ېورخۇننۈ قوللامسۈز؟ مۇنبەر خېتۈنۈ نورمال كۆرەلمۈگەنلەر مۇنبەرنۈ ېۈشلۈتۈش قوللانمۈسۈ Munber hetni Nurmal Korelmigenler
  • «
  • 1
  • 2
  • 3
  • »
  • Pages: 1/3     Go
قورال ېۈشۈلتۈش ېادرېسۈنۈ كۆچۈرۈش | ساقلۈۋېلۈش | پۈرۈنتۈرلاش
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
باش يازما  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:35
باش يازمۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

 ېۇيغۇرلارنۈڭ ېېلۈپبەلۈك يېزۈق مەتبەېەسۈنۈ كەشپ قۈلۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ

باشقۇرۇش ېەسكەرۈتمۈسۈ： بۇ يازمۈغا niyazdixan تەرۈپۈدۈن نادۈرلاندۈ (2008-02-15)
بايانات: بۇ ېەسەرنۈڭ توردۈكۈ ھوقۇقۈ پەقەت ېورخۇن ېۇيغۇر تارۈخۈ تور بېتۈگۈلا تەۋە، بۇ ېەسەرنۈ يوللۈغۇچۈ ۋە تور بېكەت باشلۈقلۈرۈنۈڭ رۇخسۈتۈسۈز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ېېلۈكتۈرونلۇق كۈتاپ قۈلۈپ تارقۈتۈشقا رۇخسەت قۈلۈنمايدۇ
جۇڭگودا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە غەرپكە تارقۈلۈشۈ

ــــــ ېۇيغۇرلارنۈڭ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات
 

ياسۈن ھوشۇرېەلۈ
 
  
بۈرۈنچۈ باب
مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۇيغۇرلارغا تارقۈلۈشۈ
بۈرۈنچۈ پاراگراف
ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈ ۋە مەدەنۈيۈتۈ
1.ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈ  
 
مۈلادۈ 12-ېەسۈردۈن 13-ېەسۈرگۈچە بولغان مەزگۈلدە مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈغا مۇھۈم تۆھپە قوشقان يەنە بۈر مۈللەت回鹘(خۇيگۇ（لاردۇر. خۇيگۇلار بۈگۈنكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەجدادۈ بولۇپ،مۈلادۈ 788-يۈلدۈن 13-ېەسۈرنۈڭ 70-يۈللۈرۈغۈچە يېزۈلغان خەنزۇچە تارۈخۈي كۈتابلاردا مۇشۇنداق ېاھاڭ تەرجۈمۈسۈ بويۈچە خاتۈرۈلەنگەن.
ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈ مۈلادۈدۈن بۇرۇنقۈ3-ېەسۈردە تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ شۈمالۈ بۈلەن بايقال كۆلۈنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ بۈپايان زېمۈندا ياشۈغان «دۈڭلۈڭ›› (丁零)لارغا تۇتۈشۈدۇ. مۈلادۈ3-ېەسۈردۈن ېۈلگۈرۈ دۈڭلۈڭلار «دۈ››(狄)لار دەپ ېاتالغان. 3-ېەسۈردۈن كېيۈن «دۈ››لار«چۈلۈ››(«敕勒››) ياكۈ «گاۋچې››( «高车›› ـــــ ېېگۈز ھارۋۈلۈقلارــــ قاڭقۈللار) دەپ ېاتالغان. مۈلادۈ 390-يۈلۈ خەنزۇچە يازما خاتۈرۈلەردە «يۇەنخې››(«袁纥››) دېگەن مۈللەت نامۈ خاتۈرۈلەنگەن، يۇەنخېلار قاڭقۈللار ېېلۈنۈڭ تەركۈبۈي قۈسمۈ ېۈدۈ. يۇەنخې ۋە تارۈخۈي خاتۈرۈلەردە كېيۈنچەرەك ېۇچرايدۈغان «ۋېيخې››(韦纥)، «خۇيگۇ›› قاتارلۈقلار «Uyghur›› نۈڭ ېوخشاشمۈغان تارۈخۈي دەۋردۈكۈ ېاھاڭ تەرجۈمۈسۈدۇر.
مۈلادۈ487-يۈلۈ قاڭقۈللار تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ شەرقۈي قۈسمۈدا قاڭقۈللار ېېلۈنۈ قۇرغاندا خۇيگۇلار قاڭقۈللار قەبۈلە ېۈتتۈپاقۈدۈكۈ بۈر ېۇرۇق ېۈدۈ. 541-يۈلۈ(غەربۈي ۋېي دەۋرۈ داتۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ7-يۈلۈ) قاڭقۈللار ېېلۈ زاۋال تاپتۈ. مۈلادۈ627-يۈلۈ(تاڭ سۇلالۈسۈ جېنگۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ -1 يۈلۈ) ېۇيغۇرلار(خۇيگۇ) ېاقساقۈلۈ بۇساتنۈڭ باشلۈشۈ بۈلەن سۈرتاردۇش قاتارلۈق تۈركۈي تۈللۈق قەبۈلۈلەرنۈ ېۈتتۈپاقلاشتۇرۇپ ناھايۈۈتۈ تېزلا زوركۈچ ھاسۈل قۈلۈپ تۈرك قاغانلۈقۈ(كۆك تۈرك قاغانلۈقۈ)نۈ ھالاك قۈلدۈ. شۇنۈڭدۈن كېيۈن ېۇيغۇرلار قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈ ۋە شەرقۈي تەڭرۈتاغ ېەتراپلۈرۈدا كۈنسېرۈ كۈچۈيۈپ تاڭ سۇلالۈسۈ بۈلەن ېۈتتۈپاق تۈزۈپ سۈرتاردۇش خانلۈقۈنۈ ھالاك قۈلدۈ، دەل شۇنۈڭدۈن ېېتۈبارەن ېۇيغۇرلار قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈدۈن تەڭرۈتاغلۈرۈ ۋە تارۈم ېويمانلۈقۈغۈچە بولغان زېمۈندا سەل چاغلۈغۈلۈ بولمايدۈغان قۇدرەتلۈك كۈچكە ېايلاندۈ.
مۈلادۈ 9-ېەسۈردۈن 13-ېەسۈرگۈچە ېۇيغۇرلار تۇرپان، دۇنخۇاڭ(دەشتېاتا) قاتارلۈق جايلاردا يەرلۈك ھاكۈمۈيەت قۇرغان. بۇ جايلار شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈ ېالمۈشۈدۈغان ېۆتۈشمەيول بولغاچقا شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچراپ تۈرلۈك مەدەنۈيەتلەرنۈڭ ېۆزېارا ېۇچرۈشۈش تۈگۈنۈ بولۇپ قالغان. ېۇيغۇرلار تارۈخۈي تەرەققۈيات داۋامۈدا سۈرتتۈن كۈرگەن تۈرلۈك دۈن ۋە مەدەنۈيەتلەرنۈ سۈغدۇرۇپ ۋە قوبۇل قۈلۈۈش ېارقۈلۈق شانلۈق مەدەنۈيەت يارۈتۈپ، شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈنۈڭ ېالماشتۇرۇلۈشۈ ېۈچۈن مۇھۈم تۆھپە قوشۇپ، مول تارۈخۈي مەدەنۈيەت مۈراسلۈرۈنۈ قالدۇرغان. ېۇيغۇرلار قالدۇرغان بۇ قەدۈمۈي مۈراسلار قەدۈمقۈ غەربۈي يۇرت ۋە شەرق-غەرب مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇشۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە.
مۈلادۈ745-يۈلۈ ېۇيغۇرلار ېورخۇن دەرياسۈنۈڭ يۇقۈرۈ ېېقۈنۈدۈكۈ ېوردۇبالۈخ( قارابالاغاسۇن)نۈ پايتەخت ۋە سۈياسۈي مەركەز قۈلغان قاغانلۈق قۇرغان ھەمدە ېۈدۇققۇت، تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ شۈمالۈ ۋە ېۈككۈ دەريا ۋاداسۈ (ماۋاراېۇننەھر) نۈ ېۆزۈنۈڭ كۈچ داېۈرۈسۈگە ېالغان. مۈلادۈ 755-يۈلۈ تاڭ سۇلالۈسۈ زېمۈنۈدە ېۆڭلۈگ-سۆيگۈن توپۈلۈڭۈ كۆتۈرۈلگەندە تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ياردەم سوراش ېۈلتۈجاسۈغا بۈناېەن ېۇيغۇر قاغانلۈقۈ ېۈككۈ قېتۈم لەشكەر تارتۈپ تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ توپۈلاڭنۈ تۈنچتۈشۈغا ياردەم بەرگەن، شۇ مەزگۈللەردە ېۇيغۇر قاغانلۈقۈنۈڭ قۇدرۈتۈ تازا كۈچۈيۈپ مەنپەېەت داېۈرۈسۈنۈ شەرقۈي ېاسۈيا ۋە ېوتتۇرا ېاسۈياغۈچە كېڭەيتكەن. 9-ېەسۈرنۈڭ 30-يۈللۈرۈغا كەلگەندە ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېارۈسۈدا ېۈچكۈي نۈزا كۆتۈرۈلۈپ، قاغانلۈق ۋەزۈيۈتۈ داۋالغۇپ ېارقا-ېارقۈدۈن قاغان ېالماشقان، ېۇدا بۈرنەچچە يۈل تەبۈېۈي ېاپەتنۈڭ قۇيرۈقۈ ېۈزۈلمەي قاغانلۈق ېۈگۈلۈكۈ ۋەيران بولغان. مۇشۇنداق ېەھۋالدا مۈلادۈ 840-يۈلۈ(تاڭ سۇلالۈسۈ كەيچېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ5-يۈلۈ) قاغانلۈق پۇقرالۈرۈدۈن قۈرغۈزلار توپۈلاڭ كۆتۈرۈپ پايتەخت قارابالاغاسۇنغا باستۇرۇپ كېلۈپ قاغانلۈقنۈڭ ھالاكۈتۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈردۈ. بۇ چاغدا پانتېكۈن قاتارلۈق خان جەمەتۈ ېەزالۈرۈ ۋەزۈر-ۋۇزرالۈرۈنۈڭ ھېمايۈسۈدە 15قەبۈلۈنۈ باشلاپ قاغانلۈق ېوردۈسۈنۈ غەربكە كۆچۈرۈپ يەتتەسۇ ۋادۈسۈغا كەلدۈ ھەمدە پانتېكۈن ېۆزۈنۈ200مۈڭ پۇقراغا يابغۇ، دەپ جاكارلاپ كېيۈنكۈ قاراخانۈلار دۆلۈتۈنۈڭ قۇرۇلۇشۈغا ېاساس سالدۈ(1).
      مۈلادۈ866-يۈلۈ ېۇيغۇلارنۈڭ ېاتامانۈ بۆكەقۇن  (仆固俊)ېۇيغۇر قوشۇنلۈرۈغا قوماندانلۈق قۈلۈپ تۈبۈتلەر ېۈلكۈدۈن ېۈدۇققۇت، بېشبالۈخ، بۈگۈر،كۈسەن قاتارلۈق جايلارنۈ قايتۇرۇۋېلۈپ تەڭرۈتاغنۈڭ شەرقۈ ۋە ېوتتۇرا قۈسۈمۈدۈكۈ ھەرقايسۈ ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ كۈچۈنۈ بۈۈرلۈككە كەلتۈرۈپ، ېۈدۇققۇتنۈ مەركەز قۈلغان خاندانلۈقنۈ شەكۈللەندۈردۈ، بۇ تارۈختا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ، دەپ ېاتالدۈ. ‹‹يۇەن سۇلالۈسۈتارۈخۈ.بارچۇقېارت تېكۈننۈڭ تەرجۈمۈھالۈ››دا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ خان جەمەتۈ ېورخۇن ېۇيغۇر قاغانلۈقۈ خان جەمەتۈنۈڭ بۈۋاسۈتە ېەۋلادلۈرۈدۈن بولغان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە گەنجۇ قاتارلۈق جايلاردۈكۈ خېشۈ( غەربۈي خۇاڭخې) ېۇيغۇرلۈرۈ گۇرۇھۈ ياغلاقارنۈ ېۆزۈگە ېاتامان قۈلغان. گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ ھۆكۈمرانلۈقۈدۈكۈ ھەرقايسۈ قەبۈلۈلەر تارقاق بۈرلەشمە ھاكۈمۈيەت بولۇپ، بۇ ھاكۈمۈيەت تەركۈبۈگە كۈرگەن باشقا مۈللەتلەرمۇ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېالۈي ھامۈيلۈقۈنۈ ېېتراپ قۈلغان، ېەمما ھەرقايسۈ قەبۈلۈلەر ېۆزلۈرۈنۈڭ ېۈچكۈي ېۈشلۈرۈغا ېۆزلۈرۈ ېۈگە بولغان، سۇڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن خوڭ خاۋ  ‹‹ دەشت- چۆل دۈيارۈدا ېاڭلۈغانلۈرۈم. ېۇيغۇرلار›› دا ېۇلار ھەققۈدە «گەنجۇ، لياڭجۇ، گۇاجۇ، شاجۇلاردا ھەرقايسۈ قەۋملەر ېۆز ھۆكۈمرانلۈرۈنۈ تۈكلۈگەن ، تاېۈپۈلەرمۇ ېۆز ېاتامانلۈرۈغا ېۈتاېەت قۈلغان»دەپ خاتۈرۈلۈگەن. بۇنۈڭ ېۈچۈدە مۇستەقۈللۈقۈ بەكرەك كۈچلۈك بولغان خەنزۇلار ېاتامانۈدۈن جاڭ، ساۋ جەمەتلۈرۈ شاجۇ، گۇاجۇغا ېۈگۈدارچۈلۈق قۈلغان ھەمدە لياڭجۇدا ېولتۇراقلاشقان تۈبۈتلەرنۈڭ جېلۇڭ، ليۇگۇ قەبۈلۈلۈرۈگە باش بولغان. گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ سۈياسۈي جەھەتتە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە تەۋە بولغان.
ېەركەم تورۈ
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
1-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:38
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
مۈلادۈ10-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا شەرقتە ېۈۋۈرغول،غەربتە كېنگۈت (قاراشەھەر)، كۈسەن، شۈمالدا بەشبالۈخ ېۈدۇققۇتنۈ مەركەز قۈلغان ېۇيغۇر ېېلۈگە قارۈغان. شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېەلچۈسۈ ۋاڭ يەندې مۈلادۈ981-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە ېەلچۈلۈككە بارغاندا قالدۇرغان خاتۈرۈسۈدە يېزۈلۈشۈچە ېەينۈ چاغدا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ جەنۇبۈي تۈركلەر(كۆكتۈركلەر)، شۈمالۈي تۈركلەر(كۆكتۈركلەر)، چوڭ چۈگۈللەر، كۈچۈك چۈگۈللەر،ياغما،قارلۇق،قۈرغۈز، بارمان، ېۈرۇن قاتارلۈق نۇرغۇن قەبۈلۈلەرگە ھۆكۈمرانلۈق قۈلغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ زېمۈنۈ كۈنچۈقۈشتا قۇمۇلدۈن ېۆتۈپ تاڭغۇتلارغا، جەنۇبۈ تەكلۈماكان قۇملۈقۈغا، كۈنپېتۈشتا قاراخانۈلار زېمۈنۈغا، شۈمالدا قۇربانتوڭغۇس قۇملۈقۈغا تۇتاشقان(2).تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان بۈرتاختايغاېويۇلغان ېۇيغۇرچە ھۆججەتتە، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ زېمۈنۈ كۈنپېتۈشتا ېۈسسۈقكۆلنۈڭ غەربۈدۈكۈ بارسخانغا تۇتۈشۈدۈغانلۈقۈ خاتۈرۈلەنگەن(3).
    ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ مەمۇرۈي مەركۈزۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ (بۈگۈنكۈ تۇرپاننۈڭ سۈڭگۈم ېەتراپۈدا)گە تەسۈس قۈلۈنغان. بەشبالۈخ ېۇيغۇر ېېلۈ قاغانۈنۈڭ سالقۈندايدۈغان جايۈ ياكۈ يازلۈق ېاستانۈسۈ بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېالۈي ھۆكۈمرانۈ «ېۈدۇققۇت» ، دەپ ېاتالغان ، بۇ «مۇقەددەس بەخت» دېگەنلۈكتۇر.  خۇاڭ ۋېنبۈ  ېەپەندۈ  تۇرپاندۈن  تاپقان بۈر پارچە ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈغا ېاېۈت ھۆججەتكە خەنزۇچە« 大福大回鶻國»( بۈيۈك ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ )دېگەن خەت ېويۇلغان تامغا بېسۈلغان(4). ېۈدۇققۇتلۇق(پادشاھلۈق) قاغانلۈقنۈڭ نەسەبتۈن نەسەبكە مۈراس قالۈدۈغان ېالۈي پەرمان چۈقارغۇچۈسۈ ۋە ېالۈي ېۈجراېۈيە ېەمەلدارۈ بولغان. ېۈدۇققۇت 9 ۋەزۈر، تۇتۇقبەگ (ۋالۈي)، ېەدلۈيە ېەمەلدارۈ ۋە ھەردەرۈجۈلۈك بەگلەرنۈ تەيۈنلۈگەن.
        ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ قاغانلۈق قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغدۈن باشلاپلا  نۇرغۇن ېەل ۋە مۈللەتلەر بۈلەن قويۇق مۇناسۈۋەت ېورناتقان، بۇ، ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيەت، ېۈقتۈساد جەھەتتۈكۈ تەرەققۈياتۈدا مۇھۈم رول ېوينۈغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ ېۆزۈنۈڭ كۈنچۈقۈش تەرۈپۈدۈكۈ شۈمالۈي سۇڭ، لياۋ سۇلالۈرۈ ۋە ېالتۇن خانلۈقۈ(جۈن سۇلالۈسۈ)بۈلەن بولغان سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي ېالاقۈسۈنۈ كۈچەيتكەن.ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈغا كۆپ قېتۈم ېەلچۈ ېەۋەتۈپ ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ يەرلۈك تاۋارلۈرۈدۈن سوۋغا تەقدۈم قۈلغان. مۈلادۈ 981-يۈلۈ(شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ تەيپۈڭ شۈڭگو سەلتەنەتۈنۈڭ6-يۈلۈ) شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ ېۆزېەلچۈسۈ ۋاڭ يەندېنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە ېەۋەتكەن، ۋاڭ يەندېنۈڭ ېەلچۈلۈك خاتۈرۈسۈ بۈگۈنكۈ كۈندە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا ناھايۈتۈ قۈممەتلۈك تارۈخۈي ماتېرۈيال بولۇپ قالماقتا.
      ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈڭ كۈنپېتۈش قوشنۈسۈ قاراخانۈلار دۆلۈتۈ ۋە پېرسۈيە، ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ ھەرقايسۈ جايلۈرۈ ھەمدە ھۈندۈستان بۈلەن بولغان ېۈقتۈساد، مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېالاقۈسۈمۇ ناھايۈتۈ قويۇق ېۈدۈ. بۇدپەرەست ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرېېلۈ بۈلەن كاشۈغەرنۈ مەركەز قۈلغان مۇسۇلمان قاراخانۈلار دۆلۈتۈ گەرچە بۈربۈرۈگە مۇخالۈپ ېۈككۈ دۈنغا ېېتۈقاد قۈلسۈمۇ ېەمما ېۇلار ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مەدەنۈيەت  ۋە سودا ېالاقۈسۈ تەسۈرگە ېۇچرۈمۈغان.
    ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە بوستانلۈقلار ناھايۈتۈ كۆپ بولۇپ، مول سۇ مەنبەسۈ ۋە خېلۈلا ېۈلغار سۇېۈنشاېاتۈ قۇرۇلۇشۈ بار ېۈدۈ. بۇ ېەلدە كۈن نۇرۈنۈڭ يورۇتۇش ۋاقتۈ ېۇزۇن، كېچە بۈلەن كۈندۈزدۈكۈ تېمپراتۇرا پەرقۈ بۈرقەدەر چوڭ بولۇپ، بۇلار يېزاېۈگۈلۈكۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن پايدۈلۈق شاراېۈت ېۈدۈ. شۇ زاماندا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ېۆزۈنۈڭ تەرەققۈي قۈلغان يېزا ېۈگۈلۈكۈ ۋە باغۋەنچۈلۈكۈ بۈلەن ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيادا مەشھۇر بولغان. يېزا ېۈگۈلۈك مەھسۇلاتلۈرۈدۈن بۇغداي، شال، ېارپا، كۆممەقوناق، تۈرلۈك پۇرچاق مەھسۇلاتلۈرۈ قاتارلۈق ېاشلۈق زۈراېەتلۈرۈ ۋە پاختا، ېۈزۈم، تۈرلۈك مېۋە-چۈۋە قاتارلۈقلار ېۈقتۈسادۈي زۈراېەتلۈرۈ بولغان. تۇرپاندۈن چۈقۈدۈغان پاختۈنۈڭ سورتۈ ناھايۈتۈ ېەلا بولۇپ، ېەتراپتۈكۈ ېەللەرگە مەشھۇر ېۈدۈ. تۇرپاندا ېۆستۈرۈلۈدۈغان ېۈزۈمنۈڭ تۈرۈ ناھايۈتۈ كۆپ بولغان ھەم بۇ يەردۈن چۈقۈرۈلۈدۈغان ېۈزۈم ھاراقلۈرۈ ېۆزۈنۈڭ خۇشبۇيلۈقۈ ۋە سۈپۈتۈنۈڭ ياخشۈلۈقۈ بۈلەن ېەتراپتۈكۈ ېەللەردە داڭق چۈقارغان.
      بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە چارۋۈچۈلۈق ھەم قول ھۈنەرۋەنچۈلۈكمۇ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە ناھايۈتۈ تەرەققۈي قۈلغان. بۇ ېەلدۈكۈ ېاتلارنۈڭ نەسلۈ ناھايۈتۈ ياخشۈ بولۇپ، ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە مەشھۇر ېۈدۈ. چارۋۈچۈلۈق ېۈگۈلۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە ناھايۈتۈ مۇھۈم ېورۇندا تۇراتتۈ. تەڭرۈتاغنۈڭ جەنۇبۈ ۋە شۈمالۈدا بۈپايان يايلاقلار بولۇپ، ېات، كالا، قوي، تۆگە، ېېشەك قاتارلۈق ېۆ ھايۋانلۈرۈنۈ بېقۈشقا تولۈمۇ ماس كېلەتتۈ. ېۇيغۇر ېېتۈ ېۆزۈنۈڭ ېەلا نەسلۈ بۈلەن قەدۈمدۈنلا مەشھۇر بولۇپ، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك خەلقۈنۈڭ ېالقۈشۈغا سازاۋەر بولغان، مۇنداقچە ېېيتقاندا ېۇيغۇر ېاتلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك بۈلەن بولۈدۈغان سودۈدۈكۈ ېاساسلۈق تاۋار ېۈدۈ. تارۈختا ېۇيغۇر ېېلۈ بۈلەن ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك ېوتتۇرۈسۈدا زور كۆلەملۈك ېات سودۈسۈ ېۈزۈلمەي كەلگەن، ېاز بولغاندا بۈرەرمۈڭ، كۆپ بولغاندا نەچچە مۈڭ ېات سودۈسۈ بولغان. تارۈخۈي ماتېرۈياللاردا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، كۆلۈمۈ ېەڭ زور بولغان بۈر قېتۈملۈق ېات سودۈسۈ مۈلادۈ 1085-يۈلۈ( يۇەنفېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 8-يۈلۈ )  قۈلۈنغان بولۇپ، 20مۈڭ ېۇيغۇر ېېتۈ سۇڭ سۇلالۈسۈگە ېېلۈپ بېرۈلۈپ سودا قۈلۈنغان.
      مۈلادۈ1206-يۈلۈ تېمۇرچۈن غونان دەرياسۈ(ېونان دەرياسۈ؟)نۈڭ باش ېېقۈنۈدا موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈ قۇرۇلتايغا چاقۈرۈپ ېۆزۈنۈ «چۈڭگۈزخان»،ېېلۈنۈ«يەكە موڭغۇل ېۇلۇس  ،Yeke Mongghul Ulusيەنۈ بۈيۈك موڭغۇل ېېلۈ»دەپ ېاتۈدۈ. چۈڭگۈزخان دۆلەت قۇرۇش بۈلەن بۈللە يەنە موڭغۇل ېېلۈنۈڭ مۈڭبېگۈ، يۈزبېگۈ، ھۈماتچۈ قوشۇن، دارۇغاچ ، جاساق قاتارلۈق بۈرقاتار تۈزۈملۈرۈگە ېاساس سېلۈپ بەردۈ. چۈڭگۈزخان ېۆزېېلۈنۈ قۇرۇپ ېۇزاق ېۆتمەي ېۈلگۈر-ېاخۈر تەڭرۈتاغلۈرۈنۈڭ جەنۇبۈ ۋە شۈمالۈنۈ ھەمدە غەربۈي لياۋ سۇلالۈسۈ ھۆكۈمرانلۈقۈدۈكۈ رايونلارنۈ بويسۇندۇرۇپ ېاندۈن تاڭغۇتلارنۈ بويسۇندۇردۈ.
      موڭغۇل ېېلۈ قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغلاردا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈ(بارچۇقېارت تېكۈن) چۈڭگۈزخانغا بەيېەت قۈلۈپ موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈڭ چوڭقۇرېۈشەنچۈسۈگە ېېرۈشتۈ ھەمدە چۈڭگۈزخان ېۇرۇق-تاېۈپۈلەرنۈ ېۆزۈگە ېوغۇل قۈلۈۋالۈدۈغان ېادۈتۈ بويۈچە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈنۈ ېۆزۈگە «5-ېوغۇل»قۈلۈۋالدۈ ۋە مەلۈكۈسۈ(چوڭ ېوغلۈ جۇجۈنۈڭ قۈزۈ) ېالتان بېكەنۈ ېۇنۈڭ نۈكاھۈغا بەردۈ. ېۇيغۇرلار كۆپ قېتۈم جازا يۈرۈشۈگە ېاتلۈنۈپ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈ بۈلەن بۈللە ېوتتۇرا ېاسۈيا، تاڭغۇتلارنۈ بويسۇندۇرۇشتا كاتتا تۆھپۈلەرنۈ ياراتتۈ. شۇ سەۋەبلۈك بولسا كېرەك، تارۈختا چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ بۈلەن باشقا بويسۇندۇرۇلغان ېەللەرگە تۇتقان مۇېامۈلۈسۈمۇ ېوخشۈمۈغان ېۈدۈ، يەنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ داۋاملۈق تۈردە موڭغۇل ېېلۈنۈڭ ھامۈيلۈقۈدۈكۈ دۆلەت سۈپۈتۈدە ساقلۈنۈپ قالدۈ. ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيەت سەۋۈيەسۈ موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈدۈن خېلۈلا يۇقۈرۈ بولغانلۈقتۈن موڭغۇل ھۆكۈمرانلۈرۈ ېۇيغۇرلارنۈ ناھايۈتۈ ېەتۈۋارلۈدۈ.  موڭغۇل ېېلۈ قۇرۇلغان دەسلەپكۈ چاغلاردا موڭغۇللارنۈڭ يېزۈقۈ يوق ېۈدۈ، شۇڭا نۇرغۇن ېۇيغۇر باخشۈلۈرۈ موڭغۇل ېېلۈنۈڭ ھاكۈمۈيەت قاتلۈمۈغا قوبۇل قۈلۈنۈپ ېۇلارنۈڭ ېەقۈل-پاراسۈتۈ جارۈ قۈلدۇرۇلدۈ، يەنە بەزۈ ېۇيغۇرلار چۈڭگۈزخاننۈڭ ھوزۇرۈدا باخشۈلۈق(ېوقۇتقۇچۈلۈق) قۈلۈشقا ېېلۈپ قېلۈندۈ، ھەتتا بەزۈلۈرۈ چۈڭگۈزخاننۈڭ خاس مۇشاۋۇرلۈقۈغا ېېلۈپ قېلۈندۈ. مەسۈلەن ېۇيغۇر باخشۈ تاتاتوڭا«پەم-پاراسەتلۈك،سۆزمەن،ېۆزېېلۈنۈڭ تۈل-يېزۈقۈغا پۈششۈق»بولغانلۈقتۈن دەسلەپتە نايمان ېوردۈسۈدا تايانخاننۈڭ مۆھۈردارۈ ۋە خەزۈنۈچۈسۈ بولغان. چۈڭگۈزخان نايمان ېېلۈنۈ بويسۇندۇرغاندا تۇتقۇن قۈلۈنغان  ، بۇ زاتنۈڭ پاراسۈتۈ ۋە ېۆزۈنۈڭ خانۈغا ساداقەتمەنلۈكۈ چۈڭگۈزخانغا ياراپ قالغانلۈقتۈن چۈڭگۈزخان ېۇنۈ ېوغۇللۈرۈغا ېۇيغۇر يېزۈقۈدا موڭغۇل تۈلۈنۈ يېزۈشنۈ ېۆگۈتۈشكە بۇيرۇغان(5).
  موڭغۇللار ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈ قولۈغا ېېلۈپ يۇەن سۇلالۈسۈنۈ قۇرغاندۈن كېيۈن ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ۋە زۈيالۈيلۈرۈنۈڭ سۈياسۈي قابۈلۈيۈتۈ  ۋە يوشۇرۇن  ېۈقتۈدارۈ  تولۇق جارۈ  قۈلدۇرۇلدۈ  ھەمدە ېۈلگۈر  –  ېاخۈر  17  نەپەر  ېۇيغۇر  يۇەن  سۇلالۈسۈنۈڭ  قارادۈۋان مەھكۈمۈسۈدە ۋەزۈپە ېۆتۈدۈ، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ ېۈچ كۈشۈ قارادۈۋان مەھكۈمۈسۈدە سولقول ۋەزۈر ( رەسمۈي 1-دەرۈجە )لۈككە،يەنە 20ېادەم قېتۈم قارادۈۋان مەھكۈمۈسۈدە خانلۈق مۇېەككۈلۈ [دۈۋان ۋازارەت مۇېەككۈلۈ] (قوشۇمچە1-دەرۈجە)لۈك ۋەزۈپۈسۈگە،ېالتە ېادەم قېتۈم ېوڭقول ۋەزۈر ۋە سولقول ۋەزۈر( رەسمۈي 2-دەرۈجە)لۈككە، بەش ېادەم قېتۈم دۆلەت ېۈشلۈرۈ بويۈچە مۇېاۋۈن ۋەزۈر(قوشۇمچە2-دەرۈجە) لۈككە قويۇلدۈ(6). ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ سۈياسۈي سەھنۈسۈدە ياراتقان تۆھپۈلەر ېۇلارنۈڭ ېاېۈلە مۇھۈتۈ ۋە يۈكسەك مەدەنۈيەت ساپاسۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈكتۇر. مەسۈلەن، ېارغۇن سالۈنۈ ېالايلۇق، ېۇنۈڭ بوۋۈسۈ ېاتا سالۈ بۇددا ېۈلمۈدە كامالەتكە يەتكەن بولسا ، ېاتۈسۈ قۇت سالۈ ترۈپتاكا(بۇددا نوملۈرۈنۈڭ جەمېۈيسۈنۈڭ نامۈ) نۈ تولۇق تەفسۈر قۈلالايدۈغان يېتۈك ېالۈم ېۈدۈ، شۇڭا ېۇ مۈلادۈ 1275-يۈلۈ(جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 12-يۈلۈ)«بۇددا تەفسۈر مەھكۈمۈسۈنۈڭ ېالۈي باشقۇرغۇچۈسۈ، كاھۈنلار كېڭۈشۈنۈڭ بېگۈ، باش چاۋۇش مەھكۈمۈسۈنۈڭ ياردەمچۈ ېەمەلدارۈ،  چاۋۇش بېگۈ »بولغان. مۇشۇنداق كاتتا مەرتۈۋۈلۈك، ېالۈي مەلۇماتلۈق ېاېۈلە مۇھۈتۈدا ېۆسكەن ېارغۇن سالۈ«بالا چاغلۈرۈدۈلا ېەقۈللۈق بولۇپ، دۆلەت ېۇستازۈ باسپادۈن ېۈلۈم ېۆگەنگەن، ېۇ بۈرنەچچە دۆلەتنۈڭ تۈلۈنۈ پۈششۈق ېۈگۈلۈگەن، پادشاھ ېۇنۈڭ يەنە نوم – دەستۇرلارغا تەبۈر بېرۈش،تارۈخشۇناسلۈق، مۇنەججۈملۈك، كالېندارچۈلۈق ېۈلمۈ، ېۆلچەش- سۈزۈش ېۈلمۈ، تېبابەتچۈلۈك ، دورۈگەرلۈك ېۈلمۈ ، كۈتۈنۈش ېۈلمۈ قاتارلۈقلارغا پۈششۈق ېۈكەنلۈكۈدۈنمۇ خەۋەر تاپتۈ(7). ليەن شۈشيەننۈڭ ېاتۈسۈ بۇرۇلمۈش قايا خوجايۈنۈغا  ېەگۈشۈپ  چۈڭگۈزخانغا بەيېەت قۈلغاندۈن كېيۈن چۈڭگۈزخاننۈڭ خاس قورۇقچۈسۈ بولغان. چۈڭگۈزخان غەربكە يۈرۈش قۈغاندا بۇرۇلمۈش قايا قوشۇن بۈلەن بۈللە يولغا چۈققان، بۇرۇلمۈش قايا قورقۇنچنۈ، چارچاشنۈ بۈلمەيدۈغان باتۇر ېەزەمەت بولغاچقا چۈڭگۈزخان ېۇنۈ  تارتتۇقلاپ قوي، ېات ۋە چېدۈرېۈنېام قۈلغان ھەمدە  قۈتان مەلۈكۈسۈ يەنۈ گۆرخاننۈڭ قۈزۈ شۈموشۈنۈ نۈكاھلاپ بەرگەن. سۈباننۈڭ ېاتۈسۈ كۆلبۈېۆز(يۇەن سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن داڭلۈق ېۇيغۇر سانغۇن) «چۈڭگۈزخاننۈڭ جازا يۈرۈشۈ قۈلۈشقا ېاتلانغۈنۈنۈ ېاڭلاپ، قول ېاستۈدۈكۈ لەشكەرلۈرۈنۈ باشلاپ چۈڭگۈزخانغا بەيېەت قۈلۈدۇ ھەمدە مۇسۇلمان ېۇيغۇر ېېلۈنۈ ېېلۈشتا بۈرنەچچە قېتۈم تۆھپە يارۈتۈدۇ»(8). ېۇيغۇرلاردۈن يەنە تابۈن چۈڭگۈزخان جازا يۈرۈشۈگە ېاتلانغان چاغدۈكۈ موڭغۇل قوشۇنلۈرۈنۈڭ ۋەھشۈيلەرچە يۈرگۈزگەن قانخورلۇقلۈرۈنۈ كۆرۈپ قاتتۈق قايغۇرغان ۋە ېۆكۈنگەن ھەمدە موڭغۇل قوشۇنۈدۈكۈ لەشكەربەگلۈرۈگە نەسۈھەت قۈلغان ھەم ېاگاھلاندۇرۇپ : «پۇقرا دۆلەتنۈڭ ھۇلۈ، بۇنداق قۈرغۈنچۈلۈق قۈلۈشنۈڭ دۆلەتكە نېمە پايدۈسۈ؟ »دېگەن، ېۇنۈڭ بۇنداق پۇقراپەرۋەرلۈكۈنۈ كۆرگەن چۈڭگۈزخان ېۇنۈ كاتتا ېۈنېاملار بۈلەن تارتتۇقلۈغان (9).
        چۈڭگۈزخان ېۇيغۇر ېېلۈنۈ تۈزگۈنلەپ تۇرۇش ېۈچۈن نۇرغۇن ېۇيغۇردارۇغاچ ( دارۇغاچ ــــــ يەرلۈك لەشكۈرۈي، مۈلكۈي ېەمەلدارلارنۈ ېۈستۈدۈن نازارەت يۈرگۈزۈدۈغان ېەڭ ېالۈي ېەمەلدار) ،ېۇيغۇر باش جازا بېگۈ قاتارلۈقلارنۈ ېەۋەتكەن.قۇبلايخان يۇەن سۇلالۈسۈنۈ قۇرغان چاغدا ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ۋە يۇقۈرۈ تەبەقەلۈرۈمۇ مۇھۈم رول ېوينۈغان. بۇرۇلمۈش قايانۈڭ ېوغلۈ ليەن شۈشيەن بالا چاغلۈرۈدۈن باشلاپلا ېاېۈلۈدە ياخشۈ تەربۈيە ېالغاچقا بۇددا دەستۇرلۈرۈ ۋە تارۈخنامۈلەرنۈ شەرھلۈيەلەيدۈغان قابۈلۈيەت يېتۈلدۈرۈپ «ليەن مېڭزۈ» دېگەن ېاتاققا ناېۈل بولغان. مۈلادۈ 1249-يۈلۈ ليەن شۈشيەن ېاتۈسۈ بۇرۇلمۈش قاياغا ېەگۈشۈپ خانبالۈختۈكۈ قۇبلاي ھوزۇرۈغا تاۋابقا بارغان ھەمدە تاۋابتۈن كېيۈن خانبالۈختا قېلۈپ قۇبلاي ېوردۈسۈدا خۈزمەتتە بولغان، كېيۈن ېۇ ېۆزۈنۈڭ قابۈلۈيۈتۈ ېارقۈلۈق ېوڭقول ۋەزۈر، خانلۈق مۇېەككۈلۈ قاتارلۈق ۋەزۈپۈلەردە بولغان. كېيۈنكۈ كۈنلەردە قۇبلاي بۈيۈك خانلۈق تەختۈگە ېولتۇرغاندا شەنشۈ-گەنسۇ رايونلۈرۈدۈكۈ ېەلۈ بۇقا( ېەركبۇغ ؟ ېارۈغ بۆكە؟ــــ تەرجۈمان) گۇرۇھۈنۈڭ تەسۈرۈنۈ تازۈلاش قاتارلۈق بۈر قاتار ۋەقەلەر ۋە موڭغۇللار، رەڭدار كۆزلۈكلەر ۋە خەنزۇلار جەمېۈيۈتۈنۈ ماسلاشتۇرۇش جەھەتلەردە ليەن شۈشيەن قاتارلۈق ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېۈنتايۈن مۇھۈم رول ېوينۈغان(10).
        مۈلادۈ 1269-يۈلۈ قايدۇ يۇەن سۇلالۈسۈگە قارۈشۈ توپۈلاڭ كۆتۈرگەندە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ موڭغۇل ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈڭ جازا يۈرۈش ېۇرۇش مەيدانۈغا ېايلاندۈ. 1275-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېاستانۈسۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ مۇنقەرز بولۇپ پۇقرالار تەرەپ-تەرەپكە كۆچۈپ كەتتۈ، ېۈگۈلۈك ۋەيران بولۇپ دۆلەت زاۋاللۈققا يۈزلەندۈ. 1283-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ خان جەمەتۈ گەنسۇنۈڭ يۇڭچاڭ ېايمۈقۈغا كۆچۈپ كەتتۈ، تۇرپان رايونۈدا ېۇيغۇر خان جەمەتۈ بۈلەن زۈچ ېالاقۈسۈ بولغان بۇددا دۈنۈمۇ خارابلاشتۈ.
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
2-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:39
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
مۈلادۈ1346-يۈلۈ تۇغلۇق تۆمۈر چاغاتاي خانلۈقۈنۈڭ تەختۈگە ېولتۇرغاندۈن كېيۈن ېۈسلام دۈنۈ شەرقۈي تەڭرۈتاغ رايونۈدۈكۈ تۇرپان، بەشبالۈخ قاتارلۈق جايلاردا تەدرۈجۈي ھۆكۈمران ېورۇنغا ېۆتتۈ. مۈڭ سۇلالۈسۈ يۇڭلې سەلتەنەتۈنۈڭ 12-يۈلۈ ( مۈلادۈ 1414-يۈلۈ ) چېن چېڭ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ ھېرات، سەمەرقەند قاتارلۈق جايلارغا ېەلچۈلۈككە بېرۈش يولۈدا تۇرپاندۈن ېۆتكەندە بۇ يەردە «بۇدداغا ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلارنۈڭ بارلۈقۈنۈ، راھۈب ۋە بۇتخانۈلارنۈڭ كۆپلۈكۈنۈ»، ېەمما راھۈب ۋە بۇتخانۈلارنۈڭ سوغۇق مۇېامۈلۈگە ېۇچراپ «چۆلدەرەپ» قالغانلۈقۈنۈ كۆرگەن. 15-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈغا كەلگەندە ېەسلۈدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ زېمۈنۈ تەلتۆكۈس ېۈسلاملۈشۈپ بولغان(11).
    دۇنخۇاڭ(دەشتېاتا) تارۈخۈدا ېۇيغۇرلار نەچچە ېەسۈر پاېالۈيەت قۈلغان،ھەتتابۇ يەردە يەرلۈك ھاكۈمۈيەتمۇ قۇرغان. مۈلادۈ1-ېەسۈردۈن ېېتۈبارەن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەجدادۈ بولغان تېلۈلار ۋە قاڭقۈللار بۇ يەردە ماكانلاشقان.9-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا شۈمالۈي چۆللۈك( ېورخۇن) ېۇيغۇر قاغانلۈقۈنۈڭ يۈمۈرۈلۈشۈ زور تۈركۈمدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ جەنۇبقا كۆچۈشۈگە سەۋەب بولدۈ، يەنۈ بۇ چاغدا زور بۈرتۈركۈم ېۇيغۇرلار گەنسۇنۈڭ جاڭيې،  دەشتېاتا (دۇنخۇاڭ)، ۋۇۋېي، خېلەنشەن، تيەنشۈي، ېېرگۇنا دەرياسۈ ۋادۈسۈ، جيۇچۇەن قاتارلۈق جايلۈرۈغا كېلۈپ ماكانلاشتۈ(12). يۇقۈرۈقۈ رايونلار خېشۈ ېەتراپۈدا (خۇاڭخېنۈڭ غەربۈ رايونۈ) بولغاچقا تارۈخۈي ېەسەرلەردە بۇ رايونغا ماكانلاشقان ېۇيغۇرلارمۇ بۈردەك «خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈ»، دەپ ېاتالدۈ.
    خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈ ېۈچۈدە گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ كۈچۈ ھەممۈدۈن زور بولغان. بۇ ېۇيغۇرلار دەسلەپتە تۈبۈتلەرگە قارام بولغان، ېەمما تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ يۈللۈرۈدۈكۈ جاڭ يۈچاۋ گۇاجۇ، شاجۇ، ېۈۋۈرغول، سۇجۇ، پشامشان، گەنجۇ قاتارلۈق 11ېايماققا ھېراۋۇل بولۇپ تۇرغان چاغلاردا ۋاقتۈنچە بۈر مەزگۈل جاڭ يۈچاۋ ھاكۈمۈيۈتۈگە قارام بولغان. جاڭ يۈچاۋنۈڭ خېشۈ رايونۈدۈكۈ كۈچۈ تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ بۈرنەچچە يۈلۈغۈچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان. بەش دەۋر مەزگۈلۈدە تۈبۈتلەر زاۋال تېپۈپ ېۇيغۇرلار باش كۆتۈرۈشكە باشلۈدۈ ھەمدە ېوردۈسۈنۈ گەنجۇغا قارارلاشتۇردۈ. كېيۈنكۈ تاڭ سۇلالۈسۈ تيەنچېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 3-يۈلۈ (مۈلادۈ 928-يۈلۈ) يېڭۈلا تەختكە چۈققان ېادويۈ تېكۈن(ياغلاقار ېۇرۈقۈدۈن بولغان قاغان) تاڭ مۈڭزۇڭ ېوردۈسۈغا ناھايۈتۈ چوڭ بۈر ېەلچۈلەر ېۆمۈكۈ ېەۋەتكەن، تاڭ مۈڭزۇڭ بۇ ېەلچۈلەر ېۆمۈكۈنۈ شەخسەن ېۆزۈ قوبۇل قۈلغان ھەمدە ېادويۈ تېكۈنگە«ېۈتاېەتمەن قاغان»دېگەن ېوتۇغات نامۈ بەرگەن. گۇاجۇ، شاجۇ قاتارلۈق ېايماقلار جاڭ يۈچاۋنۈڭ قولۈدۈن جاڭ فېڭنۈڭ ېۈلكۈگە ېۆتۈپ جاڭ فېڭ ېۆزۈنۈ «ېالتۇنتاغدۈكۈ ېاقيەكتەكلۈك تەڭرۈنۈڭ ېوغلۈ»دەپ ېاتۈۋالغان. دەل شۇ زاماندا گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ ېۈچكۈرۈگە بارۈدۈغان يولنۈ تۈزگۈنلۈۋالغان بولغاچقا ېالتۇنتاغ بەگلۈكۈنۈڭ ېەشەددۈي رەقۈبۈ بولۇپ قالغان. بۇ «تەڭرۈ ېوغلۈ» بۈلەن ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدا ېۇزۇنغا سوزۇلغان ېۇرۇش بولۇپ، ېاخۈرقۈ ھېسابتا ېۇيغۇرلار غالۈب كەلگەن ھەمدە سۈلھۈ تۈزۈلۈپ جاڭ فېڭ ېۇيغۇر قاغانۈنۈ «ېاتا» تۇتقان. 10-ېەسۈردە گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ 300مۈڭ ېاھالۈسۈ بارلۈقۈ خاتۈرۈلەنگەن. بۇ مەزگۈلدۈكۈ گەنجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ فېېودال پاترۈېارخاللۈق جەمېۈيەتتە ېۈدۈ، خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈ ھاكۈمۈيۈتۈنۈڭ ېالۈي ھۆكۈمرانۈ قاغان ېۈدۈ. قاغاننۈڭ ېاستۈدا ۋەزۈر، تېكۈن، بۇيرۇق، تۇتۇق (باسقاقبەگ) ، سانغۇن قاتارلۈقلار بولغان. 10-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا خېشۈ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ كۈچۈ تەدرۈجۈي زورۈيۈپ دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) رايونۈنۈ ېۈلكۈگە ېېلۈۋالغان، مۈلادۈ 1068-يۈلۈ تاڭغۇت لەشكەرلۈرۈ بۇ رايونغا ېومۇمۈييۈزلۈك ھۇجۇم قوزغۈغانغا قەدەر ېۇيغۇرلار بۇ رايوندۈكۈ ېاساسلۈق سۈياسۈي كۈچ بولۇپ قالغان(13).
مۈلادۈ 1259-يۈلۈ مۆڭگۈخان تەخت ېۆتكۈزۈپ بېرۈشۈ بۈلەنلا ېەلۈ بۇقا( ېەركبۇغ ؟ ېارۈغ بۆكە؟ــــ تەرجۈماندۈن) توپۈلۈڭۈ پارتلاپ ېۇيغۇرلار يېرۈ ېۇدا بۈرنەچچە يۈل بالايۈېاپەت پاتقۈقۈغا پېتۈپ قالدۈ. قۇبلاي ېەلۈ بۇقانۈ تۈنچۈتقاندۈن كېيۈن يۇەن ېوردۈسۈ ناھايۈتۈ تېزلا ېۇيغۇر يېرۈگە بولغان ھۆكۈمرانلۈقۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈرۈپ قوچقار تېكۈننۈ داۋاملۈق ېۈدۇققۇتلۇققا تەيۈنلۈدۈ. ېۇزاق ېۆتمەي ېوگداينۈڭ ېەۋلادۈدۈن بولغان قايدۇ لەشكەر تارتۈپ تەپرۈقۈچۈلۈك (بۆلۈنمۈچۈلۈك) يۈرگۈزدۈ، شۈمالۈي چۆللۈك بۈلەن پۈتكۈل غەربۈي شۈمال قايتۈدۈن ېۇرۇش پاتقۈقۈغا پېتۈپ قالدۈ. جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 12-يۈلۈ يەنۈ مۈلادۈ 1275-يۈلۈ دۇۋا لەشكەر تارتۈپ قوچۇنۈ مۇھاسۈرۈگە ېېلۈۋالدۈ، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈ قوچقار تېكۈن ېاستانۈنۈ 6 ېايغۈچە قاتتۈق ساقلۈغان بولسۈمۇ ېاخۈر ېوزۇق – تۈلۈك ېۈزۈلۈپ ېۇرۇشۈۋېرۈشكە ماجالۈ قالمۈغاندا قۈز بېرۈپ سۈلھۈ قۈلۈشقا مەجبۇر بولۇپ دۇۋانۈ مۇھاسۈرۈنۈ بوشاتقۇزدۈ. جۈيۇەن سەلتەنەتۈنۈڭ 14-يۈلۈ يەنۈ مۈلادۈ 1277-يۈلۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۇققۇتۈ قوچۇدۈن ۋاز كېچۈپ قامۈل (قۇمۇل) غا كۆچتۈ(14). ېارۈدۈن ېۇزاق ېۆتمەي دۇۋا يەنە لەشكەر تارتۈپ قامۈلغا ھۇجۇم قۈلغاندا قوچقار تېكۈن ېۇرۇشتا قازا قۈلدۈ، قوچقار تېكۈننۈڭ ېوغلۈ نۇرۈن تېكۈن لەشكەر – ېاۋاملۈرۈنۈ باشلاپ شەرق تامان يۈرۈپ گەنسۇنۈڭ يۇڭچاڭ ېايمۈقۈغا كەتتۈ، شۇنۈ جەزملەشتۈرۈشكە بولۈدۇكۈ ، بۇ كۆچكۈن ېاۋام ېارۈسۈدا نۇرغۇن بۇددۈست ېۇيغۇر ېاۋام بار ېۈدۈ(15).
    قانداشلۈق ۋە مەدەنۈيەت جەھەتتە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋۈتۈ بولغانلاردۈن يەنە قاراخانۈلار دۆلۈتۈ بار. 9-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈدۈن 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە مەۋجۇد بولغان قاراخانۈلار دۆلۈتۈ تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ غەربۈ، پامۈرنۈڭ شۈمالۈ ۋە يەتتەسۇ ۋادۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار قارلۇق ۋە باشقا تۈركۈي قەۋملەرنۈ بۈرلەشتۈرۈپ قۇرغان ھاكۈمۈيەت. بۇ خانلۈقنۈڭ ھاكۈمۈيەت بېشۈدۈكۈ تەبۈقۈنۈڭ يادروسۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ياغما قەبۈلۈسۈ. قاراخانۈلار خانلۈقۈنۈڭ قۇرغۇچۈسۈ كۆل بۈلگە قادۈرخاندۇر. قاراخانۈلار خانلۈقۈ گۈللەنگەن دەۋردە زېمۈنۈ تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ېوتتۇرا ۋە غەربۈي قۈسۈمۈنۈ، ېۈلۈ دەريا ۋادۈسۈنۈ ۋە بالقاش كۆلۈنۈڭ جەنۇبۈ، چۇ دەريا ۋادۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان، غەربۈي چېگرۈسۈ ھەتتا سۈر دەرياسۈ بۈلەن ېامۇ دەرياسۈنۈڭ ېوتتۇرا ېېقۈنۈدۈكۈ رايونلارغۈچە سوزۇلغان. قاراخانۈلار خانلۈقۈ بۈلەن ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ چېگرۈسۈ كۇچا بۈلەن بۈگۈر ېارۈلۈقۈغا توغرا كەلگەن.
ېەركەم تورۈ
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
3-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:39
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
قاراخانۈلار خانلۈقۈنۈڭ سۈياسۈي ۋە ېۈقتۈسادۈي تۈزۈمۈ كۆپ تەرەپلەردۈن قارلۇق، ياغما قەبۈلۈلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان ېۇيغۇر ۋە باشقا تۈركۈي قەۋملەرنۈڭ ېەنېەنۈسۈگە ۋارسلۈق قۈلۈش ېاساسۈدا شەكۈللەنگەن، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە سامانۈيلار قاتارلۈق ېۈسلام ېەللۈرۈنۈڭ ېۈجتۈماېۈي تۈزۈم قۇرۇلمۈسۈنۈڭ تەسۈرۈگۈمۇ ېۇچرۈغان. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان سەلتەنەت سۈرگەن دەۋردە خانلۈق ېومۇمۈييۈزلۈك روناق تاپقان، ېۈسلام دۈنۈ ېومۇمۈييۈزلۈك قوبۇل قۈلۈنغان. مۈلادۈ 955-يۈلۈ يەنۈ ھۈجرۈيە 344-يۈلۈ سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن تەخت ۋارۈسۈ ــــ چوڭ ېوغلۈ بايتاش تەختكە چۈقۈپ ېۆزۈنۈ ېارسلانخان، دەپ ېاتۈغان ھەمدە 960-يۈلۈ ېۈسلام دۈنۈنۈ دۆلەت دۈنۈ ، دەپ جاكارلۈغان. نەتۈجۈدە ېەرەب – پارسلارنۈڭ ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ بۇخارا، سەمەرقەند، خارەزم قاتارلۈق جايلۈرۈدۈكۈ تۈرك ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈ قاتتۈق كۈچەيگەن⒃.
  ھارون بۇغراخانⅡتەختتە ېولتۇرغان مەزگۈل (مۈلادۈ 1074-يۈلدۈن 1102-يۈلغۈچە) دۆلەت مۇقۈم بولغان، ېۈگۈلۈك گۈللەنگەن، مەدەنۈيەت ۋە ېۈلۈم – پەن تەرەققۈي قۈلغان دەۋر بولغان. قاراخانۈلار خانلۈقۈ شۈمالۈي سۇڭ سۇلالۈسۈ، ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ، تاڭغۇتلار بۈلەن سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي ۋە مەدەنۈيەت جەھەتتە ېۈزچۈل ېالاقە ۋە بېرۈش – كېلۈش قۈلۈپ كەلگەن.
      12-ېەسۈرنۈڭ 20-،30-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا قاراخانۈلار خانلۈقۈ قۈتانلار ھامۈيلۈقۈدۈكۈ دۆلەتكە ېايلۈنۈپ قالدۈ، بۇ ھال تاكۈ موڭغۇل كۈچلۈرۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە كاشۈغەرۈيەگە كۈرگەنگە قەدەر داۋاملاشتۈ(17).
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
4-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:40
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
2. ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيۈتۈ 

    ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك ېورنۈ قەدۈمقۈ شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈ ېۇچرۈشۈدۈغان مۇھۈم جايدا بولۇپ، تۇرپان بۈلەن دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) يۈپەك يولۈدۈكۈ مۇھۈم سۈياسۈي، ھەربۈي، ېۈقتۈسادۈي ۋە سودا مەركۈزۈ بولۇش سۈپۈتۈدە شەرق بۈلەن غەربنۈڭ تۈرلۈك مەدەنۈيۈتۈ بۈلەن دۈنلۈرۈ ېۆزېارا ېالماشتۇرۇلۈدۈغان تۈگۈن بولغان. ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك، ھۈندۈ، ېۈران ھەمدە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ تۈركۈي قەۋملەرنۈڭ مەدەنۈيەتلۈرۈ بۈلەن مۇشۇ يەردە ېۆزېارا تەسۈر كۆرسۈتۈشۈپ بۈرۈكۈپ، ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆز مەدەنۈيۈتۈنۈ راۋاجلاندۇرۇشۈغا ياخشۈ مۇھۈت ھازۈرلانغان.
    يۈللار قۈسمۈتۈ، ېۇرۇش مالۈمانچۈلۈقۈنۈڭ گۇمران قۈلۈشۈ ۋە سۈنېۈي بۇزغۇنچۈلۈق تۈپەيلۈدۈن ېەينۈ چاغدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېاستانۈسۈ بولغان ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ ېاللۈقاچان خارابەلۈككە ېايلانغان، ېۆز ۋاقتۈدا جاھانغا نامۈ پۇر كەتكەن ېۈدۇققۇت شەھۈرۈنۈڭ ېاۋات، گۈللەنگەن مەنزۈرۈسۈدۈن ېەسەرمۇ قالمۈغان ېۈدۈ. ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈلما ماتېرۈياللۈرۈ ۋە تارۈخۈي ۋەسۈقۈلەردە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان قەدۈمۈي شەھەر خارابۈسۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ دەۋرۈدە تاڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈ ېاساسۈدا ېۆزگەرتۈپ ۋە كېڭەيتۈپ قۇرۇلغان. شەھەر خارابۈسۈ ېوردا قەلېەسۈ، ېۈچكۈ قەلېە ۋە تاشقۈ قەلېەگە ېايرۈلغان. تاشقۈ قەلېە ېايلانمۈسۈنۈڭ ېۇزۇنلۈقۈ تەخمۈنەن 10كلومېتۈر بولۇپ، تاشقۈ قەلېەنۈڭ شەرقۈي جەنۇبۈ بۈلەن غەربۈي جەنۇبۈغا ھەيۋەتلۈك ېۈبادەتخانا، سودا رايونۈ ۋە قول ساناېەت رايونۈ جايلاشقان. شەھەر سېپۈلۈ ېېگۈز، قېلۈن ھەم ھەيۋەتلۈك بولۇپ، سېپۈل ېۇلۈنۈڭ كەڭلۈكۈ 12مېتۈر، ساقلۈنۈپ قالغان سېپۈل خارابۈسۈنۈڭ ېېگۈزلۈكۈ 5مېتۈردۈن 11.5مېتۈرغۈچە كېلۈدۇ، سېپۈل تېمۈ توپۈنۈ چۈڭداپ قوپۇرۇلغان، ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان چۈڭدالغان سېپۈل تېمۈ خارابۈسۈنۈڭ قېلۈنلۈقۈ 8سانتۈمېتۈردۈن 12 سانتۈمېتۈرغۈچە بولۇپ، بەزۈ جايلۈرۈغا ېانچە- مۇنچە كېسەك قۈستۇرۇپ قوپۇرۇلغان. ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان خان ېوردۈسۈنۈڭ خارابۈسۈنۈڭ جەنۇبتۈن شۈمالغا سوزۇلغان ېۇزۇنلۈقۈ 60 مېتۈر، شەرقتۈن غەربكە سوزۇلغان كەڭلۈكۈ 30مېتۈر بولۇپ، يەر ېۈستۈ ۋە يەر ېاستۈدۈن ېۈبارەت ېۈككۈ قەۋەتكە بۆلۈنگەن. ېۈچكۈ قەلېەنۈڭ شۈمالۈدا ېېگۈز بۈر قەلېە ېۈستېھكامۈ بار، قەلېە ېۈستېھكامۈنۈڭ غەربۈي شۈمالۈدا 15 مېتۈر ېېگۈزلۈكتە بۈر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ مۇنارۈ بار. قەلېە ېۈچۈدە قۇرۇلۇش كۆلۈمۈ 10مۈڭ كۋادراتمېتۈرچە كېلۈدۈغان بۈر ېۈبادەتخانا بار. شەھەر سېپۈلۈنۈڭ ېەتراپۈ مۇداپۈېە خەندۈكۈ بۈلەن ېورالغان بولۇپ، ېۈزنالۈرۈ ھېلۈھەم ساقلۈنۈپ قالغان(18).
      9-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈن (بەلكۈ ېۇنۈڭدۈنمۇ بالدۇر بولۇشۈ مۇمكۈن) 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە بولغان مەزگۈل ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە بۇددا دۈنۈنۈڭ گۈللەنگەن دەۋرۈ بولغان. بۇددا دۈنۈ گۈللەنگەن دەۋردە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ھۆكۈمرانلۈرۈ باشلامچۈلۈق بۈلەن بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان ۋە بۇددا دۈنۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ پۈتۈن كۈچۈ بۈلەن قوللۈغان، نەتۈجۈدە تۇرپان رايونۈدا نەچچە ېەسۈرگۈچە بولغان تارۈخۈي دەۋر بۇددا مەدەنۈيۈتۈنۈڭ گۈللەنگەن دەۋرۈ بولغان. ھازۈرقۈ ۋاقۈتتا تۇرپاننۈڭ يارغول قەدۈمۈي شەھۈرۈ، ېۈدۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ، بېزەكلۈك، تۇيۇق، سۈڭگۈم قاتارلۈق جايلاردۈكۈ مۈڭېۆي (تاشكېمۈر)خارابۈلۈرۈنۈڭ كۆلۈمۈ ناھايۈتۈ ھەيۋەتلۈك، بۇ خارابۈلۈكتۈن تېپۈلغان نەفۈس تام رەسۈملۈرۈ ۋە لاي ھەيكەللەر ناھايۈتۈ كۆپ، مانا بۇلار بۈزنۈڭ ېەينۈ چاغدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە بۇددا دۈنۈنۈڭ قايسۈ دەرۈجۈدە گۈللەنگەنلۈكۈنۈ تەسەۋۋۇر قۈلۈشۈمۈزغا يېتەرلۈك. مەسەلەن بېزەكلۈك مۈڭېۆيۈ تۇرپان شەھۈرۈنۈڭ شەرق شۈمالۈغا 50نەچچە كلومېتۈر كېلۈدۈغان مۇرتۇق جۈلغۈسۈنۈڭ كۈنپېتۈش قۈرغۈقۈدۈكۈ تۈك ياردا بولۇپ، ھازۈر 80نەچچە تاشكېمۈر ساقلۈنۈپ قالغان، بۇ يەردۈكۈ ېەڭ بالدۇرقۈ تاشكېمۈر تاڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە      ياسالغان  بولۇپ، مۇتلەق كۆپچۈلۈكۈ ېۇيغۇرخانلۈقۈ دەۋرۈگە مەنسۇپ، سەل كېيۈنرەك ياسالغانلۈرۈمۇ يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە مەنسۇپ. كېمۈرنۈڭ شەكلۈ ېاساسەن تۆت چاسا كېمۈر، ېۇزۇن چاسا كېمۈر ۋە مەركۈزۈي تۈۋرۈكلۈك كېمۈردۈن ېۈبارەت. تام راسۈملۈرۈ ېاساسەن ماھايانا دەستۇرلۈرۈدۈكۈ مەزمۇنلار تېما قۈلۈنۈپ سۈزۈلغان. «ېۆزگەرتۈلمە»رەسۈملۈرۈمۇ، سەۋەبۈيەت ھېكايەتلۈرۈ  ېەكس ېەتتۈرۈلگەن رەسۈملەرمۇ، يەنە بەزۈلۈرۈ كۈشۈلەر تەرۈپۈدۈن  ساخاۋەتچۈ، دەپ قارالغان رەسۈملەرمۇ بۇ يەرگە سۈزۈلغان. تام رەسۈملۈرۈدە نۇرغۇن ساخاۋەتچۈ شەخسلەرنۈڭ ېوبرازۈ يارۈتۈلغان بولۇپ، ېادەتتە تاشكېمۈر ېۈشۈكۈنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈدۈكۈ تامغا سۈزۈلغان، بۇنۈڭ ېۈچۈدە ساخاۋەتچۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ رەسۈملۈرۈ ھەممۈدۈن كۆپ. ساخاۋەتچۈ ېەرلەر يۇمۇلاق ياقۈلۈق ېۇيغۇر تونۈ كۈيگەن، بەلباغ باغلۈغان، بېشۈغا تاجسۈمان باش كۈيۈم كۈيگەن، بومبا ساقاللۈق كۈشۈلەر بولۇپ،  رەسۈملەرگە ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈما يېزۈلغان. ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ ېۈچۈدە نۇرغۇن ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ، راھۈب كالانلار، بۇددا ېەھكاملۈرۈنۈ قوغدۈغۇچۈ تۇتۇق راھۈبلار ھەمدە ېوتتۇرا ېاسۈيا قاتارلۈق جايلاردۈن كەلگەن ھەرقايسۈ ېەللەرنۈڭ ېاقسۆڭەكلۈرۈ، ساخاۋەتچۈ تەقسۈر-خانۈملارمۇ بار(19).
ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ يازلۈق ېاستانۈسۈ بەشبالۈخمۇ ېۇيغۇرلاردۈكۈ مۇھۈم بۇددا دۈنۈ پاېالۈيەتلۈرۈ رايونۈ بولۇپ، تەڭرۈتاغنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ.  1979- يۈلۈ جۇڭگو ېۈجتۈماېۈي پەنلەر  ېاكادېمۈيۈسۈ  ېارخېېولوگۈيە  تەقۈقات  ېورنۈ  شۈنجاڭنۈڭ جۈمساردۈكۈ بەشبالۈخ قەدۈمۈي شەھۈرۈدە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ دەۋرۈگە تەۋە بۈر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈۈسۈنۈ بايقۈدۈ، قېزۈۋېلۈنغان تېپۈندۈلارنۈ 14C بۈلەن ېېنۈقلاش ۋە قالدۇق ېۈزلارنۈ ېانالۈز قۈلۈش ھەمدە تارۈخي ماتېرۈياللاردۈكۈ يازما مەنبەلەرگە سېلۈشتۇرپ ھۆكۈم قۈلۈش ېارقۈلۈق بۇ ېۈبادەتخانۈنۈڭ قۇرۇلغان دەۋرۈنۈڭ تەخمۈنەن 10-ېەسۈرنۈڭ 80-يۈللۈرۈغا توغرا كېلۈدۈغانلۈقۈ ۋە قايدۇ توپۈلۈڭۈدا ۋەيران قۈلۈنغانلۈقۈنۈ دەلۈللۈدۈ.
    جۈمساردۈكۈ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدۈن زور مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈمۈ ۋە ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈما بايقالدۈ، بۇ بېغۈشلۈما مەزمۇنۈدۈن ېۇيغۇر خاقانۈ، ېۇيغۇر مەلۈكۈسۈ ۋە دورغابلۈرۈنۈڭ رەسۈمۈنۈ پەرقلەندۈرگۈلۈ بولۈدۇ، يەنە تېخۈ بەشبالۈخ شەھۈرۈنۈڭ يازلۈق ېاستانە ېۈكەنلۈكۈ، ېۈبادەتخانا ېورنۈ ۋە كۆلۈمۈ ھەمدە ھەيكەل-تام رەسۈملۈرۈنۈڭ نەفسلۈك دەرۈجۈسۈ قاتارلۈق ېامۈللارغا  ېاساسەن تەھلۈل قۈلۈپ بۇنۈڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ خان جەمەتۈ ېۈبادەتخانۈسۈ ېۈكەنلۈكۈ دەلۈللەندۈ. چوڭ قەسۈرنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ يول ېاغزۈدۈن خېلۈ چوڭ بۈر پارچە تام رەسۈمۈنۈڭ پارچۈسۈ تېپۈلغان بولۇپ بۇنۈڭدا ېۇيغۇر ېۈدۇققۇتۈ ساخاۋەتچۈسۈنۈڭ  رەسۈمۈ، ېۇيغۇر ېۈدۇققۇتۈنۈڭ يايسۈمان ېالتۇن تاج تاقۈغاندا مۈرۈسۈگە چۈشۈپ تۇرغان قارا چېچۈ، قاڭشارلۈق بۇرنۈ، ساقۈلۈ ، يۇمۈلاق ياقۈلۈق، تار يەڭلۈك نۈمچا كۈيگەن، ېۇزۇن غوللۇق ېالتۇنگۈلنۈ كۆكسۈگە بېسۈپ كۆتۈرۈۋالغان تەسۋۈرۈمۇ سۈزۈلغا. ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېوڭ تەرۈپۈدۈكۈ ېاق قالغان يەرگە «كۈن-ېاي تەڭرۈدە قۇتبولمۈش ېەل ېارسلانۈ، تەڭرۈم ېۆز پاناھۈدا ساقلۈغان دانۈشمەن ېۈدۇققۇتنۈڭ رەسۈمۈ»(20). دېگەن ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈما قارا سۈياھدا ېۈچ قۇر قۈلۈپ يېزۈلغان. ېۈبادەتخانا يان سارۈيۈنۈڭ شۈمال تەرۈپۈنۈڭ كۈن چۈقۈش ېۇچۈدۈكۈ S105 نومۇرلۇق سارايدا ساقلۈنۈپ قالغان  كەمتۈك  تام  رەسۈمۈدە  بۈرپارچە  جەسەت كۈلۈ  تالۈشۈۋاتقان رەسۈم بار، «جەسەت كۈلۈ تالۈشۈش» بۇددا دەستۇرلۈرۈدا يەنە «سەككۈز پادشاھنۈڭ جەسەت كۈلۈ تالۈشۈشۈ» مۇ دېيۈلۈدۇ، يەنۈ  بۇددا نېرۋاناغا يەتكەندۈن كېيۈن ېەتراپتۈكۈ ېەللەر لەشكەر تارتۈشۈپ جەسەت كۈلۈگە ېېرۈشمەكچۈ بولغانلۈقۈ ھەققۈدۈكۈ ھېكايە كۆزدە تۇتۇلۈدۇ. بەشبالۈخ بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈسۈدۈكۈ جەسەت كۈلۈ تالۈشۈۋاتقان رەسۈمدە  ھازۈر پەقەت بۈرنەچچە پادشاھلۈقنۈڭ كۇشۈناگارا ېېلۈگە يۈرۈش قۈلۈۋاتقانلۈقۈ، كۇشۈناگارا شەھۈرۈگە ھۇجۇم قۈلۈۋاتقانلۈقۈ ھەمدە براھمان مۇرۈتۈ رۇننانۈڭ قوللۈرۈغا جەسەت كۈلۈ قۇتۈسۈ ېېلۈۋالغان سەككۈز ېەل پادشاھلۈرۈ بۈلەن بۈللە تۇرغان كۆرۈنۈشۈلا ساقلۈنۈپ قالغان. مۇتەخەسۈسلەرنۈڭ ېانالۈزۈ قۈلۈشۈچە، بۇ رەسۈم روشەن ېۇيغۇرچە ېالاھۈدۈلۈككە ېۈگە ېۈكەن، پېرسۇناژلار ېوبرازۈ پۈتۈنلەي دېگۈدەك ېۇيغۇرلاشتۇرۇۋېتۈلگەن بولۇپ، بۇددا دۈنۈنۈڭ مەزمۇنۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تۇرمۇشۈ بۈلەن زۈچ بۈرلەشتۈرۈۋېتۈلگەن ېۈكەن(21).
        سۇڭ سۇلالۈسۈ تەيپۈڭ شۈڭگو سەلتەنەتۈنۈڭ 6-يۈلۈ( مۈلادۈ 981-يۈلۈ) سۇڭ تەيزۇڭ  خادۈمېاغا ۋاڭ يەندې قاتارلۈقلارنۈ ېۈدۇققۇتقا ېەلچۈلۈككە ېەۋەتكەن. يۇڭشۈ سەلتەنەتۈنۈڭ تۇنجۈ يۈلۈ (مۈلادۈ 984-يۈلۈ) 4-ېايدا ۋاڭ يەندې سۇڭ ېوردۈسۈغا قايتۈپ بارغاندۈن كېيۈن ېەلچۈلۈك جەريانۈ بايان قۈلۈنغان «ۋاڭ يەندېنۈڭ ېۇيغۇر ېېلۈگە ساياھەت خاتۈرۈسۈ»نۈ يېزۈپ چۈققان، بۇنۈڭ قۈسمەن پارچۈلۈرۈ «سۇڭ تارۈخۈ»قاتارلۈق كۈتابلاردا ساقلانماقتا. ېۈدۇققۇت رايونۈنۈڭ بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈ ھەققۈدە ۋاڭ يەندې«تاڭ سۇلالۈسۈدۈن قالغان بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈدۈن 50نەچچۈسۈ بار ېۈكەن،  ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا” گادۈنجور نومۈ“ (” ترۈپۈتاكا “) ” تاڭ ېاھاڭلۈرۈ “ ،”  سۆزلەر جەۋھۈرۈ“  ، ” سۇتراسۋادا “ قاتارلۈق بۇددا دەستۇرلۈرۈ بارېۈكەن» دەپ يازغان. بۇ شۇنۈڭدۈن بۈشارەتكۈ، ېەينۈ چاغدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدۈكۈ ېۈبادەتخانۈلاردا زور مۈقداردۈكۈ خەنزۇچە بۇددا دەستۇرلۈرۈ ساقلانغان، شۇنداقلا يەنە خەنزۇ تۈلۈنۈڭ قاپۈيە سۆزلۈكۈگە ېاېۈت ېەسەرلەرمۇ ساقلانغان. خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ بۇددا دەستۇرلۈرۈ ۋە باشقا مەدەنۈيەتكە ېاېۈت كۈتابلار ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە تارقۈلۈشۈ ېۇيغۇر بۇددا مەدەنۈيۈتۈ تەرەققۈياتۈنۈڭ مۇھۈم ېارقا كۆرۈنۈشۈ بولۇپ قالغان. گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان تۇرپاندۈن تېپۈلغان خەنزۇچە قالدۇق نوم-سۇترالارغا جەمېۈي 7مۈڭ نومۇر سېلۈنغان بولۇپ، ېاساسەن  بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈڭ قالدۇقلۈرۈدۇر، مەزمۇنۈ ېاساسەن بۇددا دۈنۈدۈكۈ نوم،قانۇن(ۋۈنايا)،مۇھاكۈمەدۈن ېۈبارەت ”گادۈنجور نومۈ“ (” ترۈپۈتاكا “) نۈ ېاساس قۈلغان. بۇ بۇددا نوملۈرۈنۈڭ قالدۇقلۈرۈ ېېھتۈمال ېەينۈ يۈللۈرۈدۈكۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا ساقلۈنۈپ كەلگەن كۈتابلارنۈڭ مۈڭ يۈللار مابەينۈدۈكۈ قۈسمەتلەرنۈ باشتۈن كەچۈرگەنلۈكۈدۈن پەيدا بولغان قالدۇق بولسا كېرەك(22).
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
5-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:41
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
3.ېۇيغۇرلارنۈڭ يېزۈقۈ 

    ېۇيغۇر تۈلۈ ېالتاي تۈلۈ سۈستېمۈسۈ تۈركۈي تۈللار ېاېۈلۈسۈگە تەۋە. ېۇيغۇرلار ناھايۈتۈ بۇرۇنلا يېزۈق ېۈجاد قۈلۈپ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ يازغان. بايقالغان ۋەسۈقۈلەردۈن ھۆكۈم قۈلۈشقا بولۈدۇكۈ، ېۇيغۇرلار ېۈلگۈر-ېاخۈر تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ، مانۈ يېزۈقۈ، ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوللانغان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە مانۈ يېزۈقۈنۈ ېاساسەن مانۈ دۈنۈغا كۈرگەن ېۇيغۇرلارلا قوللانغان. يۇقۈرۈقۈ ېۇچ خۈل يېزۈقتا قالدۇرۇلغان ۋەسۈقۈلەر(يازما ھۆججەتللەر) بۈرقەدەر كۆپ بولۇپ، ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈ، مەدەنۈيۈتۈ ۋە دۈنۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا تولۈمۇ مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە براھمان يېزۈقۈ ، سۈرۈيە يېزۈقۈ، باسپا يېزۈقۈ ۋە تۈبەت يېزۈقۈمۇ ناھايۈتۈ تار داېۈرۈدە ېۇيغۇر تۈلۈنۈ يېزۈش ېۈچۈن قوللۈنۈلغان(23).
      ېۇيغۇرلار ېەڭ دەسلەپتە  قەدۈمقۈ تۈرك  يېزۈقۈنۈ  قوللانغان ،  بۇ  يېزۈق شەكۈل جەھەتتۈن قەدۈمقۈ شۈمالۈي ياۋروپا مۈللەتلۈرۈ ېۈشلەتكەن رۇنۈك يېزۈقۈغا ېوخشۈشۈپ كەتكەنلۈكتۈن تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈمۇ دېيۈلۈۋاتۈدۇ. ېورخۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ قاغانۈ قارا قاغان (مويونچۇر قاغان، مۈلادۈ 747-يۈلۈدۈن 759-يۈلۈغۈچە تەختتە ېولتۇرغان) مەڭگۈ تېشۈ مۇشۇ يېزۈقتا (تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ) خاتۈرۈلەنگەن. ېادەتتە تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ قەدۈمقۈ ېوتتۇرا شەرقتۈكۈ ېارامۈ يېزۈقۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتلۈك، بۇ خۈل يېزۈق ېالدۈ بۈلەن پارسلار ېارقۈلۈق ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ پارس تۈللۈق مۈللەتلەرگە تارقۈلۈپ ېاندۈن شۇلار ېارقۈلۈق تۈركلەرگە تارقالغان، دەپ قارالماقتا. تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ ھەرپ ۋە بوغۇم ېۆزېارا ېارۈلاش بولغان ېەبجەش يېزۈق بولۇپ، 38~40 ھەرپ بار، 5 ھەرپ ېارقۈلۈق 8 سوزۇق تاۋۇش ېۈپادە قۈلۈنۈدۇ؛ 8ېۈزۈك تاۋۇش جۈملۈدە كېلۈدۈغان فونېتۈك (تاۋۇش)مۇھۈتقا ېاساسەن ېۈككۈ يۈرۈش ېوخشاشمايدۈغان ھەرپ ېارقۈلۈق ېۈپادە قۈلۈنۈدۇ. سوزۇق تاۋۇش ھەرپلۈرۈ داېۈم جۈملە ېوتتۇرۈسۈ ۋە جۈملە ېاخۈرۈدا قۈسقۈراپ كېتۈدۇ. تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈ ېادەتتە ېوڭدۈن سولغا يېزۈلۈدۇ. يەنسەي ۋادۈسۈدۈن بايقالغان تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈدۈكۈ مەڭگۈتاشلاردا سولدۈن ېوڭغا يېزۈلغانلۈرۈمۇ بار. سۆز-جۈملۈلەر ېادەتتە  قوشچېكۈت (:) ېارقۈلۈق ېايرۈلغان(24). ېۇيغۇرلار ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ دەسلەپكۈ دەۋرۈدە  تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈنۈ قوللانغان.
    ېۇيغۇرلار سوغدۈ يېزۈقۈ ېاساسۈدا يېڭۈ بۈر يېزۈق ېۈجاد قۈلغان، بۇ يېزۈق ېۇيغۇرلار ېۈلگۈرۈ قوللانغان باشقا يېزۈقتۈن پەرقلەندۈرۈلۈش ېۈچۈن ېادەتتە ېۇيغۇر يېزۈقۈ، دەپ ېاتالدۈ.
      ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ېۈشلۈتۈلۈشكە باشلۈغان دەۋرۈ توغرۈلۈق ېېنۈق يازما خاتۈرۈلەر يوق، ېەمما مۇېەييەنلەشتۈرۈشكە بولۈدۇكۈ، مۈلادۈ9-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈ-كەينۈگە ېاېۈت كۆپلۈگەن يازما ھۆججەتلەر مۇشۇ يېزۈقتا خاتۈرۈلەنگەن. ېۇيغۇر يېزۈقۈ كېيۈنكۈ بۈرنەچچە ېەسۈردە ېۈزچۈل تۈردە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ يېزۈقۈ بولۇپ، قاغانلۈقنۈڭ ېەمۈر-پەرمانلۈرۈ، دۈنۈي دەستۇرلار، پۇقرالار ېارا ېۈقتۈسادۈي ېېلۈم-بېرۈم ھۆججەتلۈرۈ، ېەدەبۈي ېەسەرلەر، تېببابەت ۋە دورۈگەرلۈككە ېاېۈت ۋەسۈقۈلەر قاتارلۈقلارنۈ خاتۈرۈلەشتە قوللۈنۈلغان.  ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ باشقا تۈركۈي خەلقلەرنۈڭ مەدەنۈيۈتۈگۈمۇ خېلۈ زور تەسۈر كۆرسەتكەن. ېۇيغۇر يېزۈقۈ13-ېەسۈردۈن15-ېەسۈرگۈچە بولغان دەۋردە ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ(قۈفچاق خانلۈقۈ)، تۆمۈرۈيلەر ېۈمپېرۈيۈسۈ ۋە چاغاتاي خانلۈقۈنۈڭ يېزۈقۈ بولغان. 11-ېەسۈردۈكۈ مەشھۇر ېۇيغۇر مۇتەپەككۇرۈ، شاېۈرۈ يۈسۈف خاس ھاجۈپنۈڭ شاھانە ېەسۈرۈ«قۇتادغۇ بۈلۈگ» ناملۈق ېەسۈرۈنۈڭ 1439-يۈلۈ باشقۈلار تەرۈپۈدۈن مۇشۇ ېۇيغۇر يېزۈقۈدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخۈسۈ دەۋرۈمۈزگۈچە يېتۈپ كەلگەن. تۇرپان رايونۈدا بۇ يېزۈق 15-ېەسۈرگۈچە قوللۈنۈلغان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا گەنسۇ ېۆلكۈسۈنۈڭ جيۇچۇەندۈكۈ سېرۈق ېۇيغۇرلار رايونۈدا 17-ېەسۈردە كۆچۈرۈلگەن ېۇيغۇرچە«ېالتۇن ېۆڭلۈگ يارۇغ يالتۈراغلۈق قوپتا كۆتۈرۈلمۈش نوم ېۈلۈكۈ ېاتلۈغ نوم بۈتۈك»(«ېالتۇن يارۇق»)نۈڭ نۇسخۈسۈ تېپۈلدۈ.
      ېۇيغۇرلار قارلۇق قاتارلۈق قەبۈلۈلەر بۈلەن بۈرلۈشۈپ قۇرغان قاراخانۈيلار تەسەررۇپۈدا 10-ېەسۈردە ېۈسلام دۈنۈ قوبۇل قۈلۈنغاندۈن كېيۈن ېەرەب يېزۈقۈ ېاساسۈدۈكۈ خاقانۈيە تۈرك يېزۈقۈ قوللۈنۈلۈشقا باشلۈدۈ، بۇ كېيۈنكۈ دەۋردە چاغاتاي يېزۈقۈ شەكۈللۈنۈشۈنۈڭ مۇھۈم ېاساسۈ بولۇپ قالغان. ېۇيغۇر يېزۈقۈ قاراخانۈلاردۈمۇ قوللۈنۈلغان، بۇ يېزۈق ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ كۈچۈ ېاجۈزلۈشۈپ تاكۈ تۇرپان قاتارلۈق جايلار تەلتۆكۈس ېۈسلاملاشقانغا قەدەر قوللۈنۈلغان، 15-ېەسۈرگە كەلگەندە چاغاتاي يېزۈقۈ تەدرۈجۈي ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ېورنۈنۈ ېالغان. ېۇيغۇر يېزۈقۈ ھەرپلۈك يېزۈق بولۇپ، 19~20ھەرپتۈن تەركۈب تاپقان. ھەرپلەرنۈڭ باش ھەرپ، ېوتتۇرا ھەرپ ۋە ېاخۈرقۈ ھەرپتۈن ېۈبارەت ېوخشاشمۈغان شەكلۈ بولغان. دەسلەپتە ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېوڭدۈن سولغا توغرۈسۈغا يېزۈلغان بولسا، كېيۈنچە سولدۈن ېوڭغا تۈك(يۇقۈرۈدۈن تۆۋەنگە) يېزۈشقا ېۆزگەرتۈلگەن. ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېۆزۈنۈڭ خەتتاتلۈق شەكلۈگە ېاساسەن تېزيازما نۇسخۈسۈ، يازما نۇسخۈسۈ، نوم-سۇترا نۇسخۈسۈ ۋە ېويما مەتبەېە نۇسخۈسۈدۈن ېۈبارەت نەچچە خۈل شەكۈلدۈن تەركۈب تاپقان. ېادەتتە قوشچېكۈت(:) ياكۈ تۆتچېكۈت(::) تۈنۈش بەلگۈسۈ قۈلۈنغان. بەزۈ نوم-سۇترا يازما نۇسخۈلاردا داېۈم يۇقۈرۈقۈ تۈنۈش بەلگۈلۈرۈدۈن باشقا يەنە قۈزۈل، قارا چەمبەرلەرمۇ قوللۈنۈلغان.
يېزۈق ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغاندۈن كېيۈنكۈ ھەرقايسۈ دەۋرلەردە ېۇيغۇرلار ېۆزۈنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. نەچچە ېەسۈرگە سوزۇلغان تارۈخۈي دەۋردە ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۈچكۈي قۈسۈمۈدۈكۈ ېالاقە قورالۈ بولۇپلا قالماستۈن يەنە ېۈزچۈل تۈردە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ تۈركۈي خەلقلەرنۈڭمۇ قوبۇل قۈلۈپ قوللۈنۈشۈغا ېېرۈشكەن. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر  . ېېلۈ بۈلەن قاراخانۈيلار تەسەررۇپۈدۈكۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ ھەمدە خارەزۈم تۈركچۈسۈ ېەدەبۈي تۈلۈ (خاقانۈيە تۈركچۈسۈ بۈلەن خارەزۈم تۈركچۈسۈنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈ) موڭغۇل يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدە شەكۈللەنگەن ېوتتۇرا ېاسۈيا تۈركۈي ېەدەبۈي تۈلۈ بولغان چاغاتاي تۈلۈنۈڭ ېۈككۈ مەنبەسۈدۇر.
ېۇيغۇر ېېلۈپبە جەدۋۈلۈ(1) (نوم-سۇترا نۇسخۈسۈ ېاساس قۈلۈنغان):
ېۇيغۇر يېزۈقۈدا سوزۇق تاۋۇش o (ېو) ھەرپۈ بۈلەنu (ېۇ)ھەرپۈ ۋە ó (ېۆ) ھەرپۈ بۈلەن ú (ېۈ) ھەرپۈ تېكۈستتە پەرقلەندۈرۈلمۈگەن .o ھەرپۈنۈڭ كەينۈگە سوزۇق تاۋۇش ھەرپۈ y (ي) ھەرپۈنۈ قوشۇش ېارقۈلۈق ó بۈلەن ú ھەرپۈ ېۈپادە قۈلۈنغان. ó بۈلەن ú سوز - جۈملۈنۈڭ بۈرۈنچۈ بوغۇمۈدا يېرۈم سوزۇق تاۋۇش y ۋە ېۈزۈك تاۋۇش  k ۋە    g دۈن كېيۈن كەلسە u ياكۈ o لا يېزۈلۈپ يېرۈم سوزۇق تاۋۇش بولغانy چۈشۈپ قالغان (قۈسقارتۈلغان)؛ سۆز بېشۈ ياكۈ بۈرۈنچۈ بوغۇمدۈكۈ ېۈزۈك تاۋۇشتۈن كېيۈن (يېېرۈم سوزۇق تاۋۇشy  ۋە ېۈزۈك تاۋۇشلاردۈن k بۈلەن  g  دۈن  باشقۈلۈرۈ ) كەلگەن يېرۈم سوزۇق تاۋۇش ھەرپۈ y قۈسقارتۈلمۈغان.ېۈزۈك تاۋۇشلاردۈن b(ب) ھەرپۈ بۈلەن p (پ)ھەرپۈ شەكۈلدە ېوخشاش بولۇپ، پەرقلەندۈرۈلمۈگەن. ېۈزۈك تاۋۇشلاردۈن s (س)ھەرپۈ بۈلەنš(ش) ھەرپۈ شەكۈل جەھەتتۈن ېوخشاش بولسۈمۇ ېەمماš نۈ ېۈپادە قۈلۈدۈغان ھەرپنۈڭ باشقا بۈر ېۆزگەرگەن شەكلۈ بولغان، يەنۈ s نۈڭ ېوڭ تەرۈپۈگە  ېۈككۈ چېكۈت  قويۇش ېارقۈلۈق ېۈپادە قۈلغان. q (ق) ھەرپۈ بۈلەن γ (غ) ھەرپۈ شەكۈل جەھەتتۈن پەرقلەندۈرۈلمۈگەن بولسۈمۇ ېەمما q نۈڭ يەنە بۈرخۈل ېۆزگۈرۈش شەكلۈ بولغان، يەنۈ qنۈڭ سول تەرۈپۈگە ېۈككۈ  چېكۈت  ياكۈ  بۈر  سۈزۈق  قوشۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈگەن .سۆز ېوتتۇرۈسۈدا ۋە سۆز ېاخۈرۈدا كەلگەن i(ېۈ) بۈلەن y (ي)تاۋۇشۈ يېزۈقتا پەرقلەندۈرۈلمۈگەن.
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
6-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:44
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
4. ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈ
 
ېۇيغۇرلار قەدۈمقۈ شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈ ېۆزېارا ېۇچرۈشۈدۈغان غەربۈي يۇرتتا ياشۈغان ، قەدۈمقۈ جۇڭگو مەدەنۈيۈتۈ ، ھۈندۈستان مەدەنۈيۈتۈ ، پارس – ېەرەب مەدەنۈيۈتۈ، تۈرك ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ ۋە ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈ بۈلەن بۇ يەردە ېۆزېارا تەسۈر كۆرسۈتۈشكەن. مانامۇشۇنداق مەدەنۈيەت مۇھۈتۈدا ېۇيغۇرلار شەرق بۈلەن غەربنۈڭ تۈرلۈك مەدەنۈيەت جەۋھەرلۈرۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ، مول ېالاھۈدۈلۈككە ېۈگە ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈنۈ شەكۈللەندۈرۈپ ۋە راۋاجلاندۇرۇپ، شەرق بۈلەن غەرب ېوتتۇرۈسۈدا مەدەنۈيەت تارقۈتۈش ۋە ېالماشتۇرۇشقا مۇھۈم تۆھپۈلەرنۈ قوشقان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلشۇناسلۈق جەھەتتۈكۈ مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈ كۈشۈلەرنۈ بەكرەك جەلپ قۈلۈدۇ.
ۋېي-جۈن دەۋرۈدۈن سۈي-تاڭ دەۋرۈگۈچە بولغان غەربۈي يۇرتتا بۇددۈزم تازا روناق تاپقان، ېۈدۇققۇت، كۈسەن، سۇللاغ(كاشۈغەر يېڭۈشەھەر)، ېۇدۇن (خوتەن) قاتارلۈق جايلار ېەينۈ زاماندا بۇددا مەدەنۈيۈتۈنۈڭ مەركەزلۈرۈدۈن ېۈدۈ. ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈن غەربكە نوم ېۈستەپ كەلگەن فاشيەن، شۇەنزاڭ، يۈجۈڭ قاتارلۈق راھۈبلار بۇددۈزمنۈڭ جۇڭگودۈكۈ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن غايەت زور تۆھپە قوشقان. توخارۈستان، ېارساك (بۇخارا)، كانجۇت (سوغدۈيانا)، ھۈندۈستان قاتارلۈق ېەللەردۈن شەرققە كېلۈدۈغان راھۈبلارنۈڭ ېايۈقۈ ېۈزۈلمۈگەن، ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خان جەمەتۈ ۋە بۇددا دۈنۈ ساھەسۈنۈڭ تەكلۈبۈگە بۈناېەن جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ جايلۈرۈغا بۇددا ېەقۈدۈلۈرۈنۈ تەرجۈمە-تەرغۈب قۈلۈشقا كەلگەن بولسا، يەنە بەزۈلۈرۈ ېۆز ېالدۈغا جاھان كېزۈپ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ بۇددا دۈنۈ ساھەسۈدۈكۈلەر بۈلەن بۇددا ېەقۈدۈلۈرۈ ھەققۈدە تەجرۈبە ېالماشتۇرۇش باھانۈسۈدە ھۈندۈستان ۋە غەربۈي يۇرتنۈڭ بۇددا دەستۇرلۈرۈ، ېۈلمۈي نۇجۇم ېۈلمۈ (ېاسترونومۈيە ېۈلمۈ)، تەقۋۈمچۈلۈك ېۈلمۈ(كالېندارچۈلۈق ېۈلمۈ)، تلشۇناسلۈق ېۈلمۈ، تېبابەت ېۈلمۈ، ېاسترولوگۈيە ېۈلمۈ(يۇلتۇزلارنۈڭ جايلۈشۈشۈغا قاراپ كېلەچەككە پال ېېچۈش ېۈلمۈ) قاتارلۈقلارنۈ تارقۈتۈش ېۈچۈن جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ جايلۈرۈغا كەلگەن. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ نۇرغۇن كۈشۈلەر بۇددا دۈنۈنۈڭ جۇڭگوغا تارقۈلۈشۈدا ېالاھۈدە تۆھپە ياراتقۈنۈ ېۈچۈن تارۈخ سەھۈپۈسۈدۈن ېورۇن ېالغان. مەسۈلەن ېەنەتكەكنۈڭ ېوتتۇرا قۈسۈمۈدۈن(ېوتتۇرا ھۈندۈستاندۈن) كەلگەن سرامانالاردۈن(راھۈبلاردۈن) كاسياپاماتانگا، دۈھارماراتنا، دۈھارماراكسا، غەربۈي يۇرت راھۈبلۈرۈدۈن جۇدالۈ، سروكاشا، سېخار، ېارساكتۈن(بۇخارادۈن) كەلگەن پارتھاماسۈرس، كۈسەنلۈك كومراجۈۋا، شۈمالۈي ېەنەتكەكلۈك(شۈمالۈي ھۈندۈستانلۈق) بۇددۈرۇتچۈ، سۇللاغلۈق(كاشۈغەرلۈك) خۇيلان، ھۈندۈستانلۈق مۇنەججۈم( ېاسترونومۈيە ېالۈمۈ) كاسياپا، گاېۇتاما، شاھزادە كومارا قاتارلۈقلار جۇڭگونۈڭ بۇددا دۈنۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇشۈدا ېالاھۈدە تۆھپە قوشقان ھۈندۈستان ۋە غەربۈي يۇرتلۇق راھۈبلاردۇر. ېۇلار بۇددا نوملۈرۈنۈ كۆپلەپ تەرجۈمە قۈلۈش ېارقۈلۈق بۇددا ېەھكاملۈرۈ ۋە بۇددا تەلۈماتلۈرۈنۈ ېۇيغۇر يېرۈ ۋە جۇڭگونۈڭ ېۈچكۈرۈ رايونلۈرۈغا تارقۈتۈپلا قالماستۈن بەلكۈ قەدۈمقۈ ھۈندۈستان، ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈنۈمۇ ېۇيغۇر يېرۈ ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە تارقۈتۈپ، قەدۈمقۈ جۇڭگونۈڭ تۈلشۇناسلۈقۈ ېۈچۈن مۇھۈم تەسۈر كۆرسەتكەن.
قەدۈمقۈ ھۈندۈستاندا تۈلشۇناسلۈق ناھايۈتۈ تەرەققۈي قۈلغان، براھمان مۇرۈتلۈرۈ نوم-سۇترالارنۈڭ مۇكەممەللۈكۈ ۋە توغرۈلۈقۈنۈ ساقلاپ قېلۈش ېۈچۈن ېۇلار نوم-سۇترالارنۈ ېېغۈزدۈن قۇلاققا يەتكۈزۈپ ېوقۇشتا قاتتۈق تەدبۈر قوللۈنۈپ، يېزۈق، فونېتۈكا(تاۋۇش) ۋە گرامماتۈكا ېۈستقدە ېۈزدۈنۈشكە ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۆت خۈل ماھارۈتۈنۈڭ بۈرۈ بولغان «ېاۋاز ماھارۈتۈ» يەنۈ تۈلشۇناسلۈققا ېاېۈت بۈلۈمۈ مۇشۇنداق ېۈجتۈھات بۈلەن ېۈزدۈنۈش نەتۈجۈسۈدە تەرەققۈي قۈلغان. قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۈلشۇناسلۈق نەزەرۈيۈسۈدە فونېتۈكا، سۆز يۈلتۈزۈ (سۆز تومۇرۈ)، سۆز تۈرلۈگۈچۈ قوشۇمچۈلار، سۆزياسۈغۇچۈ ېالدۈ قوشۇمچۈلار، سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈ، ياسالما سۆز ۋە بۈرۈككەن سۆزلەر ناھايۈتۈ ېەتراپلۈق ھەم ېۈنچۈكە تەھلۈل قۈلۈنغان. ھۈندۈستانلۈق تۈلشۇناس پانۈنۈ(Panini)قەدۈمقۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۈلشۇناسلۈقۈنۈ سۈستېمۈلۈق يەكۈنلەپ زور مۇۋەپپەقۈيەت قازانغان ېەسۈرۈ«پانۈنۈ گرامماتۈكۈسۈ» نۈ يېزۈپ چۈقۈپ، كېيۈنكۈ ېەسۈرلەردۈكۈ تۈلشۇناسلۈققا ناھايۈتۈ زور تەسۈر كۆرسەتكەن. ھۈندۈستان تۈلشۇناسلۈقۈدۈكۈ فونېتۈكاغا ېاېۈت بۈلۈملەرنۈڭ قەدۈمقۈ جۇڭگونۈڭ فونېتۈكا ېۈلمۈغا بولغان تەسۈرۈ ناھايۈتۈ زور بولغان.
شەرقۈي خەن سۇلالۈسۈدۈن كېيۈن بۇددا نوملۈرۈنۈڭ تەرجۈمە قۈلۈنۈپ جۇڭگوغا كۈرۈشۈگە ېەگۈشۈپ خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ ېۈلۈم ساھەسۈدە تارقالغان«سۈددام» سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ قولدۈن قولغا ېۆتۈپ شەكۈللەنگەن سوزۇق تاۋۇش ۋە ېۈزۈك تاۋۇش بوغۇم جەدۋۈلۈدۇر. «سۈددام» جۇڭگوغا كۈرگەندۈن كېيۈن بۇددا دۈنۈ ساھەسۈدۈكۈلەرلا سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ فونېتۈكا قانۇنۈيۈتۈنۈ چوڭقۇر تەتقۈق قۈلۈش ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈپ قالماستۈن بەلكۈ ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر، زۈيالۈيلار ۋە ېەدۈبلەرمۇ «سۈددام»تەلۈماتۈغا ېالاھۈدە كۆڭۈل بۆلدۈ. ھازۈر بۈزگۈچە يېتۈپ كەلگەن ېەڭ بالدۇرقۈ سانسۈكرۈتچە كۈتاب«سۈددام تەلەپپۇزۈ دەستۇرۈ» بولۇپ، تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ تاڭ دېزوڭ دەۋران سۈرگەن جېنگۇەن سەلتەنەتۈ مەزگۈللۈرۈدە(مۈلادۈ 785~805-يۈللۈرۈ) يېزۈلغان، دېمەك تاڭ دەۋرۈدۈكۈلەر «سۈددام» شەكلۈ(ېۈزۈك تاۋۇش ھەرپلۈرۈ) نۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان ھەمدە تۈبەت يېزۈقۈ ھەرپلۈرۈ تۈزۈسلۈرۈ بويۈچە خەنزۇ يېزۈقۈغا ھەرپ ېۈجاد قۈلۈشقان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا دۇنخۇاڭدۈن بايقالغان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدۈن مۇشۇنۈڭغا ېاېۈت ېۈككۈ پارچە كەمتۈك جۈلد تېپۈلدۈ، بۇنۈڭ بۈرۈ «30ھەرپكە تەۋە مۈساللار»، يەنە بۈرۈ«شوۋۋېن قاپۈيەلۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ»دۈن ېۈبارەت.
«سۈددام» تەلۈماتۈنۈڭ تەسۈرۈدە، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇلار رايونۈدا تەڭداش قاپۈيەشۇناسلۈق ېۈلمۈ بارلۈققا كېلۈپ، تەڭداش قاپۈيە قوللانمۈلۈرۈ يېزۈلغان. تاڭ دەۋرۈدە، ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر خەنزۇ تۈلۈنۈڭ ېوقۇلۇش تەلەپپۇزۈغا ېالاھۈدە ېېتۈبار بەرگەن، بۇددا ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ بولسا «قاپۈيە ېۈلمۈنۈ ېېتۈكاپتا ېولتۇرۇپ، پۈتۈن ېەقۈل-ېۈدراكۈنۈ يۈغۈپ ېۆگۈنۈپ»، سانسۈكرۈت، خەنزۇ يېزۈقۈنۈڭ تاۋۇش قۇرۇلمۈسۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. مەسۈلەن تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدۈكۈ راھۈب يۈجۈڭ يازغان«سانسۈكرۈتچە-خەنزۇچە مۈڭ سۆزلۈك ماقالۈلەر»(25)، چۇەنجېننۈڭ «سانسۈكرۈتچە-خەنزۇچە ماقالۈلەر»نۈڭ ھەممۈسۈ خەنزۇچە-سانسۈكرۈتچە سېلۈشتۇرمۈسۈ بولغان سانسۈكرۈتچە ېوقۇشلۇق.
«سۈددام» تەلۈماتۈ يەنە داۋاملۈق شەرققە تارقۈلۈپ ياپونۈيەگۈچە بارغان، 8-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا، ياپونۈيەلۈك راھۈب ېەنرەن 880-يۈلۈ (ياپونۈيە يۇەنچۈڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 4-يۈلۈ) يازغان 8جۈلدلۈق «سۈددام دەستۇرۈ»دا سانسۈكرۈت يېزۈقۈ ھەرپلۈرۈنۈڭ شەكلۈ، تەرتۈپۈ، ېوقۇلۇش تەلەپپۇزۈ ھەمدە ھەرپنۈ زورلاپ قوشۇشنۈڭ ېەھمۈيۈتۈ قاتارلۈقلار تەپسۈلۈي بايان قۈلۈنغان(26).
جۇڭگونۈڭ بۇددا راھۈبلۈرۈ بۈلەن زۈيالۈيلۈرۈ سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈلۈق ترانسكرۈپسۈيە قاېۈدۈسۈدۈن ېۈلھاملۈنۈپ خەنزۇچە خەتلەرنۈ ترانسكرۈپۈسۈيە قۈلۈپ يېزۈشتا قوللۈنۈلۈدۈغان ترانسكرۈپسۈيە قاېۈدۈسۈنۈ ېۈجاد قۈلغان(27). سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ جېڭ چياۋ يازغان«ېومۇمۈي تەزكۈرە»36-جۈلدۈنۈڭ «7 تاۋۇشنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ» دە : « يەتتە خۈل تۈپ تاۋۇشتۈن تەركۈب تاپقان ېوقۇش ھەرپۈ غەربۈي يۇرتتا بارلۈققا كېلۈپ كېيۈنچە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە كۈرگەن، ھۈندۈستانلۈق راھۈبلار بۇ ېوقۇش ېۇسۇلۈدۈن پايدۈلۈنۈپ دۇنيا مۈقياسۈدا دۈن تارقۈتۈش يۈزۈسۈدۈن بۇ كۈتابنۈ يېزۈپ چۈققان. گەرچە ناھايۈتۈ مۇرەككەپ بولغان تۈپتۈن ېوخشۈمايدۈغان تۈللار بۈلەن تەرجۈمە قۈلۈنۈپ چۈشۈنۈش بەك قۈيۈن بولسۈمۇ ېەمما خەتنۈڭ ېوقۇلۇشۈ ۋە مەناسۈ بويۈچە تارقالغان، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك راھۈبلۈرۈ مۇشۇنۈڭغا ېاساسەن يەتتە خۈل تاۋۇشنۈ قايتۈدۈن سېلۈشتۇرۇپ 36 خۈل ېەڭ ېاساسۈي ېوقۇش ېۇسۇلۈنۈ بەلگۈلەپ چۈققان، جاراڭسۈز تاۋۇش، يېنۈك تاۋۇش، جاراڭلۈق تاۋۇش، تۈترەڭگۈ تاۋۇش قاتارلۈقلار ېۆز قانۇنۈيۈتۈ بۈلەن ېالەمدۈكۈ بارلۈق شەيېۈلەر چۈقارغان تاۋۇشنۈ ېۈپادە قۈلغۈلۈ بولۈدۇ» دەپ يازغان بولسا يەنە 64-جۈلدنۈڭ «دەسلەپ ېۆگەنگۈچۈلەرېۈچۈن تاۋۇش ۋەزنۈ»دە« ېوقۇلۇش بەلگۈسۈ بۈلەن تاۋۇش بەلگۈلەش غەربۈي يۇرتتۈن كۈرگەن بولۇپ، ېۇزۇندۈن بېرۈ داۋام قۈلۈپ كەلگەن 14 خەت بۈلەن بارلۈق تاۋۇشنۈ ېۈپادۈلەش ېۇسۇلۈدۇر، قوللۈنۈلغان يېزۈق (ېوقۇلۇش بەلگۈسۈ) ناھايۈتۈ ېۈخچام بولسۈمۇ ېەمما ېۈپادە قۈلغان تاۋۇشلار ناھايۈتۈ كۆپ بولغان، بۇ براھمان دەستۇرۈ، دېيۈلۈدۇ، ھالبۇكۈ تاۋۇشقا بەلگە قويۇش ېۇسۇلۈنۈ مۇكەممەل ، دەپ كەتكۈلۈمۇ بولمايدۇ، سەل كېيۈنرەك 36ېوقۇلۇش بەلگۈسۈ ھەرپۈ بارلۈققا كەلگەندۈن كېيۈنلا ېوقۇلۇش بەلگە سۈستېمۈسۈ ۋە ېۇنۈڭ نەزەرۈيەسۈ ېاندۈن مۇكەممەللەشتۈ» دەپ يازغان.
بۇددا نوملۈرۈنۈڭ تەرجۈمە قۈلۈنۈشۈ بۇددا ېۈدۈيۈسۈ، بۇددا تەلۈماتۈنۈڭ تارقۈلۈش ېاساسۈ. شۇڭا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ بۇددا ھەقۈقۈتۈگە ېېرۈشۈش ېۈچۈن بەس-بەستە سانسۈكرۈت تۈلۈنۈ ېۈجتۈھات بۈلەن تەتقۈق قۈلۈپ، سانسۈكرۈت تۈلۈدۈن ناھايۈتۈ كۆپ مۇھۈم بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغان. زور مۈقداردۈكۈ سانسۈكرۈتچە بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈڭ ېۇيغۇر يەرلۈرۈگە تارقۈلۈشۈ ۋە سانسۈكرۈت تۈلۈنۈڭ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈرۈغا كۈرۈشۈ بۇدددا دۈنۈنۈڭ سانسۈكرۈتچە ېەسلۈي دەستۇرلۈرۈنۈ ېۇيغۇر بۇددۈستلۈرۈ ېۈچۈدە كەڭ تارقۈلۈشۈغا ېاساس يارۈتۈپ بېرۈپلا قالماستۈن بەلكۈ ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈ ھۈندۈستاننۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈنۈ ېۆگۈنۈش پۇرسۈتۈگۈمۇ ېېرۈشتۈردۈ.
10-ېەسۈردۈن كېيۈن ېۈسلام دۈنۈنۈڭ كۈرۈشۈگە ېەگۈشۈپ ېەرەب تۈلشۇناسلۈقۈمۇ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە قاراخانۈلار تەۋەلۈكۈگە ھەم ېۇيغۇر يەرلۈرۈگە تارقالدۈ. كاشۈغەرۈيەنۈڭ ېۈلۈم-پەن ۋە مەدەنۈيۈتۈدە مۈسلۈ كۆرۈلمۈگەن دەرۈجۈدە گۈللۈنۈش بارلۈققا كەلدۈ، مەكتەبلەردە «قۇرېان كەرۈم»، ھەدۈس، ېەرەب تۈلۈ، پارس تۈلۈ، ېۈسلام ېەقۈدۈلۈرۈ نەزەرۈيۈسۈ، ېۈسلام قانۇنشۇناسلۈقۈ، ماتۈماتۈكا ۋە ېۈلمۈي نۇجۇم(ېاسترونومۈيە) دەرسلۈرۈ ېۆتۈلدۈ. نەتۈجۈدە تۈرك ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈ روناق تېپۈپ، تۈلشۇناسلۈققۈمۇ يۈكسەك ېەھمۈيەت بېرۈلدۈ. بۇ مەزگۈللەردە بۈر تۈركۈم مەشھۇر ېالۈملار ېارقا-ېارقۈدۈن مەيدانغا كەلدۈ، ېۇلار ېۈسلام ېەقۈدۈلۈرۈگە ېاېۈت ېەسەرلەرنۈ تەرجۈمە قۈلۈپ ۋە شەرھلەپ، ېۆلمەس ېەدەبۈي ېەسەرلەرنۈ ېۈجاد قۈلۈپ، نۇرغۇن تېببۈي، ېاسترونومۈيە ېەسەرلۈرۈنۈ يېزۈپ ۋۇجۇدقا چۈقاردۈ، يەنە تېخۈ شۇ چاغدۈكۈ تۈللار ېۈستۈدە نەق مەيداننۈ تەكشۈرۈپ، تۈركۈي تۈللار ۋە شېۋۈلەرنۈ توپلاپ، شۇ زاماندۈكۈ تۈلشۇناسلۈق نەزەرۈيەسۈ بويۈچە تۈركۈي تۈللارنۈڭ قۇرۇلمۈسۈنۈ ېومۇمۈيۈزلۈك تەتقۈق قۈلدۈ. 11-ېەسۈردۈكۈ ېۇيغۇر ېالۈمۈ مەھمۇد كاشۈغەرۈ دەل شۇلارنۈڭ بۈيۈك ۋەكۈلۈدۇر.
كاشۈغەر شەھۈرۈدە تۇغۇلغان مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ بوۋۈسۈ ۋە ېاتۈسۈ قاراخانۈيلار خانۈدانلۈقۈنۈڭ خانزادۈلۈرۈدۈن بولۇپ، قاراخانۈلار ھاكۈمۈيۈتۈنۈ تۈكلۈگەن ھارون بۇغراخانلار جەمەتۈنۈڭ ېەۋلادۈ. بالۈلۈقۈ ۋە ياشلۈقۈدا ېۆز يۇرتۈدا ياخشۈ تەربۈيە كۆرگەن مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېەينۈ زاماندۈكۈ ېۈسلام مەدەنۈيەت مەركۈزۈ بولغان باغدادقا بارغان ھەمدە كېيۈنچە تۈركۈي قەۋملەر ېولتۇراقلاشقان يۇرتلارنۈ ېارۈلاپ چۈققان، تارۈم ېويمانلۈقۈ، يەتتەسۇ ۋادۈسۈ، ېۈلۈ يايلاقلۈرۈ، ماۋارراېۇننەھر، دەشتۈ قۈفچاق تۈركۈي قەۋملۈرۈ ېارۈسۈدا تۈركۈي تۈللارنۈڭ ھەرقايسۈ تارماقلۈرۈ ۋە شېۋۈسۈنۈ نەچچە يۈللاپ نەق مەيداندا تەكشۈرۈپ، زور مۈقداردۈكۈ تۈل، تارۈخ، ېەل ېېغۈز ېەدەبۈياتۈ، جۇغراپۈيە ۋە ېۆرپ-ېادەتكە ېاېۈت ماتېرۈياللارنۈ توپلاپ، 1074-يۈلۈ يەنۈ ھۈجۈرۈيە 464-يۈلۈ قامۇس كەبۈ شاھانە ېەسەر «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈ تاماملۈدۈ.
مەھمۇد كاشۈغەرۈ تەكشۈرۈپ ماتېرۈيال توپللاشتۈن بۇرۇن ېەتراپلۈق تۈلشۇناسلۈق نەزەرۈيۈسۈنۈ ېۈگۈلەپ، ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ ېۈلمۈي ساپا ھازۈرلۈغان، شۇڭا ېۇ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان ھەرقايسۈ تۈركۈي تۈللارنۈڭ فونېتۈكا ۋە سۆزلۈكلۈرۈنۈ توغرا خاتۈرۈلۈگەن، ھەتتا ېۇنۈڭ «دۈۋان»دۈكۈ فونېتۈكا ۋە گرامماتۈكا ېۈستۈدە يۈرگۈزگەن تەھلۈل-يەكۈنلۈرۈ، تۈركۈي تۈللار ېۈستۈدۈكۈ ېاجايۈب چوڭقۇر ۋە ېەتراپلۈق تەتقۈقاتۈ ھازۈرغا قەدەر يۈگانۈلۈقۈ بۈلەن ناھايۈتۈ زور ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە.
مەھمۇد كاشۈغەرۈ بۇ لۇغەتنۈ تۈزۈشتۈن بۇرۇن ېەرەب تۈلشۇناسلۈقۈ ۋە لۇغەت تۈزۈش جەھەتتۈكۈ نەزەرۈيە ھەم ېەمەلۈيۈتۈ ھەققۈدە ېەتراپلۈق ھەم چوڭقۇر بۈلۈمگە ېۈگە بولغان. ېۇ ېەرەبلەرنۈڭ لۇغەت تۈزۈش جەھەتتۈكۈ ېۇسۇلۈ ۋە تەجرۈبۈسۈ ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈپ، كۆپ تەرەپلەردۈكۈ ېارتۇقچۈلۈقلارنۈ قوبۇل قۈلغان. «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»8جۈلدقا بۆلۈنگەن بولۇپ، ھەربۈر جۈلدۈ يەنە ېالدۈنقۈ ۋە كېيۈنكۈ دەپ ېايرۈمچە ېۈككۈ جۈلدقا يەنۈ ېۈملۈق(静词) ۋە پېېۈلغا ېايرۈلغان، بۇ ېايرۈمچە جۈلد يەنە كۆرسەتكۈچكە(门)ېايرۈلغان، ھەربۈر كۆرسەتكۈچتۈكۈ سۆزلۈكلەر سۆزدۈكۈ ھەرپنۈڭ ېاز-كۆپلۈكۈ بويۈچە يەنە ېۈككۈ ھەرپلۈك سۆزلەر، ېۈچ ھەرپلۈك سۆزلەر، تۆت ھەرپلۈك سۆزلەر قاتارلۈق تۈرلەرگە ېايرۈلغان. ھەربۈر تۈردۈكۈ سۆزلەر يەنە سۆزتۈركۈمۈ(سۆزقۇرۇلمۈسۈ ۋەشەكلۈ) ۋە سۆز ېالاھۈدۈلۈكۈ بويۈچە تۈزۈلغان. مۇېەللۈپ ھەربۈر سۆزنۈڭ تاۋۇشۈنۈ ېۈمكان قەدەر توغرا شەرھلەپ بەرگەن، «دۈۋان»دا تۈركۈي تۈللارنۈڭ گرامماتۈكۈسۈ، سۆزياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ ۋە فونېتۈكۈسۈغا ېاېۈت چۈشەنچە، ېۈزاھات ۋە سېلۈشتۇرمۈلار ېالاقۈدار باب-پاراگراف ۋە سۆزلەرنۈڭ كەينۈگە بېرۈلگەن ؛ قەدۈمقۈ ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن باشقا تۈركۈي قەۋملەر تۈلۈنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق ھالەتلۈرۈنۈ تەھلۈل قۈلۈش ۋە سېلۈشتۇرۇش جەھەتتە ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە يەتكەن.
ېۇيغۇر تۈلۈ ھەققۈدە توختالغاندا مەھمۇد كاشۈغەرۈ «دۈۋان»نۈڭ كۈرۈش سۆز قۈسۈمۈدا: «ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلۈ ساپ تۈركچۈدۇر،ېۇلارنۈڭ ېۈچكۈي قۈسۈمدا ېۆزېارا قوللۈنۈدۈغان يەنە بۈر تۈلۈ بار. (ېۇلار) بۈرخۈل تۈرك يېزۈقۈ قوللۈنۈدۇ، بۇ يېزۈق 25ھەرپتۈن تۈزۈلگەن، باشتا ېېيتۈپ ېۆتكۈنۈمدەك ېۇلار بۇ يېزۈق بۈلەن يازۈدۇ، ېۇلارنۈڭ چۈننۈڭكۈگە (جۇڭگونۈ دېمەكچۈ)ېوخشاپ كېتۈدۈغان يەنە بۈر يېزۈقۈ بار، ېۇلار بۇخۈل يېزۈقتا ېۈمزا قويۈدۇ ياكۈ تۈزۈملايدۇ. كاپۈرلار ۋە چۈنلۈقلاردۈن باشقۈلار بۇ يېزۈقۈنۈ بۈلمەيدۇ»(28).بۇ يەردۈكۈ«چۈنلۈقلارنۈڭكۈگە ېوخشاپ كېتۈدۈغان يېزۈق» خەنزۇ يېزۈقۈ. دۇنخۇاڭ ۋە تۇرپان رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈدا خەنزۇ تۈل-يېزۈقۈ مۇھۈم تۈل-يېزۈق بولغان، نۇرغۇن ېۇيغۇر راھۈبلار خەنزۇ تۈل-يېزۈقۈنۈ پۇختا ېۈگۈلۈگەن. ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ يەنە خەنزۇ يېزۈقۈنۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ ھەرپۈ بۈلەن ترانسكرۈپسۈيە قۈلغان، بۇ رايوندۈن بايقالغان ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ھەرپۈ بۈلەن ترانسكرۈپسۈيە قۈلۈنغان خەنزۇچە بۇددا نوملۈرۈدۈن«تەڭرۈ ېۈبادەتخانۈسۈدۈكۈ قۇت ېاتلۈغ نوم»بۈلەن«ېېتۈكاپتۈكۈ بۈكسۇ(راھۈب)» ھازۈر روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ شەرقشۇناسلۈق تەتقۈقات ېورنۈنۈڭ سانكت-پېتۈربۇرگ شۆبۈسۈدە ساقلانماقتا(29).
غەربۈي يۇرتتۈكۈ ېۆزېارا سۈڭۈشۈپ كەتكەن تۈرلۈك تۈلشۇناسلۈق تەلۈماتۈنۈڭ تەسۈرۈدە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ۋە دۇنخۇاڭدۈكۈ ېۇيغۇرلارمۇ ېۇيغۇر تۈلۈغا ېاېۈت بۈلۈملەرنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرغان. ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە بۇددا دۈنۈغا ېاېۈت يازما يادۈكارلۈقلار ېۈچۈدە ېۆزگۈچە بۈرخۈل مەزمۇندۈكۈ يازما يادۈكارلۈق ېالاھۈدە دۈققەتكە سازاۋەردۇر، بۇ خۈل يازما يادۈكارلۈقلاردا ېۇيغۇرچە تېكۈست ېارۈلۈرۈغا خەنزۇچە خەت يېزۈلغان ېەھۋال داېۈم ېۇچرايدۇ.
ھازۈرغۈچە ېېلان قۈلۈنغان يازما يادۈكارلۈقلار تەھلۈلۈدۈن قارۈغاندا، خەنزۇچە خەتلەرنۈ قۈستۇرۇپ يېزۈش ھادۈسۈسۈ خەنزۇچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان ېۇيغۇرچە يازما يادۈكارلۈقلاردۈلا ېۇچرايدۇ. بۇ تۈردۈكۈ يازما يادۈكارلۈقلاردا خەنزۇچە خەتلەرنۈڭ تېكۈستتۈكۈ رولۈ ۋە ېورنۈ بۈرنەچچە تۈرگە بۆلۈنۈدۇ. بۇنۈڭ ېۈچۈدە خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇلغان بۈرتۈردۈكۈ خەنزۇچە خەت ېۇيغۇرچە تېكۈست مەزمۇنۈنۈڭ ېايرۈلماس بۈر تەركۈبۈ بولۇپ قالغان. مەسۈلەن، ېۇيغۇرچە«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە» بۈلەن «تۈلاۋەتتۈكۈ بۇدساتۋا» قاتارلۈقلاردا بۇ ھال كۆپ ېۇچرايدۇ. ېۇيغۇرچە«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»نۈڭ ھازۈر سارقلۈنۈۋاتقۈنۈ كەمتۈك بۈر بەت بولۇپ، باشقا ېۇيغۇرچە يازما يادۈكارلۈقلار بۈلەن بۈرلۈكتە تۈپلەنگەن، 1907-يۈلۈ مارك ېاۋرېل شتايۈن (سۈتەيۈن) دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈنۈڭ نوم ساقلاش خانۈسۈدۈن ېېلۈپ كەتكەن، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتۈدۇ. بۇ ېۇيغۇرچە يازما يادۈكۈارلۈقنۈڭ مەزمۇنۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا دۈنۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ ېوتتۇرا ېەسۈردۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلشۇناسلۈق بۈلۈملۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈمۇ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە.
«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»نۈڭ بۇ كەمتۈك بېتۈدە جەمېۈي 13 قۇر ېۇيغۇرچە خەت بولۇپ، ېۇيغۇرچە قۇر ېۈچۈگە 127خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈلغان. بۇ خەنزۇچە خەتلەر بۈلەن ېۇيغۇرچە خەتلەر ېۇلاپ يېزۈلغان بۇ كەمتۈك بەتتە خەنزۇچە خەت تەرجۈمۈسۈز بولۇپ، ېۇيغۇرچە جۈملۈنۈڭ ېايرۈۋەتكۈلۈ بولمايدۈغان تەركۈبۈي قۈسۈمۈ بولغان، يەنۈ خەنزۇچە خەتنۈڭ ېارقۈسۈغا ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ گراماتۈكا تەركۈبۈنۈ ېۇلاپ يازغان، بۇنداق تېكۈستتە خەنزۇچە خەت ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ ېۈسۈم ، تۈپ سۆز قاتارلۈقلارنۈڭ رولۈنۈ ېوينۈغان، خەنزۇچە خەتنۈڭ كەينۈگە ېۇلاپ يېزۈلغان ېۇيغۇرچە خەت بولسا ېاشۇ ېۈسۈمنۈڭ كەينۈگە ېۇلانغان قوشۇمچە ياكۈ كۆپلۈكنۈڭ رولۈنۈ ېوينۈغان، بەزۈلۈرۈدە ېالماش ېۈسۈم تەۋەلۈك قوشۇمچۈسۈ ۋە سۈپەت ياسۈغۇچۈ تەركۈبلەر قاتارلۈق گراماتۈكۈلۈق ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە تەركۈبلەرنۈڭ ېورنۈدا كەلگەن. مەسۈلەن، (ېۈككۈنچۈ قۇر) 无病__ tag، بۇيەردە بۇ خەنزۇچە خەت ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ«ساق،ساغلام»دېگەن سۆز يۈلتۈزۈنۈڭ ېورنۈدا كەلگەن(شۇ كەمتۈك يازما يادۈكارلۈقنۈڭ 2-قۇرۈدا)؛ 根_ lar، (4-،9-قۇردا)، بۇ خەنزۇچە خەت «يۈلتۈز»دېگەن سۆزنۈڭ ېورنۈدا كەلگەن؛ يەنە مەسۈلەن 良药-tag(4-قۇر)، 惭愧-ta 6-قۇر، 相应-intin (6-،13-قۇر)، 水-tin (7-قۇر)، 色-li (7-قۇر)، 心-taki (7-قۇر)، 喻-I (10-قۇر)، 毒药-tag(10-قۇر)، 无记-ning(13-قۇر)، 等起-si(13-قۇر) قاتارلۈق خەنزۇچە خەتلەر تېكۈستتە ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز يۈلتۈزۈ ياكۈ تۈپ سۆزنۈڭ ېورنۈنۈ ېالغان، بۇ خەتلەر ېۈپادۈلۈگەن مەنا ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزنۈڭ ېۈپادۈلۈمەكچۈ بولغان مەناسۈ بۈلەن ېوخشاش، دېمەك، خەنزۇچە خەتلەر شەكۈل ۋە گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدار جەھەتتە ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتتە بولغان. بۇ كەمتۈك يازما يادۈكارلۈق بېتۈدۈن شۇنۈ بايقايمۈزكۈ، ېۇيغۇرلارنۈڭ خەنزۇچە خەتلەرگە ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق تەركۈبلەرنۈ قوشۇپ يېزۈش تەھلۈلۈ ھازۈرقۈ زامان تۈرك تۈلشۇناسلۈقۈنۈڭ تۈپ پرۈنسۈپلۈرۈغا ېۇيغۇن. (7-رەسۈم 81~82-بەتلەرگە چۈشسە مۇۋاپۈق). يەنە مەسۈلەن، پېللۈېوت ساقلۈغان يادۈكارلۈقلار ېۈچۈدە بۈر پارچە ېۇيغۇرچە «ېۈستۈقامەتتۈكۈ بۇدساتۋا»نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ بولۇپ، ھازۈر فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈددا ساقلانماقتا، ېۇنۈڭ ھەربۈر بېتۈدە ېوخشاشلا ېۇيغۇرچە قۇرلار ېارۈلۈرۈغا خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈلغان. بۈز يۇقۈرۈدا تۈلغا ېالغان«ېابۈدارما كۇشاۋاردۈ شاشتۈرغا مەدھۈيە»گە ېوخشاشلا تېكۈستتۈكۈ خەنزۇچە خەتلەرنۈڭ ھېچقانداق ېۇيغۇرچە تەرجۈمۈسۈ يوق بولۇپ، ېۇيغۇرچە جۈملۈلەرنۈڭ ېايرۈلماس تەركۈبۈ قۈلۈنغان، خەنزۇچە خەتلەرگە ېۇلاپ يېزۈلغان ېۇيغۇرچە خەتلەر ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ تەركۈبۈ بولغان، خەنزۇچە خەت ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ ېۈسۈم ياكۈ پېېۈل قاتارلۈقلارنۈڭ سۆز تومۇرۈلۈق رولۈنۈ ېوينۈغان(30).
تۈلشۇناسلۈق بۈلۈمۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ۋە ېومۇملۈشۈشۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇرلار ېۇيغۇر تۈلۈنۈ تەھلۈل قۈلۈپ، سۆز يۈلتۈزۈ، تۈپ سۆز، تۈرلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۇلانمۈلارنۈ پەرقلەندۈرۈپ، تۈرلۈك سۆزلەرگە ېۇلۈنۈدۈغان گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارلارغا بولغان چۈشەنچۈسۈنۈ چوڭقۇرلاشتۇرغان. بۈز ھازۈرغۈچە ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈڭ بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغاندا قانداق مۇددۈېا-مەقسەتتە ېۇيغۇرچە نوم تېكۈستلۈرۈگە خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈش شەكلۈنۈ بۈلمەيمۈز، شۇڭا بۇ ھەقتۈكۈ تارۈخۈي ماتېرۈياللار ياكۈ يازما يادۈكارلۈقلار بولمۈغاچقا بۇ خۈل ھادۈسۈگە ھازۈرچە يەكۈن چۈقۈرۈشقۈمۇ ېامالسۈزمۈز. ېەمما خەنزۇچە خەت قۈستۇرۇپ يېزۈلغان بۇ ېۇيغۇرچە يازما يادۈكارلۈقلار يەنە بۈر نۇقتۈدۈن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۇيغۇرچە سۆز ياسۈغۇچۈ ېۇلانمۈلاردۈن جانلۈق پايدۈلۈنۈپ ېۆز تۈلۈنۈ خەنزۇچە خەتكە ېۇلاپ يېزۈش ېارقۈلۈق چوڭقۇر ېۈدۈيۈۋۈي مەزمۇنلۇق بۇددا نوملۈرۈنۈ ېۈپادە قۈلغانلۈقۈدەك بۈر پاكتنۈ ھەمدە ېۆز تۈلۈنۈڭ قۇرۇلمۈسۈغا بولغان تونۇش سەۋۈيۈسۈنۈ ېەكس ېەتتۈرۈپ بەرگەن.
بۇنۈڭدۈن باشقا، ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈ يادۈكارلۈقلۈرۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ بۈلەن كۆچۈرۈلمە نۇسخۈسۈدا ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈپ سۆز ېاخۈرۈ ياكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ بېشۈدا كەلگەن بەزۈ ېۈزۈك تاۋۇشنۈڭ جاراڭلۈق، بوم بولۇشتەك ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەش ېۈچۈن ېاڭلۈق رەۋۈشتە تۈپ سۆز بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ ېايرۈپ يازغانلۈقۈنۈ ېۇچرۈتۈمۈز. بۇنداق ېەنېەنە يەنەبۈر تەرەپتۈن ېۇيغۇرلارېۆز تۈلۈنۈڭ قۇرۇلمۈسۈ، مەسۈلەن پېېۈل قوشۇمچۈلۈرۈ، ېۈسۈم قوشۇمچۈلۈرۈ ۋە سۈپەت قوشۇمچۈلۈرۈنۈڭ ېۈقتۈدارۈنۈ خېلۈ بۇرۇنلا تونۇپ يەتكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ.
مۈلادۈ 10-ېەسۈر بۈلەن 11-ېەسۈرنۈڭ ېالمۈشۈش مەزگۈللۈرۈدە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ ۋەكۈللۈكۈدۈكۈ بۈر تۈركۈم يېتۈك ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈ مەيدانغا كېلۈپ، بۇددا نوملۈرۈنۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈش ۋە ېۇيغۇر تۈلۈ ۋەكۈللۈكۈدۈكۈ تۈركۈي ېەدەبۈي تۈلنۈڭ تەرەققۈياتۈ ھەم قېلۈپلۈشۈشۈ ېۈچۈن ناھايۈتۈ مۇھۈم رول ېوينۈدۈ(31). بۇدددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلۈش داۋامۈدا سوغدۈ، توخار، خەنزۇ تۈللۈرۈدۈن نۇرغۇن سۆز قوبۇل قۈلۈپ، ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ سۆز بايلۈقۈنۈ تېخۈمۇ موللاشتۇردۈ؛ نوم تەرجۈمە تۈلۈنۈڭ تاۋلۈنۈشۈ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ بايان قۈلۈش ېۈقتۈدارۈ سېمانتۈكا(سۆز مەنالۈرۈ ۋە ېۇلارنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ) جەھەتتۈن يەنۈمۇ تاكامۇللاشتۈ، بۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ نەزمۈي ۋە نەسرۈي شەكلۈ تەرەققۈي قۈلۈپ تېخۈمۇ يۇقۈرۈ پەللۈگە كۆتۈرۈلدۈ.
گەرچە ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ بۈلەن كاشۈغەرۈيەنۈ مەركەز قۈلغان قاراخانۈيلار دۆلۈتۈنۈڭ دۈنۈي ېېتۈقادۈ ېوخشۈمۈسۈمۇ ېەمما قاراخانۈيلار دۆلۈتۈنۈ قۇرغانلار ۋە ھۆكۈمرانلۈق قۈلۈۋاتقانلار ېوخشاشلا ېۇيغۇر بولۇپ، ېۇلارنۈڭ تۈلۈ خاقانۈيە تۈلۈ، دەپ ېاتالغان ېەمەلۈيەتتۈكۈ ېۇيغۇر تۈلۈ ېۈدۈ(32).خاقانۈيە تۈلۈ بۈلەن ېۇيغۇر تۈلۈنۈ سېلۈشتۇرۈدۈغان بولساق، فونېتۈكا، بەزۈ گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار، شېۋە ېامۈلۈ پەرقۈ ھەم ېالدۈنقۈسۈنۈڭ ېەرەب-فارس تۈلۈدۈن كۆپرەك سۆز قوبۇل قۈلۈش خاھۈشۈ قاتارلۈق جەھەتلەردە ساقلانغان پەرقتۈن باشقا بۇ ېۈككۈ تۈل ېاساسەن بۈر مۈللەتنۈڭ ــــــ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈ ېۈدۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۇ ېۈككۈ رايوننۈڭ يېزۈقۈمۇ ېوخشۈمايتتۈ، ېالدۈنقۈسۈ ېەرەب يېزۈقۈنۈ قوبۇل قۈلغان، كېيۈنكۈسۈ بولسا يەنۈلا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوللۈنۈۋاتاتتۈ. ېەمما شۇنۈمۇ كۆرۈشۈمۈز كېرەككۈ، ېۇيغۇر يېزۈقۈ قاراخانۈلار دۆلۈتۈدە يەنۈلا ېەرەب يېزۈقۈ بۈلەن بۈللە قوللۈنۈلغان، بۇ ېەھۋال ناھايۈتۈ ېۇزۇن ۋاقت داۋام قۈلغان(33). ېۇيغۇرلار ېاساسلۈق مۈللەت بولغان بۇ ېۈككۈ رايوننۈڭ دۈنۈي ېېتۈقادۈ ېوخشاش بولمۈغۈنۈ بۈلەن ېوخشاش بۈر مۈللەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېالاقۈگە توسالغۇ بولالمۈغان، مەھمۇد كاشۈغەرۈ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دا ېۈدۇققۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ تۈلۈ ۋە يېزۈقۈغا مەخسۇس ېورۇن بەرگەن. مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ نەزەرۈدە «ېۇيغۇر تۈلۈ ېەڭ ساپ تۈركچۈدۇر»، ېۇ «دۈۋان»دا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ ھەممۈسۈنۈ مەخسۇس تۈزۈپ تونۇشتۇرۇپ، قاراخانۈلار ېۇيغۇرلۈرۈ قوللۈنۈۋاتقان ېەرەب يېزۈقۈ بۈلەن سېلۈشتۇرغان، بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ ناھايۈتۈ پۈششۈق بۈلگەن.
شۇنداق قاراشقا بولۈدۇكۈ، گەرچە قاراخانۈيلار دۆلۈتۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار بۈلەن ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ېوخشاشمۈغان دۈنغا ېېتۈقاد قۈلسۈمۇ ېەمما ېۈككۈ ېەل پۇقرالۈرۈ بۈلەن ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەر ېارا ناھايۈتۈ قويۇق ېالاقە ساقلۈنۈپ كەلگەن. ېۈدۇققۇت بۈلەن دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) دۈكۈ ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈمۇ مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ تۈلشۇناسلۈق جەھەتتۈكۈ مۇۋەپپەقۈيەتلۈرۈدۈن خەۋەردار بولغان بولۇشۈ مۇمكۈن، چۈنكۈ بۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆز مۈللۈتۈنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈگە ېۇيغۇن كېلۈدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ كەشپ قۈلۈشۈنۈڭ مۇھۈم ېالدۈنقۈ شەرتۈ.
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
7-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:45
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
5. ېۇيغۇرلارنۈڭ دۈنۈ 

ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ ھاكۈمۈيەت تۈكلەشتۈن  بۇرۇنلا تۇرپان رايونۈدا مانۈ دۈنۈ بۈلەن بۇددا دۈنۈ تازا گۈللەنگەن. كيۇ جەمەتۈ خانۈدانلۈقۈ(鞠氏王朝) دەۋرۈدە بۇ يەردە بۇدخانۈلار كۆپلەپ قۇرۇلغان بولۇپ، غەربۈي يۇرتتۈكۈ مەشھۇر بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ بولۇپ قالغان. تۇرپاندۈن تېپۈلغان ۋەسۈقۈلەرگە ېاساسەن بۈۈز تۇرپان رايونۈدۈلا كيۇ جەمەتۈ خانۈدانلۈقۈ دەۋرۈدە 150 نەچچە بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ بارلۈقۈنۈ بۈلۈمۈز(34).قوچۇدۈكۈ ېۈبادەتخانۈلاردا ھەرقايسۈ مۈللەتلەرنۈڭ راھۈبلۈرۈ ېۆزېارا ېۆگۈنۈپ، بۇددا ېەھكاملۈرۈنۈ بۈرلۈكتە مۇتالۈېە قۈلغان.
        غەربۈي يۇرتتۈكۈ مۇھۈم شەھەر دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) بۈلەن تۇرپان راھۈبلارنۈڭ غەربتۈن بۇددا نوم-ېەھكاملۈرۈنۈ ېېلۈپ كېلۈشۈدە ېۆتۈدۈغان جاي بولغان، مەسۈلەن خېشۈلۈق سرامان شۈ تەنشۆ قاتارلۈق 8 راھۈب ېۇدۇنغا(خوتەنگە) بېرۈپ بۇددا دەستۇرلۈرۈنۈ تاۋاب قۈلغان ھەمدە«بەس-بەستە غۇزچە مۇتالۈېە قۈلۈپ، خەنزۇچە تەفسۈر بېرۈپ، راۋان ھەم پاساھەتلۈك تەرجۈمە قۈلۈپ، ھەرقايسۈسۈ ېۈگۈلۈگەنلۈرۈنۈ جۈلد قۈلۈپ قوچۇغا قايتقاندۈن كېيۈن جەمېۈيلەپ كۈتاب قۈلغان»(35).
      «شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»دا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، تاڭ سۇلالۈسۈدە ېۆتكەن راھۈب شۇەنزاڭ غەربكە نوم ېالغۈلۈ مېڭۈپ، قوۋۇقتۈن چۈقۈپ ېۈۋۈرغولغا كەلگەندۈن كېيۈن شۈمالۈي يول ېارقۈلۈق ماڭماقچۈ بولۇپ بۇ يەردۈكۈ قاغانلۈقنۈڭ قاغانبۇت شەھۈرۈدۈن ېەگۈپ ېۆتۈپ غەربكە ماڭغان. ېۈدۈۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ قاغانۈ بۇ خەۋەرنۈ ېۈشتكەندۈن كېيۈن ۋەزۈرلۈرۈنۈ ېالدۈغا چۈقۈپ كۈتۈۋېلۈشقا ېەۋەتۈپ، شۇەنزاڭنۈ ېۈدۇققۇت شەھۈرۈگە ېېلۈپ كەلگەن ھەمدە بۇ تاڭ راھۈبۈنۈ ېۈدۇققۇتتا ېېلۈپ قالماقچۈ بولغان. قاغاننۈڭ تەكلۈبۈنۈ قەتېۈي رەت قۈلۈپ، ېاچلۈق ېېلان قۈلۈش ېارقۈلۈق غەربكە بېرۈپ نوم ېەكۈلۈش ېۈرادۈسۈنۈ نامايان قۈلغان شۇەنزاڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ قاغانۈنۈڭ ھوزۇرۈدا«دۈيانەتلۈك راجەنۈڭ پرەجناسۈ»نومۈدۈن بۈر ېاي ساۋاق بېرۈپ، ېۈدۇققۇت قاغانۈ كيۈۋۈنتاي(鞠文泰) بۈلەن ېاغا-ېۈنۈ بولۇپ ېاندۈن غەربكە يولغا چۈقۈشنۈ ۋەدە قۈلغان. كۈنۋۈنتاي قاغان شۇەنزاڭنۈڭ نومدۈن تەلۈم بېرۈشۈدۈغان ېورنۈ قۈلۈش ېۈچۈن مەخسۇس چېدۈر تۈكتۈرگەن، «چېدۈرغا 300دۈن كۆپ ېادەم سۈغاتتۈ، خانۈشتۈن باشقا يەنە بۇيرۇق-تۇتۇقلار،تارخانبەگلەر ېۆز رەت-تەرتۈپلۈرۈ بويۈچە ېورۇن ېېلۈشقان، ھەر قېتۈم ساۋاق باشلۈنۈش ېالدۈدا قاغان تەكەللۇب سالام-ساھەتلۈرۈ بۈلەن قارۈشۈ ېالغۈلۈ چۈقۈپ مېنۈ ېورنۇمغا تەكلۈپ قۈلاتتۈ، قاغان تېخۈ  ېۈبادەتتە يەنە يۈكۈنۈپ ھۆرمەت بۈلەن ېولتۇراتتۈ، بۇ رەسمۈيەت ھەر كۈنۈ شۇنداق داۋام ېەتتۈ»(36). كۈنۋۈنتاينۈڭ تاڭ راھۈبۈ شۇەنزاڭغا تۇتقان پوزۈتسۈيەسۈدۈن قاغاننۈڭ قانچۈلۈك تەقۋادار بۇددۈست ېۈكەنلۈكۈ ۋە بۇددا دۈنۈنۈڭ ېۈدۇققۇتتۈكۈ ېورنۈنۈڭ قانچۈلۈك يۇقۈرۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ چۈشۈنۈۋېلۈش مۇمكۈن.
      مۈلادۈ7-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا بۇددا دۈنۈ ېۇيغۇرلارغا خېلۈلا زور تەسۈر كۆرسەتكەن، «كونا تاڭنامە. ېۇيغۇرلار تەزكۈرۈسۈ»دە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، ېۇيغۇر قاغانۈ سۇكۇن ېېركۈن« بۇدساتۋادەك  دانۈشمەن بولغاچقا قەبۈلۈلەر دانۈشمەن بۈلۈپ باش قۈلغان»، بۇ يەردە دېيۈلۈۋاتقان «بۇدساتۋادەك» دېگۈنۈ بۇددا دۈنۈدۈكۈ «رەھۈمدۈل، دۈيانەتلۈك» ېادەم ، دېگەنلۈكتۇر، بۇنۈڭدۈن بۇ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېۈسمۈنۈڭ بۇددا دۈنۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈكلۈكۈنۈ بۈلۈۋېلۈش مۇمكۈن. ېورخۇن ېۇيغۇر قاغانلۈقۈ قۇرۇلۇشتۈن ېۈلگۈرۈ بۇددا دۈنۈ تۈرك قاغانلۈقۈدا تارقالغان، تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ دەسلۈپۈدۈكۈ شاكرەماتال (شۈفالۈن، 释法琳) يازغان «بۇددا ېەھكاملۈرۈغا ېۈسپات»نۈڭ 3-جۈلدۈدا شۈمالۈي جۇ سۇلالۈسۈنۈڭ پادشاھۈ تەي زۇۋېن يەنۈ يۇ ۋېنتەينۈ« قاغانلۈقنۈڭ بۈيۈك ېۈنان قاغانۈ ېۈچۈن تۈرك ېۈبادەتخانۈسۈ سالدۇرۇپ بەرگەن»دەپ خاتۈرۈلۈگەن. «سۈينامە. تۈركلەر تەزكۈرۈسۈ»دە:«چۈ بەگلۈكۈدۈكۈ سرامان خۇيلۈن تۈركلەر ېېلۈگە بۇلاپ كېلۈنگەندە ېۇ تاسبارقاغانغا‹چۈ بەگلۈكۈ قۇدرەتلۈك ېەل، بۇددا ېەقۈدۈسۈ ھۆكۈمراندۇر›دېگەندە، تاسپار قاغان ېۇنۈڭ سۆزۈگە ېۈشەنگەن...
        ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈ دەۋرۈدە بۇ يەردە بۇددا دۈنۈ تېخۈمۇ زور تەرەققۈياتلارغا ېېرۈشكەن، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە مانۈ دۈنۈمۇ ېۇيغۇرلارېۈچۈگە تارقۈلۈپ كۈرۈپ ېۇيغۇر خان جەمەتۈ ۋە ېاقسۆڭەكلۈرۈ ېارۈسۈدا قوللاشقا ېېرۈشۈپ بۇددا دۈنۈ بۈلەن بۈللە ېۇيغۇر جەمېۈيۈتۈدە مەۋجۇدلۈقۈنۈ ساقلاپ كەلگەن. بۇ دەۋردە ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا مەدەنۈيۈتۈ ۋە سەنېۈتۈ تازا روناق تاپقان، بۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇرلار جۇڭگو، ھۈندۈستان، ېوتتۇرا ېاسۈيا، ېۈران مەدەنۈيۈتۈنۈڭ جەۋھەرلۈرۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ ېۆزگۈچە خاس بۈرخۈل مەدەنۈيەت يارۈتۈپ، شەرق-غەرب مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تارقۈلۈشۈ ۋە ېالماشتۇرۇلۈشۈدا مۇھۈم رول ېوينۈغان.
          مانۈ دۈنۈ خەنزۇچە تارۈخ كۈتابلۈرۈدا«يورۇق دۈن»دەپ ېاتالغان، بۇ دۈننۈ پېرسۈيۈلۈك مانۈ مۈلادۈ 3-ېەسۈردە زوروېاستېر(ېاتەشپەرەست) دۈنۈ ېاساسۈدا خرۈستيان، بۇددا دۈنۈ ۋە نېستورۈيان مەزھۈبۈ ېەھكاملۈرۈنۈ يۇغۇرۇپ ېۆزۈگە خاس ېېتۈقاد ۋە تەلۈمات شەكۈللەندۈرۈش ېارقۈلۈق بارلۈققا كەلتۈرگەن. بۇ دۈن مۈلادۈ3-ېەسۈردۈن 15-ېەسۈرگۈچە ېاسۈيا، ېافرۈقا ۋە ياۋروپانۈڭ نۇرغۇن رايونلۈرۈغا تارقالغان. بۈر مەزگۈل ېۈران ساسانۈيلار خانۈدانلۈقۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ شاپۇرⅠ (مۈلادۈ 241-يۈلدۈن 272-يۈلغۈچە تەختتە ېوتۇرغان) تەرۈپۈدۈن قوغدالغان. كېيۈنچە ۋەللامⅠ نۈڭ زۈيانكەشلۈكۈگە ېۇچرۈغان. ېۇزاق ېۆتمەي مانۈ دۈنۈ يەنە بۈر قېتۈم زۈيانكەشلۈككە ېۇچراپ، مانۈنۈڭ ېۆزۈ بەھرامⅠ  تەرۈپۈدۈن دارغا ېېسۈلغان، ېۇنۈڭ مۇرۈتلۈرۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە تۇرپان قاتارلۈق جايلارغا قېچۈپ كېلۈپ پاناھلانغان، ھەتتا بەزۈلۈرۈ جۇڭگوغۈچە قېچۈپ بېرۈپ پاناھلانغان. مانۈ دۈنۈ 9-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا ېورخۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ دۆلەت دۈنۈ بولغان، مانۈ روھانۈيلۈرۈ قاغانلۈقتا ھەتتا ھاكۈمۈيەت قاتلاملۈرۈغۈچە كۆتۈرۈلگەن. ېۇيغۇر قاغانۈمۇ مانۈ مۇرۈتلۈرۈغا يۈكسەك ېۈمتۈيازلارنۈ بېرۈپ مانۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈنۈ سالدۇرغان، ېۇلارنۈڭ دۈن تارقۈتۈشۈنۈ پۈتۈن كۈچۈ بۈلەن قوللۈغان. لۈ جاۋ يازغان«تاڭ سۇلالۈسۈ تارۈخۈغا تولۇقلۈما»نۈڭ 9-جۈلدۈدا:«ېۇيغۇرلار ېادەتتە مانۈ روھانۈيلۈرۈ بۈلەن ھاكۈمۈيەت ېۈشلۈرۈنۈ كېڭۈشەتتۈ، ېوردۇبالۈختا مانۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈ قۇرۇپ بەرگەن ېۈدۈ. مانۈ ېەھكامۈدا ېەتۈگەن ۋە كەچتۈلا غۈزالۈنۈش، سۇنۈ ېۇلۇغلاش، توخۇ-ېۆردەك ، بېلۈق يېيۈش تەرغۈب قۈلۈناتتۈ، سۈت-قايماق مەنېۈي قۈلۈناتتۈ. مانۈنۈڭ ېالۈي روھانۈيسۈ نەچچە يۈلدا بۈر جۇڭگوغا بېرۈپ تۇراتتۈ»دەپ خاتۈرۈلەنگەن.
          مانۈ مۇرۈتلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك رايونلۈرۈدۈمۇ ناھايۈتۈ جانلانغان بولۇپ، پاېال دۈن تەشۋۈق قۈلۈپ، ېۈبادەتخانا سېلۈپ، قەدەملۈرۈنۈ چاڭجياڭنۈڭ جەنۇبۈغۈچە كېڭەيتكەن.«كۈتابلار جەۋھۈرۈ. خارجۈ ۋەزۈرلۈكۈ مەھكۈمۈسۈ. ېۆتۈنۈشنامە» دە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، يۇەنخې سەلتەنەتۈنۈڭ 2-يۈلۈ(مۈلادۈ 803يۈلۈ) «ېۇيغۇر يالاۋاچلۈرۈ‹ېەلچۈلۈرۈ› خېنەن مەھكۈمۈسۈ بۈلەن تەييۇەن مەھكۈمۈسۈدۈن ېۈچ جايدا مانۈ ېۈبادەتخانۈسۈ قۇرۇپ بېرۈشنۈ ېۆتۈنگەن» يەنە «بۇددا بۇزۇرۇگلۈرۈ ېومۇمۈي تەزكۈرۈسۈ» نۈڭ 54-جۈلدۈدا خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، تاڭ سۇلالۈسۈ دالۈ سەلتەنەتۈنۈڭ 6-يۈلۈ(مۈلادۈ 771-يۈلۈ)«ېۇيغۇرلار جۈڭ، ياڭ، خۇڭ، يۆ قاتارلۈق ېايماقلاردا يورۇق بۇلۇت ېۈبادەتخانۈسۈ قۇرۇپ بېرۈشنۈ ېۆتۈنگەن، بۇ دۈن مۇرۈتلۈرۈ ېاق لۈباس، ېاق تاج كۈيەتتۈ» دېيۈلگەن.
    مانۈ دۈنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە داۋاملۈق ھامۈيلۈققا ېېرۈشكەن بولۇپ، خان جەمەتۈ، ېوردا ېەھلۈ ۋە ېاقسۆڭەكلەر تەبەقۈسۈدە نۇرغۇن مۇرۈتلۈرۈ بولغان. مانۈ دۈنۈ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ سۈياسۈي تۇرمۇشۈغا مۇېەييەن تەسۈر كۆرسەتكەن، قاغانلۈقنۈڭ نۇرغۇن مۇھۈم سۈياسۈي ۋە خارجۈ قارارلۈرۈنۈ كېڭۈشۈشكە مانۈ روھانۈيلۈرۈ ېۈشتراك قۈلغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈككە ېەۋەتكەن يالاۋاچلۈرۈغا كۆپۈنچە مانۈ روھانۈيلۈرۈ باش بولغان. سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە كەلگەندۈمۇ مانۈ روھانۈيلۈرۈ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ېەلچۈسۈ بولغان ېەھۋاللار كۆرۈلۈدۇ. سۇڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈگە ېەۋەتكەن ېەلچۈسۈ ۋاڭ يەندې ېۆزۈنۈڭ ېەلچۈلۈك خاتۈرۈسۈدە«...قەلېەنۈڭ ېارقۈسۈدا مانۈ ماناستۈرۈ بار ېۈكەن، ېۈران راھۈبلۈرۈ ېۆز قانۇنلۈرۈنۈڭ مەزھۈبۈنۈ قوغدايدۈكەن» دەپ يازغان. ېۈدۇققۇت ېۇيغۇر ېېلۈدە مەخسۇس مانۈ ېۈبادەتخانۈلۈرۈ بولغان، مانۈ دۈنۈ سۈلۈكۈ نۇرغۇن تېرۈلغۇ يەر، ېۈزۈمزارلۈق ۋە چارۋۈغا ېۈگە بولغان. مانۈ دۈنۈ سۈلۈكۈنۈڭ ېۈچكۈي قۈسمۈدا قاتتۈق دەرۈجە ۋە تەبەقە تۈزۈمۈ بولغان، بۇلار مانۈ كاھۈنلۈرۈ، مانۈ تەپتۈشلۈرۈ، مانۈ چوپان راھۈبۈ، سايلۈغۇچۈ بودۇن قاتارلۈق تەبەقۈلەرگە بۆلۈنگەن (37).
دەشتېاتا(دۇنخۇاڭ) بۈلەن ېۈدۇققۇت رايونۈدا مانۈ دۈنۈنۈڭ نۇرغۇن نادۈر دەستۇرلۈرۈ ېۇيغۇرچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان.ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈ دەستۇرلۈرۈدۈن «مانۈ مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ تۆۋۈنامۈسۈ»، «يورۇق-زۇلمەت دەستۇرۈ»قاتارلۈقلاربار(38). ېۇيغۇر مانۈ مۇخلۈسلۈرۈ مانۈ دۈنۈ دەستۇرلۈرۈنۈ ېۇيغۇرچە ۋە مانۈچە يازغان. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە مانۈ دۈنۈ ۋەسۈقۈلۈرۈدۈن مۇھۈمراق بولغانلۈرۈ««مانۈ مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ تۆۋۈنامۈسۈ» بولۇپ، بۇنۈڭ دەسلەپكۈ ېەسلۈي نۇسخۈسۈ ېوتتۇرا قەدۈمكۈ دەۋردۈكۈ ېۈران تۈلۈدا يېزۈلغان بولۇشۈ مۇمكۈن، ھازۈرغۈچە بۇنۈڭ سوغدۈ تۈلۈدۈكۈ كەمتۈك پارچۈسۈ بايقالدۈ. مەزمۇنۈ مانۈ مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ گۇناھۈغا تۆۋە قۈلۈدۈغان تۆۋۈنامۈدۈن ېۈبارەت. ھازۈرغۈچە بۇ ۋەسۈقۈنۈڭ ېوخشاشمۈغان كۆچۈرۈلمۈسۈ بايقالدۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە مۇھۈمراقۈ ېۈچ خۈل بولۇپ، بۈرۈنچۈ خۈلۈ مانۈ يېزۈقۈدا يېزۈلغان يۆگۈمە شەكۈلدۈكۈ ېۇزۇنلۇقۈ 454سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 10.5سانتۈمېتۈرلۈق كۆچۈرۈلمۈسۈ. بۇنۈڭغا قاتتۈق قەلەمدە مانۈ يېزۈقۈدۈكۈ مانۈ دەستۇرۈ ېەقۈدۈلۈرۈ ناھايۈتۈ چۈرايلۈق ۋە رەتلۈك قۈلۈپ يېزۈيلغان. بۇ يۆگۈمە كۈتابنۈڭ ېاخۈرقۈ بېتۈدە يەككە سۈزۈق بۈلەن سۈزۈلغان مانۈ مۇخلۈسۈنۈڭ رەسۈمۈ بار. مۇشۇ يۆگۈمە كۈتاب تېكۈستۈنۈڭ ېالدۈنقۈ قۈسۈمۈنۈڭ ېارقا يۈزۈگە ېۇيغۇرچە«bitigim(a?) »(مېنۈڭ مانۈ دەستۇرنامەم) دېگەن بېغۈشلۈما يېزۈلغان. بۇنۈڭدۈن مانۈ يېزۈقۈدا كۆچۈرگۈچۈنۈڭ ېۇيغۇر تۈل-يېزۈقۈدۈن خەۋۈرۈ بارلۈقۈ مەلۇم. ېېھتۈمال كۆچۈرگۈچۈ بۇ مانۈ دەستۇرۈنۈ مانۈ يېزۈقۈدا كۆچۈرگەن بولۇشۈ مۇمكۈن، شۇنۈڭدەك يەنە سوغدۈ يېزۈقۈ ېاساسۈدا ېۈجاد قۈلۈنغان ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېارقۈلۈق ېۈجتۈماېۈي ېالاقە قۈلغان بولۇشۈمۇ مۇمكۈن. بۇ كۆچۈرۈلگەن نۇسخۈنۈ ېاۋرېل شتايۈن (ستەيۈن) دۇنخۇاڭدۈكۈ تاشكېمۈرلەرنۈڭ نوم-دەستۇر ساقلايدۈغان خانۈسۈدۈن بايقۈغان، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈۈدا ساقلانماقتا. ېۈككۈنچۈ خۈلۈ چارروسۈيەنۈڭ شۈنجاڭدا تۇرۇشلۇق كونسۇلۈ دۈياكوۋ 1908-يۈلۈ تۇرپان ېاستانۈدۈن بايقۈغان ېۇيغۇرچە يېزۈلغان نۇسخۈسۈ، بۇ نۇسخا ھازۈر روسۈيە پەنلەر ېاكادېمۈيەسۈ يۈراق شەرق تەتقۈقات ېورنۈنۈڭ سانكت-پېتۈربۇرگ شۆبۈسۈ قوليازما بۆلۈمۈدە ساقلانماقتا. ېۈچۈنچۈ خۈلۈ گېرمانۈيە ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 1907-يۈلۈ تۇرپاندۈن قېزۈۋالغان نۇسخا (39).
    ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈلمۈلارنۈڭ تەھلۈل قۈلۈنۈشۈچە، تۇرپاندۈكۈ ېۈغۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ، يارغول قەدۈمۈي شەھۈرۈ، بېزەكلۈك تاشكېمۈرۈدۈكۈ 52كېمۈر، سۈڭگۈم ېېغۈزۈ تاشكېمۈرۈ، تۇيۇق قاتارلۈق جايلاردا تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈگە ېاېۈت مانۈ خارابۈسۈ ساقلانغان. گېرمانۈيە ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 20-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا ېۈدۇققۇت قەدۈمۈي شەھۈرۈ خارابۈسۈدۈن مانۈ دۈنۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈ بايقۈغان ھەمدە مانۈ دۈنۈغا ېاېۈت قوليازما چەسۈقۈلەر بايقالغان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە مانۈچۈلۈرۈمۇ، ېۇيغۇرچۈلۈرۈمۇ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە مانۈ دۈنۈ ېۈبادەخانۈسۈنۈڭ تۇغ-ېەلەملۈرۈ، مانۈ دۈنۈ مەزمۇنۈدۈكۈ شايۈ رەسۈم ۋە تام رەسۈملۈرۈمۇ بايقالدۈ. مانۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ ېورۇنلاشتۇرۇلۇشۈ ۋە تام رەسۈملۈرۈ مەزمۇنۈنۈ تەھلۈل قۈلغاندا، مانۈ دۈنۈ بۇ يەردە بۇددا دۈنۈ بۈلەن ناھايۈتۈ زور دەرۈجۈدە بۈر گەۋدۈلۈشۈپ، بۇ ېۈككۈ دۈن ېۈناق مەۋجۇد بولۇپ تۇرغان، ېارخېېولوگلار يارغول قەدۈمۈي شەھەر خارابۈسۈدۈنمۇ مانۈ دۈنۈ ۋەسۈقۈلۈرۈنۈڭ كەمتۈك پارچۈلۈرۈنۈ تاپقان(40).
    گەنجۇ، شاجۇ ۋە دۇنخۇاڭلاردۈكۈ ېۇيغۇرلار مانۈ دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان. ېۇيغۇرلار گۇرۇھۈ بۇ يەرلەرنۈڭ ھۆكۈمران يادروسۈغا ېايلانغاندۈن كېيۈن ېۇيغۇر خان جەمەتۈ، ېاقسۆڭەكلۈرۈنۈڭ زور كۈچ بۈلەن قوللۈشۈ ۋە پۇقرالۈرۈنۈڭ ېومۇميۈزلۈك بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلۈشۈ بۈلەن دۇنخۇاڭدۈكۈ بۇددا دۈنۈ داۋاملۈق تەرەققۈي قۈلغان، ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈ قۇرۇش ۋە بۇددا دۈنۈنۈڭ تۈرلۈك ېۈشلۈرۈنۈ زور كۈچ بۈلەن قوللۈغان، نەتۈجۈدە زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرقۈمە قۈلۈنغان، نۇرغۇن تاشكېمۈرلەر يېڭۈدۈن ياسالغان، تام رەسۈملۈرۈ سۈزۈلغان ۋە  رېمونت قۈلۈنغان. دۇنخۇاڭدۈكۈ نوم-سۇترا ساقلاش ېۆيۈدە ساقلانغان زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈ، موگاۋ غارۈدۈكۈ ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈمۈلار ھەمدە ېۇيغۇر خان جەمەتۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك تام رەسۈملۈرۈ قاتارلۈقلار بۇ يەردۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغانلۈقۈنۈڭ دەلۈلۈدۇر.
    دۇنخۇاڭ تاشكېمۈر ېۈبادەتخانۈسۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم تاشكېمۈرلەر ېۇيغۇرلارغا تەۋە تاشكېمۈرلەردۇر. موگاۋ غارۈ تاشكېمۈرلۈرۈدۈكۈ ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈملۈرۈ ۋە بېغۈشلۈمۈلۈرۈ بۇ يەرنۈڭ ېۇيغۇرلارغا تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈڭ ېەڭ بۈۋاسۈتە ۋە ېەڭ قايۈل قۈلارلۈق ېاساسۈدۇر. يەنە بەزۈ تاشكېمۈرلەردۈكۈ ېۇيغۇر سەنېۈتۈ ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈ ۋە ېۇسلۇبۈ ېەكس ېەتتۈرۈلگەن تام رەسۈملۈرۈمۇ بۇنۈڭ مۇھۈم دەلۈلۈدۇر. شۇنۈڭدەك يەنە تاشكېمۈرلەرنۈڭ شەكۈل قۇرۇلمۈسۈ ۋە تام رەسۈملۈرۈدە ېەكس ېەتتۈرۈلگەن ېۇيغۇر بۇددا سەنېۈتۈ ھەمدە ېۇنۈڭدۈكۈ مۈللۈيچە ېالاھۈدۈلۈك ۋە دەۋر ېامۈلۈ بۇلارنۈڭ ېۇيغۇرغا تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈڭ مۇھۈم ېاساسۈدۇر. ېالاقۈدار تەتقۈقاتچۈلار يۇقۈرۈقۈ ېالاھۈدۈلۈكلەرگە ېاساسەن موگاۋ غارۈ، كۈنپېتۈش مۈڭ ېۆي، قاراياغاچلۈق غارۈ قاتارلۈق جايلاردۈكۈ كېمۈرلەرنۈ ېۇيغۇرلارغا تەۋە، دەپ ېايرۈدۈ. دەسلەپكۈ تەتقۈقاتقا ېاساسلانغاندا، موگاۋ غارۈدۈكۈ 306-، 307-، 308-، 363-، 399-، 418-، 244-(ېۆتۈشمە يول)، 409-، 237-(ېۆتۈشمە يول ۋە دالان)، 148-(ېۆتۈشمە يول ۋە ھۇجرا ېۆينۈڭ يېرۈمۈ)، 309-، 97-، 330-، 310-، 245-، 207-، 464-قاتارلۈق تاشكېمۈرلەرنۈڭ ېۇيغۇر دەۋرۈگە ېاېۈت ېۈكەنلۈكۈنۈ تەھقۈقلۈگەن. يەنە كۈنپېتۈش مۈڭ ېۆيدۈكۈ 4-، 9-، 10-(ېۆتۈشمە يول)، 12-، 13-دۈن ېۈبارەت بەش غار ۋە قاراياغاچلۈق غارۈدۈكۈ 21-(دالان ېۆيدۈكۈ ېۆتۈشمەيول)،39- قاتارلۈق غارلارنۈڭمۇ ېۇيغۇر دەۋرۈگە تەۋە ېۈكەنلۈكۈنۈ تەھقۈقلۈدۈ. دۇنخۇاڭدۈكۈ ېۇيغۇرلارغا تەۋە غارلاردا نۇرغۇن ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈمۈ بولۇپ، بۇلار بۇ غارلارنۈڭ تولۈمۇ مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكۈدۇر. ېۇيغۇر ساخاۋەتچۈلەرنۈڭ رەسۈمۈدە ېۇيغۇر خانۈ ياكۈ ېاتامانۈنۈڭ رەسۈمۈ ھەم ېۇيغۇر خانۈشۈنۈڭ رەسۈمۈ بار. مەسۈلەن، 100-غارنۈڭ كۈنچۈقۈش تېمۈدا «□ تەڭرۈ قۇنچۇسۈ(مەلۈكۈسۈ) گەنجۇ ېۇيغۇر قاغانۈنۈڭ ...» ۋە «خاتۇن گەنجۇ قاغانۈنۈڭ تەڭرۈ مەلۈكۈسۈ بۈلەن بۈللە خەيرۈخاھ بولدۈ» دېگەندەك بېغۈشلۈما بار. بۇ بېغۈشلۈمۈلارنۈڭ مەزمۇنۈدۈن ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ۋە يۇقۈرۈ تەبەقەلۈرۈدۈكۈلەرنۈڭ بۇددا دۈنۈغا كۆڭۈل بۆلگەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈن(41).
      مۈلادۈ 11-ېەسۈردە، ېۇيغۇرلارنۈڭ قوشنۈسۈ بولغان تاڭغۇتلارمۇ بۇددا دۈنۈنۈ زور كۈچ بۈلەن تەرەققۈي قۈلدۇرۇپ، چوڭ تۈپتۈكۈ ېۈبادەتخانا سالغان، بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغان. ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ تاڭغۇت خان جەمەتۈنۈڭ تەكلۈپۈ بويۈچە تاڭغۇت ېېلۈگە بېرۈپ بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلۈش، بۇددا ېۈبادەتخانۈلۈرۈنۈ سېلۈش قاتارلۈق بۇددا دۈنۈنۈ گۈللەندۈرۈش ېۈشلۈرۈغا قاتناشقان. ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ تاڭغۇت ېېلۈدە  ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ نوپۇزغا ېۈگە بولغان. تاڭغۇت خانلۈقۈنۈڭ ېۈككۈنچۈ خانۈ تيەنيۇ چۇيشېڭ سەلتەنەتۈنۈڭ تۇنجۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 1050-يۈلۈ) قۈشتا تاڭغۇت ېېلۈ تەڭرۈ مەدۈتۈ ېۈبادەتخانۈسۈ (چېڭتيەنسۈ)نۈ سېلۈشقا باشلۈغان، بۇ ېۈبادەتخانا پۈتكەندۈن كېيۈن ېۇيغۇر راھۈبۈنۈ ېۈبادەتخانا مۇنارۈغا چۈقۈپ نوم ېوقۇپ بېرۈشكە تەكلۈپ قۈلغان، تاڭغۇتلارنۈڭ ېالۈي ھۆكۈمرانۈ خانۈش موساڭ بۈلەن تېخۈ بالاغەتكە يەتمۈگەن تەخت ۋارۈسۈ لياڭ زو داېۈم  كېلۈپ نوم تۈڭشۈغان. ېۇيغۇر راھۈبنۈڭ يېڭۈدۈن پۈتكەن ېۈبادەتخانۈغا تەكلۈپ قۈلۈنۈپ نوم ېوقۇغاندا دۆلەت ېانۈسۈ بۈلەن بالا ۋەلۈېەھد قەدەم تەشرۈپ قۈلۈپ نوم ېاڭلۈشۈدۈن ېۇيغۇر راھۈبنۈڭ ېالاھۈدە ھۆرمەتكە سازاۋەر ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈن. يەنە مەسۈلەن«تاڭغۇت خاتۈرۈلۈرۈ»نۈڭ 11-جۈلدۈدە خاتۈرۈلۈنۈشۈچە، تاڭغۇت ېېلۈنۈڭ ېۈبادەتخانۈلۈرۈ«ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈ كۆپلەت تەكلۈپ قۈلۈپ نوم تېكۈستلۈرۈگە شەرھ يازدۇراتتۈ، نوم تەرجۈمە قۈلدۇراتتۈ». تاڭغۇت ېېلۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ (يۈزۇڭ) لياڭ زو ھاكۈمۈيەت يۈرگۈزگەن زاماندا لياۋ سۇلالۈسۈ بۈلەن بۇددا تەلۈماتلۈرۈ ېالماشتۇرغان، لياۋ سۇلالۈسۈغا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈ، ېالتۇن بۇتلارنۈ ۋە براھمانچە نوم قاتارلۈقلارنۈ تەقدۈم قۈلغان. بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ تاڭغۇت ېېلۈدە نوم تەرجۈمە قۈلۈش، نوم-سۇترالارغا تەپسۈر-شەرھ يېزۈش بۈلەنلا قالماي يەنە تېخۈ ېۈككۈ  ېەل بۈلەن بولغان باردۈ-كەلدۈدە«سوۋغاتلۈق» سۈپۈتۈدە لياۋ سۇلالۈسۈگە يوللانغان (42).
      ېۇيغۇرلار بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان بۈرقانچە يۈز يۈلدا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ ۋە تەقۋادار بۇددۈستلۈرۈ سانسۈكرۈت، توخار، خەنزۇ، تۈبەت تۈلۈدۈن زور مۈقداردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلغان. 19-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرقۈ يۈللۈرۈدۈن 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە روسۈيە، ېەنگلۈيە، گېرمانۈيە، فرانسۈيە، ياپونۈيە قاتارلۈق دۆلەتلەرنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترەتلۈرۈ تۇرپان، كۇچا قاتارلۈق جايلاردا زور كۆلەمدە ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈش ېارقۈلۈق ېون نەچچە خۈل تۈل-يېزۈقتۈكۈ نۇرغۇنلۈغان قەدۈمۈي ۋەسۈقۈلەرگە ېېرۈشتۈ، بۇنۈڭ خېلۈ كۆپلۈرۈ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈدۈ(43). بۇ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ھازۈر ېاساسەن روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ يۈراق شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈدە، گېرمانۈيە بېرلۈن ېاكادېمۈيۈسۈ، بېرلۈن ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈ، فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈ، پارۈژ گۇيمېت مۇزېيۈ، ېەنگلۈيە كۇتۇپخانۈسۈ، ياپونۈيە لوڭگۇ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ كۇتۇپخانۈسۈ، يولۈڭگۇەن كۇتۇپخانۈسۈ، تيەنلۈ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ كۇتۇپخانۈسۈ قاتارلۈق جايلاردا ساقلانماقتا(44).
      ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەردۈن قارۈغاندا، بۇددا دۈنۈ ھۈنايانا مەزھۈبۈ بۈلەن ماھايانا مەزھۈبۈنۈڭ ېاساسلۈق دەستۇرۈ (بالدۇرقۈ بۇددا دۈنۈ مەزھۈبۈ دەۋرۈدۈكۈ سۇدۇر ېاغۈلۈق نوم بۈلەن ېابۈدارام ېاغۈلۈق نومنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ)، نوم تەپسۈرلۈرۈ، بۇددا راھۈبلۈرۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇلار رايونۈدا بارلۈققا كەلگە«گۇمانلۈق ساختا سۇترا»(مەسۈلەن«ېۈلاھۈ ېەفسۇن سۇترۈسۈ»)لارنۈڭ ھەممۈسۈ دېگۈدەك ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈنۈپ قوليازما ياكۈ باسما شەكۈلدە ېۇيغۇر يېرۈدە كەڭ تارقالغان.ېۇيغۇرچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان بۇ بۇددا نوملۈرۈنۈڭ ېۈچۈدە سانسۈكرۈتچۈدۈن بۈۋاسۈتە تەرجۈمە قۈلۈنغانلۈرۈمۇ، توخار تۈلۈ ۋە خەنزۇچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغانلۈرۈمۇ بار، مەخپۈيەت مەزھۈبۈگە ېاېۈت يەنە بۈر قۈسۈم ۋەسۈقۈلەر تۈبەتچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان. بۇنۈڭ ېۈچۈدە قوليازما نۇسخۈلارمۇ، باسما نۇسخۈلارمۇ بار. تۆۋەندە بۈرنەچچە خۈل مۇھۈمراق ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر تونۇشتۇرۇلدۈ:
ېەركەم تورۈ
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
8-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:47
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
1. «ماېۈترۈ سۈمۈت»
      بۇ بۇددا دۈنۈدۈكۈ سەرۋاستە ۋادە مەزھۈبۈنۈڭ ۋۈپەشيۈن دەستۇرۈ بولۇپ، كەلگۈسۈدە يارالمۈش ماېۈترۈنۈڭ ېۈش ېۈزلۈرۈ بايان قۈلۈنغان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا گېرمانۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ تۇرپان سۈڭگۈم ېېغۈزۈدۈكۈ بۇددا تاشكېمۈرۈ خارابۈسۈ بۈلەن مۇرتۇق جۈلغۈسۈ قاتارلۈق جايلاردۈن بۇ ۋەسۈقۈنۈڭ نەچچە خۈل قوليازما نۇسخۈسۈنۈ بايقۈغان(45).1959-يۈلۈ قۇمۇلدا يەھيا رەھۈم دېگەن پادۈچۈ ېۇيغۇرچە«ماېۈترۈ سۈمۈت»نۈڭ  586 بەتلۈك كەمتۈك جۈلدۈنۈ تېپۈۋالغان. بۇ نۇسۈۈنۈڭ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان ۋاقتۈ بۈرقەدەر بۇرۇن بولۇپ، توخار تۈلۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان، شۇنۈ قەيت قۈلۈش زۆرۈركۈ، ھازۈرغۈچە بايقالغان نۇسخۈلۈرۈنۈڭ ھەممۈسۈ 9-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدۈن بۇرۇنقۈ دەۋرگە تەۋە.
    2. «ۋاجرا سۇترۈسۈ»
    بۇ نومنۈڭ ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقانلۈرۈ ېاساسەن دېگۈدەك كەمتۈك جۈلد. گېرمانۈيە تۇرپان ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ قېزۈۋالغان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە بۇ نومنۈڭ تۈرلۈك ھەجۈمدۈكۈ 8پارچە كەمتۈك جۈلدۈ بار(46).
      3. «ېالتۇن يارۇق»
      تولۇق نامۈ«ېالتۇن ېۆڭلۈگ يارۇق يالتۈراغلۈق قوپتا كۆتۈرۈلمۈش نوم ېۈلۈكۈ ېاتلۈغ نوم بۈتۈك» بولغان بۇ ۋەسۈقە تاڭ دەۋرۈدە يۈ جۈڭ تەرۈپۈدۈن خەنزۇچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان، بەش دەۋرنۈڭ كېيۈنكۈ تاڭ دەۋرۈدە(مۈلادۈ923~936-يۈللۈرۈ) بەشبالۈخلۈق ېۇيغۇر بۇددا ېالۈمۈ سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ تەرۈپۈدۈن ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان. بۇ نومنۈڭ بۈر بۆلۈكۈ، مەسۈلەن بۈرۈنچۈ جۈلدۈ تۈبەت تۈلۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان. بۇ نومنۈڭ بۈرۈنچۈ جۈلدۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە تەرجۈمان سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ:«  män Tübüt tilindin Uyγur tilingä äwirdim» دەپ يازغان(47).بۇ ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدۈكۈ ھەجمۈ بۈرقەدەر چوڭراقۈ بولۇپ، چۈنكۈ ھازۈرغۈچە بۇ تۈردۈكۈ ۋەسۈقۈلەرنۈڭ بۈرقانچە خۈل قوليازما نۇسخۈسۈ ۋە باسما نۇسخۈسۈ بايقالدۈ. بۇ نومنۈڭ ېەڭ مۇكەممەل نۇسخۈسۈنۈ روسۈيەلۈك تۈركولوگ مالوۋ 1910-يۈلۈ گەنسۇ ېۆلكۈسۈنۈڭ جيۇچۈەن ۋۈلايۈتۈدۈكۈ سېرۈق ېۇيغۇرلار رايونۈدۈن(يۈگۇ رايونۈدۈن) سېتۈۋالغان 1687-يۈلۈ(چۈڭ سۇلالۈسۈ كاڭشۈنۈڭ 26-يۈلۈ) كۆچۈرۈلگەن  جەمېۈي 397ياپراق(بەت)لۈق نۇسخۈسۈ بولۇپ، ھازۈر روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈ قوليازما بۆلۈمۈدە ساقلانماقتا(48). بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە گېرمانۈيە تۇرپان ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈمۇ تۇرپاندۈكۈ بۇددا خارابۈلۈكۈدۈن«ېالتۇن يارۇق» نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈدۈن بۈرنەچچە خۈلنۈ تاپقان بولۇپ، شۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان كەمتۈك بەتمۇ بار(49).
      4. «ېەمۈتايۇر-دۈيانا سۇترا» 
      بۇددا دۈنۈدۈكۈ سۇكاۋەتۈ مەزھۈبۈ(پاك ېالەم قارۈشۈدۈكۈلەر مەزھۈبۈ) نۈڭ ېۈچ بۆلۈملۈك دەستۇرۈنۈڭ بۈرۈ بولغان «ېەمۈتايۇر-دۈيانە سۇترە»دۈكۈ نوم نامۈ«ېەمۈتايۇر»ـــــ ېامۈتابا بۇددا بولۇپ، بۇ نومدا ساكيامونۈنۈڭ ماگات ېېلۈنۈڭ خانلۈق سەدۈقە قورغۈنۈنۈڭ شەرقۈي شۈمالۈدۈكۈ قۇماي(تازقارا ـــــ بۈركۈت) تېغۈغا ېەرۋاھلارغا سەدۈقە بەرگۈلۈ چۈققاندا 1250 نەپەر شاگۈرتۈغا ۋە 32مۈڭ شەپقەتچۈ(بۇدساتۋا)گە خانلۈق سەدۈقە قورغۈنۈدا يۈزبەرگەن ېوردا ېۈشلۈرۈنۈڭ كېلۈپ چۈقۈش سەۋەبلۈرۈ ھەققۈدۈكۈ بايانۈ مەزمۇن قۈلۈنغان. بۇ نومنۈڭ نەسرۈي ۋە نەزمۈيدۈن ېۈبارەت ېۈككۈلا خۈل شەكلۈ ېۇيغۇرچۈگە تەرجۈمە قۈلۈنغان، بۇلارنۈڭ ھەم قوليازما نۇسخۈسۈ ھەم باسما نۇسخۈلۈرۈنۈڭ نەچچە خۈل كەمتۈك جۈلدۈ بار. بۇلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈنۈ گېرمانۈيەنۈڭ 2-قېتۈملۈق ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 1904~1905-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا تۇرپاندۈكۈ سۈڭگۈم ېېغۈزۈدۈكۈ تاشكېمۈر خارابۈسۈدۈن ېېلۈپ كەتكەن؛ يەنە بۈر قۈسۈم كەمتۈك جۈلدلۈرۈنۈ ياپونۈيەنۈڭ ېوتانۈ باشچۈلۈقۈدۈكۈ3-قېتۈملۈق ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ 1908~1909-يۈللۈرۈ ېارۈلۈقۈدا تۇرپاندۈن ېېلۈپ كەتكەن(50).
      5. «بۇدساتۋانۈڭ بۈيۈك تاڭ ېېلۈدۈكۈ ترۈپۈتاكا چارياسۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» (قۈسقارتۈپ«شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ»مۇ دېييۈلۈدۇ)
      بۇ شۇەنزاڭنۈڭ شاگۈرتۈ خۇي لۈنۈڭ ېۇستازۈنۈڭ ھاياتۈ ھەققۈدۈكۈ بايانۈ بولۇپ، مۈلادۈ 10-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا ېۇيغۇر بۇددا ېالۈمۈ سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ تەرۈپۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان. قوليازما نۇسخۈسۈ 1906-يۈلۈ شۈنجاڭدا بايقالغاندۈن كېيۈن بۈر قۈسۈمۈنۈ فرانسۈيۈلۈك پېللۈېوت فرانسۈيەگە ېېلۈپ كەتكەن، ھازۈر پارۈژدۈكۈ گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلانماقتا؛  بۈر قۈسمۈنۈ يەنۈ 204پارچە ياپراقنۈ چۈڭخۇا ېۇنۈۋېرسۈتېتۈنۈڭ پروفېسسورۈ يۇەن فۇلۈ ېەپەندۈ سېتۈۋېلۈپ بېيجۈڭ كۇتۇپخانۈسۈنۈڭ ساقلۈشۈغا ھەدۈيە قۈلغان. 1951-يۈلۈ پروفېسسور فېڭ جياشېڭ بۇنۈ رەتلەپ چۈققاندۈن كېيۈن جۇڭگو پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ بۈلەن بېيجۈڭ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ بۈرلۈكتە فاكسۈمۈل نۇسخۈسۈنۈ نەشۈر قۈلغان. يەنە بۈر قۈسۈمۈ ھازۈر روسۈيە ېاكادېمۈيۈۈسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈنۈڭ قوليازمۈلار بۆلۈمۈدە ساقلانماقتا، بۇ جەمېۈي 94 ياپراق بولۇپ، 1991-يۈلۈ تۇگۇشېۋا تەرۈپۈدۈن رەتلۈنۈپ نەشۈر قۈلۈنغان(51).
      6.  « ManjuŠrinamasamgiti نومۈ »  («مانچۇشرۈ ېاتلۈق نوم بۈتۈك »)
      بۇ بۈر مەخپۈي  دەستۇر. بۇ نوم يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن ېۇيغۇر بۇددا ېالۈمۈ جارۇناداس تەرۈپۈدۈن مۈلادۈ 1302-يۈلۈ ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈنغان، ھازۈر بۇ نومنۈڭ نەچچە خۈل كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ ھەم قوليازما نۇسخۈسۈ بولۇپ، گېرمانۈيە تۇرپان ېارخېېولوگۈيە ېەترۈتۈ تۇرپاندۈكۈ ېۇيغۇر بۇددا ېۈبادەتخانۈسۈ خارابۈسۈدۈن بۇ نومدۈن خېلۈ كۆپ تاپقان، نۆۋەتتە ھەممۈسۈ گېرمانۈيە بېرلۈن ېاكادېمۈيۈسۈدە ساقلانماقتا(52). 
      7. «بۇددانۈڭ بۈيۈك چوققۈسۈغا تەلپۈنگەن ېۇلۇغ دەرەنۈ نومۈ»
      ھازۈرغۈچە بۇ نومنۈڭ نەچچە خۈل كەمتۈك جۈلدۈ بايقالدۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە باسما نۇسخۈلۈرۈمۇ، قولويازما نۇسخۈلۈرۈمۇ بار، ېەمما يەنۈلا باسما نۇسخۈسۈ كۆپرەك. باسما نۇسخۈسۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ ېاساسەن گېرمانۈيە بېرلۈن ېاكادېمۈيۈسۈدە ساقلانماقتا. ېاز بۈرقۈسۈم قوليازما نۇسخۈسۈ روسۈيە ېاكادېمۈيۈسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈدە ساقلۈنۈۋاتۈدۇ. خۇاڭ ۋېنبۈ ېەپەندۈ تۇرپاندۈن تاپقان كەمتۈك ياپرۈقۈمۇ بۈرنەچچە خۈل بولۇپ ھازۈر بېيجۈڭدا ساقلانماقتا(53).
      8. «ېابۈدارما كوشا شاسترانۈڭ شەرھۈ»
      Abhidharma    دېگەن بۇ سۆز سانسۈكرۈت تۈلۈدا نۇقسانسۈز قانۇن، تەڭداشسۈز قانۇن، بۈيۈك قانۇن، دېگەنلۈكتۇر. ېەسلۈسۈ مۈلادۈ5-ېەسۈردە ھۈندۈستانلۈق بۇددا ېالۈمۈ ېانخۇي تەرۈپۈدۈن يېزۈلغان بولۇپ، بۇددا دۈنۈدۈكۈ سەرۋاستۈ ۋادە مەزھۈبۈگە ېاېۈت مۇھۈم يادۈكارلۈق. ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلغۇچۈ تەرجۈمان نامەلۇم. دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈنۈڭ نوم ساقلاش ېۆيۈدە ساقلانغان بولۇپ، كېيۈن ېاۋرېل شتايۈن(ستەيۈن) ېەنگلۈيەگە ېېلۈپ كەتكەن، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلانماقتا. كۈتاب شەكلۈدۈكۈ بۇ ۋەسۈقە ېۈككۈ كۈتابچە قۈلۈپ تۈپلەنگەن، بۈرۈنچۈ كۈتابچۈسۈ 67 ياپراق(بەت)، ېۈككۈنچۈ كۈتابچۈسۈ 82 ياپراق بولۇپ، بۇنۈڭ بۈرۈنچۈ كۈتابچۈسۈدۈكۈ 12 ياپراق باشقا بۈر ېۇيغۇرچە ۋەسۈقە«ېاۋالۇكسۇۋارانۈڭ تەقەززالۈق ھەققۈدۈكۈ پەندۈ-نەسۈھەتلۈرۈ»دۇر. بۇ قوليازمۈغا تۇرغان تۆمۈر دېگەن كۈشۈنۈڭ ېۈسمۈ يېزۈلغان. بۇ ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈنۈڭ ھەربۈر بېتۈدە ېاۋۋال خەنزۇچە خەت(سۆز) يېزۈلۈپ، ېاندۈن شۇنۈڭغا مۇناسۈپ ېۇيغۇرچە تەرجۈمە تېكۈستۈ يېزۈلغان(54).
      9. «بۇددا تەلۈماتۈدا ېەرش-پەرشتۈكۈ سەككۈز قۇياش ېۈلاھۈنۈڭ ېەپسۇن نومۈ»
        ېەسلۈي مەنبەسۈ خەنزۇچە بولغان بۇ نوم بۇددا دۈنۈ ساھەسۈدە گۇمانلۈق ساۈتا نوم، دەپ قارالماقتا. ېەمما بۇ نوم ېۇيغۇرلار ېۈچۈدە ناھايۈتۈ كەڭ تارقالغان بولۇپ، بۇددا دۈنۈدۈكۈ ېالتە ېەسلۈيەت، سەككۈز نۈيەت قاتارلۈق ېۇقۇملار ھەم بۇ نومنۈ«ېوقۇش،كۆچۈرۈش»نۈڭ ساۋابلۈرۈ مەزمۇن قۈلۈنغاندۈن باشقا يەنە جۇڭگونۈڭ ېەنېەنۈۋۈي مەدەنۈيەت ېېتۈقادچۈلۈقۈدۈكۈ يەرلۈك كۆرۈش ېۈلمۈگۈمۇ خېلۈ كۆپ  ېورۇن بېرۈلگەن. جۇڭگونۈڭ قەدۈمقۈ زامان پەلۈسەپەسۈدۈكۈ مۇھۈم مەزمۇنلارنۈڭ بۈرۈ مۇزەككەر-مۇېەننەس بەش ېاناسۈر تەلۈماتۈدۇر. مۇزەككەر-مۇېەننەس بەش ېاناسۈر تەلۈماتۈدۈكۈ يەرلۈك كۆرۈش ېۈلمۈ(يەر شاراېۈتۈ ېۈلمۈ، سۈنچۈلۈق ېۈلمۈمۇ دېيۈلۈدۇ) بۈر خۈل قورۇ-جاي، قەبرە يېرۈنۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك شاراېۈتۈنۈ ۋە ېەتراپۈدۈكۈ مۇھۈتۈنۈ كۆزۈتۈپ، بۇ يەرلەرنۈڭ ياخشۈلۈق، بەخت-ساېادەت، يامانلۈق، بالايۈېاپەتتۈن بۈشارەت بېرۈدۈغان ېۈلۈم بولۇپ، ېەينۈ زاماندۈكۈ ېوردا ۋە پۈتكۈل جەمېۈيەت بۇنۈڭغا ناھايۈتۈ كۆڭۈل بۆلگەن ھەمدە بۇنۈ كۈشۈلەرنۈڭ كۈندۈلۈك تۇرمۇشۈ، ېۆلۈم-يېتۈم، توي-تۆكۈن ېادەتلۈرۈدۈلا ېەمەس بەلكۈ جەمېۈيەتنۈڭ گۈللۈنۈشۈ ۋە خارابلۈشۈشۈ، دۆلەتنۈڭ ېەمۈن-ېاسايۈشلۈقۈ ھەم زاۋاللۈقۈ ېۈچۈن ناھايۈتۈ مۇھۈم، دەپ بۈلگەن. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۇ نومنۈڭ ېۇيغۇرچە تەرجۈمۈسۈدە قەدۈمقۈ ېۈراننۈڭ ناھايۈتۈ قويۇق ېاتەشپەرەستلۈك(زوروېاستېر)دۈنۈنۈڭ ېامۈللۈرۈ بار، بۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ دۈنۈي ېۈدۈيۈسۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم پايدۈلۈنۈش قۈممۈتۈگە ېۈگە. ھازۈرغۈچە بۇ نومنۈڭ 70 نەچچە خۈل تۈرلۈك كەمتۈك جۈلدلۈرۈ تېپۈلدۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە قوليازما نۇسۈۈمۇ، ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان نۇسخۈسۈمۇ بار. بۇنۈڭ ېەڭ مۇكەممەل نۇسخۈسۈنۈ ېاۋرېل شتايۈن(ستەيۈن) دۇنخۇاڭدۈكۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈنۈڭ نوم ساقلاش ېۆيۈدۈن بايقۈغان قول يازما نۇسخۈسۈ بولۇپ، يۈل دەۋرۈمۇ بۈرقەدەر بۇرۇن، ھازۈر برۈتانۈيە كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلانماقتا. بۇ ۋەسۈقۈنۈڭ ېارقا تەرۈپۈدە تۈرك-رۇنۈك يېزۈقۈدا«(مەنكۈ) قۇغۇر كۆچۈرگەن» دېگەن سۆز يېزۈلغان(55).
        ېاۋالوكسۇۋاراغا ېاېۈت دەستۇرلارمۇ ېۇيغۇرلاردا ناھايۈتۈ كەڭرۈ تارقالغان، ېاۋالوكسۇۋاراغا ېاېۈت دەستۇرلارمۇ ناھايۈتۈ كۆپ، ېۇيغۇرلاردا ېەڭ كۆپ ھەم كەڭ تارقالغۈنۈ«ساددارما پۇندارۈكا سۇترا»دۈكۈ «ېاۋالوكسۇۋارا  بۇدساتۋا سۇترۈسۈ»، بۇ پەقەت ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدۈلا تارقالغان بولۇپ «ېاۋالوكسۇۋارا سۇترۈسۈ»مۇ دېيۈلۈدۇ، ېاۋالوكسۇۋارا دېگەن بۇ نام سانسۈكرۈت تۈلۈدۈكۈ«Avalokitešvara »نۈڭ ېۇيغۇرچە ېاتۈلۈشۈدۇر. بۇددا دۈنۈ دەستۇرۈغا ېاساسلانغاندا، ېاۋالوكسۇۋارا ھەممۈگە قادۈر بۇدساتۋا بولۇپ، ېادەم قۈيامەتكە يولۇققاندا«ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا» دېگەن ېۈسۈمنۈ چاقۈرسۈلا بۇ بۇدساتۋا ېاۋازنۈ ېاڭلاپ قۈيامەتتە قالغان كۈشۈنۈ قۇتقۇزغۈلۈ نەق مەيداندا تەق بولارمۈش. بۇ نومنۈڭ ېۇيغۇرچە نۇسخۈسۈ زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن بولۇپ، تۇرپاندۈن تېپۈلغان، ھازۈر روسۈيە پەنلەر ېاكادېمۈيەسۈ شەرق تەتقۈقات ېورنۈ سانكت-پېتېربۇرگ شۆبۈسۈنۈڭ قوليازما بۆلۈمۈدە ساقلۈنۈۋاتۈدۇ(56).
      مۇشۇ ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا ېەنگلۈيە، فرانسۈيە، گېرمانۈيە، روسۈيە قاتارلۈق دۆلەتلەرنۈڭ ېارخېېولوگۈيەلۈك تەكشۈرۈش ېەترەتلۈرۈ تۇرپاندۈكۈ قەدۈمۈي خارابۈلۈكلەردۈن ۋە دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈدۈن سانسۈزلۈغان نوملارنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈنۈ قېزۈۋالغان. بۇ ۋەسۈقۈلەرنۈڭ خېلۈ كۆپ قۈسۈمۈ ېۇيغۇرچە يېزۈلغان، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە قوليازما نۇسخۈلارمۇ، باسما نۇسخۈلارمۇ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە فرانسۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرلۈرۈدۈن ناھايۈتۈ نۇرغۇن ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قېزۈۋالغان. بۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ھازۈر دۇنيا بويۈچە ېەڭ بۇرۇنقۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ماددۈي پاكۈتۈ، بۇ جۇڭگو ۋە دۇنيا مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۈجاد قۈلۈنۈشۈ ۋە تەرەققۈياتۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتۈكۈ تولۈمۇ قۈممەتلۈك ماتېرۈيال بولۇپ، ناھايۈتۈ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە، مانا بۇ كۈتابۈمۈزدا نۇقتۈلۈق مۇھاكۈمە يۈرگۈزۈلۈدۈغان مەزمۇنلارنۈڭ بۈرۈدۇر.
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
9-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:50
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
ېۈككۈنچۈ پاراگراف
ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەسۈ
1.ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەسۈدە بېسۈلغان ۋەسۈقۈلەر خاتۈرۈسۈ
 
ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ غەربۈي شۈمالدۈكۈ ېۇيغۇر ۋە تاڭغۇتلار رايونلۈرۈغۈمۇ تارقالغان. ېۇيغۇرلار رايونۈدۈكۈ ېويما مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدۈكۈ تەسۈرۈ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتلۈك.
دۇنخۇاڭدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ قاچاندۈن باشلاپ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللانغانلۈقۈ توغرۈسۈدا ھازۈرغۈچە ېېنۈق يازما تارۈخ ماتېرۈيالۈ بايقالمۈدۈ. ېەمما دۇنخۇاڭدۈكۈ موگاۋ تاشكېمۈرۈدۈن بايقالغان خەنزۇچە ۋەسۈيەتنامۈلەر ېۈچۈدە نۇرغۇن ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان ماددۈي بۇيۇملار ھەم ېويما مەتبەېە باسمۈسۈغا ېاېۈت قۈسمەن يازما خاتۈرۈلەر بار. بۇ ماتېرۈياللار ېېلۈمۈزنۈڭ قەدۈمقۈ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربۈي شۈمال رايونۈدا قوللۈنۈلغانلۈق ېەھۋالۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ غەربۈي شۈمالدۈكۈ ېۇيغۇرلارغا تارقالغانلۈقۈ ۋە بۇ تېخنۈكۈنۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ قوللانغانلۈق دەۋرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېۆرنەكلۈك ېەھمۈيۈتۈگە ېۈگە.
ېەنگلۈيۈدۈكۈ ېاۋرېل شتايۈن (ستەيۈن) يۈغۈپ ساقلۈغان بۇيۇملار ېۈچۈدە بۈرنەچچە پارچە خەنزۇچە باسما بۇيۇمۈ بار، بۇنۈڭ يۈل دەۋرۈ خېلۈلا بۇرۇن بولغاچقا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ تارۈخۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا ناھايۈتۈ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممەتكە ېۈگە. مەسۈلەن ېۈلۈم ساھەسۈگە مەلۇم بولغان تاڭ سۇلالۈسۈ شيەنتۇڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 9-يۈلۈ(مۈلادۈ 868-يۈلۈ) بېسۈلغان«ۋاجرا سۇترا» يەتتە ۋاراق قەغەز تۇتاش چاپلۈنۈش ېارقۈلۈق يۆگۈمە تۈپلەنگەن بولۇپ، بۇ يۆگۈمە جۈلدنۈڭ باش-ېاخۈرۈ مۇكەممەل ساقلانغان. بۈرۈنچۈ ۋارۈقۈنۈڭ بېشۈغا ېۇزۇنلۇقۈ 48.8سانتۈمېتۈر ېۇزۇنلۇقتا، 30.5سانتۈمېتۈر ېېگۈزلۈكتە قۈستۇرما رەسۈم سۈزۈلغان. تۈتولۈغا ېېتۈكاپخانۈدا ېاقساقال سۇبۇتۈنۈڭ ساكيامونۈدۈن تەلۈم سوراۋاتقانلۈق رەسۈمۈ ېويما باسمۈدا بېسۈلغان، بۇ رەسۈم ناھايۈتۈ نەفۈس ېويۇلغان بولۇپ، ېويمۈچۈ ېۇستۈنۈڭ پۈچاق ېۈشلۈتۈش ماھارۈتۈنۈڭ كامالەتكە çšيەتكەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋالغۈلۈ بولۈدۇ، سۇترا تېكۈستۈنۈڭ ھەر بۈر قۇرۈغا 19خەت ېويۇلغان. جۈلدنۈڭ ېاخۈرقۈ ۋارۈقۈغا«شيەنتۇڭنۈڭ 9-يۈلۈ 4-ېاينۈڭ 15-كۈنۈ، ۋاڭ جيې ېۈككۈنچۈ قېرۈندۈشۈغا ېېھترام بۈلەن تەقدۈم قۈلدۈ» دېگەن خەت يېزۈلغان. بۇ ھازۈرقۈ كۈندە ساقلۈنۈپ قالغان ېېنۈق يۈل، ېاي، كۈن پۈتۈلگەن، نەفس تۈتول ۋە قۈستۇرما رەسۈم ېۈشلەنگەن ېەڭ بۇرۇنقۈ باسما كۈتابتۇر.
  ېەنگلۈيۈدە ساقلۈنۈۋاتقان ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە يەنە دۇنخۇاڭدۈكۈ ھەقۈقەتكە قايتقان لەشكەرلەرنۈڭ ھېراۋۇلۈ ساۋ يۇەنجۇڭ ( مۈلادۈ 974-يۈلۈ ېۆلگەن قازا قۈلغان) ساخاۋەت كۆرسۈتۈپ ېويدۇرۇپ باستۇرغان بۈرنەچچە خۈل كەمتۈك جۈلد بار، بۇنۈڭ ېۈچۈدە بۇددا، بۇدساتۋا، ېەرش شاھۈ قاتارلۈقلارنۈڭ رەسۈمۈ ېويۇلغان ياغاچ ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان باسما نۇسخۈسۈ بار، بۇلاردا بۇددانۈڭ رەسۈمۈ ېوتتۇرۈغا، باشقا رەسۈم ېۈستۈگە، تېكۈست ېاستۈغا بېرۈلگەن، رەسۈم ېۈچۈدە بېغۈشلۈما بار. ېالايلۇق، G8087 دېگەن نومۇر سېلۈنغان ېاۋالوكسۇۋارا(شەپقەتچۈ مەبۇدە) نۈڭ رەسۈمۈ ېاۋالوكسۇۋارانۈڭ دەستۇردۈن كالام بېرۈۋاتقان رەسۈمۈ بولۇپ، سول تەرۈپۈگە «ھەقۈقەتكە قايتقان لەشكەرلەر ھېراۋۇلۈ مۇپەتتۈش خەلپەتبەگ ساۋ يۇەنجۇڭ ھەزرەتنۈڭ ساخاۋۈتۈ بۈلەن سۈزدۇرۇلغان» دېگەن بېغۈشلۈما يېزۈلغان. بېغۈشلۈمۈنۈڭ 13-قۇرۈغا ھەقۈقەتكە قايتقان ساۋ يۇەنجۇڭنۈڭ تۆھپۈلۈرۈ يېزۈلغاندۈن كېيۈن«كەييۈننۈڭ 4-يۈلۈ7-ېاينۈڭ 15-كۈنۈ» دېگەن يۈل، ېاي، كۈن ېېنۈق يېزۈلغاندۈن باشقا يەنە باسما ېۈشچۈسۈنۈڭ «باسقۇچۈ لېي يەنمېي»دېگەن خەتمۇ يېزۈلغان.يەنە بۈر پارچە پارۈژدا ساقلۈنۈۋاتقان «ۋاجرا چېدۈكا پراجنا پارامۈتا سۇترا»نۈڭ كەمتۈك جۈلدۈدۈكۈ بېغۈشلۈمۈدا«ھەقۈقەتكە قايتقان لەشكەرلەرنۈڭ ھېراۋۇلۈ مۇپەتتۈش خەلپەتبەگ ساۋ يۇەنجۇڭ ھەزرەتنۈڭ ساخاۋۈتۈدە باستۇرۇلدۈ»دەپ يېزۈلۈپ«تيەنفۇ سەلتەنەتۈنۈڭ 15-يۈلۈ يەنۈ 6-توخۇ يۈلۈ 5-ېاينۈڭ 15-كۈنۈ» دېگەن يۈلنامە يېزۈلغان. بۇ مۈلادۈ 949-يۈلۈ 6-ېاينۈڭ 14-كۈنۈگە توغرا كېلۈدۇ. بۇنۈڭغۈمۇ «لېي يەنمېي ېۇستام باستۈ» دەپ يېزۈلغان. بۇ يەردە لېي يەنمېي ېۈشچۈلۈقتۈن ھېراۋۇل مەھكۈمۈسۈ باسمۈخانۈسۈنۈڭ ېۇستۈكارۈ يەنۈ مەسېۇلۈققا ېۆستۈرۈلگەن(57).
      يۇقۈرۈقۈ ماتېرۈياللاردۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، دۇنخۇاڭ رايونۈدا مۈلادۈ 9-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدۈن كېيۈنكۈ مەزگۈلدە مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ خېلۈلا ېومۇملاشقان، بېسۈش تېخنۈكۈسۈدۈمۇ زور ېۈلگۈرۈلەشلەر بولغان. ساۋ يۇەنجۇڭ قۈسقا ۋاقۈتتۈلا زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈ، بۇددا رەسۈملۈرۈ جۈلدلۈرۈنۈ باستۇرغان ھەمدە مەھكۈمۈسۈدە باسما زاۋۇتۈمۇ قۇرغان. مانا بۇ بۈز ھازۈرغۈچە بۈلگەن ھەم زور مۈقداردۈكۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلگەن دۇنيا بويۈچە ېەڭ بالدۇرقۈ باسما زاۋۇتۈدۇر. بۇ باسمۈخانۈنۈڭ بارلۈققا كېلۈشۈ ېېنۈقكۈ، دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ باسمۈچۈلۈق ېۈشلۈرۈنۈ يۈكسەلدۈرەۈشكە ناھايۈتۈ زور تەسۈر كۆرسەتكەن. بۇ ھەم ېوخشاشلا دۇنخۇاڭ رايونۈدا ياشاۋاتقان بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈنۈ تەرەققۈي قۈلدۇرۇش، ېۇيغۇرچە ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن پايدۈلۈنۈپ ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈ ۋە رەسۈملۈرۈنۈ بېسۈشۈ ېۈچۈن ياخشۈ مەدەنۈيەت ۋە تېخنۈكا مۇھۈتۈ بۈلەن تەمۈن ېەتكەن، بۇلارنۈڭ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈغا تەسۈر كۆرسەتمەسلۈكۈ مۇمكۈن ېەمەس. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان خەنزۇچە ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ يۈل دەۋرۈ بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ دۇنخۇاڭ بۈلەن تۇرپاندا ېويما مەتبەېەچۈلۈك پاېالۈيەتلۈرۈنۈڭ يۈل دەۋرۈگە ھۆكۈم قۈلۈشتۈمۇ ۋاسۈتۈلۈك پايدۈلۈنۈش ېاساسلۈرۈ بۈلەن تەمۈن ېەتتۈ، كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، دۇنخۇاڭ بۈلەن تۇرپاندۈكۈ بۇددۈست ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغان ۋاقتۈمۇ ېانچە كېيۈن ېەمەس.
دۇنخۇاڭ بۈلەن تۇرپان رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەسۈگە تەسۈر كۆرسۈتۈشۈ مۇمكۈن بولغان يەنە بۈر ېامۈل تاڭغۇتلاردۇر. مەسۈلەن مۇشۇ كۈتابنۈڭ 2-بابۈدا بايان قۈلۈنغۈنۈدەك(ېۇيغۇرچۈغا بۇ بابۈ تەرجۈمە قۈلۈنمۈدۈ)تاڭغۇتلار ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن كۈتاب بېسۈشقا ناھايۈتۈ ېەھمۈيەت بەرگەن، ھازۈرغۈچە تېپۈلغان تاڭغۇتچە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان كۈتابلار ناھايۈتۈ كۆپ بولۇپ بۇلار ېۈچۈدە بۇددا نوملۈرۈنۈڭ تراژۈ ھەم تۈرۈمۇ ناھايۈتۈ كۆپ،ېۇنۈڭ ېۈستۈگە سەۋۈيۈسۈمۇ خېلۈلا يۇقۈرۈ. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان تاڭغۇتچە ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ  نۇرغۇنلۈرۈغا ناھايۈتۈ ېېنۈق بېغۈشلۈما ۋە يۈل دەۋرۈ يېزۈلغان، مەسۈلەن داېەننۈڭ 11-يۈلۈ(مۈلادۈ1084-يۈلۈ) غا تەۋە «بۇدساتۋا ېامۈتا سۇترا»، تيەنيومۈنېەننۈڭ 5-يۈلۈ(مۈلادۈ1094-يۈلۈ) ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان «ماھايانا بۈيۈك ېاپارۈمۈتايۇرسۇترا» ۋە جېنگۇەننۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 1106- يۈلۈ) ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان «ۋۈمالاكۈرتۈ نۈردېشا سۇترا» قاتارلۈقلار بۇنۈڭ مۈسالۈدۇر. بۇ تاڭغۇت رايونۈدا ېەڭ كېيۈن بولغاندۈمۇ 11-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈلا خېلۈلا گۈللەنگەن ېويما مەتبەېەچۈلۈكنۈڭ بارلۈققا كەلگەنلۈكۈدۈن دېرەك بېرۈدۇ. تاڭغۇتلار بۈلەن دۇنخۇاڭ، تۇرپان رايونۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ سۈياسۈي، ېۈقتۈساد، دۈن ۋە مەدەنۈيەت جەھەتتۈكۈ ېالاقۈسۈ ناھايۈتۈ قويۇق ېۈدۈ، شۇڭا مەتبەېەچۈلۈك ساھەسۈدۈمۇ قويۇق ېالماشتۇرۇشنۈڭ بولغانلۈقۈ تەبۈېۈي، تاڭغۇتلارنۈڭ ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ تەمۈنلۈگەن ېالاقۈدار تارۈخۈي ماتېرۈياللار مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ ېۇيغۇر يەرلۈرۈگە تارقالغانلۈقۈ ۋە قوللۈنۈلغانلۈقۈ توغرۈسۈدۈكۈ يۈل دەۋرۈگە ھۆكۈم قۈلۈشتا ېوخشاشلا ناھايۈتۈ مۇھۈم پايدۈلۈنۈش قۈممۈتۈگە ېۈگە.
ھازۈرغا قەدەر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ېويما مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ ېاز، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە بايقالغانلۈرۈ تولۇق ېېلان قۈلۈنمۈغاچقا ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەدە بۇددا نوملۈرۈنۈ ۋە بۇددا ررەسۈملۈرۈنۈ بېسۈپ تارقاتقانلۈقۈنۈ ېومۇميۈزلۈك شەرھلەش قۈيۈن. شۇنداق ېۈكەن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەدە بۇددا نوملۈرۈنۈ بېسۈپ تارقاتقانلۈق ېەھۋالۈ ۋە يۈل دەۋرۈگە ېېنۈق ھۆكۈم قۈلۈش تېخۈمۇ قۈيۈن. ېەمما بۈز ھازۈرغۈچە ېېلان قۈلۈنغان ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈغا قارايدۈغان بولساق، ېۇيغۇرلارنۈڭ ېويما مەتبەېەدە باسقان كۈتابلۈرۈنۈڭ تۈرۈ بۈرقەدەر كۆپ، مەزمۇنۈمۇ بۇددا دۈنۈنۈڭ ماھايانا ۋە نۈھايانا مەزھەبلۈرۈ ھەم خۇپۈيە مەزھۈبۈ(مەخپۈيەت مەزھۈبۈ) ، بۇددا رەسۈملۈرۈ، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكنۈڭ بۇددا دەستۇرلۈرۈدۈكۈ ېاتالمۈش«گۇمانلۈق ساختا نوم»قاتارلۈقلارغا چېتۈلۈدۇ. دۇنخۇاڭ رايونۈدۈكۈ خەنزۇچە ېويما مەتبەېە ېۈشلۈرۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ، ېۇيغۇرلارغا قوشنا بولغان تاڭغۇت ېويما مەتبەېەچۈلۈكۈ قاتارلۈق ېامۈللاردۈن پايدۈلۈنۈپ تەھلۈل يۈرگۈزگۈنۈمۈزدە ېەينۈ چاغدا ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇددا نوملۈرۈنۈ، بۇددا رەسۈملۈرۈنۈ ېويما مەتبەېەدە بېسۈش ېۈشلۈرۈنۈڭ مۇېەييەن دەرۈجۈدە كۆلەملەشكەنلۈكۈگە، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە كەلگەندە تەرەققۈي قۈلۈپ خېلۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە يەتكەنلۈكۈگە ھۆكۈم قۈلالايمۈز.
بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلغان ېۇيغۇرلار بۇددا نوملۈرۈنۈ تەرجۈمە قۈلۈش، ېويما مەتبەېەدە بېسۈش ۋە تارقۈتۈشقا ېالاھۈدە ېەھمۈيەت بەرگەن. كاتتا پەزۈلەت ېۈگۈلۈرۈدۈن بولغان راھۈب كالانلار نوم تەرجۈمە قۈلۈشقا ۋە بېسۈشقا ېاكتۈپ قاتناشنانلۈقتۈن بۇددا نوملۈرۈ كەڭ داېۈرۈدە تارقۈلۈپ بۇددا تەرغۈباتۈ كۈچلۈك ېۈلگۈرۈ سۈرۈلگەن. ېاددۈي پۇقرالار بۇددادۈن ېۆزلۈرۈنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلاشنۈ تۈلەپ بولسۈمۇ ساۋاب تېپۈش ېۈچۈن نوم كۆچۈرۈشكە قاتناشقان ياكۈ پۇل چۈقۈرۈپ خەتتاتلارنۈ ياللاپ كۆچۈرتكۈزگەن. ېۇيغۇر ھۆكۈمرانلۈرۈ ۋە ېاقسۆڭەكلۈرۈ بۇددادۈن ېۆزلۈرۈنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلاشنۈ، ھۆل-يېغۈننۈ تۈلەپ رازۈمەنلۈكۈ بۈلەن خەير-ساخاۋەت كۆرسۈتۈپ ېۇستا خەتتاتلارنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ نوم كۆچۈرتكۈزگەن ياكۈ مەتبەېە ېويمۈچۈ ېۇستۈلارنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ نوم باستۇرغان. 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا تۇرپاندۈكۈ بۇددا خارابۈلۈكۈدۈن تېپۈلغان زور مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇرچە بېسۈلغان بۇددا نوملۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈ بۇ نۇقتۈنۈ ېۈسپاتلاپ تۇرۇپتۇ.
تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان بۈر پارچە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان بۇددا نومۈنۈڭ ېاخۈرقۈ بېتۈگە :
11. y(ä)mä kim inčip ol
12. alqu yirtinčü-nüng adi manggal-i
13. anaz umuγ-suz-lar-ning yolči-si yirč-si ::
14. adi kötürülmiš burhan bahšimiz-ning :::
15. altun aγizin nomlayu  y(ä)rliqamiš ::::
16. alqu ada-lar-ta umuγ boltači ::
17. arviš-lar iligi šita daptri sudur-uγ:::
18. ayančang kirtgünč köngül-in m(ä)n kamala ačari
19. aya yu yüz s äkiz kuun yaqturup ula yu tägindüm:::
20. aniš ariγ bu nom- uγ yaqdurmiš buyan kučintä:::
21. alqu qamaγ t(ä)ngri-lär-ning ašilzun tängridäm kučläri
( تەرجۈمۈسۈ: ېاندۈن كېيۈن، يەنە بۇ دۇنيادۈكۈ بارلۈق بەختسۈز ۋە ېۈمۈدسۈزلەنگەن خالايۈقنۈڭ يېتەكچۈسۈ، يولباشچۈسۈ بولمۈش ېۈگەم بۇددا ېالتۇن ېاغزۈدا يامان تەقدۈردۈن قۇتقۇزغۇچۈ ھەم بەخت ېاتا قۈلغۇچۈ " arviš-lar iligi šita daptri sudur"
ېاتلۈغ نومنۈ ېوقۇدۈ، مەنكۈ ېۈخلاسمەن كامالا ېاچاريا(ھەزرەت، ېۇستاز) چۈن كۆڭلۈمدۈن  تۆھپە قوشۇشنۈ خالاپ، پۈتۈن سېغۈنۈشۈم بۈلەن 108 جۈلد نومنۈ ېويما مەتبەېەدە بېسۈشنۈ نۈيەت قۈلدۈم. مۇشۇ ېۈشنۈ ۋۇجۇدقا چۈقۈرۈشۈمغا تەڭرۈم ېۆزۈ مەدەت بەرگەي.)(58).
        بۇ خاتۈمەنۈڭ مەزمۇنۈدۈن بۈلۈش مۇمكۈنكۈ، بۇ نومنۈ باسقۇچۈ «كامالا ېاچاريا» بۇ نومنۈڭ 108 جۈلدۈنۈ باسقان. دۈققەت قۈلۈشقا تېگۈشلۈكۈ شۇكۈ، ېاخۈرقۈ بەتتە ېۇچرۈغان  باسما كەسپۈگە ېاېۈت«yaqturup» دېگەن بۇ ېۇيغۇرچە پېېۈلنۈڭ سۆز تومۇرۈ «yaq» نۈڭ «بېسۈش» دېگەن ېۇقۇمنۈ بۈلدۈرۈدۈغان مەتبەېە كەسپۈگە ېاېۈت مەخسۇس ېاتالغۇنۈڭ بارلۈققا كەلگەنلۈكۈنۈ بۈلۈمۈز.
        يەنە بۈر ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ ۋارۈقۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈدە:
  2.[yaq-]  turmiš buyan kučinta :  alqu-nung a/ …
3. qaγan han-imiz-nϊng : ančulayu  oq                4. qatun-nung altun ulug-lari-ning : ::             
5. ada-lari tuda-lari amirilip usun yašap : alϊp bolγuluq
6. burhan qutin bulmaq-lari bolzun :               
    تەرجۈمۈسۈ: (بۇ نومنۈ ېويۇپ بېسۈش ېارقۈلۈق قۈلغان ساۋابلۈرۈمنۈڭ قاغانۈم بۈلەن قاتۇن ھەم ېۇلارنۈڭ ېالتۇن ېۇرۇغۈنۈ يامان كۆزلەردۈن نېرۈ قۈلۈشۈنۈ، شۇم تەقدۈردۈن ېامان ساقلۈشۈنۈ تۈلەيمەن، ېۇلارغا ېۇزۇن ېۆمۈرلەر نېسۈپ بولسۇن. ېۇلۇغ بۇدساتۋا ېۇلارنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلاپ ساغلام تەن ۋە كۈچ-قۇۋۋەت ېاتا قۈلسۇن.)
      بۇ بۈر ېابزاسنۈڭ مەزمۇنۈدۈن بۇ نومنۈ ېويۇپ بېسۈشتۈكۈ مەقسەت-مۇددۈېانۈڭ ھۆكۈمران يەنۈ قاغانغا ۋە ېۇنۈڭ ېالتۇن جەمەتۈگە ھەمدە خانۈشقا بەخت-ساېادەت تۈلەش، ېۇلارنۈ يامانلۈقتۈن ساقلاش، ېۇلارغا ېامان-ېېسەنلۈك، ېۇزۇن ېۆمۈر تۈلەش شۇنۈڭدەك بۇدساتۋانۈڭ ېۇلارنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلۈشۈنۈ ېۈمۈد قۈلۈش ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋالالايمۈز. بۇ تېكۈستتۈكۈ «  yaqturmiš buyan kuçinta »                    (بېسۈپ ساۋاپ تېپۈپ) دېگەن سۆزدۈكۈ«-yaq» پېېۈل تومۇرۈ بولۇپ،«بېسۈش»مەناسۈدا قوللۈنۈلغان سۆز(59). بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە ھازۈر ياپونۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە ېويما مەتبەېە بۇيۇمۈنۈڭ كەمتۈك بېتۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە ناھايۈتۈ ېېنۈق قۈلۈپ «qamçu-ta yaqduruldi» ( گەنجۇدا بېسۈلدۈ) دەپ يېزۈلغان. يۇقۈرۈقۈلاردۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، ېەينۈ زاماندا  ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ «-yaq » دېگەن بۇ سۆز تومۇرۈ «باسماق، بېسۈش» ېۇقۇمۈدۈكۈ مۇقۈم مەنادۈكۈ سۆز بولغان، يەنۈ مۇنداقچە ېېيتقاندا «بېسۈش» دېگەن بۇ ېۇقۇم ېۇيغۇرلاردا ېاللۈقاچان مۇېەييەن مەدەنۈيەت  ۋە تېخنۈكا ېارقا كۆرۈنۈشۈگە ېۈگە بولغان، دېمەك ېويما مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېۇيغۇرلاردا خېلۈ زامانلاردۈن بېرۈ ناھايۈتۈ ېومۇملاشقان ۋە كېڭەيگەن.
      بېرلۈندا ساقلۈنۈۋاتقان باشقا بۈر ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە بۇ نومنۈ ېويۇپ باسقۇچۈ :
“ ayaγuluq bahšim bahši ayaγqa tägimlik qutinga turkçča aqdarip  tawγaçč-čça-sin turkça-sin tamγa-ta oydurup      ming wuu yaqdurup bišrundäči-larqa ulayu tägintim”
( ھۆرمەتكە سازاۋەر ېۇستازۈم باخشۈنۈڭ ھەققۈ-ھۆرمۈتۈ ۋە بەختۈ ېۈچۈن تۈرك تۈلۈغا [ېۇيغۇر تۈلۈ كۆزدە تۇتۇلۈدۇ] تەرجۈمە قۈلدۈم، خەنزۇچۈسۈ بۈلەن تۈركچۈسۈنۈڭ ېويما بېتۈنۈ ېويۇپ چۈقۈپ مۈڭ جۈلد باستۇردۇم، بۇ پېشۋايۈ بۇزرۇگلاردۈن ېۇدۇم قالغاندۇر) (60) . بۇ خاتۈمۈنۈڭ تېكۈستۈدە  ېۇچرۈغان « tamγa-ta oydurup» ( تامغاتا ېويدۇرۇپ) دېگەن سۆزدۈكۈ « tamγa» ېەمەلۈيەتتە «مۆھۈر»بولۇپ، مەتبەېەچۈلۈكتە نېمۈشقا بۇ سۆزنۈڭ ېۈشلۈتۈلگەنلۈكۈنۈ مەنا جەھەتتۈن يەنۈمۇ چوڭقۇرلاپ تەتقۈق قۈلۈپ بېقۈشقا ېەرزۈيدۇ. تۇرپاندۈن قېزۈۋېلۈنغان يەنە بۈر ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇمۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدۈمۇ« tamγa» دېگەن بۇ سۆز ېۈشلۈتۈلگەن(61).
    ھازۈر ياپونۈيەنۈڭ كيوتودۈكۈ يولۈڭ كۇتۇپخانۈسۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە بۇددا نومۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈنۈڭ مەزمۇنۈدۈمۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك ېۈشلۈرۈغا ېاېۈت يازما مەنبەېە بار، بۇ كەمتۈك جۈلدتۈكۈ تۆت قۇر ېۇيغۇرچە تېكۈستكە قاراپ باقايلۈ:
1.    –sizqa  tükäl-lig  bolzunlar :: t.
2.    či  čing  bir  otuzunč  ud  yil  üčünč
3.    ay  bir  yangi-qa  qamču-da  yaqdurulti ::
4.             sadu  [s] adu ::
      تەرجۈمۈسۈ:
        سۈزگە تۈگەللۈك (مۇۋەپپەقۈيەتلۈك) بولسۇنلار! جۈجېڭنۈڭ 21-يۈلۈ، كالا يۈلۈ، 3-ېاينۈڭ 1-كۈنۈ گەنجۇدا بېسۈلدۈ. سادۇ، سادۇ(بەرۈكەت ياغقاي، بەرۈكەت ياغقاي)[62].
          بۇ يەردۈكۈ  qamçu  ېەينۈ چاغدا خۇاڭخې دەرياسۈنۈڭ كۈنپېتۈش تەرۈپۈدۈكۈ مۇھۈم شەھەر گەنجۇ بولۇپ ، ېۇيغۇر يەرلۈرۈنۈڭ بۈرۈ ېۈدۈ، بۇ خاتۈمەدە گەنجۇنۈڭ خېشۈ كارۈدورۈدۈكۈ مەدەنۈيەت مەركۈزۈ ېۈكەنلۈكۈ، بۇددا نوملۈرۈ بېسۈلۈدۈغانلۈقۈ ھەققۈدە يۈل، ېاي، كۈنلۈرۈگۈچە ېېنۈق مەلۇمات يېزۈپ قالدۇرۇلغان يەنۈ بۇ دەۋر مۈلادۈ 1361-يۈلغا توغرا كەلگەن.بۇ ېۇيغۇرچە كەمتۈك جۈلد يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ دۇنخۇاڭ ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم تارۈخۈي ماتېرۈياللۈق قۈممۈتۈگە ېۈگە.
      كۈتابۈمۈزنۈڭ بېشۈدا بايان قۈلغۈنۈمۈزدەك، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە نۇرغۇن ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈ يۇەن سۇلالۈسۈ ھاكۈمۈيۈتۈگە خۈزمەتكە كۈرگەن، يەنە زور مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇر ھۈنەرۋەنلەر ېۈچكۈرۈ ېۆلكۈلەرگە ېېلۈپ بېرۈلغان، ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ تەدرۈجۈي ېۈسلاملۈشۈشۈ نەتۈجۈسۈدۈمۇ يەنە تېخۈمۇ كۆپ ېۇيغۇر بۇددۈستلار ېۈچكۈرۈگە كۆچۈپ بېرۈپ ېولتۇراقلاشقان. ېەلۈ بۇقا( ېەركبۇغ ؟ ېارۈغ بۆكە؟ــــ تەرجۈمان) توپۈلۈڭۈدۈن كېيۈنيەنە تېخۈمۇ كۆپ مۈقداردۈكۈ ېۇيغۇر ېاقسۆڭەكلۈرۈ ھەم ېۇلارنۈڭ پۇقرالۈرۈ جەمەت-جەمەتۈ بويۈچە ېۈچكۈرۈگە كۆچۈپ كەتكەن. بۇلار ېاساسەن ېۈخلاسمەن بۇددۈستلار بولۇپ، بۇددا نوملۈرۈنۈ كۆچۈرۈش، بېسۈش ۋە تەرغۈب قۈلۈش جەھەتتە زور مۇۋەپپەقۈيەتلەرگە ېېرۈشكەن، شۇ سەۋەبلۈك يەنە خېلۈ نۇرغۇن بۇددا نوملۈرۈ ېاستانە يۇەندادۇ(خانبالۈق ــــ بېيجۈڭ) ۋە باشقا جايلاردا بېسۈلغان.
    يۇەن سۇلالۈسۈ تارۈخ كۈتابلۈرۈدا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈنۈڭ ېوردۈدا بۇددا ېۈشلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولغانلۈقۈ ھەققۈدە يازما مەنبەلەر بار، مەسۈلەن، تيەنلۈ سەلتەنەتۈنۈڭ بۈرۈنچۈ يۈلۈ(مۈلادۈ 1328-يۈلۈ) 8-ېايدا « ېۈدۇققۇتلۇق راھۈب يەنچۈن قەسرۈنۈڭ بۇددا ېۈشلۈرۈغا رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈشقا تەيۈنلەنگەن». شۇ يۈلۈ 12-ېايدا « ېۈدۇققۇتلۇق راھۈب باۋسۈ قەسرۈنۈڭ بۇددا ېۈشلۈرۈغا رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈشقا تەيۈنلەنگەن»(63). يەنە مەسۈلەن تيەنلۈ سەلتەنەتۈنۈڭ 2-يۈلۈ(مۈلادۈ1329-يۈلۈ) 10-ېايدا «800 ېۇيغۇر راھۈب شۈڭشېڭ قەسرۈگە بۇددا ېۈشلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولۇشقا ېەۋەتۈلگەن»، كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، ېەينۈ چاغدا ېۇيغۇر راھۈبلۈرۈ ېاستانۈدە ناھايۈتۈ كۆپ ېۈدۈ ھەم يۇەن سۇلالۈسۈدە ېالاھۈدە ېېتۈبارغا ېېلۈناتتۈ(64). ېاستانە خانبالۈقتۈكۈ نۇرغۇن مۇھۈم ېۈبادەتخانۈلاردا ېۇيغۇر راھۈبلار پاېالۈيەت قۈلغان، مەسۈلەن «ھەرقايسۈ دەۋر بۇددا پۈركامۈللۈرۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ» 22-جۈلدۈدا «شېلەنلەن، ېۈدۇققۇتلۇق راھۈبەدۇر. ېۈدۇققۇت بەشبالۈققا تەۋەدۇر. تەيزۇخان ېۈدۇققۇتقا بارغاندا ېۈدۇققۇت قاغانۈ پۈتكۈل ېېلۈنۈ باشلاپ خانغا بەيېەت قۈلغان، خان ېۇنۈڭ ساداقەتمەنلۈكۈدۈن سۆيۈنۈپ ېۇنۈ ھەرقايسۈ خانلۈق ۋە قەبۈلەلەرنۈڭ بېشۈغا قويغان ھەمدە ېۇنۈ ېۆزۈنۈڭ كۈيېوغلۈدەك كۆرگەن. قايدۇ توپۈلۈڭۈدا ېۈدۇققۇت ېېلۈ جەنۇبقا كۆچكەندە شېلەنلەن ېاران سەككۈز ياشتا ېۈدۈ، ېۇمۇ ېۇرۇغ-تۇغقانلۈرۈغا ېەگۈشۈپ خانبالۈققا كەلگەن ھەمدە خانۈشنۈڭ يېنۈدا خۈزمەتكە كۈرگەن. خانۈش ېۇنۈڭ چۈۋەر- ېەقۈللۈقلۈقۈدۈن سۆيۈنۈپ ېۇنۈ تولۈمۇ ېەتۈۋارلاپ ېۇنۈ ياخشۈ ېۈبادەتخانۈغا ېورۇنلاشتۇرغان. بۇ مەزگۈلدەېۇ ېاغۈلۈق نوملار(غەزۈنۈدۈكۈ نوملار) دۈن پرەجنا(ېەقلۈيەت)نۈ 8مۈڭ پارە، پەنجدەرمە دەرنەدۈن(بەش ھامۈيلۈق نوم)ېون نەچچە جۈلد، خەنزۇچە «ېاۋاتامساكا سۇترا»ۋە «سۇراڭگاماسۇترا»،ېۇيغۇرچە«ساددارماپۇندارۈكا سۇترا»،«ېالتۇن يارۇق» قاتارلۈقلارنۈ ېالتۇن ھەل بۈلەن كۆچۈرۈپ چۈققان. ېۇ يەنە خانبالۈقنۈڭ كۈنپېتۈش تەرۈپۈدۈكۈ شۈشەندە(غەربۈي تاغدا) لوڭچۈەن ېۈبادەتخانۈسۈنۈ قايتۈدۈن ياسۈتۈپ، نۈلۇفەر كۆلۈنۈڭ ېۈستۈگە راۋاقلار سالدۇرغان.تۈبەتتۈكۈ بەش ېۈبادەتخانا، ېۈدۇققۇتتۈكۈ چانتال ېۈبادەتۈانۈسۈ، خانبالۈقتۈكۈ ۋەنېەن ېۈبادەتخانۈسۈ قاتارلۈق ېۈبادەتخانۈلارغا چۈراغ، كۈجە-ېۈسرۈق ياندۇرۇش ېۈچۈن خەزۈنۈدۈن پۇل-مال سەپلۈتۈپ بەرگەن. يەنە تېخۈ سەڭگە(راھۈب) لار ېۈچۈن نەچچە يۈز يۈرۈش لازۈمەتلۈكلەر تەييارلۈتۈپ باشقا ېەللەردۈكۈ راھۈبلارغا ھەدۈيە قۈلغان» ، دەپ خاتۈرۈلەنگە(65).
      ھازۈرغۈچە بايقالغان ۋەسۈقۈلەر ۋە تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈنۈ تەھلۈل قۈلۈشتۈن قارۈغاندا، خانبالۈقتۈكۈ(بېيجۈڭ) خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ ېۈچكۈرۈگە كۆچكەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مەتبەېەچۈلۈكۈدە ناھايۈتۈ مۇھۈم ېورۇن تۇتقان. مەسۈلەن ھازۈر بېرلۈندا ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە ېۇيغۇرچە نوم باسما نۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈدە:
“Čongdu baliq-ta hungwasi atliγ sangaram-taki inban-tin … yaqturu tägintim ”
تەرجۈمۈسۈ:[ جۇڭدۇ بالۈقتۈكۈ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈنۈڭ باسمۈخانۈسۈدا نوم بېسۈشنۈ ېارزۇ قۈلۈمەن](66). بۇ يەردۈكۈ «جۇڭدۇ بالۈق» يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ ېاستانۈسۈ خانبالۈق يەنۈ بېيجۈڭ، «خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ» ېەينۈ چاغدۈكۈ خانبالۈقتۈكۈ ېەڭ داڭلۈق بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ بولۇپ، قۈتان خانلۈقۈ(لياۋ سۇلالۈسۈ) دەۋرۈدۈلا بۇددا نومۈ باسۈدۈغان ېويما مەتبەېە باسمۈخانۈسۈ بولغان. مەسۈلەن«ساكيامونۈنۈڭ ماھايانادا سۈرلۈق ېۈقتۈدارغا مەدھۈيە ھەققۈدۈكۈ بايانۈ» نۈڭ 10-جۈلدۈدا«يەنجۈڭدۈكۈ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا بېسۈلدۈ» دېگەن تۈتول سۆزۈ يېزۈلغان. ېالتان خانلۈقۈ (ېالتۇن خانلۈقۈ ،جۈن سۇلالۈسۈ) دەۋرۈدۈمۇ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ ېالتان خانلۈقۈ ېاستانۈسۈ بولغان جۈنجۇڭدۇ(خانبالۈق ، بېيجۈڭ) دۈكۈ مۇھۈم ېۈبادەتخانا بولغان. مەسۈلەن«يۇەن سۇلالۈسۈنۈڭ ېومۇمۈي تەزكۈرۈسۈ»دە«جۈندادۈڭ سەلتەنەتۈنۈڭ 18-يۈلۈ لۇجۇلۇق سۇي جۈننۈڭ قۈزۈ فاجېن ېوردۈغا ھەدۈيە قۈلۈندۈ، فاجېن ېوردۈنۈڭ پەرمانۈ بويۈچە شېڭېەنسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا بۈكۇنۈ(راھۈبە) بولدۈ. دادۈڭنۈڭ 21-يۈلۈ فاجېن خانبالۈققا ېەۋەتۈلدۈ. دادۈڭنۈڭ 23-يۈلۈ فاجېن ېوردا تەرۈپۈدۈن سۆسۈ تون بۈلەن تارتۇقلۈنۈپ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا نوم-دەستۇر يۈغۈپ ساقلاشقا قويۇلدۈ» دەپ خاتۈرۈلەنگەن. بېيجۈڭ ېالتان خانلۈقۈ دەۋرۈدۈمۇ جۇڭدۇ، دەپ ېاتالغان. مۇشۇ ېابزاستۈكۈ يازما خاتۈرۈلەرنۈ تەھلۈل قۈلغاندا ېالتان خانلۈقۈنۈڭ ېاستانۈسۈ بولغان جۈنجۇڭدۇدۈكۈ خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈدا زور مۈقداردا بۇددا نوملۈرۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ ساقلانغان بولۇپ، خۇڭفاسۈ ېۈبادەتخانۈسۈ بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈنۈ بېسۈش جەھەتتە ناھايۈتۈ مەشھۇر بولغان. باشتا بايان قۈلغۈنۈمۈزدەك ېۇيغۇرچە نوم باسما بۇسخۈسۈنۈڭ خاتۈمۈسۈنۈ تەھلۈل قۈلغۈنۈمۈزدا، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە بۇ يەردۈمۇ  ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈ باسمۈخانۈسۈ بولۇپ، زور مۈقداردا ېۇيغۇرچە بۇددا نوم-دەستۇرلۈرۈ بېسۈلغان.
ېەركەم تورۈ
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
10-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:51
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
2 . ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەر ۋە ياغاچ ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان بۇددا رەسۈملۈرۈ 

    20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا گېرمانۈيە ، فرانسۈيە ، ېەنگلۈيە ، روسۈيە ۋە ياپونۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترەتلۈرۈ تۇرپان، دۇنخۇاڭدۈن قولغا چۈشۈرگەن قەدۈمقۈ ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە نۇرغۇنلۈغان ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈ بار، تۇرپاندا قېزۈلغان ھەربۈر يەردۈن دېگۈدەك زور مۈقداردۈكۈ مەتبەېە بۇيۇمۈ بايقالغان. بۇ مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ مۇنداق بۈرقانچە تۈرلەرگە بۆلۈنۈدۇ: بۈرۈنچۈ تۈردۈكۈلۈرۈ قۈستۇرما رەسۈمۈ بولمۈغان بۇددا نوملۈرۈ؛ ېۈككۈنچۈ تۈردۈكۈلۈرۈ قۈستۇرما رەسۈم كۈرگۈزۈلگەن ېۇيغۇرچە بۇددا نوملۈرۈ. بۇ تۈردۈكۈ بۇددا نوملۈرۈدا قۈستۇرما رەسۈم بۈلەن تېكۈست ېوخشاش بۈر بەتكە بېرۈلگەن بولۇپ، رەسۈم ېۈستۈگە، تېكۈست ېاستۈغا بېرۈلگەنلۈرۈمۇ، تېكۈست ېۈستۈگە، رەسۈم ېاستۈغا بېرۈلگەنلۈرۈمۇ، سول تەرەپكە رەسۈم، ېوڭ تەرەپكە تېكۈست بېرۈلگەنلۈرۈمۇ بار. بۇنۈڭ ېۈچۈدە رەسۈم ېۈستۈگە، تېكۈست ېاستۈغا بېرۈلگەن بۇددا نوملۈرۈدا رەسۈم بۈلەن تېكۈست ھەرقايسۈسۈ ېوخشاش ېورۇننۈ ېۈگۈلۈگەن. مەسۈلەن گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە ېۈستۈگە رەسۈم ېاستۈغا تېكۈست چۈشۈرۈلگەن توغرۈسۈغا سەل كەڭرەك بۈر پارچە ۋەسۈقە بولۇپ، رەسۈمدە ېون نەچچە ېادەم ياكۈ ېېتۈكاپتا ېولتۇرۇپ نوم ېوقۇۋاتقان ياكۈ ېات مۈنۈۋېلۈپ پۈللارنۈ ھەيدەۋاتقان تۈرلۈك سۈياقتۈكۈ ېوبرازلار ناھايۈتۈ جانلۈق تەسۋۈرلەنگەن. بۇ تۈردۈكۈ ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە يەنە قۈستۇرما رەسۈملەر نوم تېكۈستلۈرۈ ېارۈلۈرۈغا كۈرۈشتۈرۈپ بېرۈلگەن بولۇپ ېۈگۈلۈگەن ېورنۈمۇ بۈرقەدەر كۈچۈكرەك. بۇ قۈستۇرما رەسۈملەرنۈڭ مەزمۇنۈ خۈلمۇخۈل بولۇپ، ېوبرازلار راستتەكلا جانلۈق، ېويۇلۇشۈ نەپۈس بولۇپ، ېويمۈكارلارنۈڭ يۇقۈرۈ ماھارۈتۈ گەۋدۈلەندۈرۈلگەن(67).بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۈرتۈردۈكۈ بۇددا نومۈنۈڭ باسما نۇسخۈسۈ بولۇپ، ېۇنۈڭدا رەسۈم بۈلەن كۆپ خۈل يېزۈقتۈكۈ بۇددا نومۈ تېكۈستۈ بۈر بەتكە ېورۇنلاشتۇرۇلغان، مەسۈلەن«مۇقەددەس نۈجادكار ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ېانا ھۆرمۈتۈگە ېوقۇلۈدۈغان 21خۈل ېۈبادەت سۇترۈسۈ» (ھازۈر بېيجۈڭدا ساقلانماقتا) قاتلۈما شەكۈلدە بېسۈلغان بولۇپ، ېۈسۈ بۈلەن ېاستۈغا كونچۇك(توغرا سۈزۈق) بېرۈلگەن، بەت يۈزۈ توغرۈسۈغا ېۈچكە بۆلۈنگەن، رەسۈم ېۈستۈنكۈ قۈسمۈدۈكۈ ېۈچتۈن بۈر قۈسۈم بەت يۈزۈنۈ ېۈگۈلۈگەن، نوم تېكۈستۈ ېۈچتۈن ېۈككۈ قۈسۈم ېورۇننۈ ېۈگۈلۈگەن، ېوتتۇرۈدۈكۈ ېۈچتۈن بۈر قۈسۈم ستونغا سانسۈكرۈتچە بۈلەن تۈبەتچە نوم تېكۈستۈ بېرۈلگەن، ېاستۈنقۈ ېۈچتۈن بۈر نۈسبەتتۈكۈ ستونغا ېۇيغۇرچە نوم تېكۈستۈ بېرۈلگەن. يەنە بۈر تۈردۈكۈسۈ تۈتولۈغا(باش بېتۈگە) رەسۈم بېرۈلگەن يۆگۈمە نوم بولۇپ، بۇ نومنۈڭ باش بېتۈگە رەسۈم بېرۈلگەن، مەسۈلەن تۇرپاندۈن تېپۈلغان«佛说大白伞盖总持陀罗尼经» يۆگۈمە نوم بولۇپ، باش بېتۈدە بۇدساتۋانۈڭ ېۈككۈ پارچە رەسۈمۈ بار. بېرلۈندۈكۈ ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۈر پارچە تۇرپان بېزەلۈك تاشكېمۈر خارابۈلۈكۈدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرلارنۈڭ رەسۈمۈ ېويۇلغان ياغاچ ېويما رەسۈمۈگۈمۇ بۇددا نومۈنۈڭ تۈتولۈغا بېرۈلۈدۈغان ېويما رەسۈم، دېگەن ېارخېېولوگۈيۈلۈك يەكۈن چۈقۈرۈلغان. بۇنۈڭدا نوم تېكۈستۈ بولمۈغاچقا قايسۈ نوم ېۈكەنلۈكۈگە ھۆكۈم قۈلغۈلۈ بولمۈدۈ. بۇ رەسۈمدە ېۇيغۇر خان جەمەتۈ ېەزالۈرۈنۈڭ بۇدداغا تۈۋۈنۈۋاتقاندۈكۈ ېوبرازۈ ېۈپادۈلەنگەن. ھەربۈر رەسۈمنۈڭ ېاستۈغا شۇ كۈشۈنۈڭ ېۈسمۈ يېزۈلغان. بۇ كەمتۈك رەسۈمدە ېاز دېگەندۈمۇ ېۇيغۇر خان جەمەتۈ ېەزالۈرۈدۈن 47 كۈشۈ بار، مەسۈلەن يۇەن سۇلالۈسۈغا ۋەزۈر بولغان مۈڭسەرس(رەسۈمدە مۈڭسەسە، دەپ يېزۈلغان) ھەم ېۇنۈڭ خانۈمۈ قۇتەيلۆن قاتارلۈقلار(68).ھازۈرغۈچە بايقالغان ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ بۇددا نومۈنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ يۆگۈمە شەكۈلدە تۈپلەنگەن بۇددا نوملۈرۈنۈڭ كەمتۈك جۈلدۈ بولۇپ، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە قۈسمەن پالما ياپرۈقۈسۈمان شەكۈلدە بېسۈلغان بۇددا نومۈمۈۇ بايقالدۈ.
      ېۇيغۇرچە بۇددا نومۈنۈڭ قۈستۇرما رەسۈملۈرۈ ۋە تۈتول رەسۈملۈرۈنۈڭ بەت شەكلۈ، مەزمۇنۈ ۋە بېغۈشلۈما ېورۇنلاشتۇرۇش جەھەتتە دۇنخۇاڭ ۋە ېۈچكۈرۈدۈكۈ باشقا جايلاردۈكۈ  ېويما بەت قۈستۇرما رەسۈملۈرۈگە ېوخشاپ كېتۈدۈغان نۇرغۇن جايلۈرۈ بار. بۇ يەنە بۈر نۇقتۈدۈن ېۇيغۇرلار قوللانغان ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ بۈلەن دۇنخۇاڭ ۋە ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈك مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ مۇېەييەن ېالاقۈسۈ بارلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ(69).
      خەۋەر قۈلۈنۈشۈچە، 1980~1981-يۈللۈرۈ ېارخېېولوگلار تۇرپان بېزەكلۈك تاشكېمۈر خارابۈلۈكۈنۈ تازۈلۈغاندا يەنە ېويما بەتتە بېسۈلغان بۇت ۋە بۇدساتۋا رەسۈمۈنۈڭ كەمتۈك پارچۈلۈرۈنۈ بايقۈغان. بۇنۈڭ بۈر پارچۈسۈدۈكۈ بۈر بۇت بۈلەن ېۈككۈ بۇدساتۋانۈڭ ېۇزۇنلۈقۈ تەخمۈنەن 28.5سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 20.5سانتۈمېتۈر بولۇپ، رەسۈم 9x9 سانتۈمېتۈر كاتەكچۈگە چۈشۈرۈلگەن، ھەربۈر كاتەكچۈگە ېېتۈكاپتا ېولتۇرغان بۇت، بۇتنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈگە تۈك تۇرغان بۇدساتۋا سۈزۈلغان، ھەربۈر كاتەكچۈگە سۈزۈلغان مەزمۇن ېوخشاش بولغان. رەسۈمنۈ سۈزۈشتا ېاۋۋال ېويما بەتتە ېۈنچۈكە قارا سۈزۈق بۈلەن رەسۈم سۈزۈلۈپ ېاندۈن قۈزۈل، سېغۈزرەڭ، ساغۇچ قۈزۈل رەڭ قاتارلۈقلار بۈلەن بويالغان، ھەربۈر رەسۈمنۈڭ يۈزۈ ساغۇچ قۈزۈلرەڭلۈك سۈزۈق بۈلەن ېايرۈلغان. كەمتۈك رەسۈم يۈزۈنۈ تەھلۈل قۈلغاندا، رەسۈمنۈڭ ېاستۈ بۈلەن ېۈستۈ ېازدېگەندۈمۇ ېۈچ قەۋەتكە بۆلۈنگەن. ېوڭ-سول تەرۈپۈگە ېۈچ قۇر كاتەكچە سۈزۈلغان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۈر پارچۈسۈدا بۇت، بۇدساتۋا ۋە مۇرۈتنۈڭ رەسۈمۈ بولۇپ، ېويما بەتتە بېسۈلغان ېۈنچۈكە قارا سۈزۈق بۈلەن سۈزۈلغان، ھازۈر ساقلۈنۈپ قالغان كەمتۈكۈنۈڭ ېۇزۇنلۈقۈ 26.5 سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 16سانتۈمېتۈر كېلۈدۇ. رەسۈم  يۈزۈ يۈقۈرۈدۈن تۆۋەنگە ېۈچ قەۋەت بولۇپ، ېوڭ-سول تەرۈپۈدە 6كاتەكچۈگە سۈزۈلغان، رەسۈمنۈڭ ېوتتۇرۈسۈغا ېېتۈكاپتۈكۈ بۇت سۈزۈلغان بولۇپ، قولۈدا كاككەرە(قەلەي ھالقۈلۈق ھاسا)سۈمان دەرمەگەر تۇتقان، دەرمەگەر ېۇچۈدۈن نۇر پارقۈراپ تۇرغان، ېۇچۈدا سايۈۋەنلۈك بار، ېوڭ تەرەپتە بېشۈغا تاج كۈيگەن بۇدساتۋا يۈكۈنگەن، سولدا كاسايا يېپۈنچاقلۈۋالغان بۈر مۇرۈت يۈكۈنگەن. تەتقۈقاتچۈلار بۇ رەسۈمنۈڭ مەزمۇنۈ ۋە باشقا قېزۈۋېلۈنغان مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات يۈرگۈزگەندۈن كېيۈنكۈ يەكۈنگە ېاساسەن بۇ ېۈككۈ پارچە ېويما بەتتە بېسۈلغان رەسۈم سۇڭ دەۋرۈدە بېسۈلغان، دەپ ھۆكۈم چۈقۈرۈلدۈ. گەرچە كمتۈكۈلا ساقلۈنۈپ قالغان بولسۈمۇ ېەمما ېۇ ناھايۈتۈ نەفۈس ېويۇلغان بولۇپ قەدۈمكۈ تۇرپان رايونۈنۈڭ مەتبەېەچۈلۈك سەۋۈيۈسۈنۈ بۈلۈشتە مۇھۈم قۈممەتكە ېۈگە(70).
      ېۇيغۇرچە باسما نۇسخۈدۈكۈ ۋەسۈقۈلەرنۈڭ مەزمۇنۈ بۇددا دۈنۈدۈكۈ بەزۈ مۇھۈم نوم-دەستۇرلارنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ، مەسۈلەن « ۋاجرا سۇترۈسۈ » (71) ، « بۇددۈنۈڭ  تەپسۈرگە ېولتۇرۇشۈ » (72) ،  «佛顶心大陀罗尼»(73)، «八阳神咒经»(74)، « 80 جۈلدلۈق بۇدداۋاتام ساكا ماھاۋايپۇليا سۇترا»(75)، «مۇقەددەس نۈجادكار ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا ېانا ھۆرمۈتۈگە ېوقۇلۈدۈغان 21 خۈل ېۈبادەت سۇترۈسۈ»(76)، « ېامۈتايۇر-دۈياناسۇترا»(77)،«佛说大白伞盖总持陀罗尼经»(78)،«佛顶尊胜陀罗尼经»(79) ۋە بەزۈ مەخپۈيەت مەزھۈبۈگە تەۋە ۋەسۈقۈلەرمۇ بار. ھازۈر گېرمانۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ۋەسۈقۈلەر ېۈچۈدە ېويما مەتبەېەدە بېسۈلغان«ېالتۇن يارۇق»نۈڭ بۈرنەچچە ياپرۈقۈ بار(80).
      تۇرپاندۈكۈ قەدۈمۈي خارابۈلۈكتۈن مەتبەېە بۇيۇملۈرۈدۈن باشقا يەنە مەتبەېە باسمۈچۈلۈقۈدا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان گۈللۈك تەگلۈك ۋە رەسۈملۈك باسمۈدا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان مەتبەېە بېتۈ ۋە مەتبەېە قوراللۈرۈ تېپۈلدۈ.
      20-ېەسۈرنۈڭ بېشۈدا، گېرمانۈيەنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ سۈڭگۈم ېېغۈزۈدۈكۈ تاشكېمۈر خارابۈلۈكۈدۈن مەتبەېەچۈلۈكتە ېۈشلۈتۈلۈدۈغان باسما تاختۈسۈنۈ بايقۈغان، بۇلار ھازۈر بېرلۈندۈكۈ ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلانماقتا. بۇنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ بۈر بسما تاختۈسۈنۈڭ ېۇزۇنلۇقۈ 103مۈللۈمېتۈر، كەڭلۈكۈ 175 مۈللۈمېتۈر كېلۈدۈغان كۋادرات شەكۈللۈك بولۇپ، نۇرغۇن تەكشۈ قۇر سۈزۈقلۈرۈ ېويۇلغان، ېوڭ-سول رامكا سۈزۈقۈنۈڭ دەل ېوتتۇرۈسۈغا بۈر تۈك سۈزۈق ېويۇلغان. يەنە يارغول قەدۈمۈي شەھۈرۈدۈن تېپۈلغان باسما تاختۈسۈ تۈك تۆت تەرەپلۈك بولۇپ، ېۇزۇنلۇقۈ 56 مۈللۈمېتۈر، كەڭلۈكۈ 28مۈللۈمېتۈر كېلۈدۇ، بۇنۈڭغا ناھايۈتۈ نەفۈس ھەم ېۈنچكە قاينام شەكۈللۈك رەسۈم ېويۇلغان، قاپارتما شەكۈلنۈڭ يۇقۈرۈسۈنۈڭ ېارقا تەرۈپۈگە كۆپۈنكۈ تۇتقۇچ چۈقۈرۈلغان بولۇپ، تۇتقۇچتا ېېسۈپ قويۈدۈغان بۈر تۆشۈك بار. يەنە بۈر باسما تاختۈسۈ قوچۇ قەدۈمۈي شەھۈرۈدۈن تېپۈلغان بولۇپ، بۇ قېنۈق بېغۈررەڭ ياغاچ ېۈژمە ياكۈ قاراياغاچتۈن ياسالغان بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۇزۇنلۈقۈ 134مۈللۈمېتر، كەڭلۈكۈ 95مۈللۈمېترلۈق بۇ باسما تاختۈسۈغا گۈللۈك تەگلۈك رەسۈمۈ ېويۇلغان بولۇپ، ېويما ناھايۈتۈ نەفۈس ېۈشلەنگەن، قاپارتما يېزۈقمۇ ېويۇلغان. تۇرپاندۈن مۇشۇنداق نەفۈس گۈللۈك تەگلۈك ېويۇلغان ېويما بەت تاختۈسۈدۈن ېون نەچچۈسۈ تېپۈلغان بولۇپ، ھەممۈسۈ بېرلۈندۈكۈ ھۈندۈستان سەنېەت مۇزېيۈدا ساقلانماقتا. نەفۈس قاپارتما يېزۈق ېويۇلغان بۇنداق باسما تاختۈسۈ تۇرپانلۈقلارنۈڭ ېويما بەت مەتبەېە تېخنۈكۈسۈدۈن ېومۇميۈزلۈك پايدۈلانغانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ، بۇ ېويما مەتبەېە تاختۈسۈدۈكۈ مۇرەككەپ ھەم نەفۈس ېويۇلغان رەسۈملەردۈن كۆرۈۋېلۈش مۇمكۈنكۈ، تۇرپان ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ېويما بەت مەتبەېەچۈلۈكۈ ناھايۈتۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيەگە ېۈگە بولغان(81).
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
11-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:52
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
ېۈچۈنچۈ پاراگراف
ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ بايقۈلۈشۈ
1.    ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ بايقۈلۈشۈ ۋە ساقلۈنۈشۈ
 
    1908-يۈل 2-ېاينۈڭ 25-كۈنۈ فرانسۈيەلۈك خەنزۇشۇناس پاېۇل پېللۈېوت (Paul Pelliot) باشچۈلۈقۈدۈكۈ فرانسۈيەنۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيانۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ دۇنخۇاڭغا كەلگەن، ېۇنۈڭ ھەمراھلۈرۈدۈن ېۆلچەش ېۇستۈسۈ لۇېۈس ۋايلانت(Louis Vailant) بۈلەن فوتوگراف چارلۈز نوۋېتتې(Charles Nouvette) مۇ ېۇنۈڭ بۈلەن بۈللە ېۈدۈ. ېۇلار دۇنخۇاڭدۈكۈ تاشكېمۈرلارنۈ ېومۇميۈزلۈك ېۆلچەپ ۋە تەكشۈرۈپ، موگاۋ غارۈدۈكۈ بارلۈق تاشكېمۈرلارغا نومۇر سالدۈ، زور مۈقداردۈكۈ تام رەسۈملۈرۈنۈ سۈرەتكە ېالدۈ، تاشكېمۈردۈكۈ خەنزۇچە، ېۇيغۇرچە، تۈبەتچە ۋە باشقا يېزۈقتۈكۈ بېغۈشلۈمۈلارنۈ بۈرمۇ بۈر كۆچۈرۈۋالدۈ. ېۇلار نومخانا غوجۈدارۈ ۋاڭ راھۈبنۈڭ ېۈشەنچۈگە ېېرۈشۈۋالغاندۈن كېيۈن نوم ساقلۈنۈۋاتقان تاشكېمۈرلەرگە خالۈغۈنۈچە كۈرۈپ-چۈقۈپ، ېۇ يەرلەردۈكۈ ۋەسۈقە ۋە رەسۈملەرنۈڭ ھەممۈسۈنۈ بۈرمۇ بۈر كۆرۈپ چۈقتۈ. پېللۈېوت بۇددا دۈنۈنۈڭ «نوملار دۈۋانۈ(ېۈچ ېاغۈلۈق نوم بۈتۈگلەر)» غا كۈرگۈزۈلمۈگەن بۇددا ۋەسۈقۈلۈرۈ، ېېنۈق يۈل دەۋرۈ يېزۈلغان ھۆججەتلەر ۋە شايۈ قەغەزگە سۈزۈلغان رەسۈم قاتارلۈقلارنۈ نۇقتۈلۈق تاللاپ ېەرزان باھادۈلا سېتۈۋالدۈ. پېللۈېوت يەنە موگاۋ غارۈنۈڭ شۈمالۈي رايونۈدۈكۈ 181-نومۇرلۇق تاشكېمۈر(دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيۈسۈنۈڭ سالغۈنۈ464-نومۇر) دۈكۈ قۇم دۆۋۈسۈدۈن نۇرغۇن ېۇيغۇرچە، تاڭغۇتچە ۋە تۈبەتچە ۋەسۈقۈلەرنۈ ھەمدە ېۇزۇندۈن بېرۈ ېۈلۈم ساھەسۈنۈڭ دۈققۈتۈنۈ جەلپ قۈلۈپ كەلگەن ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ بايقۈدۈ(82).
    موگاۋ غارۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ 181-تاشكېمۈر تاڭغۇت دەۋرۈدە ياسالغان، يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە قايتا رېمونت قۈلۈنغان. تاشكېمۈر يۇمۇلاق تورۇسلۇق بولۇپ، جەنۇب، شۈمال ۋە غەرب تېمۈغا بۇت تەكچۈسۈ ېويۇلغان. دالان تورۇسۈنۈڭ پەس تەرۈپۈدە يۇەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە سۈزۈلغان مۈڭ بۇتنۈڭ رەسۈمۈ بار. جەنۇبۈي ۋە شۈمالۈي تېمۈدا يۇەن دەۋرۈدە سۈزۈلغان رەسۈملۈك ھېكايە بار، بۇ تاشكېمۈرنۈڭ غەربۈي تەرۈپۈ يۇەن دەۋرۈدۈلا پېچەتلۈۋېتۈلگەن. دالاندۈن سارايغا ېۆتۈشۈدۈغان كورېدورنۈڭ تورۇسۈدا يۇەن دەۋرۈدە سۈزۈلغان مۈڭ بۇتنۈڭ رەسۈمۈ بار، شۇ كورېدور تېمۈنۈڭ پەس تەرۈپۈدە تاڭغۇت دەۋرۈدە سۈزۈلغان بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ بار. جەنۇب ۋە شۈمال تېمۈدا يۇەن دەۋرۈدە سۈزۈلغان تۆت بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ بولسۈمۇ ېەمما كەمتۈكۈلا قالغان. ساراي كېمۈرنۈڭ تورۇسۈدا نەفۈس بېزەلگەن گۈل نەقۈشۈدۈن سۈزۈلغان بۇدساتۋانۈڭ يۈكۈنۈپ نوم ېوقۇۋاتقان چاغدۈكۈ رەسۈمۈ بار، ېۇنۈڭ تۆت تەرۈپۈگە يۈكۈنۈپ ېولتۇرغان بۈردۈن بۇدساتۋانۈڭ رەسۈمۈ سۈزۈلغان. غەرب تەرەپتۈكۈ تامغا سەككۈز قاناتلۈق شۈرما سۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭغا «ېاۋالوكسۇۋارا بۇدساتۋا پۇمونپۈن»مەزمۇن قۈلۈنغان بۇدساتۋا، مۇرۈت، ېەرش مۇېەككۈلۈ، خورمۇزتا تەڭرۈ(قابۈل ېالەم ېۈلاھۈ) بۈر گەۋدۈلەشتۈرۈلگەن ېۇپاساكانۈڭ نوم ېوقۇۋاتقان ھالەتتۈكۈ رەسۈمۈ سۈزۈلغان. جەنۇب تەرەپتۈكۈ تامغا ېالتە قاناتلۈق شۈرما سۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭغا خورمۇزتا تەڭرۈ، ۋاجرا، ېەرش مۇېەككۈلۈ، مۇرۈت بۈرگەۋدۈلەشتۈرۈلگەن ېۇپاساكانۈڭ نوم ېوقۇۋاتقاندۈكۈ رەسۈمۈ سۈزۈلغان. شۈمال تېمۈغا ېالتە قاناتلۈق شۈرما سۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭغا بۇدساتۋا، ېۈلاھلار، ېەرش مۇېەككۈلۈ، خورمۇزتا تەڭرۈ بۈرگەۋدۈلەشتۈرۈلگەن ېۇپاساكانۈڭ نوم ېوقۇۋاتقان چاغدۈكۈ رەسۈمۈ سۈزۈلغان، شەرقۈي تېمۈدۈكۈ ېالتە خەتلۈك ھېكمەتلەر يېزۈلغان، جەنۇب تەرەپتۈكۈ تامنۈڭ ېۇل تەرۈپۈگە تاڭغۇت دەۋرۈگە ېاېۈت نەقۈش چۈشۈرۈلگەن. ېوڭ-سول تاملۈرۈغا ېۇيغۇرچە بېغۈشلۈمۈلار يېزۈلغان(83).
      پېللۈېوتنۈڭ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش ېەترۈتۈ فرانسۈيەگە قايتۈپ بارغاندۈن كېيۈن يۈغۈپ كەلگەن بۇيۇملۈرۈ ېارۈسۈدۈكۈ ۋەسۈقە-ماتېرۈياللارنۈڭ ېاز بۈر قۈسۈمۈنۈ گۇيمېت مۇزېيۈغا ساقلاشقا بەرگەندۈن باشقا قالغانلۈرۈنۈ فرانسۈيە دۆلەت كۇتۇپخانۈسۈ شەرق بۆلۈمۈنۈڭ ساقلۈشۈغا بەرگەن. گۈزەل سەنېەت ېەسەرلۈرۈنۈ دەسلەپتە پارۈژ لۈفۇ سارۈيۈنۈڭ(رۇفېل سارۈيۈنۈڭ فرانسۇزچە ېاتۈلۈشۈ ـــــ تەرجۈمان) ساقلۈشۈ ېۈچۈن بەرگەن بولسا كېيۈنچە پارۈژ گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈ (تۆۋەندە گۇيمېت مۇزېيۈ، دەپ ېېلۈندۈ) غا ېۆتكۈزۈپ بەرگەن(84)، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈمۇ شۇ چاغدا مانا مۇشۇ گۇيمېت مۇزېيۈنۈڭ ساقلۈشۈغا بېرۈلگەن. گۇيمېت مۇزېيۈ كۇتۇپخانۈسۈنۈڭ باشلۈقۈ فغاڭسوۋا ماكۇۋەن (Francis Macouin ــــ ېۇيغۇرچۈسۈ فرانسۇز تۈلۈدۈكۈ تەلەپپۇزۈ بويۈچە ېېلۈندۈ) ېەپەندۈنۈڭ تونۇشتۇرۇشۈچە، گۇيمېت  مۇزېيۈدا ساقلۈنۈۋاتقان بۇ ېۇيغۇرچە 960 تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دەسلەپتە لايغا مۈلەگلۈك پېتۈ مۇزېينۈڭ ېامبۈرۈدا ساقلۈنۈپ كەلەەن ېۈكەن، كېيۈن ېۇ ھەربۈر ھەرپتۈكۈ لايلارنۈ پاكۈز تازۈلاپ ھەرپنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈك نۈسبۈتۈ بويۈچە ياغاچتۈن نەفۈس قاپ ياسۈتۈپ مۇھۈم يادۈكارلۈق قاتارۈدا ساقلاپ كەپتۇ. ھازۈر بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ناھايۈتۈ نەفۈس ېۈشلەنگەن ېۈچ تارتمۈلۈق ېاشۇ ياغاچ قاپتا ساقلانماقتا. ساقلۈنۈش نومۇرۈ MG25507) MG فرانسۇزچە    Musée Guimet يەنۈ گۇيمېت مۇزېيۈنۈڭ قۈسقارتۈپ يېزۈلۈشۈ) . ياغاچ قاپتا يەنە ېەينۈ يۈلۈ پېللۈېوت بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ سۈناق قۈلۈپ بېسۈپ باققان خاتۈرۈنۈڭ بۈر ۋارۈقۈدا ېون نەچچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈ ساقلانماقتا. پېللۈېوت ېۆزۈنۈڭ«دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈ خاتۈرۈلۈرۈ»دە بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ بايقۈلۈش جەريانۈنۈ خاتۈرۈلەپ:
      « 1908-يۈل 5-ېاينۈڭ 23-كۈنۈ، شەنبە، 181-نومۇرلۇق تاشكېمۈردە باسما ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلۈدۈغان نۇرغۇن چاسا شەكۈللۈك موڭغۇلچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تېپۈلدۈ، شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە يەنە تاڭغۇتچە باسما بۇيۇملۈرۈنۈڭ كەمتۈكلۈرۈمۇ تېپۈلدۈ»(85)دەپ يازغان.
      ېەينۈ چاغدا پېللۈېوت دۇنخۇاڭدا ېارخېېولوگۈيۈلۈك قېزۈش بۈلەن شۇغۇللانغاندا  ېالدۈرۈغۈنۈدۈن بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېۇيغۇرچە ھەرپ ېۈكەنلۈكۈنۈ ېويلاپ باقمايلا يۇقۈرۈقۈ نەق مەيدان خاتۈرۈسۈنۈ قالدۇرغان. شۇنۈڭدۈن كېيۈن پېللۈېوت بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ تەتقۈق قۈلۈش ېۇياقتا تۇرسۇن ھەتتا رەتلەپمۇ باقمۈغان.
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
12-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:54
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
2. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈگە بولغان ېۈلگۈرۈكۈ قاراش
 
    1925-يۈلۈ ېامېرۈكۈلۈق مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسۈسۈ كارتېر ېۆزۈنۈڭ «جۇڭگودا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ» ناملۈق مەشھۇر ېەسۈرۈدە تۇنجۈ قېتۈم 4تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ باسمۈسۈنۈ ېېلان قۈلغان ھەم بۇنۈ ېۇيغۇرچە ھەرپ، دەپ ېېنۈق بېكۈتكەن. بۇ 4 تال ھەرپۈڭ باسما سۈرۈتۈ نۇرغۇن ېەسەرلەردە نەقۈل قۈلۈنغان. ېادەمنۈ ېويغا سالۈدۈغۈنۈ شۇكۈ، كارتېر تاللاپ باسقان بۇ 4تال ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دەل سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان ھەرپتۇر. كارتېرنۈڭ ېۇيغۇر تۈلۈ ھەققۈدۈكۈ بۈلۈمۈ تولۈمۇ كەمچۈل بولغانلۈقتۈن ېەينۈ چاغدۈكۈ ياۋروپا ېۈلۈم ساھەسۈ ېۇيغۇر تۈلۈ تەتقۈقاتۈنۈ چوڭقۇرلاشتۇرغان بولسۈمۇ دۇنخۇاڭنۈڭ قەدۈمۈي تارۈخۈ ۋە بۇ يەردۈن تېپۈلغان ۋەسۈقۈلەرنۈ تەتقۈق قۈلۈش جەھەتتە دەسلەپكۈ تونۇشقۈلا ېۈگە ېۈدۈ. شۇڭا كارتېر گەرچە ېۆزۈنۈڭ مول بۈلۈمۈ ۋە ېۈلۈمدۈكۈ ېۆتكۈرلۈكۈ ېارقۈلۈق بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدۈكۈ ېورنۈ ھەم ېۈلمۈي قۈممۈتۈنۈ كۆرسۈتۈپ بەرگەن بولسۈمۇ ېەمما ېاشۇ نەچچە تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدۈن ۋاڭ جېن كەشپ قۈلغان سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان  مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ قاتارۈدا دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ خاراكتېرۈگە خاتا يەكۈن چۈقاردۈ. ېۇ ېۆزۈنۈڭ تەسۈرۈ ناھايۈتۈ زور بولغان«جۇڭگودا مەتبەېە تېخنۈكۈسۈنۈڭ كەشپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ» دېگەن كۈتابۈدا:
      «ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېارامۈ يېزۈقۈدۈن كەلگەن ھەرپلۈك يېزۈق. ېۇيغۇرلار مۈخ مەتبەېەنۈ قوللۈنۈشقا باشلۈغاندا دەرھال يەككە ھەرپلۈك مۈخ مەتبەېەنۈڭ ېەۋزەللۈكۈنۈ تونۇپ يەتكەن، بۇ سۈستېما جۇڭگومۈخ مەتبەېەسۈدۈن كۆپ قولايلۈق ېۈدۈ. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان مۈخ مەتبە ھەرپۈ پۈتۈنلەي سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن تەركۈب تاپقان، ېۇ پۈتۈنلەي جۇڭگونۈڭ مۈخ مەتبەېەسۈدۈن دوراپ ياسالغان. بەلكۈم ېۇلارنۈڭ(ېۇيغۇرلارنۈ دېمەكچۈ ـــــــ ېاپتور) ھەرپلۈك يېزۈق مۈخ مەتبەېەسۈ بولغان بولۇشۈ مۇمكۈن، ېەمما بۈزدە ھازۈرغۈچە بۇ ھەقتۈكۈ يازما مەنبەېە يوق، شۇنۈڭدەك ھەرپلۈك يېزۈق مۈخ مەتبەېەنۈڭ ماددۈي پاكۈتۈنۈمۇ بايقۈمۈدۇق. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ(ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبە ھەرپۈ كۆزدە تۇتۇلۈدۇـــــ ېاپتور) يەنۈلا جۇڭگونۈڭكۈنۈ دوراپ ياسالغان،ېۇ ھەرپلۈك يېزۈق مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بولماستۈن بەلكۈ بۈربۈرۈگە ېۇلاپ ياسالغان مخۈ مەتبەېەدۇر»(86).
كارتېر بۇ ساھەنۈڭ نوپۇزۈ بولغاچقا ېۇنۈڭدۈن كېيۈنكۈ نەچچە ېون يۈلدا كارتېرنۈڭ بۇ بۈر ېابزاس سۆزۈ ېۈزلۈكسۈز نەقۈل قۈلۈنۈپ، كۈشۈلەرنۈ بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان، ھەرپ ياكۈ بوغۇم بۈرلۈك قۈلۈنمۈغان، ېۇنۈڭ خاركتېرۈ خۇددۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتە ېۈختۈرا قۈلۈنغان خەت(سۆز)بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېەگە ېوخشاشتۇر، دەيدۈغان خاتا قاراشقا كەلتۈرۈپ قويدۈ. تېخۈمۇ ھەيران قالارلۈقۈ شۇكۈ، ېەينۈ چاغدۈكۈ كارتېرنۈڭ ېەسۈرۈدەېاڭلۈق يوسۇندا سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان ېاشۇ تۆت تال ھەرپ تاللانغان، سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان بۇ تۆت تال ھەرپنۈڭ سۈرۈتۈ كۆپ خۈل ېەسەرلەرگە نەقۈل قۈلۈنۈپ، ېەمەلۈيەتتە ېۈلۈم ساھەسۈدە خاتا يېتەكچۈلۈك رول ېوينۈغان. ھەتممۈگە مەلۇمكۈ، كارتېر ېۇيغۇر تۈلۈ جەھەتتۈكۈ مۇتەخەسسۈس ېەمەس، تېخۈمۇ توغرۈسۈنۈ ېېيتقاندا ېۇ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ قۈلچە بۈلمەسلۈكۈمۇ مۇمكۈن. زادۈ قانداق نەرسە شەرقشۇناسلۈق ساھەسۈدۈكۈ بۈر ېەۋلاد ېۈلۈم گۈگانتۈدا مۇشۇنداق خاتالۈق سادۈر قۈلغاندۇ؟ ېارۈدۈن نەچچە ېون يۈل ېۆتكەندە بۈز بۇ قەدۈمقۈ مەدەنۈيەت مۈراسلۈرۈغا قايتا قاراپ چۈققاندا ۋە ېۇنۈ قايتا تەتقۈق قۈلغاندا ېەينۈ چاغدا كۈملەر كارتېرغا «ياردەملۈشۈپ» بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبە«ېەۋرۈشكۈسۈ»نۈ «تاللۈشۈپ» ۋە «پەرق ېېتۈشۈپ» بەرگەندۇ؟ زادۈ قانداق مۇددۈېادا مەخسۇس ېاشۇ 4 تاللا سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تاللانغاندۇ؟ دېگەن بۇ ېادەمنۈ ېويلاندۇرۈدۈغان سوېالنۈ سورۈماي تۇرالمايمۈز. كارتېرنۈڭ ېەسۈرۈ دۇنياغا كېلۈپ نەچچە ېون يۈلدۈن كېيۈنمۇ ېۈلۈم ساھەسۈدە تەسۈرۈ بار بەزۈ ېەسەرلەر يەنۈلا كارتېرنۈڭ ېۈزۈدۈن مېڭۈپ ېۇنۈڭ كۆزقارشۈنۈ ياقلۈماقتا. ھەتتا ېۈلۈم ساھەسۈدە تېخۈ بۈرمەھەل بۇ بۈر تۈركۈم ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ يوقاپ كېتۈپتۇدەك، دېگەن ېۆسەك تارقالدۈ، مەسۈلەن ېەنگلۈيۈلۈك مەشھۇر ېالۈم جوسېف نېدھام باش بولۇپ تۈزۈلگەن «جۇڭگو پەن-تېخنۈكۈسۈ تارۈخۈ»دېگەن كۈتابنۈڭ 5-تومۈنۈڭ 1-قۈسۈمۈ بولغان«قەغەز ۋە مەتبەېە»(چيەن سۈنشۈن قەلەم تەۋرەتكەن)دە:
«ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ 1907-يۈلۈ پېللۈېوت بايقۈغان، يېقۈنقۈ خەۋەرلەرگە قارۈغاندا بۇ بۈر يۈرۈش مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ تاپقۈلۈ بولمۈغانمۈش»(87). دەپ يازدۈ.
      ېەمما، بۇ كۈتابنۈڭ قەلەم تەۋرەتكۈچۈسۈ بولغان مەشھۇر مەتبەېە تارۈخۈ مۇتەخەسسۈسۈ چيەن سۈنشۈن ېەپەندۈ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېۈستۈدە توختالغاندا كارتېرنۈڭ كونا تەلۈماتۈنۈ ياقلۈماي بۈرقەدەر ېېھتياتچان پوزۈتسۈيەدە بولدۈ. ېۇ يۇقۈرۈقۈ كۈتابتا:«... يەنۈلا دۇنخۇاڭدۈن بۈر يۈرۈش ېۇيغۇرچە ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ تېپۈلدۈ، بۇ نەچچە يۈزلۈگەن ھەرپنۈڭ يۈل دەۋرۈ تەخمۈنەن 1300-يۈلۈغا توغرا كېلۈدۈكەن.بۇ ، ياۋروپا يېزۈقۈدۈن باشقا ېۇيغۇر يېزۈقۈدەك مۇشۇنداق ھەرپلۈك يېزۈقنۈڭ ېويما بەت مەتبەېەسۈدۈن مۈخ مەتبەېەگە كۆچۈشۈمۇ ناھايۈتۈ تەبۈېۈي ېۈكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ»(88).
      بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ بايقۈلۈپ 80 يۈلغا يېقۈن ۋاقۈت ېۈچۈدۈمۇ ېۈلۈم ساھەسۈدۈكۈلەرنۈڭ بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ھەقۈقۈي ېەھۋالۈغا بولغان تونۇشۈ ېۈزچۈل مۇجۈمەل بولۇپ كەلدۈ. گەرچە بەزۈ ېالۈملار ېالاقۈدار ېەسەرلۈرۈدە بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تېپۈلۈشۈ ۋە ساقلۈنۈش ېەھۋالۈ ھەققۈدە ېازدۇر-كۆپتۇر تۈلغا ېېلۈپ ېۆتكەن بولسۈمۇ ېەمما چوڭقۇر تەتقۈق قۈلمۈدۈ، ېۇلارنۈڭ بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ مۇھۈم ېۈلمۈي قۈممۈتۈگە بولغان تونۇشۈ يېتەرلۈك بولمۈدۈ، ېۇلارنۈڭ بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈستۈدە سۈستېمۈلۈق ۋە ېومۇمۈي يۈزلۈك تەتقۈقات ېېلۈپ بېرۈپ بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدۈكۈ ېورنۈ ھەققۈدە توغرا باھا بېرۈشۈدۈن ېېغۈز ېېچۈش تېخۈمۇ مۇمكۈن بولمۈدۈ(89). بۇ ھال بۈگۈنكۈ كۈندۈكۈ جۇڭگو ۋە چەتېەل ېۈلۈم ساھەسۈدە  دۇنخۇاڭشۇناسلۈقنۈڭ تازا راۋاجلانغانلۈقۈدەك ياۈشۈ ۋەزۈيۈتۈ بۈلەن زادۈلا ماس كەلمەيدۇ ھەم بۇ دۇنيا مەتبەېە تارۈخۈدۈكۈ يېشۈلمۈگەن بۈر سۈر بولۇپ قالدۈ.
دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ ېومۇميۈزلۈك ېۈگۈلەش ېۈچۈن مۇشۇ كۈتابنۈڭ ېاپتورۈ ياسۈن ھوشۇر ېەلۈ ب د ت پەن-ماېارۈپ-مەدەنۈيەت تەشكۈلاتۈ پۈڭشەن يۈفۇ (خراياما)يۈپەك يولۈ تەتقۈقاتۈ مۇكاپاتۈغا ېېرۈشكەندۈن كېيۈن 1995-يۈلۈ ېەنگلۈيۈدە دۇنخۇاڭ ۋەسۈقۈلۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈۋاتقان چېغۈدا مەخسۇس فرانسۈيە پايتەختۈ پارۈژغا بېرۈپ، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ دېرۈكۈنۈ قۈلدۈ، ېاخۈرۈ پارۈژ گۇيمېت ېاسۈيا سەنېەت مۇزېيۈنۈڭ مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۈسكۈلاتۈدا 800يۈللۈق تارۈخقا ېۈگە بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ كۆرۈشكە مۇشەررەپ بولدۈ ھەمدە نەچچە يۈز يۈل تارۈخ توزاندۈلۈرۈغا كۆمۈلۈپ يېتۈپ 20-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا يات ېەلگە ېېلۈپ كېتۈلگەن 960تال ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ ھەممۈسۈنۈ ېېلۈمۈزدە ېۈشلەنگەن چوڭ بەش ۋاراق بامبۇك قەغۈزۈگە بېسۈپ، بۇ ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ۋەكۈللۈك قۈلغان يېزۈق بەلگۈلۈرۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق نامايەن قۈلدۈ.
ھازۈر پارۈژدۈكۈ گۇيمېت مۇزېيۈدا ساقلۈنۈۋاتقان 960تال ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ ېەينۈ چاغدا ېۈشلۈتۈلگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ بۈر قۈسۈمۈلا بولۇشۈ مۇمكۈن، نەچچە يۈز يۈل تاشلۈنۈپ ېاندۈن تېپۈلغۈچە بولغان ېۇزاق تارۈخ قۈسمەتلۈرۈدە زور بۈر قۈسۈمۈ يوقۈلۈپ كەتكەن ياكۈ بۇزغۇنچۈلۈققا ېۇچرۈغان. بەختكە يارۈشا دۇنخۇاڭ غەربۈي شۈمالدۈكۈ قۇرغاق كۈلۈماتلۈق جاي بولغانلۈقتۈن، ساقلۈنۈپ قالغان بۇ نەچچە يۈز تال ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ چۈرۈپ كەتمەي ېوبدان ساقلۈنۈپ قالغان، بۇ بەلكۈم مۇشۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ ياسۈغۇچۈنۈڭ مۈخ مەتبەېە ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈنۈ خۈمۈيۈلۈك بۈر تەرەپ قۈلۈشتۈن ېۆتكۈزگەنلۈكۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك بولسا كېرەك. بۈرنەچچە تال مۈخ مەتبەېە ھەرپۈدۈن باشقۈلۈرۈ ناھايۈتۈ مۇكەممەل بولۇپ، خەتلۈرۈ ۋە سۈزۈقلۈرۈ شۇنداق نۇقسانسۈز ساقلانغان. فرانسۈيەدە ېۈشلەنگەن ھۆكۈمەت ېالاقۈسۈدە ېۈشلۈتۈلۈدۈغان سۇرۇخقا چۈلاپ ېېلۈمۈزدە ېۈشلەنگەن بامبۇك قەغۈزۈگە بېسۈپ نۇسخا ېېلۈنغاندا ېۈنۈمۈ ناھايۈتۈ ياخشۈ بولغان، سۇرۇخ يېيۈلۈپ كەتمۈگەن. بېسۈپ چۈقۈرۈلغان خەت ېوچۇق بولۇپ، ھازۈرغۈچە ساقلۈنۈپ كەلگەن ېۇيغۇرچە مەتبەېە بۇيۇملۈرۈ(ھەقۈقۈي بۇيۇم) بۈلەن سېلۈشتۇرغاندا ېۈنۈمۈ يۈزدې يۈز ېوخشاش بولغان، بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ مەزمۇنۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشقا ناھايۈتۈ پايدۈلۈق.
دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيۈسۈنۈڭ تەتقۈقاتچۈسۈ پېڭ جۈنجاڭنۈڭ تونۇشتۇرۇشۈچە، ېۇنۈڭ رۈياسەتچۈلۈكۈدۈكۈ تۈر تەتقۈقات گۇرۇپپۈسۈ دۇنخۇاڭ تاشكېمۈرۈ شۈمالۈي رايونۈدۈكۈ تاشكېمۈرلەرنۈ تازۈلۈغاندا 48تال ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ (بۇنۈڭ ېۈچۈدە شۈمالۈي رايوندۈكۈ 59-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 16 تال، شۈمالۈي رايوندۈكۈ 162-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 2تال، 464-نومۇرلۇق تاشكېمۈرنۈڭ مەركۈزۈي كېمۈرۈدۈن 2تال، 464-نومۇرلۇق تاشكېمۈرنۈڭ شەرقۈي جەنۇبۈدۈكۈ يان كېمۈردۈن 17تال، شۈمالۈي رايوندۈكۈ 56-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 1تال، شۈمالۈي رايوندۈكۈ 163-نومۇرلۇق تاشكېمۈردۈن 10تال) بايقۈغان، بۇنۈڭغا دۇنخۇاڭ ېاكادېمۈيۈسۈنۈڭ مەدەنۈيەت يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۈسكۈلاتۈدا ساقلۈنۈۋاتقان 6تال(بۇمۇ شۈمالۈي رايوندۈن تېپۈلغان) مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈ قوشقاندا جەمېۈي 54تال ھەرپ بولغان. بۇلار فرانسۈيەدە ساقلۈنۈۋاتقان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بۈلەن ېوخشاش بۈر تۈردۈكۈ ھەرپ بولۇپ، ھازۈرغۈچە دۇنيادا ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈۈ مەتبەېە ھەرپۈ 1014كە يەتكەن.
دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن بېسۈپ چۈقۈرۈلغان مەزمۇننۈ ېوقۇش ۋە تۈرگە ېايرۈش نەتۈجۈسۈدۈن قارۈغاندا، بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈن تېپۈلغان خەنزۇچە ۋە تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈگە زادۈلا ېوخشۈمايدۇ، خەنزۇچە ۋە تاڭغۇتچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە خەت(سۆز) بۈرلۈك قۈلۈنغان، ھالبۇكۈ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە بولسا سۆز، بوغۇم، تاۋۇش بۈرلۈك قۈلۈنغان بولۇپ، ېارۈلۈق تاۋۇش بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بۈلەن خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە خېتۈ ېارۈلۈقۈدۈكۈ ھەرپلەردۇر، بۇ ناھايۈتۈ مۇھۈم ېۈلمۈي تەتقۈقات قۈممۈتۈگە ېۈگە. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ مۈخ مەتبەېە تارۈخۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشتا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ھەم ېۇنۈڭ ېۈدۈيۈسۈنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ ھەمدە مۈخ مەتبەېەنۈڭ جۇڭگودۈن غەربكە تارقۈلۈش يوللۈرۈ ۋە ېۇسۇلۈ ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈشتە مۆلچەرلۈگۈسۈز قۈممەتكە ېۈگە.
yol
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
13-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:55
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
تۆتۈنچۈ پاراگراف
ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ شەكلۈ، ماتېرۈيالۈ، ياسۈلۈش ېۇسۇلۈ ۋە تۈرۈ
1. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ شەكلۈ، ماتېرۈيالۈ ۋە ياسۈلۈش ېۇسۇلۈ
 
        دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ تەتۈر كۆپۈنكۈ قاپارتما ھەرپ بولۇپ، مۇتلەق كۆپۈنچۈلۈرۈنۈڭ كەڭلۈكۈ 1.3سانتۈمېتۈر، ېېگۈزلۈكۈ 2.2سانتۈمېتۈر، ېۇزۇن-قۈسقۈلۈقۈ ېۈپادۈلۈگەن بەلگۈنۈڭ چوڭ-كۈچۈكلۈكۈگە ېاساسەن بېكۈتۈلگەن. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ياغاچ ماتېرۈيالۈ ناھايۈتۈ قاتتۈق بولۇپ، كۆزۈتۈلۈشۈچە بەزۈلۈرۈ قۈزغۇچ، بەزۈلۈرۈ ساغۇچ قوڭۇر بولۇپ، چۈلان ياكۈ نەشپۈت ياغۈچۈدۈن ياسالغانلۈقۈ مەلۇم. چۈلان ياغۈچۈ بۈلەن نەشپۈت ياغۈچۈ ېېلۈمۈزنۈڭ شۈمالۈدا كۆپ ېۇچرايدۈغان مېۋۈلۈك دەرەخ تۈرۈ بولۇپ، غەربۈي شۈمالدا ناھايۈتۈ كۆپ تارقالغان، ياغۈچۈ سەل ېۈنچكە، ېويۇشقا ېاسان، مەنبەسۈ مول، باھاسۈمۇ ېەرزان. بۇ ياغاچ ماتېرۈياللۈرۈ مۈخ مەتبەېەگە ېۈشلۈتۈلۈشتۈن بۇرۇن چۈداملۈق بولسۇن ېۈچۈن پۈششۈقلاپ ېۈشلەشتۈن ېۆتكۈزۈلۈپ، قۇرت چۈشۈشنۈڭ ېالدۈ ېېلۈنغان. بۇ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈ ېۇزاققۈچە ېۈشلۈتۈلگەنلۈكتۈن بولسا كېرەك، سۈرتۈ قارۈداپ كەتكەن، نەچچە يۈز يۈيل ېۈشلۈتۈلگەن بولسۈمۇ خېتۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق تۇرغان.
      ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ تەپسۈلۈي كۆزۈتۈش ۋە سېلۈشتۇرۇش، ېوتتۇرا تۈزلەڭلۈكتۈكۈ خەنزۇچە خەتنۈڭ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساش توغرۈسۈدۈكۈ يازما خاتۈرۈلەردۈن پايدۈلۈنۈش ېارقۈلۈق مۇشۇ كۈتابنۈڭ ېاپتورۈ ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېۈككۈ خۈل ياساش ېۇسۇلۈ بار ، دەپ قارۈدۈ:
      ① ېادەتتە ېاۋال ھەرپ نۇسخۈسۈ تاختايغا يېزۈۋېلۈنۈپ،ھەرپ شەكلۈ ېويۇلۈدۇ، ېاندۈن بۈرلۈكۈ بويۈچە كېسۈۋېلۈنۈپ سۈلۈغدۈلۈنۈپ ېۈشلۈتۈلۈدۇ؛
      ② كونا ېويما بەتتۈكۈ يېزۈق مەزمۇنۈدۈن پايدۈلۈنۈپ ېېھتياجغا ېاساسەن سۆز ياكۈ بوغۇمنۈ ھەرۈدۈۋېلۈنۈدۇ، دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈچۈدە بەزۈ ېارتۇقچە ھەرپ بەلگۈلۈرۈ ېۇچرايدۇ، قارۈغاندا بۇ كونا ېويما بەتتۈكۈ ھەرپلەر ېارۈسۈدا ېەسلۈدۈنلا بولغان بولسا كېرەك.
يەنە بەزۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ يۈزۈ ۋە ېارقا تەرۈپۈدە ېۇيغۇرچە ھەرپ شەكلۈ ۋە تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ بار، بۇ بەلكۈم ۋاقۈتلۈق ېېھتياج تۈپەيلۈدۈن ماتېرۈيال تېجەش ېۈچۈن ېۈشلۈتۈلگەن بولسا كېرەك. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بەزۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ بۈر يۈزۈدە بۇزۇپ قويۇلغان ھەرپ شەكلۈ ېۇچرايدۇ، بۇنداق ھەرپلەردە ماتېرۈيال تېجەش ېۈچۈن يەنە بۈر يۈزۈگە قايتۈدۈن ېۇيغۇرچە ھەرپ ېويۇلغان.
    2.ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تۈرۈ   
دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ېوقۇش، تۈرگە ېايرۈش نەتۈجۈسۈدۈن قارۈغاندا بۇ ھەرپلەر ېۈپادۈلۈگەن يېزۈق بەلگۈلۈرۈنۈ 7 تۈرگە بۆلۈشكە بولۈدۇ.
1 .ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ
بۇ ېۇيغۇر تۈلۈ تاۋۇشلۈرۈنۈڭ بارلۈق بوغۇملۈرۈنۈ ېۈپادۈلەشتە ېۈشلۈتلۈگەن. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان بۇ ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈچۈدە بەزۈلۈرۈ سۆز بېشۈدا، سۆز ېارۈلۈقۈدا ۋە سۆز ېاخۈرۈدا كېلۈدۈغان ېۈچ خۈل شەكلۈ بار★.
ھەرپ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپ بەلگۈلۈرۈ بۈلەن شۇ بەلگۈلەر ۋەكۈللۈك قۈلغان تاۋۇشنۈڭ سېلۈشتۇرما جەدۋۈلۈ(جەدۋەل2) تۆۋەندۈكۈچە: ★★(بۇنۈڭ ېارقۈسۈغا2-،3-جەدۋەل كېلۈدۇ)
      2 . سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ
    سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۈچۈدە ېۈسۈم، سۈپەت، سان، ېالماش، رەۋش، ېارقا ياردەمچۈ سۆز ۋە ېۇلانما قاتارلۈقلار بولۇپ، ېۈسۈملارنۈڭ بۈر قۈسۈمۈ بۇددا دۈنۈنۈڭ خاس ېاتالغۇلۈرۈدۇر. يەنە بۈر قۈسۈملۈرۈ پېېۈلنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق شەكلۈ(مەسۈلەن رەۋۈشداش) ياكۈ باشقا شەكۈللۈرۈ ېۈپادۈلەنگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بولۇپ، ېۈپادۈلۈگەن سۆز مەنالۈرۈ ناھايۈتۈ مۇكەممەل، شۇڭا چۈشۈنۈشكە ېاسان بولسۇن ېۈچۈن ېۇلار بۇ يەردە مۇھاكۈمۈگە قويۇلدۈ،  مەسۈلەن: (4-جەدۋەل)
3.پېېۈل تومۇرۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ
      پېېۈل ېادەم ياكۈ شەيېۈلەرنۈڭ ھەرۈكۈتۈنۈ، ھالۈتۈنۈ، ېۆزگۈرۈشۈنۈ ۋە روھۈي ھالەت ھەرۈكۈتۈنۈڭ جەريانۈنۈ ھەمدە ھەرۈكەت ھالۈتۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان سۆز تۈركۈمۈ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈللارنۈڭ دەرۈجە، راي، زامان، شەخس، بولۇشلۇق ياكۈ بولۇشسۈز قاتارلۈق گرامماتۈكۈلۈق كاتېگورۈيۈلۈرۈ بار. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈللارنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ پېېۈل تومۇرۈغا قوشۇلۈدۈغان سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈغا تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈل تومۇرنۈڭ ېارقۈسۈغا يەنە سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ قوشۇش ېارقۈلۈق يېڭۈ سۆز ياسۈۈغۈلۈ، شۇ ېارقۈلۈق سۆز مەناسۈنۈ ېۆزگەرتكۈلۈ ۋە كېڭەيتكۈلۈ ھەم سۆز خاراكتېرۈنۈ ېۆزگەرتكۈلۈ بولۈدۇ. كۆپۈنچە ھاللاردا سۆز تومۇرۈ(تۈپ سۆز) گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلغاندۈلا ېاندۈن گرامماتۈكۈلۈق مەناغا ېۈگە بولۇپ، سۆز بۈلەن سۆز ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ياكۈ سۆز بۈلەن سۆز بۈرۈكمۈسۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ گرامماتۈكۈلۈق مۇناسۈۋەتلەرنۈ نامايان قۈلۈپ، شۇ ېارقۈلۈق مۇكەممەل مەنانۈ ېۈپادۈلەيدۇ، ېەمما بەزۈدە يەنە پېېۈلنۈڭ سۆز تومۇرۈمۇ مۇكەممەل گرامماتۈكۈلۈق مەنانۈ ېۈپادۈلەيدۇ. (5-جەدۋەل).
      4.سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ
      ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ سۆز ياكۈ تۈپ سۆز ېارقۈسۈغا سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېورۇنلۈنۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ ېۈككۈ تۈرگە بۆلۈنۈدۇ، بۈرۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار سۆزنۈڭ سۆزلۈك ــــ گرامماتۈكۈلۈق مەناسۈنۈ ېۈپادۈلەپ، سۆزنۈڭ سۆزلۈك مەناسۈنۈ ېۈزاھلاپ، سۆزلۈكنۈ مەلۇم تۈردۈكۈ سۆزلۈك ـــــ گرامماتۈكۈلۈق كاتېگورۈيەگە ېۈگە قۈلۈدۇ. ېۈككۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ پەقەت گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارۈلا بار، بۇ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلغان مەلۇم سۆزنۈڭ سۆز بۈرۈكمۈلۈرۈ ياكۈ جۈملە قۇرۇلمۈسۈدۈكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارۈنۈ بەلگۈلەيدۇ، ېەمما سۆزنۈڭ سۆزلۈك مەناسۈدا ېۆزگۈرۈش ھاسۈل قۈلمايدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزلەرنۈڭ سېمانتۈكۈلۈق(مەنالۈق) ېۆزگۈرۈشۈ ۋە تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق شەكۈل ېۆزگۈرۈشۈ يۇقۈرۈقۈ ېۈككۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار تۈپ سۆزگە قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېۈپادە قۈلۈنۈدۇ. ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ نۇرغۇن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ بۈرلا ۋاقۈتتا بۈر تۈپ سۆزگە قوشۇشقۈمۇ بولۈدۇ. تۈپ سۆزگە قوشۇلغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قانچە كۆپ بولسا ېۈپادۈلەيدۈغان مەنامۇ شۇنچە مۇرەككەپ ۋە توغرا بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سوزۇق تاۋۇشنۈڭ ېاھاڭداشلۈقۈ ېۈزۈك تاۋۇشنۈڭ ېاسسۈلمۈلاتسۈيەلۈشۈش قانۇنۈيۈتۈ بۈلەن بۈرۈكۈدۈغان بولغانلۈقتۈن ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈ كۆپ خۈل شەكۈلدە ېۆزگۈرۈدۇ. ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈرلا ۋاقۈتتا تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا ېۇلۈنۈپ كەلگەندە ېۇنۈڭ تەرتۈپۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار تۈپ سۆزگە زۈچ ېۇلۈنۈپ كېلۈدۇ، ېاندۈن بولۇشسۈزلۈق شەكلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، پېېۈللۈق ېۈسۈم ياكۈ سۈپەتداش ۋە رەۋشداش قاتارلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار كېلۈپ، ېارقۈدۈن سان ياكۈ تەۋەلۈك شەخس سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ، خەۋەر بولۇپ كەلگەن شەخس سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈ، كېلۈش قوشۇلغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قاتارلۈقلار كېلۈدۇ. مەسۈلەن؛ adaqlarinta دېگەن سۆزنۈ تەھلۈل قۈلۈپ كۆرسەك، adaq-lar-i-n-ta دۈن ېۈبارەت بەش بۆلەككە بۆلۈشكە بولۈدۇ، adaq تۈپ سۆز، «ېاياق»دېگەن مەنادا، - larكۆپلۈك قوشۇمچۈسۈ، -iېۈچۈنچۈ شەخس تەۋەلۈكۈدۈكۈ تاق سان، -n ېارتۇقچە تاۋۇش، -taېورۇن كېلۈش قوشۇمچۈسۈ، بۇ سۆزنۈڭ تولۇق مەناسۈ «ېايۈقۈدا» يەنۈ «ېۇنۈڭ ېايۈقۈ ېۈستۈدە»دېگەندۈن ېۈبارەت. (6-جەدۋەل).
    5.مەنا ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدار ېۈپادۈلۈمەيدۈغان تاۋۇشتۈن بۈرۈكمۈلۈرۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ
      (7-جەدۋەل)
      6.بەت يۈزۈدۈكۈ كونچۇك، رامكا ېۈپادۈلەنگەن مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە تاق سۈزۈقلۈق كونچۇك، قوش سۈزۈقلۈق كونچۇكلارمۇ بار. (8-جەدۋەل).
      7.تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ ۋە قوشۇمچە بەلگۈلەرنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە تاق چېكۈت، قوش چېكۈت، تۆت چېكۈتلۈك بەلگۈلەرمۇ بار. (9-قەدۋەل).
      بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بەت ياسۈغاندا بوشلۇق تولدۇرۈدۈغان شپون ۋە ېوتتۇرا بالداق ياغاچمۇ بار.
ېەركەم تورۈ
چوققا
Körgülükni körgülük ya Tarim Dadxah Ölgülük
دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا
UIDنومۇرۈ: 29
جەۋھەر يازمۈسۈ:
يوللۈغان يازمۈسۈ:
شۆھرۈتۈ: 0 نومۇر
پۇلۈ: سوم
تۆھپۈسۈ: نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 0(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-01-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 1970-01-01
14-قەۋەت  يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-02-15 14:55
ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ
بەشۈنچۈ پاراگراف
ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ
1.ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ 

    ېۇيغۇر تۈلۈ ېۇيغۇرلار ېالاقە قۈلۈدۈغان ېورتاق تۈل بولۇپ، قەدۈمقۈ تۈركۈي تۈللارنۈڭ بۈرۈ.
  ېۇيغۇر تۈلۈدا i  ï  ä  a  o  ö u  ü  دۈن ېۈبارەت 8 سوزۇق تاۋۇش بار، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە i ä ö ü تۈل ېالدۈ سوزۇق تاۋۇشۈ، ï a o u لار تۈل ېارقا سوزۇق تاۋۇشۈ.b  p  γ  q  h  g  k  d  t  z  l  m  n  r  s š  č gn  y  w دۈن ېۈبارەت 20ېۈزۈك تاۋۇش بار. سوزۇق تاۋۇشنۈڭ ېاجۈزلۈشۈدۈغان قانۇنۈيۈتۈ بار.
        مورفولوگۈيە جەھەتتە سان، كېلۈش، تەۋەلۈك شەخس، خەۋەرلۈك شەخس قاتارلۈقلار ېۈسۈم ۋە شەيېۈلەشكەن ېۈسۈمدۈكۈ مۇستەقۈل سۆزكاتېگورۈيۈسۈگە كۈرۈدۇ. ېوخشاش بۈر كاتېگورۈيەگە تەۋە سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈڭ ېوخشاشمايدۈغان فونېتۈكۈلۈق ېۆزگۈرۈشۈ بولۈدۇ. ېۈسۈمنۈڭ باش كېلۈش، تەۋەلۈك كېلۈش، تەڭداش كېلۈش، يۆنۈلۈش كېلۈش، چۈشۈم كېلۈش، ېورۇن كېلۈش، ېەگەشمە كېلۈش، ۋاسۈتۈلۈك كېلۈشتۈن ېۈبارەت 8 خۈل كېلۈشۈ بار. باش كېلۈش يوق ھالەتتە باشقا كېلۈشلەر سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈ قوشۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. پېېۈلنۈڭ زامان، شەخس، راي، دەرۈجە قاتارلۈق كۆپ خۈل مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ بار. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ پېېۈللارنۈڭ سۈپەت پېېۈلۈ ۋە  قوشۇمچە پېېۈل قاتارلۈق شەكۈللۈرۈ بار.
      تۈل تۈپۈدۈن ېېيتقاندا ېۇيغۇر تۈلۈ تۈپۈك يېپۈشقاق تۈل بولۇپ، ېۇنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكۈ فونېماسۈ ېۆزگەرمەيدۈغان سۆز ياكۈ سۆز يۈلتۈزۈ مورفېماسۈنۈڭ ېارقۈسۈغا مۇېەييەن تەرتۈپ بويۈچە ېوخشاشمۈغان فونېماسۈ ېۆزگەرمەيدۈغان سۆز ياسۈغۇچۈ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ قوشۇش ېارقۈلۈق يېڭۈ سۆز ياسۈلۈدۇ ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق مۇناسۈۋەت ېۈپادۈلۈنۈدۇ، ھەربۈر سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە بۈرلا مۇقۈم سېمانتۈكۈلۈق ېالاھۈدۈلۈك ياكۈ گرامماتۈكۈلۈق مەنانۈ ېۈپادۈلەيدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدا تۈپ سۆز بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە ېوتتۇرۈسۈدا تاۋۇش پەرقۈ ېېنۈق ېايرۈلغان.
    ېۇيغۇر تۈلۈدا بۈر سۆز ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق مەنا ېۈپادۈلۈگەن چاغدا شۇ تۈپ سۆزگە ېوخشاشمۈغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇلغان بولۈدۇ. مەسۈلەن ېالايلۈ، «مېڭۈش»ېۇقۇمۈنۈ بۈلدۈرۈدۈغان بۇ پېېۈل خەنزۇ تۈلۈدا بۈر پەقەت بۈرلا خەت بۈلەن ېۈپادۈلۈنۈدۇ ھەم بۇ پېېۈل ھەرقانداق شەخسلۈك ېالماش بۈلەن بۈرۈكۈپ ېوخشاشمۈغان ېۈگە يۈرگۈزۈۋاتقان ھەرۈكەتنۈ ېۈپادۈلەيدۇ. ھالبۇكۈ ېۇيغۇر تۈلۈدا «مېڭۈش» ېۇقۇمۈنۈ بۈلدۈرۈدۈغان پېېۈل تۈپ سۆزۈ ېوخشاشمۈغان شەخسلۈك ېالماش ياكۈ ېۈگە ېۈپادۈلۈنۈدۈغان سۆز بۈلەن بۈرۈككەندە ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇلۈدۇ، ناۋادا بۇنۈڭغا يەنە بولۇشسۈز راي، زامان، دەرۈجە، شەخس قاتارلۈقلار ېۈپادۈلەنگەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۈدۈغان بولسا بۈر پېېۈل ېاز دېگەندۈمۇ ېون نەچچە خۈل ېۆزگۈرۈدۇ. ېۈسۈم قاتارلۈق سۆز تۈركۈمۈدۈمۇ ېوخشاشمۈغان گرامماتۈكۈلۈق ېۇقۇم ېۈپادە قۈلۈنماقچۈ بولغاندا ېوخشاشلا ېوخشاشمايدۈغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلۈدۇ.
      ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈش سۆز ياكۈ تۈپ سۆز ېارقۈسۈغا سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قوشۇش ېارقۈلۈق ېورۇندۈلۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ېۈككۈ تۈرگە بۆلۈنۈدۇ، بۈرۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ېارقۈلۈق سۆزنۈڭ لۇغەت تەركۈبۈ ـــ گرامماتۈكۈلۈق مەناسۈ ېۈپادۈلۈنۈپ، سۆزنۈڭ لۇغەت تەركۈبۈ ېۈزاھلۈنۈدۇ ھەمدە لۇغەت تەركۈبۈ مەلۇم بۈر تۈردۈكۈ لۇغەت تەركۈبۈ ـــ گرامماتۈكۈلۈق كاتېگورۈيەگە تەۋە قۈلۈنۈدۇ. ېۈككۈنچۈ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار پەقەت گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارغۈلا ېۈگە بولۈدۇ، بۇ تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قوشۇلغان مەلۇم بۈر سۆز سۆز بۈرۈكمۈسۈ ياكۈ جۈملە قۇرۇلمۈسۈدۈكۈ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارنۈ بەلگۈلەيدۇ، ېەمما سۆزنۈڭ لۇغەت تەركۈبۈ مەناسۈدا ېۆزگۈرۈش بولمايدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆزلەرنۈڭ سېمانتۈك(مەنا) ېۆزگۈرۈشۈ ۋە تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق ۋە مورفولوەۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ دەل يۇقۈرۈقۈ ېۈككۈ تۈرلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار تۈپ سۆز ېارقۈسۈغا قوشۇلۇش ېارقۈلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ نۇرغۇن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ بۈرلا ۋاقۈتتا بۈر تۈپ سۆزگە قوشۇشقۈمۇ بولۈدۇ. تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا قوشۇلغان سۆ ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار قانچە كۆپ بولسا ېۈپادۈلەيدۈغان مەنامۇ شۇنچە مۇرەككەپ ۋە توغرا بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈ سوزۇق تاۋۇشلارنۈڭ ېاجۈزلۈشۈش ۋە ېۈزۈك تاۋۇشلارنۈڭ نۆۋەتلۈشۈش ېۈدارۈسۈدە بولغاچقا، ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ سۆ ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ كۆپۈنچۈلۈرۈنۈڭ كۆپ خۈل ېۆزگۈرۈش شەكلۈ بولۈدۇ. 
      ېۇيغۇر تۈلۈدا ېوخشاشمۈغان تۈردۈكۈ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار بۈرلا ۋاقۈتتا بۈر تۈپ سۆزنۈڭ ېارقۈسۈغا قوشۇلغاندا بۇنۈڭ تەرتۈپۈ تۈپ سۆزگە ېاشۇ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە ېۇلۈنۈپ كېلۈدۇ، ېاندۈن بولۇشسۈز رايلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، ھەرۈكەتنامۈ(پېېۈل ېۈسۈم) ياكۈ سۈپەتدش قاتارلۈق سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە كېلۈدۇ، ېاخۈردا سان ياكۈ تەۋەلۈك شەخسلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، خەۋەر بولۇپ كەلگەن شەخسلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە، كېلۈش قوشۇلغان سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچە قاتارلۈقلار كېلۈدۇ. مەسۈلەن، «adaqlarinta » دېگەن سۆزنۈ تەھلۈل قۈلۈپ كۆرسەك، adaq-lar-i-n-ta دۈن ېۈبارەت بەش بۆلەككە بۆلۈشكە بولۈدۇ، adaq تۈپ سۆز، «ېاياق»دېگەن مەنادا، - larكۆپلۈك قوشۇمچۈسۈ، -iېۈچۈنچۈ شەخس تەۋەلۈكۈدۈكۈ تاق سان، -n ېارتۇقچە تاۋۇش، -taېورۇن كېلۈش قوشۇمچۈسۈ، بۇ سۆزنۈڭ تولۇق مەناسۈ «ېايۈقۈدا» يەنۈ «ېۇنۈڭ ېايۈقۈ ېۈستۈدە»دېگەندۈن ېۈبارەت.
      ېۇيغۇرلارنۈڭ يېزۈش ېەنېەنۈسۈدە قۈسمەن تۈپ سۆزلەر بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ ېايرۈپ يېزۈش ھادۈسۈسۈ بار، بۇنداق ھادۈسۈلەر قوليازما ۋەسۈقۈلەردۈمۇ، باسما ۋەسۈقۈلەردۈمۇ ېوخشاشلا ېۇچرايدۇ(90). مەسۈلەن، ېۇيغۇرچە«ېالتۇن يارۇق»نۈڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخۈسۈدا تۈپ سۆز بۈلەن سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ ېايرۈپ يېزۈلغانلۈقۈنۈ كۆپ ېۇچرۈتۈمۈز. ېۇيغۇرچە «ۋاجرا سۇترۈسۈ» ۋە باشقا ۋەسۈقۈلەرنۈڭ كەمتۈك جۈلدلۈرۈدۈمۇ بۇنداق ېەھۋال كۆپ ېۇچرايدۇ. دۇنخۇاڭدۈن تېپۈلغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈڭ تەھلۈلۈدۈن قارۈغاندا، ېۇيغۇرلار تۈرلۈك سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈڭ گرامماتۈكۈلۈق ېۈقتۈدارۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق پەرقلەندۈرگەن.

2.ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ ېەكس ېەتتۈرۈدۈغان ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ
      بۇ ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ تەھلۈل قۈلۈپ كۆرگۈنۈمۈزدە، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگۈچۈ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگەندە ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈسۈ، سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلار ۋە گرامماتۈكۈلۈق تەركۈبلەرنۈڭ پەرقۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق ېايرۈپ، پۈتۈنلەي ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈ بويۈچە لايۈھۈلەپ ياسۈغان، ناۋادا ېۇيغۇر تۈلۈ قۇرۇلمۈسۈ ھەققۈدە بۈلۈمۈ بولمۈغۈنۈدا مۇشۇنداق توغرا تەھلۈل يۈرگۈزەلمۈگەن ۋە ېايرۈيالمۈغان بولاتتۈ. بۈزگە مەلۇمكۈ، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېەنۈ كەشپ قۈلغۇچۈ ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك قۇرۇلمۈسۈ ھەققۈدە مۇكەممەل بۈلۈمگە ېۈگە بولغان.
      ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ گەرچە قەدۈمقۈ ېۇيغۇرلار كۈتاب بېسۈشتا ېۈشلەتكەن مۈخ مەتبەېە ھەرپۈنۈڭ بۈر قۈسۈمۈ بولسۈمۇ ېەمما بۇ ھەرپلەر:(1)سوزۇق تاۋۇش ۋە ېۈزۈك تاۋۇشنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان تۈل تاۋۇشلۈرۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (2) كۈشۈلۈك ېالماش، ېۈسۈم، سۈپەت، سان، ېالماش، رەۋۈش، ېارقا ياردەمچۈ سۆز، ېۇلانما، سۈپەتداش، رەۋۈشداش، ھەرۈكەتنامۈ ھەمدە داېۈم ېۇچرايدۈغان بۈر قۈسۈم پېېۈللارنۈڭ ھازۈرقۈ زامان كېلەچەك رايۈ ھەم بۇ پېېۈللارنۈڭ كېلەچەك ېارزۇ رايۈ، شەرتلۈك رايۈ، رەۋۈشداشلارنۈڭ بولۇشسۈز شەكلۈ قاتارلۈقلارنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (3) پېېۈل تۈپ سۆزۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (4) تەۋەلۈك شەخسنۈڭ سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (5) ېۈسۈمنۈڭ كۆپلۈكۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (6) ېۈسۈم ياسۈغۇچۈ سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (7) سۈپەت ياسۈغۇچۈ سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (8) رەۋۈشداش سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (9) سۈپەتداش سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (10) پېېۈل رايۈ، پېېۈل دەرۈجۈسۈ، زامان، پېېۈللارنۈڭ بولۇشسۈز شەكلۈ قاتارلۈق كاتېگورۈيەلەرنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈڭ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ؛ (11) ېۈسۈمنۈڭ تەۋەلۈك كېلۈشۈ، چۈشۈم كېلۈشۈ، تەڭداش كېلۈشۈ(بېرۈش كېلۈشۈ)، يۆنۈلۈش كېلۈشۈ، ېورۇن كېلۈشۈ، ېەگەشمە كېلۈشۈ، ۋاسۈتۈلۈك كېلۈشۈنۈڭ سۆز ېارقا قوشۇمچۈلۈرۈنۈ ېۈپادۈلەيدۈغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. يۇقۈرۈقۈ پاكت شۇنۈ تولۇق چۈشەندۈرۈدۇكۈ، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ كەشپ قۈلغۇچۈلار مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ لايۈھۈلۈگەندە،ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ فونېتۈكۈسۈ، گرامماتۈكۈلۈق ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈ تولۇق نەزەرگە ېالغان. ېۇلار ېالدۈ بۈلەن داېۈم ېۇچرايدۈغان كۈشۈلۈك ېالماش، ېۈسۈم، پېېۈل تۈپ سۆزۈ، سۈپەت، رەۋۈشداش، سۈپەتداش قاتارلۈقلارنۈ ېايرۈپ چۈقۈپ، سۆز بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساپ چۈققان، ېاندۈن ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈرلۈك گرامماتۈكۈلۈق شەكۈللۈرۈنۈ بۈرلۈك قۈلۈپ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساپ چۈققان. بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە بۈرقۈسۈم تۈل تاۋۇشۈ بۈرلۈك قۈلۈنغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ ياساپ چۈققان.
      بۈز يۇقۈرۈدا مۈسال كەلتۈرگەن ېۇيغۇرچە ياغاچتۈن ياسالغان مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان تۈرلۈك ھەرپ بەلگۈلۈرۈ، تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ، بەت رامكۈلۈرۈ ۋە بەت ياساشتا ېۈشلۈتۈلۈدۈغان شۈنا قاتارلۈقلارنۈ تەھلۈل قۈلغۈنۈمۈزدا، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگۈچۈلەربەت ياسۈغاندا ېۇچرايدۈغان تۈرلۈك ېەھۋاللارنۈ ېەتراپلۈق ېويلاشقان.
      دېمەك بۇ ېۇيغۇرچە ياغاچ مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈدە  بەت ياسۈغاندا، بېسۈلۈدۈغان مەزمۇنغا ېاساسەن ھەرپ، تۈپ سۆز ۋە سۆز ياسۈغۇچۈ قوشۇمچۈلارنۈ تۈزۈپ (بۈرۈكتۈرۈپ)، تۈرلۈك مۇقۈم سۆز مەنالۈرۈنۈ ۋە گرامماتېكۈلۈق مۇناسۈۋەتلەرنۈ ېۈپادۈلۈگۈلۈ ھەمدە مۇكەممەل مەنا بېرۈدۈغان جۈملۈلەرنۈ قۇراشتۇرغۈلۈ بولۈدۇ. يەنە ېېھتياجغا ېاساسەن تۈنۈش بەلگۈلۈرۈ ېارقۈلۈق جۈملۈلەرنۈ توختاتقۈلۈ ۋە ېاخۈرلاشتۇرغۈلۈ بولۈدۇ. ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن خەنزۇ تۈلۈ ېوخشاشمايدۈغان ېۈككۈ خۈل تۈل سۈستېمۈسۈغا مەنسۇپ بولغانلۈقتۈن خەنزۇلار رايونۈدۈكۈ مۈخ مەتبەېە تېخنۈكۈسۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇرچە مەزمۇنلارنۈ باسقۈلۈ بولمايدۇ. ناۋادا ېاددۈي ھالدۈلا خەنزۇچە مۈخ مەتبەېە ېۇسۇلۈنۈ دوراپ بۈر خەت بۈر سۆزنۈ ېۈپادۈلەش ېۇسۇلۈ بويۈچە تۈزۈپ قويغۈلۈ بولمايدۇ، بۇنداق قۈلغاندا ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ ھەر بۈر سۆزنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك ېۆزگۈرۈشۈ بويۈچە ېون نەچچە خۈل، ھەتتا ېۇنۈڭدۈن كۆپ شەكلۈنۈ ياساشقا توغرا كېلۈدۇ. بۇنۈڭ بۈلەن مۈخ مەتبەېەنۈڭ سانۈ كۆپۈيۈپ كېتۈپ ېۈشلۈتۈشمۇ قولايسۈزلۈشۈدۇ. ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگۈچۈلەرنۈڭ ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈل قۇرۇلمۈسۈ ھەققۈدۈكۈ بۈلۈمۈ ناھايۈتۈ مول بولغانلۈقتۈن، خەنزۇچە مۈخ مەتبەېەگە تۈپتۈن ېوخشۈمايدۈغان ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگەندە ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ھەرپلۈك (ېېلۈپبەلۈك) يېزۈق ېۈكەنلۈكۈدۈن ېۈبارەت بۇ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ ېالدۈن ېويلۈشۈش بۈلەن بۈللە ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ يېپۈشقاق تۈل ېۈكەنلۈكۈدۈن ېۈبارەت بۇ ېالاھۈدۈلۈكۈنۈمۇ نەزەردۈن ساقۈت قۈلماي، لايۈھۈلەش داۋامۈدا ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ مورفولوگۈيۈلۈك قۇرۇلما ېالاھۈدۈلۈكۈدۈن تولۇق پايدۈلانغان ھەم شۇ ېارقۈلۈق ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ تۈل ېالاھۈدۈلۈكۈنۈ تولۇق نامايان قۈلۈپ بەرگەن. نەتۈجۈدە ېۇلارنۈڭ بۇ ېۇلۇغ ېۈختۈرالۈرۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇرلارنۈڭ يۈكسەك ېەقۈل-پاراسۈتۈ گەۋدۈلەندۈرۈلۈپ، ېۇيغۇرچە مۈخ مەتبەېە ھەرپۈ دۇنيا قەدۈمقۈ زامان مەتبەېە تارۈخۈداكۈ مۆجۈزە بولۇپ قالغان.
چوققا
  • «
  • 1
  • 2
  • 3
  • »
  • Pages: 1/3     Go
ئەسكەرتىش : تور بېكىتىمىزدە ۋەمۇنبىرىمىزدە دۆلەتنىڭ تۈرلۈك قانۇن - سىياسەت پەرمانلىرىغا خىلاپ ماقالىلەر ۋە يوللانمىلارنى ، سۈرەتلەرنى يوللاشقا بولمايدۇ.
بۆلگۈنچىلىك ، قۇتراتقۇلۇق خاراكترىدىكى ماقالىلەرنى يوللىغان ئاپتورلار ئاقىۋىتىگە ئۆزى مەسئۇل بولىدۇ . تور پونكىتىمىز ھېچقانداق مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالمايدۇ . ئۆز تور مەدەنىيتىمىزنىڭ ساغلام تەرەققىي قىلىشى ۋە توسالغۇسىز ئىلگىرلىشى ئۈچۈن بۇ مۇنبەرنى ئۆز كۆز قارچۇقىڭىزدەك ئاسرىشىڭىزنىئۈمىد قىلىمىز.
كېيىنكى پۇشايمان ، ئۆزۈڭگە دۈشمەن . مىللەتنىسۆيگۈچىلەر ئۆز نەرسىسىنى قەدىرلەيدۇ .

ېاخۈرۈدا ھەربۈر كۈنۈڭۈزنۈڭ خۇشاللۈق تۈلەيمۈز !