۈدا «پەيلاسوپلار ېەقلۈيەلۈرۈ ۋە تەلۈم-تەربۈيەسۈ» دېگەن كۈتابنۈ نەشۈر قۈلدۈ، ېۇ ېۈلگۈرۈ-ېاخۈر 30نەچچە خۈل كۈتاب بېسۈپ چۈقارغان. مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ياۋروپادا قوللۈنۈلۈشۈ ۋە ېومۇملۈشۈشۈ كېيۈنكۈ چاغلاردۈكۈ ياۋروپادا پەن-ماېارۈپ ۋە ېەدەبۈي گۈللۈنۈش ھەرۈكۈتۈنۈڭ تەرەققۈي قۈلۈپ روناق تېپۈشۈ ېۈچۈن مۇھۈم ېاساس بولغان. ياۋروپادا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كۈم ېاۋال ېۈشلەتكەنلۈكۈ مەسۈلۈسۈ ھەققۈدە تالاش-تارتۈش بولغان. بۇ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ گېرمانۈيەدۈن باشقا ياۋروپا ېەللۈرۈدە بۈرلا ۋاقۈتتا ېايرۈم-ېايرۈم ېۈشلۈتۈلۈش مۇمكۈنچۈلۈكۈنۈڭ بارلۈقۈدۈن دېرەك بېرۈدۇ، بۇ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ بارلۈققا كېلۈشۈنۈ ھەقۈقۈي چۈشەنمۈگەن ياۋروپالۈقلار ېارۈسۈدا يۈز بەرگەن تۇنجۈ كەشپيات ھوقۇقۈنۈ تالۈشۈش مۇنازۈرۈسۈدۈن باشقا نەرسە ېەمەس، ېەلۋەتتە بۇنۈ چۈشۈنۈشكە بولۈدۇ. مەسۈلەن ېۈتالۈيەلۈك دوختۇر، باسمۈكار كاستالدۈ دېگەن كۈشۈ ( Pamfilo Castaldi ، 1398~ 1490- يۈللاردا ياشۈغان) 1426-يۈلۈ ۋېنتسۈيەدە چوڭ شەكۈللۈك مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بۈلەن چوڭ فورماتلۈق قاتلۈما كۈتاب باسقان. ېەنگلۈيۈلۈك شەرقشۇناس كەرزون (Robert Curzon) نۈڭ تەتقۈقاتۈغا ېاساسلانغاندا، ېۈتالۈيەنۈڭ بېللۇنو ېۆلكۈسۈ(Belluno)نۈڭ فېلترې (Feltre)ېارخۈبخانۈسۈدا ساقلانغانۈكەن(163).كاستالدۈ 1398-يۈلۈ تۇغۇلغان، مانا بۇ كۈشۈ ياۋروپا مۈخ مەتبەېەسۈنۈڭ تۇنجۈ ېۈجادچۈسۈ، دەپ قارالماقتا. مۇشۇنۈڭ ېۈچۈن 1868-يۈلۈ لۇمباردۈېا(Lumbardia)دا ېۇنۈڭ مۈس ھەيكۈلۈ تۈكلەنگەن. ېېيتۈلۈشۈچە، كاستالدۈنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۇنۈڭ شاگۈرتۈ فۇست (Johann Fust) گېرمانۈيەلۈك گۇتتېنبېرگقا ېاشكارۈلاپ بەرگەن، شۇنۈڭ بۈلەن ياۋروپادا تۇنجۈ بولۇپ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈجاد قۈلۈش ھوقۇقۈنۈ تالۈشۈش تالاش-تارتۈشۈ پەيدا بولغان. كاستالدۈ 1426-يۈلۈ باسقان مۈخ مەتبەېە نۇسخۈنۈڭ يۈل دەۋرۈ ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ياۋروپادۈكۈ ېەڭ بالدۇرقۈ ياۋروپا ېويما مەتبەېە باسما نۇسخۈسۈنۈڭ يۈل دەۋرۈدۈن پەرقلۈنۈدۈغان ۋاقتۈ 30 يۈلغا يەتمەيدۇ، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە مۈخ مەتبەېە نۇسخۈسۈنۈڭ بۈر باسما بېتۈ بۈرلا ۋاقۈتتا ېۈككۈ بەتكە بېسۈلۈپ ېاندۈن قاتلۈما كۈتاب قۈلۈنغان، ېۇنۈڭ شەكلۈ ېويما بەت مەتبەېەسۈ بۈلەن ېوخشاپ كېتۈدۇ(164). بۇ ياۋروپا ېويما بەت مەتبەېەسۈ ېۈشلۈتۈلۈپ ېۇزاق ېۆتمەي مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدا لۈتاب بېسۈلۈشقا باشلاپ مېتالدۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېەنۈڭ قوللۈنۈلۈشۈغا ېاساس يارۈتۈلغانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. خاتۈمە [align=justify]تاڭغۇتلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە باسما بۇيۇملۈرۈ بۈلەن دۇنخۇاڭ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ بايقۈلۈشۈ جۇڭگو ۋە دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدا ناھايۈتۈ گەۋدۈلۈك ېورۇندا تۇرۈدۈغان مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. بۈرۈنچۈ، جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ كەشپ قۈلغانلۈقۈ يەنە بۈر قېتۈم تارۈخۈي يادۈكارلۈققا ۋە ېېتراپ قۈلۈشقا ېېرۈشكەن بولۇپ، دەسلەپكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تارۈخۈدۈكۈ گۇمان ۋە مۇجۈمەللۈك ېايدۈڭلاشتۈ. تاڭغۇت يېزۈقۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ دۇنيادا ھازۈرغۈچە بايقالغان ېەڭ بۇرۇنقۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ، دۇنخۇاڭدۈن بايقالغان ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دۇنيادا ھازۈرغۈچە بايقالغان ېەڭ بۇرۇنقۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ماددۈي پاكۈتۈ. جۇڭگونۈڭ قەدۈمقۈ مۈخ مەتبەېەنۈ كەشپ قۈلغانلۈقۈ ۋە ېۈشلەتكەنلۈكۈ توغرۈسۈدا سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن بۈ شېڭنۈڭ سېغۈز مۈخ مەتبەېەسۈنۈ كەشپ قۈلغانلۈقۈغا ېاېۈت يازما خاتۈرۈلەرلا بولسۈمۇ ېەمما مۈخ مەتبەېەگە ېاېۈت ماددۈي پاكۈت كەمچۈل ېۈدۈ، شۇڭا نۇرغۇنلۈغان تەتقۈقاتچۈلار جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ تۇنجۈ بولۇپ كەشپ قۈلغانلۈقۈغا گۇمان قۈلۈشقان، ھەتتا سېغۈز لايدۈن ياسالغان مەتبەېە تارۈختا مەۋجۇد بولمۈغان، دەپ يەكۈن چۈقۈرۈشقان. تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە باسما بۇيۇمۈ ۋە ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ تېپۈلۈشۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ كەشپ قۈلۈنۈپ ېۇزاق ېۆتمەي تاڭغۇت ۋە ېۇيغۇرلار رايونۈغا تارقالغانلۈقۈ ۋە قوللۈنۈلغانلۈقۈنۈ، نەتۈجۈدە ېېلۈمۈزنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ تۇنجۈ بولۇپ كەشپ قۈلغانلۈق ېورنۈنۈڭ تېخۈمۇ ېۈلگۈرۈلۈگەن ھالدا مۇېەييەنلەشكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. ېۈككۈنچۈ، تاڭغۇت ۋە ېۇيغۇر مۈخ مەتبەېە ماددۈي پاكۈتۈنۈڭ بايقۈلۈشۈ تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلار مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۈشلۈتۈلۈش داېۈرۈسۈنۈ ماكان جەھەتتە غەربۈي يۇرتقا كېڭەيتۈپ، مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقالغانلۈقۈنۈ پاكۈت بۈلەن تەمۈنلۈگەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. زور مۈقداردۈكۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تېپۈندۈلار شۇنۈ ېۈسپاتلۈدۈكۈ، ېېلۈمۈزنۈڭ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك رايونۈدا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈشلۈتۈلۈشكە باشلاپ ېۇزاق ېۆتمەي غەربۈي شۈمال رايونۈدۈكۈ تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلار ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك رايونۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تەسۈرۈدە ېارقا-ېارقۈدۈن مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈشلەتكەن. تاڭغۇتلارنۈڭ جۇڭشۈڭ مەھكۈمۈسۈ (بۈگۈنكۈ نۈڭشيا خۇيزۇ ېاپتونوم رايونۈنۈڭ يۈنچۇەن شەھۈرۈ ېەتراپۈدا)ېەتراپۈ، لياڭجۇ ېايمۈقۈ(ھازۈرقۈ گنسۇ ېۆلكۈسۈنۈۇ ۋۇۋېي)، دۇنخۇاڭ، خېيشۇي (قاراسۇ) شەھۈرۈ، تۇرپان قاتارلۈق جايلاردۈن زور مۈقداردا تاڭغۇتلار ۋە ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە ماددۈي بۇيۇمۈ بايقۈلۈپلا قالماستۈن بەلكۈ يەنە بېسۈشتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان باسما تاختۈسۈمۇ تېپۈلدۈ. بۇ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلار ېولتۇراقلاشقان رايونلاردا كەڭ كۆلەمدە ېۈشلۈتۈلۈپ، مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ ېۈچۈن مۇېەييەن ماكان ۋە مەدەنۈيەت شاراېۈتۈ ياراتقانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېەنۈ كەشپ قۈلغان ۋە ېۈشلەتكەن ۋاقتۈ مۈلادۈ 11-ېەسۈر، ھالبۇكۈ ياۋروپانۈڭ مۈخ مەتبەېەنۈ ېۈشلەتكەن ۋاقتۈ 15-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈ بولغان، بۇ ېۈككۈسۈنۈڭ ۋاقۈت پەرقۈ بۈرقەدەر ېۇزۇن، جۇغراپۈيۈلۈك ېارۈلۈقۈ ناھايۈتۈ يۈراق، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان چاسا خەت، ياۋروپانۈڭ بولسا ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بولغاچقا ېۈلگۈرۈ بەزۈلەر جۇڭگو مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ياۋروپاغا تەسۈر كۆرسەتكەنلۈكۈنۈ ېۈنكار قۈلۈپ كەلگەن، جۇڭگو مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ياۋروپاغا كۆرسەتكەن تەسۈرۈنۈ ېېتراپ قۈلۈدۈغان مۇتەخەسسۈسلەر بولغان تەقدۈردۈمۇ ېۇنۈڭ قانداق يوللار ېارقۈلۈق غەربكە تارقالغانلۈقۈنۈ قايۈل قۈلارلۈق چۈشەندۈرۈش قۈيۈن بولۇپ كەلگەن ېۈدۈ. تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلار جۇڭگونۈڭ غەربۈدە جۇڭگو بۈلەن غەربنۈڭ ېالاقە قۈلۈدۈغان مۇھۈم يولۈ بولغان خېشۈ كارۈدورۈنۈ تۈزگۈنلەپ تۇرغان بولۇپ، ېەينۈ چاغدا شەرق بۈلەن غەربنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈدا مۇھۈم ېورۇننۈ ېۈگۈلۈگەن. مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ شەرقتۈن غەربكە تارقۈلۈش جەريانۈدا تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلار ناھايۈتۈ بۇرۇنلا مۈخ مەتبەېەنۈ ېۈشلەتكەن، شۇڭا ېۇلارنۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك ېورنۈغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. مۈخ مەتبەېەنۈ ېۈشلەتكەن ۋاقۈتتۈن قارۈغاندا بۈ شېڭ مۈخ مەتبەېەنۈ 11-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا كەشپ قۈلغان بولسا تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلار يەخمۈنەن 12-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈ ۋە 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈشلەتكەن، ياۋروپادا بولسا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ 15-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈغا كەلگەندۈلا ېاندۈن ېۈشلۈتۈلگەن. تاڭغۇتلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە ماددۈي بۇيۇمۈ بۈلەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ تېپۈلۈشۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈشلۈتۈش زامان جەھەتتۈن غەربكە تارقۈلۈش داۋامۈدۈكۈ ېۈككۈ ېەسۈرلۈك ېۆتكۈنچۈ مەزگۈلنۈ تولدۇرغان بولسا، ماكان جەھەتتۈن ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈن غەربكە 2000كلومېتۈردۈن كۆپرەك سۈرۈلگەنلۈكۈنۈ تولدۇردۈ. ېۈچۈنچۈ، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ كەشپ قۈلۈنۈپ ېۇزاق ېۆتمەي خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ مەدەنۈيەت بۈلەن تۈپتۈن ېوخشۈمايدۈغان تاڭغۇت ۋە ېۇيغۇرلار رايونۈغا تارقۈلۈپ كۈرۈپ، شۇ مۈللەتلەرنۈڭ يېزۈق ېالاھۈدۈلۈكۈگە باب كېلۈدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېۈجاد قۈلۈندۈ. نەتۈجۈدە مۈخ مەتبەېەنۈڭ تۈپۈمۇ بۇرۇلۇش، تەرەققۈيات جەريانۈنۈ باشتۈن كەچۈرۈپ، مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ تۈپۈمۇ مۈللەتلەر تۈل-يېزۈق تۈپۈنۈڭ ېوخشۈماسلۈقۈغا ېاساسەن ېۆزگۈرۈپ بارغان. بۈ شېڭ كەشپ قۈلغان خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە چاسا خەنزۇچە خەت (سۆز) بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە. تاڭغۇت يېزۈقۈ خەنزۇچە خەت ياساش قانۇنۈيۈتۈدۈن پايدۈلۈنۈپ تاڭغۇت تۈلۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ بويۈچە ېۈجاد قۈلۈنغان چاسا خەتلۈك يېزۈق بولۇپ، خەنزۇ يېزۈقۈغا ېوخشاشلا مەنا ېۈپادۈلەيدۈغان يېزۈق تۈرۈگە مەنسۇپ. تاڭغۇتلارنۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ يەككە خەت بۈرلۈك قۈلۈنغان ېالاھۈدۈلۈكۈ بۈلەن ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇ يېزۈقۈنۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈ بۈلەن ېوخشاش تۈپتۈكۈ سۆز بۈرلۈك قۈلۈنۈدۈغان مۈخ مەتبەېەدۇر. ېۇيغۇر تۈلۈ بولسا يېپۈشقاق تۈللار تۈپۈدۈكۈ تۈل. بۇ تۈلنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈ تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا مۇېەييەن تەرتۈپ بويۈچە ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق قوشۇمچە ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇش ېارقۈلۈق سۆز ياسۈلۈدۈغان بولۇپ، شۇ ېارقۈلۈق ېوخشاشمۈغان سۆز مەناسۈ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق مۇناسۈۋەتلەرنۈ ېۈپادۈلەيدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈ ھەرپلۈك ( ېېلۈپبەلۈك) يېزۈق. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ ياسۈغۇچۈلار ېالدۈ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈش ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ نەزەردە تۇتۇش بۈلەن بۈللە ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ھەرپلۈك يېزۈق ېۈكەنلۈكۈدەك بۇ مۇھۈم ېامۈلۈنۈمۇ نەزەردۈن ساقۈت قۈلماي، خەنزۇچە مۈخ مەتبەېەگە ھەم تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېەگە ېوخشۈمايدۈغان يېڭۈ تۈپتۈكۈ مۈخ مەتبەېەنۈ ېۈجاد قۈلغان. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ نوقۇل سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان بولماستۈن بەلكۈ ھەرپ، بوغۇم (سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار) ۋە سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان ېارۈلاش مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدۇر، بۇ غەربنۈڭ ھەرپلۈك مۈخ مەتبەېەسۈنۈ شەكۈللەندۈرۈدۈغان تۈپ قانۇنۈيەتنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېەدۈكۈ ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تۇنجۈ بولۇپ ېۈجاد قۈلۈنۈشۈ دۇنيا مۈخ مەتبەېە تارۈخدا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇچە خەت مۈخ مەتبەېە چاسا خەنزۇچە خەت بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە بولۇپ، ېەڭ بۇرۇن 11-ېەسۈرگە ېاېۈت يازما يادۈكارلۈقلاردا خاتۈرۈلەنگەن، ۋەھالەنكۈ گېرمانۈيەنۈڭ گۇتتېنبېرگ ېۈشلەتكەن ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مېتال مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ 15-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈغا تەۋە، بۇ ېۈككۈسۈنۈڭ ۋاقۈت پەرقۈ نەچچە يۈز يۈللۈق پەرق بولۇپ، جۇغراپۈيەلۈك ېارۈلۈقمۇ ناھايۈتۈ يۈراق. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېېلۈمۈز مۈخ مەتبەېە ېۈدۈيۈسۈ ۋە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈدۈكۈ ۋاسۈتۈچۈ تۈپتۇر. تاڭغۇتلار ۋە ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە بۇيۇمۈ تېپۈلغانلۈقتۈن، مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تارقۈلۈشنۈڭ ماكانۈ جەھەتتۈن بۈز ھازۈر12-ېەسۈر بۈلەن 13-ېەسۈر ېالمۈشۈش پەيتۈدە جۇڭگونۈڭ مۈۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈدۈيۈسۈ ۋە تېخنۈكۈسۈ ېاللۈقاچان غەربۈي يۇرتقا تارقالغان ھەمدە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ داۋاملۈق غەربكە تارقۈلۈشۈ ېۈچۈن كۈچلۈك مەدەنۈيەت ۋە تېخنۈكا ېارقا كۆرۈنۈشۈ ھازۈرلۈغان، دەپ مۇېەييەنلەشتۈرۈپ ېېيتالايمۈز. تۆتۈنچۈ، تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈدا ېۇچرايدۈغان نۇرغۇن بېغۈشلۈما ۋە خاتۈمە تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ يۈل دەۋرۈنۈ بۈلۈشنۈڭ بۈۋاسۈتە ېاساسۈ بولۇش بۈلەن بۈللە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېېلۈمۈزنۈڭ غەربۈي شۈمالۈدا ېۈشلۈتۈلگەن ۋە غەربكە تارقالغان يۈل دەۋرۈنۈ بۈلۈشتۈكۈ قۈممەتلۈك ېاساس. چۈنكۈ نۆۋەتتە ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېۈجاد قۈلۈنغۈنۈغا ۋە قوللۈنۈلغانلۈقۈغا ېاېۈت تارۈخۈي يازما خاتۈرۈلەر تېپۈلمۈدۈ، شۇڭا ېۇنۈڭ يۈل دەۋرۈنۈ پەقەت ۋاسۈتۈلۈك ماتېرۈياللار ۋە ېالاقۈدار تارۈخۈي ېارقا كۆرۈنۈش ېارقۈلۈقلا تەخمۈن قۈلالايمۈز. دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار پاېالۈيەت ېېلۈپ تارۈخۈي ماتېرۈياللار ۋە موگاۋ تاشكېمۈرۈنۈڭ گۈللۈنۈش-خارابلۈشۈش تارۈخۈ قاتارلۈق ېامۈللارغا ېاساسەن دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ يۈل دەۋرۈنۈڭ 12-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈ ۋە 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈ ېارۈلۈقۈغا توغرا كېلۈدۈغانلۈقۈنۈ پەرەز قۈلۈش مۇمكۈن. بۇ دەۋرمۇ دەل تاڭغۇتلار رايونۈدا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تەرەققۈياتقا ېېرۈشكەن دەۋر بولغان، تاڭغۇتلارنۈڭ بۇددا دۈنۈ بۈلەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مۇناسۈۋۈتۈ زۈچ بولۇپ، ېۈككۈ رايوننۈڭ ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈمۇ ناھايۈتۈ قويۇق بولغان، شۇڭا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللۈنۈش جەھەتتۈمۇ چوقۇم ېۆزېارا تەسۈر كۆرسۈتۈشمەي قالمايدۇ، شۇڭا ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ېۈجاد قۈلغان ۋە ېۈشلەتكەن ۋاقتۈمۇ مۇشۇ مەزگۈلدۈن كېيۈن ېەمەس. 13-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تەسۈر كۈچۈ زاۋاللۈققا يۈزلەنگەن بولۇپ، بۇ يەرنۈڭ ېۈجتۈماېۈي ۋەزۈيۈتۈ داۋالغۇپ تۇرغان، ېۇرۇش مالۈمانچۈلۈقۈنۈڭ ېايۈقۈ ېۈزۈلمۈگەن، شۇڭا بۇ رايوننۈڭ بۇ مەزگۈلدۈكۈ سۈياسۈي، ېۈقتۈساد ۋە مەدەنۈيەت تۇرمۇشۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېۈجاد قۈلۈپ بۇددا نومۈ بېسۈش ېۈچۈن ياخشۈ مۇھۈت ھازۈرلاپ بېرەلمەيتتۈ. بەشۈنچۈ، مۈلادۈ 13~14-ېەسۈر جۇڭگو بۈلەن ياۋروپانۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈ بۈرقەدەر كۆپ ھەم ېەڭ بۈۋاسۈتە بولغان مەزگۈل ېۈدۈ، نۇرغۇن ياۋروپالۈق دۈن تارقاتقۇچۈ، رۈم پاپاسۈنۈڭ ېەلچۈلۈرۈ، سودۈگەرلەر، سەيياھلار جۇڭگوغا كەلگەن، شۈبھۈسۈزكۈ،مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈ ېۇلاردا چوڭقۇر تەسۈر قالدۇرغان، بۇ ېامۈللارنۈڭ ېۇلارنۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت ېۇچۇرلارنۈ ياۋروپاغا تارقۈتۈش ېۈمكانۈيۈتۈگە ېۈگە قۈلۈش مۇمكۈنچۈلۈكۈ ناھايۈتۈ زور. 13 -ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا، ېۇيغۇرلار رايونۈ موڭغۇل ېېلۈگە قارام بولدۈ، نۇرغۇن ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈ بۇ مەزگۈلدە چۈڭگۈزخان ېۈچۈن ېەقۈل كۆرسەتكۈچۈ تەدبۈركار ۋە مەلۈھەتچۈ بولدۈ ياكۈ مۇھۈم ۋەزۈپۈلەرنۈ ېۆتۈدۈ ياكۈ بولمۈسا پەرمان يېزۈشقا مەسېۇل پۈتۈكچۈ(Bitikchi) بولدۈ، ېۇيغۇرلار موڭغۇللارنۈڭ يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ سۈياسۈي، مەدەنۈيەت ېۈشلۈرۈدا ناھايۈتۈ مۇھۈم رول ېوينۈدۈ. ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈللۈرۈگۈچە ېۇيغۇر يېزۈقۈ دۆلەت ېۈشلۈرۈ ۋە دېپلوماتۈيە ھۆججەتلۈرۈ يېزۈلۈدۈغان يېزۈق ېۈدۈ(165). بۇ مەزگۈلدە ېۇيغۇرلارنۈڭ نۇرغۇن ماھۈر ھۈنەرۋەنلۈرۈ ۋە پۇقرالۈرۈ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ بۈلەن بۈللە غەربكە بارغان، ېۇلار مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۆزېۈچۈگە ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈدا مۇھۈم ۋاسۈتۈچۈ بولغان. ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ تۈركۈي تۈللۈق مۈللەتلەرنۈڭ مەدەنۈيۈتۈگە مۇھۈم تەسۈر كۆرسەتكەن، بۇ تەسۈرنۈڭ داېۈرۈسۈ يېزۈق، ېەدەبۈي تۈل، سەنېەت قاتارلۈق جەھەتلەردە گەۋدۈلۈك بولۇپ، داۋاملاشقان ۋاقتۈمۇ ناھايۈتۈ ېۇزۇن بولغان(166). شۇنداق ېېيتۈش كېرەككۈ، مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ مۇشۇ مەزگۈلدە تاڭغۇت ۋە ېۇيغۇر رايونۈ ېارقۈلۈق ياۋرو-ېاسۈيا قاتنۈشۈنۈڭ شۈمالۈي لۈنۈيۈسۈ ياكۈ پېرسۈيە- ېەرەب رايونۈدۈن غەربكە تارقالغان. خۇددۈ يوسسېف نېدھام باش مۇھەررۈرلۈكۈدە تۈزۈلگەن « جۇڭگونۈڭ پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ» دا يېزۈلغۈنۈدەك « ېەگەر مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ شەرقتۈن غەربكە تارقۈلۈش جەريانۈدا شۇنداق بۈر ۋاسۈتۈلۈك ھالقا بولغان، دېيۈلسە ېۇنداقتا ھەم ېويما بەت مەتبەېەسۈگە ھەم مۈخ مەتبەېەگە پۈششۈق بولغان ېۇيغۇرلارنۈڭلا مۇشۇنداق تارقۈلۈش داۋامۈدا مۇھۈم رول ېويناش پۇرسۈتۈ ھەممۈدۈن زور »(167). ھازۈر تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ ۋە ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ كۆپلەپ تېپۈلۈشۈ يۇقۈرۈقۈ بۇ دەلۈلنۈڭ ھەقۈقەتەن توغرا ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈسپاتلۈماقتا. ېومۇمەن، تاڭغۇتلار بۈلەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللۈنۈشۈ ۋە تەرەققۈي قۈلدۇرۇشۈ ھەمدە قۈممەتلۈك مۈخ مەتبەېە ماددۈي بۇيۇملۈرۈنۈ قالدۇرۇشۈ جۇڭگو ھەتتا دۇنيا مۈخ مەتبەېە مەدەنۈيۈتۈگە قوشقان گەۋدۈلۈك تۆھپە بولۇپ، مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ تارۈخۈدا ېالاھۈدە مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ★بۇ كۈتابتا پەقەت بۈرلا خۈل شەكلۈ مۈسال كەلتۈرۈلدۈ . ★★ بۇ جەدۋەللەردۈكۈ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ بەلگۈلۈرۈنۈ ېاپتور ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن نۇسخا ېالغاندا بۈر تۇتاش قويغان نومۇر، تولۇق نۇسخۈسۈ ېاپتورنۈڭ «دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ تەتقۈقاتۈ» ناملۈق كۈتابۈدا ېېلان قۈلۈنماقچۈ. [align=justify]ېۈزاھلار: ① ۋېي لياڭتاۋنۈڭ شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 1986-يۈلۈ نەشۈر قۈلغان «قاراخانۈلار سۇلالۈسۈ تارۈخۈدۈن بايان» دېگەن كۈتابۈنۈڭ 72-،73-بەتلۈرۈگە قاراڭ. ② «سۇڭ سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»490-جۈلد«ېۈدۇققۇت تەزكۈرۈسۈ».
④ گېڭ شۈمۈننۈڭ «ېارخېېولوگۈيە ېۈلمۈي ژۇرنۈلۈ»نۈڭ 1978-يۈل 4-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان «مانۈ دۈنۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا ساقلانغان ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈغا ېاېۈت ھۆججەتلەر ېۈستۈدە دەسلەپكۈ ېۈزدۈنۈش»دېگەن ماقالۈسۈگە قاراڭ. ⑤ مۈڭ سۇلالۈسۈدەېۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلۈقلار يازغان «يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»124-جۈلد«تاتاتوڭانۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»،جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ بېيجۈڭ،1976-يۈل نەشرۈ،3048-،3049-بەتلەر. ⑥ «يۇەن تارۈخۈدۈن بايان»مەجمۇېەسۈنۈڭ 6-تومۈدا بېسۈلغان شاڭ يەنبۈننۈڭ «يۇەن ېوردۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇر ۋەزۈرلەر» دېگەن ماقالۈسۈدۈن (خەنزۇچە مەزكۇر مەجمۇېەنۈڭ شۇ تومۈ 189-، 200-بەتلۈرۈ). ⑦ مۈڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلۈقلار يازغان «يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»130–جۈلد «ېارغۇن سالۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» ،جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ بېيجۈڭ،1976-يۈل نەشرۈ،3174-،3180-بەتلەر. ⑧ مۈڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلۈقلار يازغان «يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ» 125–جۈلد «بۇرۇلمۈش قايانۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» ،جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ بېيجۈڭ،1976-يۈل نەشرۈ،3246-بەت. ⑨ مۈڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن سۇڭ ليەن قاتارلۈقلار يازغان«يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»124–جۈلد «تاتاتوڭانۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»،جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ بېيجۈڭ،1976-يۈل نەشرۈ،3043-بەت. ⑩ «يۇەن تارۈخۈدۈن بايان»مەجمۇېەسۈنۈڭ 6-تومۈدا بېسۈلغان شاڭ يەنبۈننۈڭ«يۇەن ېوردۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇر ۋەزۈرلەر» دېگەن ماقالۈسۈدۈن (خەنزۇچە مەزكۇر مەجمۇېەنۈڭ شۇ تومۈ 189-، 200-بەتلۈرۈ). (11) مېڭ فەنرېننۈڭ «شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر تەتقۈقاتۈ»ژۇرنۈلۈنۈڭ1982-يۈللۈق1-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان «ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ بۇددا دۈنۈ توغرۈسۈدا» دېگەن ماقالۈسۈگە قاراڭ. ⑿ «بەش دەۋر تارۈخۈ خاتۈرۈلۈرۈ» 74-جۈلد ، «ېۇيغۇرلار تەزكۈرۈسۈ». ⒀ روڭ شۈنجياڭ : «بەيېەتچۈ قوشۇنلار تارۈخۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ 1996-يۈل نەشرۈ. جۈ شيەنلۈن تۈزگەن « دۇنخۇاڭشۇناسلۈق لۇغۈتۈ»، شاڭخەي قامۇس – لۇغەت نەشرۈياتۈ، 1998 – يۈل نەشرۈ، 4 ~ 6-بەتلەر. ⒁ ليۇيۈڭشېڭ : «غەربۈي شۈمال مۈللەتلەر تارۈخۈ ۋە چاغاتاي خانلۈقۈ تارۈخۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»، 168-بەت، نەنجۈڭ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ نەشرۈياتۈ 1994-يۈل نەشرۈ. (15) يۈجۈ:«ېۈدۇققۇت خانلۈرۈنۈڭ تۆھپۈلۈرۈ»، «تەرۈقەت باغچۈسۈ ېۈلمۈدۈن نەمۇنۈلەر» 24-جۈلد؛ گېڭ شۈمۈن : «ېۇيغۇرچە ھۆججەتلەردۈكۈ ېۈدۇققۇت خانلۈرۈ تۆھپۈلۈرۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»،«ېارخېېولوگۈيە ېۈلمۈي ژۇرنۈلۈ»1980-يۈل 4-سان؛ ۋاڭ زوڭۋېي : «ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ ېۈدۇققۇت جەمەتلۈرۈ ۋە ېۇلارنۈڭ يۇڭچاڭغا كۆچۈشۈنۈڭ باش – ېاخۈرۈ»، «شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر تەتقۈقاتۈ» ژۇرنۈلۈ، 1989-يۈل 2-سان. ⒃ V.V. بارتولد [سابۈق سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ]: «ېوتتۇرا ېاسۈيا تۈرك تارۈخۈدۈن 12 لېكسۈيە» 71 ~ 80-بەتلەر ،لوجۈپۈڭ تەرجۈمە قۈلغان، جۇڭگو ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ نەشرۈياتۈ 1984-يۈل نەشرۈ، بېيجۈڭ. (17) ۋېي لياڭتاۋ: «قاراخانۈلار خاانلۈقۈ تارۈخۈ تۈزسلۈرۈ»،137~ 155-بەتلەر، شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ نەشرۈ، ېۈرۈمچۈ، 1986-يۈل . ⒅ مونۈك مەيلارد(Monique Maillard ــــــ فرانسۈيە) : «قەدۈمقۈ ېۈدۇققۇت خانلۈقۈنۈڭ ماددۈي مەدەنۈيەت تارۈخۈ»، گېڭ شېن تەرجۈمۈسۈ، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1995-يۈل نەشرۈ، 104~ 115-بەتلەر. (19) «جۇڭگو گۈزەل سەنېەت قامۇسۈ. رەسۈملەر»نۈڭ 6-تومۈ(«شۈنجاڭ تاشكېمۈرلۈرۈدۈكۈ تام رەسۈملۈرۈ»، سۇ بەي تۈزگەن) 75~97-بەتلەر،ېاسارېەتۈقۈلەر نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ،1989-يۈل. ⒇ جۇڭگو ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ېارخېېولوگۈيە تەتقۈقات ېورنۈ تەرۈپۈدۈن چۈقۈرۈلغان«بەشبالۈختۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈسۈ»دېگەن كۈتابنۈڭ 80~81، 169~180-بەتلۈرۈ، لياۋنۈڭ گۈزەل سەنېەت نەشرۈياتۈ ، 1991-يۈل نەشرۈ. (21) گۈلپۈيە بۈلەن سەي جيەنخۇڭ بۈرلۈكتە يازغان «بەشبالۈختۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈلۈكۈدە ساقلۈنۈپ قالغان جەسەت كۈلۈ تالۈشۈش توغرۈسۈدۈكۈ رەسۈم ېۈستۈدە دەسلەپكۈ ېانالۈز» دېگەن ماقالۈغا قاراڭ، دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيەسۈ تۈزگەن دۇەن ۋېنجۈ دۇنخۇاڭ تەتقۈقاتۈنۈڭ 50 يۈللۈقۈنۈ خاتۈرۈلەش توغرۈسۈدۈكۈ ېۈلمۈي ېەسەرلەر مەجمۇېەسۈ»نۈڭ 168~171-بەتلۈرۈگە قاراڭ، دۇنيا كۈتاب نەشرۈياتۈ شۈركۈتۈ،بېيجۈڭ، گۇاڭجۇ، شاڭخەي، شۈېەن، 1996-يۈل.
جۇاڭيۇەن نېيجېڭخۇڭ: «ېۇيغۇرچە ېۈستۈقامەتتۈكۈ بۇدساتۋا ــــ پېللۈېوت ېېلۈپ كەتكەن 4521-نومۇرلۇق ۋەسۈقە»، «چەتېەلشۇناسلۈق تەتقۈقاتۈ»نۈڭ 31-سانۈ 33~96-بەتلەر، 1995-يۈل نەشرۈ، شېنخۇ؛
(26) پۈڭشەن جيۇشيۇڭ [ياپونۈيە] : «ياپونۈيەلۈك راھۈب ېەنرەننۈڭ ‹سۈددام دەستۇرۈ›دۈكۈ تاڭ دەۋرۈنۈڭ تەلەپپۇزۈ توغرۈسۈدۈكۈ خاتۈرۈلەر»، شياڭگاڭ جۇڭگو تۈل-ېەدەبۈيات ېۈلمۈي جەمېۈيۈتۈ تۈزگەن «ۋاڭ لۈ ېەپەندۈنۈ خاتۈرۈلەش ېۈلمۈي ماقالۈلۈرۈ مەجمۇېەسۈ» 1~20-بەتلەر، سەنليەن كۇتۇپخانۈسۈنۈڭ شياڭگاڭ شۆبۈسۈ نەشرۈ، 1987-يۈل.
(30)جۇاڭيۇەن نېيجېڭخۇڭ:«ېۇيغۇرچە ېۈستۈقامەتتۈكۈ بۇدساتۋا»،ياپونۈيە شېنخۇ شەھۈرۈ چەتېەل تۈلۈ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ چەتېەلشۇناسلۈق تەتقۈقات ېورنۈدۈن چۈقۈدۈغان «چەتېەلشۇناسلۈق تەتقۈقاتۈ»مەجمۇېەسۈنۈڭ 1995-يۈلۈ نەشۈر قۈلۈنغان 31-سانۈ، 3~96-بەتلەر. (31) فېڭجياشېڭ: «ېۇيغۇرچە‹بۇدساتۋانۈڭ بۈيۈك تاڭ ېېلۈدۈكۈ ترۈپتاكا ېاچارياسۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ› توغرۈسۈدا تەتقۈقات دوكلاتۈ»،«فېڭ جياشېڭ ېەسەرلۈرۈ توپلۈمۈ» 373~413-بەتلەر، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق ېۈدارۈسۈ 1987-يۈلۈ نەشرۈ، بېيجۈڭ. (32) ېۈبراھۈم مۇتۈېۈي: «‹تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ› دۈكۈ ېاساسلۈق ېەدەبۈي تۈل ـــــ خاقانۈيە تۈلۈ توغرۈسۈدا»، «جۇڭگو ۈركۈي تۈللار تەتقۈقاتۈ ېۈلمۈي ماقالۈلۈرۈ مەجمۇېەسۈ»،11~19-بەتلەر، مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ نەشرۈ، 1991-يۈل بېيجۈڭ. (35) لياڭ دەۋرۈدۈكۈ راھۈب ساميو يازغان، سۇ جۈنرېن قاتارلۈقلار نەشۈرگە تەييارلۈغان«ېۈچ پۈتەكە تەرجۈمۈلۈرۈ مۇندەرۈجۈسۈ»9-جۈلد، 351-بەت، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ نەشرۈ، 1995-يۈل بېيجۈڭ. (36) تاڭ دەۋرۈدۈكۈ خۇي لۈن بۈلەن يەن زۇڭ يازغان، سۇن يۈتاڭ بۈلەن شيې فاڭ نەشۈرگە تەييارلۈغان«بۈيۈك تاڭدۈكۈ ترۈپۈتاكا ېاچاريا شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» ېۈككۈنچۈ جۈلد، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، 1983-يۈل بېيجۈڭ. (37) لۈن ۋۇشۇ:«دەسلەپكۈ مانۈ دۈنۈنۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيا رايونۈدا مۇۋەپپەقۈيەتلۈك تارقۈلۈشۈ»، «مانۈ دۈنۈ ۋە ېۇنۈڭ شەرققە سۈلجۈشۈ» مەجمۇېەسۈنۈڭ 35~36-بەتلۈرۈ، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، 1987-يۈل، بېيجۈڭ؛ ۋاڭ جيەنچۇەن يازغان«مانۈ دۈنۈدۈن يورۇق دۈنغۈچە»، 155~180-بەتلەر، يېڭۈ ۋېنفېڭ نەشرۈياتۈ، 1992-يۈل نەشرۈ، تەيبېي. (38) گېڭ شۈمۈن: «دۇنخۇاڭدۈكۈ تۈرك-ېۇيغۇر يازمايادۈكارلۈقلۈرۈ تەتقۈقاتۈ»، 109~110-بەتلەر، يېڭۈ ۋېنفېڭ نەشرۈياتۈ، 1994-يۈل، تەيبېي؛ يەنە گېڭ شۈمۈن: «مانۈ دۈنۈ ېۈبادەتخانۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەرگە ېۈزاھات»، «ېارخېېولوگۈيە ېۈلمۈ ژۇرنۈلۈ»نۈڭ 1978-يۈل 4-سانۈ. (39) رېن يۈفېي ، ياسۈن ھوشۇرېەلۈ:«ېۇيغۇرلار»، 37-بەت، مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ نەشرۈ، 1997-يۈل ، بېيجۈڭ. (40) H.J.Klimkeit يازغان، لۈن ۋۇشۇ تەرجۈمە قۈلغان«قەدۈمقۈ مانۈ دۈنۈ سەنېۈتۈ»دېگەن كۈتابنۈڭ 54~61-بەتلۈرۈگە قاراڭ، جۇڭشەن ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ نەشرۈياتۈ، گۇاڭجۇ، 1989-يۈل نەشرۈ. (41) ليۇ يۈچۇەن: «1987-يۈلۈ دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرلۈرۈ تەتقۈقاتۈ بويۈچە خەلقارالۈق ېۈلمۈي مۇھاكۈمە يۈغۈنۈ ېۈلمۈي ماقالۈلۈرۈ توپلۈمۈ»غا كۈرگۈزۈلگەن«شاجۇ ېۇيغۇر تاشكېمۈرلۈرۈنۈ تەۋەلۈككە ېايرۈش توغرۈسۈدا» دېگەن ماقالۈسۈنۈڭ 1~29-بەتلۈرۈ، لياۋنۈڭ گۈزەل سەنېەت نەشرۈياتۈ، شېنياڭ، 1990-يۈل نەشرۈ؛ دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيەسۈ تۈزگەن«دۇنخۇاڭ موگاۋ غارۈدۈكۈ ساخاۋەتچۈلەرگە بېغۈشلۈما»،21-، 49~52-بەتلەر، مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1986-يۈل نەشرۈ. (42) شۈ جۈنبو:«تاڭغۇت ېېلۈنۈڭ بۇددا تارۈخۈدۈن بايان»، 31~32-بەتلەر، نۈڭشيا خەلق نەشرۈياتۈ، يۈنچۇەن، 1988-يۈل نەشرۈ.
(47) «ېالتۇن يارۇق»نۈڭ سانكت-پېتېربۇرگدا ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە نۇسخۈسۈغا قاراڭ، بۇ نۇسخۈغا سېلۈنغان نومۇ: SJM/I، 18-ياپراقنۈڭ ېارقا يۈزۈ.
(51) فېڭ جياشېڭ: «بۇدساتۋانۈڭ بۈيۈك تاڭ ېېلۈدۈكۈ ترۈپۈتاكا چارياسۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ توغرۈسۈدۈكۈ تەتقۈقات»(»ېارخېېولوگۈيە ېۈلمۈ مەجمۇېەسۈ»نۈڭ 1-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان)، 1951-يۈلۈ، بېيجۈڭ.
Radloff, Malov: Uigurische Sprache Denkmaller, s.183. (54) جۇاڭيۇەن نېيجېڭخۇڭ: «قەدۈمقۈ ېۇيغۇرچە ېابۈدارما كوشا شاستراغا شەرھۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»،I~VI، سوڭشياڭتاڭ نەشرۈياتۈ، كيوتو، 1991-يۈل؛ رېن يۈفېي، ياسۈن ھوشۇرېەلۈ«ېۇيغۇرلار»، 36-بەت، مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ، 1998-يۈل نەشرۈ.
(63) مۈڭ دەۋرۈدۈكۈ سوڭ ليەن قاتارلۈقلار يازغان«يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»32-جۈلد«ۋېنزۇڭ خاتۈرۈلۈرۈ»، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ نەشرۈ، 711-بەت. (64) مۈڭ دەۋرۈدۈكۈ سوڭ ليەن قاتارلۈقلار يازغان«يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ»33-جۈلد«ۋېنزۇڭ خاتۈرۈلۈرۈ»، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ نەشرۈ،722-بەت. (65) «ھەرقايسۈ دەۋر بۇددا پۈركامۈللۈرۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» 22-جۈلدۈ «يېڭۈدۈن تۈزۈلگەن تايشو نوملار دۈۋانۈ»«تارۈخ-تەزكۈرە بۈرۈنچۈ جۈلدۈ»نۈڭ 734-بېتۈ ېاستۈنقۈ ستونۈ بۈلەن 735-بېتۈ يۇقۈرۈقۈ ستونۈغا قاراڭ.
(69) ۋاڭ بومۈن: «جۇڭگو ېويمابەت رەسۈمۈنۈڭ تارۈخۈ»، 17~19، 52~57-بەتلەر، شاڭخەي گۈزەل سەنېەت نەشرۈياتۈ، 1961-يۈل نەشرۈ. (70) تۇرپان ۋۈلايەتلۈك مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈنۈ باشقۇرۇش ېورنۈ: «بېزەكلۈكتۈكۈ مۈڭ ېۆي خارابۈلۈكۈنۈ تازۈلاش خاتۈرۈسۈ»، «مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ژۇرنۈلۈ»، 1985-يۈللۈق8-سانۈ.
(75) گېڭ شۈمۈن: «مۈللەتلەر تۈل-يېزۈقۈ» ژۇرنۈلۈنۈڭ 1986-يۈللۈق 3-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان «ېۇيغۇرچە ‹80جۈلدلۈق ېاۋاتامساكا سۇترا›نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»؛ يەنە گېڭ شۈمۈن : «دۇنيادۈكۈ دۈنلار تەتقۈقاتۈ»ژۇرنۈلۈنۈڭ 1986-يۈللۈق 3-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان«گەنسۇ ېۆلكۈلۈك مۇزېيدا ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ‹80جۈلدلۈق ېاۋاتامساكا سۇترا›نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»①؛ يەنە گېڭ شۈمۈن : «مەركۈزۈي مۈللەتلەر ېۈنۈستۈتۇتۈ ېۈلمۈي ژۇررنۈلۈ»نۈڭ 1986-يۈل 2-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان «گەنسۇ ېۆلكۈلۈك مۇزېيدا ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ‹80جۈلدلۈق ېاۋاتامساكا سۇترا›نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»②. (76)گېڭ شۈمۈن: «مۈللەتتلەر تۈل-يېزۈقۈ»ژۇرنۈلۈنۈڭ 1990-يۈللۈق 3-سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان «مۇقەددەس نۈجادكار ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ېانا ھۆرمۈتۈگە ېوقۇلۈدۈغان 21 خۈل ېۈبادەت سۇترۈسۈ». (77) پەن جۈشۈڭ: «جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ سېلۈشتۇرمۈسۈ»، 61~95-بەتلەر، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1997-يۈل نەشرۈ.
(84) گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈنۈڭ فرانسۇزچە تولۇق ېاتۈلۈشۈ:
(89) تەتقۈقاتچۈلار ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈدا سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈلەن تۈپ سۆزنۈڭ ېايرۈم ھەم ېۇلۈنۈپ يېزۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ بايقۈدۈ، مۇشۇنداق يېزۈش ېارقۈلۈق تۈپ سۆزنۈڭ ېاخۈرقۈ ھەرپۈ بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ باش ھەرپۈنۈڭ ېوقۇلۇشۈ پەرقلەندۈرۈلگەن.
(91) جوسېف نېدھام[ېەنگلۈيە] تۈزگەن«جۇڭگو پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ»، 5-توم 1-جۈلدۈ«قەغەز ۋە مەتبەېە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن) ، 286-بەت، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ. (92) يۇقۈرۈقۈ كۈتاب، 97-بەت. (93) شاھزادە شېرېن (نەيلاڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن) [ياپونۈيە] يازغان«ياپونۈيە تەزكۈرۈسۈ»، 22-جۈلد، «ساموراي تۈيگۇنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»، توكيو، يەنبو كۈتابخانۈسۈ.بۇ يەردە 91-ېۈزاھاتتۈكۈ پەنجۈشۈڭنۈڭ كۈتابۈنۈڭ 98-بېتۈدۈكۈ نەقۈل ېېلۈندۈ. (94) 92-ېۈزاھاتتۈكۈ «قەغەز ۋە مەتبەېە» دېگەن جۈلدنۈڭ 287-بېتۈگە قاراڭ. (95) شۇەن دېۋۇ يازغان «جۇڭگودۈكۈ ېاز سانلۈق مۈللەتلەر يېزۈقۈ» غا كۈرگۈزۈلگەن «چاۋشيەن يېزۈقۈ»دېگەن ماقالە، 39~44-بەتلەر، جۇڭگو تۈبەتشۇناسلۈق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1991-يۈل نەشرۈ؛ شۇەن دېۋۇ : «چاۋشيەن تۈلۈنۈڭ قۈسقۈچە تەزكۈرۈسۈ»، 127~138-بەتلەر، مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1985-يۈل نەشرۈ. (96) پەن جۈشۈڭ: «كورۈيەدە يېڭۈدۈن بايقالغان باسما نۇسۈۈدۈكۈ دەرەنۈ نومۈ ۋە جۇڭگونۈڭ ۋۇ،جۇ دەۋرۈدۈكۈ ېويما بەت مەتبەېەسۈ»، « جۇڭگو مەتبەېە تارۈخۈ ېۈلمۈي مۇھاكۈمە يۈغۈنۈ ماقالۈلەر توپلۈمۈ»، 188~204-بەتلەر، نەتبەېە ساناېۈتۈ نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1996-يۈل نەشرۈ؛ Luther Carrington Goodrich[ېامېرۈكا] : «يېڭۈدۈن بايقالغان ېەڭ بالدۇرقۈ بۈر پارچە مەتبەېە بۇيۇمۈ ھەققۈدۈكۈ دەسلەپكۈ دوكلات»(لياڭ يۈلۈڭ تەرجۈمۈسۈ)، ««كۈتابلار»مەجمۇېەسۈنۈڭ 1980-يۈللۈق 3-سانۈ. (97) پەن جۈشۈڭ: جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ېۈستۈاە سېلۈشتۇرما»،116-بەت. (98) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ پەن جۈشۈڭنۈڭ كۈتابۈنۈڭ 119-بەت. (99) جاڭ شيۇمۈن: «جۇڭگو مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ تەسۈرۈ»، 78-بەت. (100) لۈگۇيجۈڭ[چاۋشيەن]: «ۋۇجۇنۈڭ پارچە-پۇرات ماقالۈلۈرۈ»،24-جۈلد ( قوليازمۈنۈڭ فاكسۈمۈل نۇسخۈسۈ)، 1-توم، 669-بەت، مۈڭۋېن نەشرۈياتۈ، سېېۇل، 1982-يۈل، بۇ نەقۈل جۈشۈڭنۈڭ « جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما»دېگەن كۈتابۈغا ېېلۈنغان نەقۈلدۈن ېېلۈندۈ، شۇ كۈتاب 125-بەت. (101) پەن جۈشۈڭ: « جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما»،125~129-بەتلەر؛ Sohn Pow-key (سۇن باۋجۈ) : Early Korean Typography (كورۈيەچە-ېۈنگلۈزچە سېلۈشتۇرما) ،باۋجۈنجەي، سېېول،1982-يۈل،146~159، 250، 252، 254-بەتلەر؛ ساۋجيۇڭجېن: «جۇڭگو-كورۈيە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات»،36~38-بەتلەر، شۆخەي نەشرۈياتۈ، تەيبېي، 1981-يۈل نەشرۈ. (102) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ پەن جۈشۈڭنۈڭ كۈتابۈنۈڭ 127~130-بەتلۈرۈدۈن ېېلۈنغان نەقۈل. (103) جېڭ داۋچۇەن: «كۈتابلارغا كۈرۈش سۆز»، «سەنفېڭ توپلۈمۈ»نۈڭ 1-جۈلدۈ، بۇ پەن جۈشۈڭنۈڭ «جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات» دېگەن كۈتابۈنۈڭ 130-بېتۈگە ېېلۈنغان نەقۈلدۈن ېېلۈنغان نەقۈل. (104) Sohn Pow-key(سۇن باۋجۈ) : Early Korean Typography( كورۈيەچە-ېۈنگلۈزچە سېلۈشتۇرما)، pp.7~10، 129~130-بەتلەر، باۋ جۈنجەي، 1982-يۈل. (105) يوسسېف نېدھام [ېەنگلۈيە] : «جۇڭگو پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ»، 5-توم، 1- قۈسۈم«قەغەز ۋە مەتبەېە» ( چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 286~296-بەتلەر، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ؛ جاڭ شيۇمۈن : «جۇڭگو مەتبەېە تارۈخۈ»، 368~372-بەتلەر، شاڭخەي خەلق نەشرۈياتۈ، 1989-يۈل نەشرۈ؛ جاڭ شيۇمۈن، خەن چۈ : «جۇڭگو مۈخ مەتبەېە تارۈخۈ»،139~142-بەتلەر، جۇڭگو كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، 1998-يۈل نەشرۈ. (106) پەن جۈشۈڭ : « جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات»، 134-بەت. (107) يوسسېف نېدھام : «جۇڭگو پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ»، 5-توم، 1-قۈسۈم «قەغەز ۋە مەتبەېە» ( چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 295-بەت، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ. (108) Sohn Pow-key ( سۈن باۋ جۈ) : Early Korean Typography ( كورۈيەچە- ېۈنگلۈزچە سېلۈشتۇرما)، 272-، 274-، 280-، 292-بەتلەر، باۋجۈنجەي، سېېول، 1982-يۈل نەشرۈ. (109) جۇ يۈلياڭ، ۋۇيۈجۈن: «دۇنيا ېومۇمۈي تارۈخۈ» (يۈراق قەدۈمقۈ زامان قۈسۈمۈ)، 409-بەت، خەلق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1980-يۈل نەشرۈ؛ ياڭ كاۋچېن تۈزگەن « جۇڭگو-ياپونۈيە تارۈخۈ تۈزۈسلۈرۈ»، 1~8-بەتلەر، شاڭخەي چەت ېەل تۈلۈ ماېارۈپۈ نەشرۈياتۈ، 1987-يۈل نەشرۈ. (110) فاڭ لۈتيەن : « جۇڭگونۈڭ بۇددا دۈنۈ ۋە ېەنېەنۈۋۈ مەدەنۈيۈتۈ»، 416~420-بەتلەر، شاڭخەي خەلق نەشرۈياتۈ، 1988-يۈل نەشرۈ؛ تۇ چېڭشيەن : « خەنزۇچە بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈڭ ياپونۈيەگە تارقۈلۈشۈ ۋە تەسۈرۈ»، خاڭجۇ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ. (111) يوسسېف نېدھام [ېەنگلۈيە] : جۇڭگو پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ» 5-توم 1-قۈسۈم «قەغەز ۋە مەتبەېە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 296-بەت، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ. (112) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 292-بەت. (113) لياڭ جۈڭبو: «جۇڭگونۈڭ ياپونۈيە ېويما بەت مەتبەېەسۈگە كۆرسەتكەن تەسۈرۈ»، جۇڭگو كۇتۇپخانا ېۈلمۈي جەمېۈيۈتۈ ېۈلمۈي كومۈتېتۈ قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشۈر نۇسخۈسۈ تەتقۈقات گۇرۇپپۈسۈ تۈزگەن «نەسۈر نۇسخا تەتقۈقاتۈ ېۈلمۈي ماقالۈلۈرۈدۈن تاللانما»، 82~93-بەتلەر، كۈتابلار كاتالوگۈ ۋەسۈقۈلۈرۈ نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1995-يۈل نەشرۈ. (114) لو شۇباۋ : « جۇڭگونۈڭ قەدۈمقۈ زامان مەتبەېە تارۈخۈ»438~439-بەتلەر، مەتبەېە ساناېۈتۈ نەشرۈياتۈ، 1993-يۈل نەشرۈ. (115) جاڭ شيۇمۈن: « جۇڭگو مەتبەېە تارۈخۈ»، 773-بەت. (116) مۇگۇڭ تەييەن [ ياپونۈيە ] يازغان، جۇ شۈنيەن تەرجۈمە قۈلغان: « ياپونۈيە-جۇڭگو مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇش تارۈخۈ»، 474~486-بەتلەر، سودا نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1980-يۈل نەشرۈ؛ لۈ گوچۈڭ: « جۇڭگولۇق ېويمۈكارلار ياپونۈيەدە»، «جۇڭگو-ياپونۈيە خەنزۇچە كۈتاب ېالماشتۇرۇشتارۈخۈدۈن بايان»( ۋاڭ يۇڭ تۈزگەن)، 315~331-بەتلەر، خاڭجۇ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ نەشرۈياتۈ، 1992-يۈل نەشرۈ. (117) كيوتو مەھكۈمۈسۈ ماېارۈپ كومۈتېتۈ تۈزۈپ تارقاتقان «يۇەنگۇاڭسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتقان فۇجيەن مەتبەېە نۇسخۈسۈ مۈخ مەتبەېەسۈگە داېۈر تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈنۈ تەكشۈرۈش دوكلاتۈ»، 13~19-بەتلەر، كيوتو، پۈڭچېڭنۈڭ 3-يۈلۈ(1991-يۈل). (118) جاڭ شيۇمۈن، خەن چۈ: « جۇڭگو مۈخ مەتبەېە تارۈخۈ» 145-بەت، جۇڭگو كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1998-يۈل نەشرۈ. (119) پەن جۈشۈڭ : « جۇڭگو قەغەزچۈلۈك تېخنۈكۈسۈ تارۈخۈ تۈزۈسلۈرۈ»، 134~137-بەتلەر. (120) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتابنۈڭ 38-بېتۈگە قاراڭ. (121) ۋاڭ شۈ : « خوتەن ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ يېقۈنقۈ زاماندۈكۈ قەغەزچۈلۈكۈ»، «شۈنجاڭ مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ» ژۇرنۈلۈنۈڭ 1994-يۈللۈق 4-سانۈ. (122) فېڭ جياشېڭ، چېن سۇلو، مۇ گۇاڭۋېنلەر تۈزگەن «ېۇيغۇر تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈنۈڭ قۈسقۈچە توپلۈمۈ»(2-قۈسۈم)، 444-بەت، مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ،1981-يۈل نەشرۈ. (123) جۇڭگو ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاكادېمۈيەسۈ چېگرا رايون تارۈخ-جۇغراپۈيۈسۈ تەتقەقات مەركۈزۈ تۈزگەن: «شۈنجاڭنۈڭ يەرلۈك تەزكۈرۈسۈ تۈزۈسلۈرۈ»، 688-بەت، مەملۈكەتلۈك كۈتاب-ۋەسۈقۈلەرنۈ كۈچۈكلۈتۈپ كۆپەيتۈش مەركۈزۈ نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ،1990-يۈل نەشرۈ.
(127) يوسسېف نېدھام [ ېەنگلۈيە] تۈزگەن: « جۇڭگو پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ» 5-توم 1-قۈسۈم «قەغەز ۋە مەتبەېە» (چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)، 264~265-بەتلەر، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ.
(132) Б.Д.گېرۈكوۋ، А.Ю.ياكوبوۋۈسكۈي [سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ] يازغان، يۈ داجۈن تەرجۈمە قۈلغان : « ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ تارۈخۈ»، 46~76-بەت، سودا نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1985-يۈل نەشرۈ؛ (135) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتابنۈڭ 122-بېتۈ. (136) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتابنۈڭ 142-بېتۈ. (137) داۋسېن تۈزگەن، لۈپۇ تەرجۈمە قۈلغان« موڭغۇل ېېلۈگە ېەلچۈلۈككە بېرۈش خاتۈرۈسۈ»، تېكۈستتۈكۈ 1~93-بەتلەر، جۇڭگو ېۈجتۈماېۈي پەنلەر نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1983-يۈل نەشرۈ؛ پېللۈېوت[فرانسۈيە] يزغان، فېڭ چېڭجۈن تەرجۈمە قۈلغان : « موڭغۇللار ۋە رۈم پاپاسۈ»، 13~32-بەتلەر، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1994-يۈل نەشرۈ. (138) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ 1-كۈتاب، 107~257-بەتلەر. (139) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 162-بەت. (140) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 158-بەت. (141) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 194، 204-بەتلەر. (142) Moule A.C يازغان، خاۋ جېنخۇا تەرجۈمە قۈلغان: «1550-يۈلدۈن ېۈلگۈرۈكۈ جۇڭگونۈڭ خرۈستيان دۈنۈ تارۈخۈ»، 203~205-بەتلەر، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1984-يۈل نەشرۈ؛ جياڭ ۋېنخەن : « جۇڭگونۈڭ قەدۈمقۈ زاماندۈكۈ خرۈستيان دۈنۈ ۋە كەيفېڭدۈكۈ يەھۇدۈيلار»، 134~136-بەتلەر، بۈلۈم نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1982-يۈل نەشرۈ. (143) كارتېر[ېامېرۈكا] يازغان، ۋۇ زېيەن تەرجۈمە قۈلغان: «جۇڭگو مۈخ مەتبەېەسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ»، 139-بەت، سودا نەشرۈياتۈ، بېجۈڭ، 1957-يۈل نەشرۈ. (144) يوسسېف نېدھام [ېەنگلۈيە] باش مۇھەررۈرلۈكۈدە تۈزۈلگەن : «جۇڭگو پەن-تېخنۈكا تارۈخۈ»، 5-توم، 1-قۈسۈم « قەغەز ۋە مەتبەېە» (چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)،275-بەت، ېۈلۈم-پەن نەشرۈياتۈ، شاڭخەي قەدۈمقۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، 1990-يۈل نەشرۈ. (145) خۇاڭ شۈجيەن باش مۇھەررۈرلۈكۈدە تۈزۈلگەن: « قۈستۇرما رەسۈم ېارقۈلۈق چۈشەندۈرۈلگەن جۇڭگو-غەرب ېەللۈرۈ مۇناسۈۋۈتۈ تارۈخۈ يۈلنامۈسۈ»،288~289-بەتلەر، جېجياڭ خەلق نەشرۈياتۈ، خاڭجۇ، 1994-يۈل نەشرۈ. (146) پەن جۈشۈڭ: « جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات»،185-بەت.
(149) موندوزا [ېۈسپانۈيە] يازغان، خې گاۋجۈ تەرجۈمە قۈلغان «بۈيۈك جۇڭخۇا ېۈمپېرۈيۈسۈ تارۈخۈ»، 120~126-بەتلەر، جۇڭخۇا كۈتابچۈلۈق نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1998-يۈل نەشرۈ. (150) يۈ تەيشەن باش مۇھەررۈرلۈكۈدە تۈزۈلگەن « غەربۈي يۇرت ېومۇمۈي تارۈخۈ»، 363~364-بەتلەر، جۇڭجۇ قەدۈمكۈ ېەسەرلەر نەشرۈياتۈ، جېڭجۇ، 1996-يۈل نەشرۈ. (155) رەشۈدەددۈن[ېۈران] : «جامۈېۇل تەۋارۈخ»،3-توم، 226~229-بەتلەر، سودا نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1985-يۈل نەشرۈ. (156) B.Laufer[ېامېرۈكا]يازغان، لۈن جۈنيۈن تەرجۈمە قۈلغان: «جۇڭگو-ېۈران سەھۈپۈسۈ»، 394-بەت، سودا نەشرۈياتۈ، بېيجۈڭ، 1964-يۈل نەشرۈ. پېشۈۋالۈرۈنۈڭ غەربكە قۈلغان بۈيۈك سەپۈرۈدۈن خاتۈرۈلەر»، توڭشۈ: «تاڭ-يۇەن دەۋرلۈرۈدۈكۈ نېستورۈيان»، 227~300-بەتلەر، جۇڭگو ېۈلۈم نەشرۈياتۈ، شياڭگاڭ، 1966-يۈل. (159) پەن جۈشۈڭ: « جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات»، 192-بەت. (160) پەن جۈشۈڭ: « جۇڭگو، كورۈيە ۋە ياۋروپانۈڭ دەسلەپكۈ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات»، 192~193-بەتلەر. (161) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 193-بەت. (162) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 189-بەت. (163)يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 185-بەت. (164) يۇقۈرۈقۈ ېۈزاھتۈكۈ كۈتاب 185-بەت.
[align=justify]سۈرەت چۈشەندۈرۈشلۈرۈ ۋە بېرۈلۈدۈغان بەتلەر: 1-سۈرەت: ېۈدۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ خارابۈسۈ(11~12-بەتلەردۈن بۈرۈگە بېرۈلسە بولۈدۇ)]ېەسلۈ كۈتابتا 62-بەت] 2-سۈرەت: بېزەكلۈك تاشكېمۈرۈ خارابۈسۈ(42-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا 65-بەت] 3-سۈرەت: بېزەكلۈك تاشكېمۈرۈنۈڭ 22-تاشكېمۈرۈدۈكۈ 9-ېەسۈرگە ېاېۈت ېۇيغۇرلار ېەكس ېەتتۈرۈلگەن تام رەسۈمۈ، ھازۈر سانكت-پېتۈربۇرگ شەھۈرۈدۈكۈ ېەرمۈتاژ مۇزېيۈدا ساقلانماقتا(51-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا66-بەت] 4-سۈرەت: روسۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە «ېالتۇن يارۇق»نۈڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخۈسۈ(57-بەتكەبېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا 67-بەت] 5-سۈرەت: «قۇتادغۇ بۈلۈك» ھېرات نۇسخۈسۈنۈڭ فاكسۈمۈل نۇسخۈسۈ(60-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا 67-بەت] 6-سۈرەت: ماھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈڭ بۈر بېتۈ(80-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا71-بەت] 7-سۈرەت: ېەنگلۈيۈدە ساقلۈنۈۋاتقان دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان «ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»نۈڭ كەمتۈك بېتۈ(89-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا 72-بەت] 8-سۈرەت: «تۈلاۋەتتۈكۈ بۇدساتۋا»نۈڭ كەمتۈك پارچۈسۈنۈڭ بۈر بېتۈ(93-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا 73-بەت] 9-سۈرەت:تۇرپاندۈكۈ سۈڭگۈم تاشكېمۈرۈ خارابۈسۈ(109-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا75-بەت] 10- سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈكۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈنۈڭ شۈمالۈ رايونۈدۈن كۆرۈنۈش(113-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا75-بەت] 11- سۈرەت: ياپونۈيەنۈڭ لوڭگۇ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈدا ساقلۈنۈۋاتقان «ېۇلۇغ كولۇنگۇ ېەپەرۈمۈتايۇر سۇترە»نۈڭ ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك پارچۈسۈ. (117-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ).[ېەسلۈ كۈتابتا 76-بەت] 12-سۈرەت: تۇرپاندۈن تېپۈلۈپ گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان«ۋاجرا سۇترۈسۈ»نۈڭ ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈسۈ.( 125-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ).[ېەسلۈ كۈتابتا77-بەت] 13-سۈرەت: تۇرپاندۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە«ېالتۇن يارۇق» باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ، ھازۈر گېرمانۈيەدە ساقلانماقتا(128-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ)[ېەسلۈ كۈتابتا78-بەت] 14-سۈرەت: «بۇددانۈڭ بۈيۈك چوققۈسۈغا تەلپۈنگەن ېۇلۇغ دەرەنۈ نومۈ»نۈڭ كەمتۈك بېتۈ بولۇپ، تۇرپاندۈن تېپۈلغان باسما نۇسخا، ھازۈر گېرمانۈيەدە ساقلانماقتا (135-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ).[ېەسلۈ كۈتابتا79-بەت] 15-سۈرەت: گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ خاتۈمۈسۈ(1). [145-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ](ېەسلۈ كۈتابتا 80-بەت) 16-سۈرەت: گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ خاتۈمۈسۈ(2).[155 -بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ](ېەسلۈ كۈتابتا82-بەت) 17-سۈرەت: گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان ېۇيغۇرچە-سانسۈكرۈتچە كۈرۈشتۈرمە شەكۈلدۈكۈ بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈ خاتۈمۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ(توغرا يۈزۈ)[162 -بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ](ېەسلۈ كۈتابتا82-بەت) 18-سۈرەت: گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان ېۇيغۇرچە-سانسۈكرۈتچە كۈرۈشتۈرمە شەكۈلدۈكۈ بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈ خاتۈمۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ(ېارقا بېتۈ)[163 -بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ](ېەسلۈ كۈتابتا83-بەت) 19-سۈرەت: ياپونۈيە كيوتودۈكۈ تېڭجۈڭ يولۈڭ كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ(164-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ). [ېەسلۈ كۈتابتا83-بەت] 20-سۈرەت: تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنۈپ گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ(167-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ).[ېەسلۈ كۈتابتا84-بەت] 21-سۈرەت: تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنۈپ گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ( 173-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ).[ېەسلۈ كۈتابتا84-بەت] (22) سۈرەت: تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنۈپ گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسما نۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈ(175-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ).[ېەسلۈ كۈتابتا85-بەت] (23) سۈرەت: تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنۈپ گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە «佛说大白伞盖总持陀罗尼经»نۈڭ تۈتولۈدۈكۈ رەسۈم 177-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈ كۈتابتا85-بەت]. (24) سۈرەت: گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان بېزەكلۈك تاشكېمۈرۈدۈن تېپۈلغان ياغاچ ېويما رەسۈم 179-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈ كۈتابتا 86-بەت]. (25) سۈرەت: تۇرپاندۈن تېپۈلغان گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە«佛顶尊胜陀罗尼经»نۈڭ باسما نۇسخۈسۈ،182-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا 87-بەت]. (26) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈكۈ موگاۋ غارۈنۈڭ شۈمالۈي رايونۈدۈكۈ 464-كېمۈرنۈڭ ېۈشۈكۈ(2-قەۋەتتۈكۈسۈ)، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ مۇشۇ كېمۈردۈن بايقالغان،187-بەتكە بېرۈلستە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا88-بەت]. (27) سۈرەت: مۇشۇ كۈتابنۈڭ مۇېەللۈپۈ دوكتور ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ پارۈژ گۇيمېت مۇزېيۈدا دۇنخۇاڭدۈن ېېلۈپ كېتۈلگەن ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ سېلۈنغان ياغاچ ساندۇقنۈ كۆرمەكتە،191-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا 88-بەت]. (28) سۈرەت: بامبۇك قەغۈزۈگە بېسۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈدۈن كۆرۈنۈش( ياندۈكۈسۈ مۇشۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ساقلانغان 3 تارتما)،192-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا 89-بەت]. (29) سۈرەت: پېللۈېوتنۈڭ « دۇنخۇاڭ تاشكېمۈر خاتۈرۈسۈ» (فرانسۇزچە) نۈڭ بۈر بېتۈ،193-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا89-بەت]. (30) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(1)،200-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا90-بەت]. (31) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(2)،212-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا91-بەت]. (32) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(3)،3-جەدۋەلنۈڭ ېاستۈغا بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا93-بەتتۈكۈ جەدۋەلنۈڭ ېاستۈغا]. (33) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(4)،217-بەتكە، يەنۈ 5-جەدۋەلنۈڭ ېاستۈغا بېرۈلسە بولۈدۇ [ېەسلۈي كۈتابتا98-بەتتۈكۈ جەدۋەلنۈڭ ېاستۈغا]. (34) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(5)،319-بەتكە [ېەسلۈي كۈتابتا100-بەتتە]. (35) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(6)،221-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ، يەنۈ 6-جەدۋەلنۈڭ ېۈستۈگۈلا [ېەسلۈي كۈتابتا100-بەتتە]. (36) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(7)،242-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا108-بەتتە]. (37) سۈرەت: دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ(8)،251-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ[ېەسلۈي كۈتابتا109-بەتتە]. 38-سۈرەت: يەنۈ 2-بابنۈڭ 1-سۈرۈتۈ،«راھۈب بەي يۈن رەتلۈگەن بۇددا پۈركامۈللۈرۈنۈڭ پەندۈ-نەسۈھەتلۈرۈدۈن ېۆرنەكلەر» 310-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ 39-سۈرەت: يەنۈ 2-بابنۈڭ 2-سۈرۈتۈ- ياپونۈيەنۈڭ كيوتودۈكۈ يۇەنگۇاڭسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتقان «فۇجيەن مەتبەېە نۇسخۈسۈ»دۈكۈ مۈخ مەتبەېە (1599-يۈلغا تەۋە)،374-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ. 40-سۈرەت: يەنۈ 2-بابنۈڭ 3-سۈرۈتۈ، ېۆزبېكۈستاننۈڭ سەمەرقەند شەھۈرۈدۈكۈ تۆمۈرۈيلەر دەۋرۈگە ېاېۈت قۇرۇلۇش، 405-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ. 41-سۈرەت: يەنۈ 2-باب 4-سۈرەت ، ېۆزبېكۈستاننۈڭ بۇخارا شەھۈرۈدە تۈكلەنگەن 11-ېەسۈردۈكۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا پەيلاسوپۈ، تېبابەت ېالۈمۈ ېۈبۈن سۈنانۈڭ ھەيكۈلۈ، 410-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ. 42-سۈرەت: يەنۈ 2-بابنۈڭ 5-سۈرۈتۈ، ېۈلخانۈيلار ېېلۈنۈڭ تارۈخچۈسۈ رەشۈدۈددۈننۈڭ « تەنسۇق نەماېۈي ېۈلخانۈي دەر فۇنۇنۈ ېۇلۇمۈ خۈتاي» ناملۈق ېەسۈرۈنۈڭ كۆچۈرلمە نۇسخۈسۈ، ھازۈر تۈركۈيەنۈڭ ېاياسوفۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلانماقتا، بۇ جۇڭگونۈڭ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا ېاېۈت بېتۈنۈڭ فاكسۈمۈلۈ،يۈتيەن خېڭيۈ ېەپەندۈ تەمۈنلۈگەن. 481-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ. 43-سۈرەت: يەنۈ كۈتاب خاتۈمۈسۈگە بېرۈلگەن سۈرەت، مۈلادۈ 1391-يۈلۈ ېەمۈر تۆمۈر بۈگۈنكۈ قازاقۈستانغا تەۋە غارساقبايدا ېۇيغۇرچە – ېەرەبچە يېزۈقتا قالدۇرۇپ كەتكەن مەڭگۈ تاش تېكۈستۈ. 524-بەتكە بېرۈلسە بولۈدۇ.[align=justify][align=justify]سۈرەتلەر كېيۈن ېايرۈم تولۇقلۈنۈدۇ. قۇدرۈتۈ ېۇلۇغ ېاللاھنۈڭ تېنۈمنۈ ساغلام قۈلۈشۈ بۈلەن بۇ ېەسەرنۈ تەرجۈمە قۈلۈپ چۈققان ېۈدۈم، بۈگۈن بۇ مۇنبەرگە قويدۇم. پايدۈلانغۇچۈلارنۈڭ مۇشۇ مۇنبەردە پايدۈلۈنۈشۈنۈ تەۋسۈيە قۈلۈمەن، چۈنكۈ بارچە ھوقۇقلارا ھېمايە ېاستۈدا. سەۋۈيەمنۈڭ چولتۈلۈقۈدۈن نۇرغۇن خاتالۈقلاردۈن خالۈي بولالمۈدۈم. يارەنلەرنۈڭ تەلۈمۈنۈ ۋە تۈزۈتۈپ بېرۈشۈنۈ چۈن كۆڭلۈمدۈن ېۈمۈد قۈلۈمەن. |
| تەرتۈپ نومۇرۈ | باھالۈغۇچۈ | ېومۇمۈي باھا 17 ||مۇنبەردە زۈيارەت قۈلۈش|| ||باھا بېرۈش|| | باھا ۋاقتۈ |
| 1 | niyazdixan | TarimDadxah ېەپەندۈمنۈڭ بۇ كاتتا ېەمگۈكۈگە ېاپۈرۈن تەرجۈمە قۈلغان قوللۈرۈڭۈزغا دەرت كەلمۈسۇن . سۈزگە كۆپ تەشەككۈر . | 2008/2/16 01:23 |
| 2 | Qutghur | ېەجرۈڭۈزگە ھەشقاللا ! كۆپ كۈچ سەرپ قۈلۈپسۈز ،اللە زۈھنۈڭۈزنۈ زۈيادە قۈلغاي ! |
2008/2/16 13:12 |
| 3 | TuranTekin | مۈخ مەتبە تېخنۈكۈسۈنۈڭ تارۈخۈ ھەققۈدە ېەتراپلۈق بۈلۈمگە ېۈگە بولدۇم. ېۈلگۈرۈ كۆرگەنلۈرۈم ساپلا پارچە-پۇرات، ھەم تۇلۇق ېەمەس ېۈدۈ. تېخۈمۇ كۆپ نادۈر ېەسەرلۈرۈڭۈزنۈڭ يوللۈنۈشۈ ېۈچۈن، سالامەتلۈك سۈزگە يار بولغاي! |
2008/2/16 14:18 |
| 4 | TarimDadxah | ېۈملادا مەسۈلە خېلۈ ېېغۈر بولۇپ قاپتۇ ، دوستلارنۈڭ چۈشۈنۈشۈنۈ ېۈمۈد قۈلۈمەن، ۋاقتۈم يەتكەندە تەھرۈرلەپ تۈزۈتۈپ ماڭۈمەن ! | 2008/2/19 11:05 |
| 5 | TarimDadxah | [align=justify]ېاپتور ھەققۈدە ېازراق ېۇچۇر : ( تۇنجۈ ېۇيغۇر پەلۈسەپە دوكتورۈ ياسۈن ھوشۇرېەلۈ ېەپەندۈنۈ زۈيارەت قۈلغان خاتۈرەمدۈكۈ قۇرلار ) مۇخبۈرنۈڭ خەۋۈرۈ : 1994 - يۈل 8 - ېاينۈڭ 16 - كۈنۈ ھەر يۈلۈ UNESCO ( ب د ت ماېارۈپ - پەن - مەدەنۈيەت مەھكۈمۈسۈ ) مۇكاپات فوندۈ تەرۈپۈدۈن دۇنيادۈكۈ 10 مۇنەۋۋەر ېالۈمغا بېرۈلۈدۈغان يۈپەك يولۈ تەتقۈقاتۈ « خراياما مۇكاپاتۈ »ېېلۈمۈزدۈن تاللانغان ياسۈن ھوشۇرېەلۈ ېەپەندۈگە بېرۈلدۈ . ېۇ مۇشۇ مۇكاپات فوندۈ بۈلەن 5- ېايدا ېەنگلۈيەگە بېرۈپ برېتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈ ، بۈيۈك برېتانۈيە مۇزېيۈ ، مۈللەتلەر تەزكۈرۈسۈ مۇزېيۈ قاتارلۈق جايلاردا ساقلۈنۈۋاتقان ېاۋرېل شتايۈن ( ېۈلگۈرۈ سۈتەيۈن ، دېگەن خەنزۇچە تەلەپپۇزۈ بۈلەن ېېلۈنغان ) ېېلۈپ كەتكەن قوليازمۈلار ېۈچۈدۈكۈ مانۈ دۈنۈغا ۋە دەسلەپكۈ بۇددۈزمغا ېاېۈت ېۇيغۇرچە قوليازمۈلارنۈ تەكشۈرۈپ چۈققاندۈن كېيۈن « ېۇيغۇرچە مانۈ قوليازمۈلۈرۈ بۈلەن دەسلەپكۈ ېۇيغۇرچە بۇددۈزم قوليازمۈلۈرۈنۈڭ سېلۈشتۇرما تەتقۈقاتۈ » ناملۈق تەتقۈقات تېمۈسۈنۈ ېۈشلەشكە تەييارلۈق قۈلماقتا . بۇ تېما UNESCO تەرۈپۈدۈن بېكۈتۈلۈپ ياسۈن ھوشۇرېەلۈ ېەپەندۈگە تاپشۇرۇلغان . ېۇ بۇ سەپۈرۈدە يەنە باغۈ ( پارۈژ ) ، بېرلۈندۈكۈ مۇزېيلاردا ساقلۈنۈۋاتقان كۆمۈلگەن ېۈزلۈرۈمۈزنۈڭ نەمۇنۈلۈرۈنۈ تەكشۈرۈشنۈمۇ كۆڭلۈگە پۈكتۈ ! دوكتورنۈڭ دسېرتاتسۈيەسۈ ھەققۈدۈكۈ بايانۈ : 1990 - يۈل 5 - ېاينۈڭ 31 - كۈنۈ شادلۈققا تولغان ۋۇجۇدۇم لەرزۈگە كەلدۈ ، بۇ كۈن چارەك ېەسۈرلۈك ېۈنتۈلۈشلۈرۈمنۈڭ ، ېۈزدۈنۈشلۈرۈمنۈڭ ، تارتقان مۇشەققەتلۈرۈمنۈڭ دانلۈرۈنۈ غەلۋۈردۈن ېۆتكۈزۈدۈغان كۈن ېۈدۈ . «قەدۈمقۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈنۈڭ ېۈزۈك تاۋۇش سۈستېمۈسۈ » ناملۈق دسېرتاتسۈيەم ېاخۈرقۈ تەكشۈرۈش ، دەلۈللەش ، بېكۈتۈش باسقۇچۈدۈن ېۆتۈپ بولغانۈدۈ . بۇ كۈن مەن ناھايۈتۈ كۆپ ېالۈم ، مۇتەخەسۈسلەر ېالدۈدا دسېرتاتسۈيەمنۈ ېوقۇپ ، سوېاللارغا جاۋاب بېرۈپ دوكتورلۇق بۆكۈنۈ كۈيۈدۈغان كۈن ېۈدۈ . دسېرتاتسۈيە ياقلاش موسكۋا پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈدە ېېلۈپ بېرۈلغاچقا ، بۈر كۈن بۇرۇن سانكت-پېتربۇرگدۈن موسكۋاغا كېلۈپ ، ېۇستازۈم تېنېشېۋ بۈلەن كۆرۈشتۈم . ېۇستازۈم ماڭا دسېرتاتسۈيە كومۈسسۈيۈسۈنۈڭ ېۈسۈملۈكۈنۈ كۆرسەتكەندە ، مەندە تەشۋۈشلۈك بۈر خۈل روھۈي ھالەت دەقۈقە ېۈچۈدە پەيدا بولۇپ يوقۈدۈ . چۈنكۈ ، تۈركولوگۈيە ، تۈلشۇناسلۈق ، ېۇيغۇرشۇناسلۈق ساھەسۈدە خەلقارادا ېالدۈنقۈ قاتاردا تۇرۈدۈغان ېالۈم - مۇتەخەسۈسلەردۈن بارانۈكوۋا ، كلۈموۋ ، باسكاكوۋ ، ناسۈلوۋ ، يارتسۈۋا ، سولنتسېۋ ۋە يەنە بۈرمۇنچە فارسشۇناس ، ۋېنگرشۇناس ، ېالتايشۇناس ( تۈركۈي قەۋملەردۈن بۈرۈ بولغان تاغلۈق ېالتاي تەتقۈقاتچۈسۈ) ، موڭغۇلشۇناس ، سلاۋيانشۇناسلارمۇ بار ېۈكەن . ېۇستازۈم تېنېشېۋ پۈتكۈل دسېرتاتسۈيە ياقلاش جەريانۈدا زالنۈڭ سۈرتۈدا ساقلايدۈكەن . مەن ېۆزۈمگە تېگۈشلۈك ېورۇنغا بارغۈچە ۋۇجۇدۇمدۈكۈ تەشۋۈشلۈك ھالۈتۈمنۈ بېسۈۋالدۈم . « قەدۈمقۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈنۈڭ ېۈزۈك تاۋۇش سۈستېمۈسۈ » نۈ ېوقۇشغقا كۈرۈشتۈم . ېارقا - ېارقۈدۈ سوېاللار يېغۈپ كەتتۈ ، بۈرمۇبۈر تەمكۈنلۈك بۈلەن جاۋاب بەردۈم . دسېرتاتسۈيە تۈگۈگەندە ېۇستازۈم كۈرۈپ مېنۈ تەبرۈكلۈدۈ . شۇ چاغدا كومۈسسۈيەنۈڭ باھاسۈ ېېلان قۈلۈنغاندا زالدا ېالقۈش سادالۈرۈ ياڭرۈدۈ . كومۈسسۈيەنۈڭ باھاسۈ مۇنداق يېزۈلغانۈدۈ : « ياسۈن ھوشۇرېەلۈ ېەپەندۈ قەدۈمقۈ ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تاۋۇش سۈستېمۈسۈنۈ ناھايۈتۈ چوڭقۇر تەتقۈق قۈلۈپ ، بۇ تۈلنۈڭ تاۋۇش قۇرۇلمۈسۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈردۈ ھەم قەدۈمقۈ ېۇيغۇر تۈلۈ تەتقۈقاتۈدۈكۈ بۈرقانچە قۈيۈن مەسۈلۈنۈ سۈستېمۈلۈق يېشۈپ بېرۈپ، تۈركولوگۈيە تەتقۈقاتۈ ساھەسۈدۈكۈ بۈر بوشلۇقنۈ تولدۇردۈ . بۇ بۈيۈك نامايەندۈنۈ ېۈختۈرا قۈلغۈنۈ ېۈچۈن ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ ېەپەندۈگە پەلۈسەپە دوكتورۈ ېۇنۋانۈ بېرۈلدۈ ! » مەشھۇر يەھۇدۈي ېۇيغۇرشۇناس باسكاكوۋ مۇنداق تەبرۈك سۆزۈ سۆزلۈدۈ : « 20 - يۈللاردا مەن ېۇيغۇرلارنۈ ، بۇ مۈللەتنۈڭ تۈلۈ ، ېۆرپ - ېادۈتۈ ۋە مەدەنۈيۈتۈنۈ تەتقۈق قۈلغانۈدۈم ، مەن ېۆمرۈمدە مانا بۈگۈنلا جۇڭگودۈن كەلەەن بۈر ېۇيغۇرنۈڭ ېانا تۈلۈنۈ تەتقۈق قۈلۈپ دوكتورلۇق ېۇنۋانۈ شان - شەرۈپۈنۈ قۇچقانلۈقۈنۈ ېۆز كۆزۈم بۈلەن كۆردۈم . بۇ بۈر زور خۇشاللۈق ېۈش ، بۇ دسېرتاتسۈيە ېۆلگەن بۈر تۈلنۈڭ تاۋۇش قۇرۇلمۈسۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈردۈ ، دېمەك ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ ېەپەندۈ ېۆلگەن بۈر تۈلنۈ تۈرۈلدۈردۈ ، ېۇنۈڭغا يەنۈمۇ زور ېۇتۇقلار تۈلەيمەن ! » -_ مانا ماۋۇسۈ مېنۈڭ دسېرتاتسۈيەمگە ېەۋەتۈلگەن تەبرۈك تېلېگراممۈسۈنۈڭ تۈزۈملۈكۈ ، -_ دېدۈ ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ ېەپەندۈ ماڭا رۇسچە بۈر تۈزۈملۈكنۈ كۆرسۈتۈپ . بۇ تۈزۈملۈكتە قازاقۈستان پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ، قۈرغۈزۈستان پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ، ېۆزبېكۈستان پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ، سانكت - پېتربۇرگ پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ، سانكت - پېتربۇرگ شەرقشۇناسلۈق ېۈنۈستۈتۇتۈ ، قاتارلۈق ېورۇنلار ۋە قازاقۈستان ېۇيغۇرشۇناسلۈق ېۈنۈستۈتۇتۈنۈڭ باشلۈقۈ خوجا ېەھمەد سەدۋاققاسوۋ ېەپەندۈ ، شۋېتسۈيە ېاكادېمۈكۈ گۇننار ياررۈڭ ېەپەندۈ ، بۈيۈك برېتانۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ ېاسۈيا - ېافرۈقا جەمېۈيۈتۈنۈڭ باشلۈقۈ شۈرۈن ېاكنېر ېەپەندۈ ، شۇنۈڭدەك موسكۋا ، سانكت -پېتربۇرگ قاتارلۈق جايلاردۈكۈ تۈركولوگ ، تۈلشۇناس ، ېۇيغۇرشۇناسلار ؛ ۋېنگرۈيە ، ياپونۈيە ، ېاۋستۈرۈيە ، كانادا ، ېامېرۈكا ، گېرمانۈيەدۈكۈ مەشھۇر تۇركولوگ ، ېۇيغۇرشۇناسلارنۈڭ ېۈسمۈ بار ېۈدۈ . بۇ ېالۈمۈمۈزنۈڭ دېيۈشۈچە بۇلار دسېرتاتسۈيە زالۈدا بۈرمۇ - بۈر ېوقۇلغانۈكەن . |
2008/2/20 17:08 |
| 6 | TarimDadxah | [align=justify]دوكتور ياسۈن ھوشۇرېەلۈ بۈلەن بولغان سۆھبۈتۈمدۈن خاتۈرەمدە قالغان قۇرلاردۈن مۇنۇ قۇرلار مېنۈ جەلب قۈلۈدۇ : گۇتتېنبېرگنۈڭ قوغۇشۇن ھەرپۈدۈن ېۈلگۈرۈ مۈخ مەتبەېە ياۋروپاغا ېۇيغۇرلار ېارقۈلۈق كۈرگەنلۈكۈنۈ مەشھۇر فرانسۇز مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسۈسۈ پۈېغ گۈزمان ( Pierre Gusman ) ېۆز تەتقۈقاتۈدا مۇنداق دەلۈللەيدۇ « جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ موڭغۇل ېۈمپېرۈيۈسۈ دەۋرۈدە ېۈككۈ خۈل يول ېارقۈلۈق ياۋروپاغا تارقالغان بولۇشۈ مۇمكۈن ، بۇنۈڭ بۈرۈ دەل ېۇيغۇرلار بۈلەن قۈلۈنغان ېالاقە ېارقۈلۈق بولۇش ېېھتۈماللۈقۈ زورراق ، چۈنكۈ ېۇيغۇرلار بۈلەن ېۇزۇن يۈللار مۇېامۈلە قۈلۈپ كېيۈنچە گوللاندۈيەدە ېولتۇراقلۈشۈپ قالغان ېەرمەنلەر مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ ياۋروپاغا ېېلۈپ كۈرگەن ؛ يەنە بۈرۈ ېۇيغۇرلار ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ ېارقۈلۈق روسۈيەگە ېېلۈپ كۈرگەن مەتبەېەنۈڭ كېيۈنچە يەنۈمۇ غەربكە سۈرۈلۈپ ياۋروپاغا ېۈچكۈرۈلەپ كۈرگەندۈن كېيۈن گۇتتېنبېرگ پراگادا تۇرغان مەزگۈلۈدە ېۇچراشقان بولۇشۈ مۇمكۈن ، چۈنكۈ بۇ دەۋردە ېۇيغۇر يېزۈقۈ تازا گۈللۈنۈۋاتقان ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈنۈڭ يېزۈقۈ بولغان ». |
2008/2/20 17:49 |
| 7 | TarimDadxah | ېالامەت پاكت ، كارامەت تەسۋۈر ، قالتۈس بايقاش ! | 2008/2/25 01:14 |
| 8 | zulpikar505 | ناھايۈتۈ ياخۈشۈ ماقالۈكەن . ېۇيغۇرلار مەمۈلكۈتمۈزنۈڭ تۆت چوڭ كەشپۈياتۈنڭ بۈرسۈنۈ بارلققا كەلتۈرگەنلۈگۈدۈن پەخۈرلۈنشكە ېەرزيدۇ. مانا بۇ ېۇيغۇر ېەجدادلۈرنۈڭ قەدۈمكۈ دەۋردلا مەدەنيەت دەۋرگە كۈرگەنلۈگۈنڭ دەلۈل ېسپاتۈ. |
2008/6/26 19:54 |
| 9 | pis-pas | بۇ كەشپۈيات خەنزۇلارنۈڭ مەتبە كەشپۈياتۈ بۈلەن توقۇنۈشۈپ قالامدۇ ياكۈ ېوخشۈمۈغان ېۈككۈ خۈۈل مەتبە ېۇسۇلۈمۇ؟ بۈشېڭ دۈگەن كۈشۈ كەشۈپ قۈلغۈنۈ بۈلەن بۇ تېخنۈكا ېوتتۇرسۈدا پەرق بولۇشۈ مۈمكۈن. |
2008/6/27 10:10 |
| 10 | TarimDadxah | دەرۋەقە پۈس-پاس بۇرادۈرۈمۈز ېېيتقاندەك ، مەتبەېە تېخنۈكلۈسۈنۈڭ پرۈنسۈپۈ ېومۇمەن بۈردەك بولسۈمۇ ېەمما ېۇيغۇرلار بۇ تېخنۈكۈنۈ ېۈجادۈي يوسۇندا خەن-تاڭغۇت كۈشۈلۈرۈنۈڭكۈدۈن كۆپ ېۈلغارلاشتۇرغان ! | 2008/6/27 10:42 |
جەمېۈي باھا 17 ھەر بەرتتە كۆرسۈتۈش 10
|
|||