|
ئېلان ئورنى |
|
|
ماقالە مەزمۇنى |
| ئۆمرى كوتا << چاغاتاي تىلى>> |
| يوللىغۇچى barhan كۆرۈش 5801 يوللانغان ۋاقتى 2008/9/6 10:36 ||مۇنبەردە كۆرۈش|| |
|
مۇڭغۇللارنىڭ دۇنياۋى ئىستىلاھ دەبدەبىسىنىڭ گۈلدۇمامىسى << تۇركىن>>( تۇر - ئەڭ قەدىمكى ئەجدادىمىز نامى. كىن - ئوتتۇرا، مەركەز . تۇركىن - تۇرلارنىڭ ئانا ماكانى. تۇركىن - تۈركىي ئاتالغۇسىنىڭ قەدىمقى تۈركىي تىل يەشمە مەنبەسى)زىمىنى بولغان تارىم ۋە چوڭئار(جۇڭغار)نى زىل -زىلگە كەلتۈرىشى، بۇ تارىخى قېرىندىشىمىز ( مىلادىنىڭ ئالدى كەينىدىكى تۇرانلارنىڭ بىر تارمىقى بولغان ھونلارنىڭ غەرىپكە سىلجىش ھارپىسىدا يۆتكىلىشنى خالىمىغانلار << مۇڭغۇل>> - مۇڭقۇل : مۇڭ - زارلىنىش، مۇڭلىنىش. قۇل- ئىزىلگۈچىلەر. مۇڭقۇل - ئاھ ئۇرۇپ قالغان قۇللار. << مۇڭغۇل>> - قالماقلار: قالماق - تۇرۇپ قېلىش. ئەسلى جايىدا تۇرۇپ قېلىش.)نىڭ ئەسلى كۆچكەنلەرگە ئەگىشىشى ۋە كېچىكىپ ئەسلى يىلتىزىنى ئىزدەش تەشناچىلىقى ئىدى. ئۇلار قاراقىتان( مەخمۇد كاشغارىنىڭ تۈركىي- تۈركىن تىللاردىۋانىدا قەيت قىلىنغان سەددىچىننىڭ جەنۇبىدىكى تاۋغاچ تۈركلەر - خەن سولالىسىگە ئەل بولۇپ، ھەققانىيەت يۈزسىدىن ۋە تىنىچلىق ئەلچىسى سۈپىتىدە ئۆز قېرىنداشلىرىغا قارشى تىغ كۆتىرىپ ساداقەت كۆرسەتكەنلىك تۆھپە مۇكاپاتى سەھنىسىدە، خەنلەر بىلەن بېلىق بىلەن سۇدەك قويۇق مۇناسىۋەت ئورنىتىپ، ئۆزلىرىگە ئېغىر دەرجىدە ئاسسىمۇلاتسىيە خەۋپىنى پەيدا قىلدى. ئاقىۋەت ئۇلار غەرىپكە تەلپۈندى ئەمەس، بەلكى غەرپكە مەجبۇرى سوقۇنۇپ كىرىپ، قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ ئۈچ يېرىم ئەسىرلىك سەلتەنەتىنى نابۇت قىلدى)لارنى سۈر-توقاي قىلىپ، بۇ پىداكارلىقى بىلەن مەڭگۈلىك قېرىنداشلىق مېھرى- مۇھەببىتىدە بىزبىلەن مەڭگۈلىك بىللە ياشاپ ئەسلىنى تاپماقچى بولدىيۇ، ئەمما ئۆزىمىزنىڭمۇ تات ئۇيغۇر ۋە ئىسلامى ئۇيغۇر دىنى ئىتىقات كەسكىن پەرقىمىزنى ئىلغا قىلىپ، ئۇيغۇر روھىيىتى بىلەن مۇڭغۇل روھىيىتىدە يەنەبىر سەددىچىننىڭ ئۆتكىسىز چىگىر پاسىلىنى كۆرۈپ ئەلەملىك ھالدا<< چوغاي تاغلىرى>>نى قايتا ئەسكە ئالدى. دەل بۇ ۋاقىتتا، مۇڭغۇللارنىڭ ھاكىمىيەت تالاپىتىگە ۋاقىتلىق ماسلاشقان ئوردا ۋە ھۆكىمەت ئالاقە ئىشلىرىدىكى تۈركلەرنىڭ مۇڭغۇللارغا بولغان خوشامەتلىك(پاساھەتلىك ) تىلمۇ شەكىللىنىپ ئۈلگۈردى. ئاتالمىش بۇ تىل، تىلشۇناس ئالىملىرىمىزنىڭ ئېغىر سىياسى مەسخىرىسىدىكى << چاغاتاي>>( كىچىك تايچاق، كىچىك تۇلپار. چاغ – كىچىك. تاي- ئات بالىسى) ئاتالغۇ بولۇپ ئىپادىلەندى. چۈنكى ئۇنىڭدىن سەل ئىلگىركى ۋاقىتتا تۈركىي تىلى بىلەن ئەرەپ تىلى بەيگىگە چۈشكەن مەزگىل بولغاچقا، << چاغاتاي تىلى>>نى پەقەت ۋە پەقەتلا ئانىسىنى ئىمىۋاتقان تايچاققىلا ئوخشاتقىلى بولاتتى. تېخىمۇ ئېنىقراقى، چىڭگىزخاننىڭ ئودۇم ئۇلۇغۇچى << چاغاتاي>>نىڭ ھەقىقى ئىسمى ئوردۇس يايلىقىدىكى چوغاي تاغلىرىغا تەققاس << چۇغاي تاي>> بولۇپ، بۈگۈنكى ئىستىمال مەنىسىدىكى مەسخىرىلىك ئاتالغۇ<< چاغاتاي>>، تارىختىكى تىلشۇناس ئالىملىرىمىزنىڭ تىل ئۆزگىرىشىگە قارشى مەخپى نامايىشى ئىدى. گەرچە << چاغاتاي تىلى>> ساپ تۈركىي(تۇركىن) تىلى بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭغا مۇڭغۇللارنىڭ ئىمپىرىيە تامغىسى بېسىلغان. ئاچقۇچلۇق ھۆكۈم شۇكى، كىلاسسىك تىلشۇناسلىرىمىزنىڭ << چاغاتاي تىلى>>غا بولغان ئاچچىق مەسخىرىسى ۋە ئۇنىڭغا قارشى مەخپى نامايىشى، ماھىيەتتە << تۈركىي تىللار دىۋانى>>نىڭ ئانا تىللىق نوپۇزىنى ساقلاپ قېلىش پىداكارلىقىدۇر. بۈگۈنكى ئۆزبەكلەر << چاغاتاي تىلى>>نى تارىخى سەزگۈرلىكى بىلەن<< ئەسكى ئۆزبەكلەر تىلى>>ئىزاھاتىنى بەرسىمۇ ، قىسمەنلىرىمىز يەنىلا بىخۇتلۇق بىلەن بۇ كۈچىدىن قالغان ئىمپىرىيە لەۋھەسىگە ئالتۇن ھەل بىرىشكە تەرەددۇتلىنىۋاتىمىز . تارىختا ھەرمىللەت خەلقىنىڭ سودا تەقەززاسىدا يىپەك يولىمىزغا كارۋان سۈپىتىدە قەدەم ئېلىشىنى: << ئورتاق زىمىن>> تارىخى دەۋاسىغا ئېلىپ بارغىنىدەك : << چاغاتاي تىلى>>نى ئاڭسىزلارچە كۆككە كۆتىرىشىمىز - يەنە مىڭ يىللاردىن كېيىن، تىلنىمۇ باشقىلاردىن قوبۇل قىلغان دىگەن ئالى سوت ھۆكىمى بىلەن پەخشى تارتىشىمىز مۇمكىن . ئاپتۇرى---- بارخان |
| تەرتىپ نومۇرى | باھالىغۇچى | ئومۇمىي باھا 69 ||مۇنبەردە زىيارەت قىلىش|| ||باھا بېرىش|| | باھا ۋاقتى |
| 1 | koktugh | بارخان ئەپەندى تارىخ،ۋە تىل تەتقىقاتى جەھەتتىكى پىكىرىڭىزنىڭ تىرەنلىگىدىن ،ھاسىلى نەتىجىڭىزنىڭ موللىغىدىن سۈيۈندۇم ياراتقان ئىگىمىز سىزگە ئۇلۇق كۈنلەردە نۇسرەت ،رەخمەت ۋە سالامەتلىق ئاتا قىلغاي | 2008/9/6 14:35 |
| 2 | urdek | بارىكاللا! داۋام ئېتىڭ،پىكرىمىز ئوخشاش چىققىلىۋاتىدۇ |
2008/9/6 15:02 |
| 3 | barhan | koktugh ئەپەندى. مەن بۇ تىمىنى ئاتسىز ئەپەندىنىڭ ئەسىرىدىكى مۇنۇ باياندىكى، بىر موڭغۇل زىيالىسىنىڭ << بىز موڭغۇللارنىڭ ئورتاق قارىشى>>دىگەن سۆزىدىن، بىر پىچاق يەپ يارىلانغان ھالەتتە يېزىپ چىقتىم. مىنى يارىلاندۇرغان بۇ پىچاق(تۆۋەندىكى بىر ئابزاس)نى سىزمۇ كۆرۈپ بېقىڭ ! 1990-يىلىغۇ دەيمەن، ئۇنىۋېرسىتېتتا ئوقۇۋاتقان ۋاقتىمدا ئىچكى موڭغۇلىيىلىك نايىن دالاي ئىسىملىك بىر موڭغۇل ئىستۇدېنت مەندىن تۇيۇقسىز<سىلەر چاغاتاي تىلىنى ھازىرمۇ ئىشلىتەمسىلەر>دەپ سوراپ قالدى. مەن بۇ سوئالدىن ھەيران قېلىپ<سەن چاغاتاي تىلى دېگەننى نېمە دەپ چۈشىنىسەن؟>دەپ قايتۇرۇپ سوئال سورىدىم. ئۇ ماڭا<چاغاتاي تىلى دېگەن موڭغۇل تىلى دەپ چۈشىنىمەن>دەپ جاۋاب بەردى. مىڭەمدىن تۈتۈن چىقىپ كەتتى. ئۇنىڭدا ئەيىپ يوق، چاغاتاي چىڭگىزخاننىڭ 2-ئوغلى بولغاندىكىن، موڭغۇللارنىڭ شۇنداق چۈشىنىپ قېلىشى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس. مەن ئۇنىڭغا چاغاتاي تىلى موڭغۇل تىلى ھېسابلانسا ئىككىمىزنىڭ خەنزۇ تىلىدا سۆزلىشىشىمىزنىڭ ئورنى قالمايتتى. چاغاتاي تىلى دېگەن چاغاتاي ئۇلۇسى دائىرىسىدا ئىشلىتىلگەن تىل دېگەن مەنىدە، ئۇ موڭغۇل تىلى ئەمەس، ئۇيغۇر تىلى> دەپ ھەرقانچە چۈشەندۈرسەممۇ لېكىن ئۇ ئۆز پىكرىدىن يانمىدى. <بۇ سېنىڭ قارىشىڭ؟> دېسەم ئۇ <بۇ بىز موڭغۇللارنىڭ ئورتاق قارىشى> دەپ تۇرۇۋالدى. كۆپچىلىك موڭغۇل ئالىملىرى مۇنداق قارىماس؟ بۇنىڭغا ئانچە ئىشىنىپ كەتمىدىم. ماتېرىياللارغا قارىسام ئۇيغۇر، ئۆزبەكلەرگە ئورتاق ئەدەبىي تىل بولغان مۇشۇ ئاتالمىش چاغاتاي تىلىنى ئۆزبەكلەر ئەسكى ئۆزبەك تىلى دەپ ئاتايدىكەن. مۇشۇ ھەقتە تېخىمۇ ياخشى جاۋابلارنى ئاڭلىغۇم بار. |
2008/9/6 15:11 |
| 4 | er2rk | Chagatay tili digen bu ukumni bizge mongolar yaki ata bowilirimiz koymigan. Ata bowilirimiz bu tilni turki dep atighan. Chagatay tili yekinki zamanlarda bezi linggua franka (ohshimighan shiwiler arisidiki ortak til,mesilen Putonghua, fus’ha arabchisige ohshash) tetkikatchiliri teripidin tarihi arka korunushini asas kilip koyup koygan sun’i nam. Men yekinda osman sultanliri digen hojjetlik filmni kordum uningda bir kanche sultanni uighur tilini yahshi biler idi dep eytiptu , ularning yashighan dewrge asasen kozde tutkan uighur tili chokum chagatay temur dewridiki uighur tilimikin dep perez kildim. | 2008/9/6 16:33 |
| 5 | koktash | قىتانلار قاراخانىلار دەۋىرىدىمۇ بار مىللەت ئىدى، كېيىن چىڭگىزخان ئۇلارنىڭ ئۇرۇق- ئەۋلادىدىن تارتىپ قىرىۋەتكەن ئىدى. سەۋەبى ئەسلى مۇنداقكەن -دە! ئۆزگىنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان نام ھامىنى بىر يەرىدىن ساسىيدىكەن-ھە! "چاغاتاي تىلى" دېگەن سۈنئئىي نامنى ئۆزگەرتىش كېرەكمۇ- قانداق؟! مەنىڭچە، ئالدى بىلەن،"چاغاتاي تىلى" نىڭ ئەينى زاماندا نېمە دەپ ئاتالغانلىقىنى تاپىپ چىقىش كېرەك! بەلكى "تۈرك تىلى" دەپ ئاتالغان بولۇشى مۇمكىن، چۈنكى ئۇ چاغدا تۈركىيە تۈركلەرى ئۆزلەرىنى "ئوسمانىي"لار دەپ ئاتايتتى، ھەم ئاشۇ نام بىلەن خۇددى بىر "ئۇيغۇر" نامىدىن پەرخىرلەنگەندەك پەخىرلىنەتتى. ئۇلار ھەتتا ئۆزلىرىنىڭ تۈركلەر گە تەۋە ئىكەنلىكىنىمۇ بىلمەس بولغىيتتى. مۇستاپا كامالنىڭ سىياسىي يول يورۇقى بىلەلا تەڭ "ئوسمانىي" لار بىر ئاخشامدىلا "تۈرك"كە ئۆزگەردى. ئۇ چاغدىىكى "تۈرك" لەر ئورتا ئاسىيادىكى خەلقلەرنى بىلدۈرەتتى. شۇڭا چارروسىيە ئورتا ئاسىيانى "غەربىي تۈركستان" ۋە "شەرقىي تۈركىستان" دەپ ئىككى جۇغراپىيەلىك ئورۇنغا بۆلگەن ئىدى. مۇستاپا كامالنىڭ مەقسىتى ئۆز قەۋمىنىڭ نامىنىمۇ تۈرك قىلىپ، ئورتا ئاسىيادىكى تۈركلەر بىلەن بىرلىشىپ، ئوسمانلىي ئىمپرىيىسىدەك چوڭ ئىمپىرىيەنى قايتىدىن قۇرۇپ چىقىش بولۇشى مۇمكىن. شۇنىسى، سىتالىن بۇ مەقسەتنى بىلىپ قېلىپ، ئورتا ئاسىياغا مۇتەخەسسىسلەرنى ئەۋتىپ، سۈنئئىي ھالدا تۈركلەرنى مىللەتلەرگە بۆلىۋەتتى............. . |
2008/9/6 21:33 |
| 6 | shakira | بارغانسىرى بۇ مۇنبەرنى ياقتۇرۇپ قېلىۋاتىمەن. ئۇستازلارنىڭ بىز بىلىشكە تىگىشلىك، ئەمما بىلمەيدىغان، ھەتتا بىللەلمەيۋاتقان، نۇرغۇن بىلىملەر بىلەن بىزنى تەمىن ئىتىپ كىلىۋاتقانلىقىغا چىن كۆڭلۈمدىن تەشەككۈرۈمنى بىلدۈرىمەن. |
2008/9/7 13:29 |
| 7 | afrasuyaf | چاغىتاي تىلى ھەققىدە تەپسىلى ئېنىقلىما بېرىپ، بۇ نامىنىڭ كىلاسسىك تىل شۇناسلىرىمىزنىڭ قەھرى -غەزىۋىنى قوزغىغانلىقىدەك تارىخى رىياللىقتىن خەۋەرسىز قالغانلىقىمىزنى كەچۈرىڭ. راس گەپنى ئېيىتسام، مەنمۇ چاغىتاي تىلىنىڭ كۈچلۈك قوللىغۇچىللىرىنىڭ بىرى ئىدىم. ئەجداتلارغا يۈز كېلەلمىگىلى تاسلا قاپتىمەن. ھېلىمۇ كېچىكىپ بولسىمۇ ئەقىل تېپىۋېلىشىمغا ۋە غۇرۇرىمنىڭ ئويغىنىشىغا تۈرۈتكە بولغىنىڭىزغا كۆپ تەشەككۇر. بىز چاغىتاي تىلىنى تەشەببۇس قىلغىنىمىزدىن، تۈركى تىللار دىۋانى بويىچە ھەقىقى تۈركىي تىلىنى تەشەببۇ قىلىشىمىز كېرەككەنغۇ.... |
2008/9/8 17:11 |
| 8 | barhan | ئەفراسىياپ ئەپەندى، مىللەتنىڭ روھىيەت بىرلىكى تۈمەنمىڭ قېتىم شۇئار توۋلاش بىلەن ھەرگىز ئەمەلگە ئاشىدىغان ئىش ئەمەس. روھىيەت بىرلىكىمىزنى پەقەت بىرلا يول بىلەن بىرلىككە كەلتۇرۇشكە بولىدۇ. يەنە تەكرار ئېيىتسام پەقەت بىرلا يول: ئۇ بولسىمۇ ، ئىقتىسات، سىياسەت ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى چوڭ-چوڭ مەسىلىلەردە مىللەت ئەزالىرى ئىختىلاپنى تۈگۈتۈپ پىكىر بىردەكلىكىگە كېلىشى تولىمۇ، تولىمۇ ۋە تولىمۇ زورىر شەرت . مەسىلەن، مەزكۇر سەھىپىدىكى تىل جەھەتتىكى قاراشتا مىللەت ئەزالىرى چوقۇم پىكىر بىردەكلىكى ئاساسىدا ئىدىيە بىر دەكلىكى بىلەن يىمىرىلمەس قورغان ھاسىل قىلىش كېرەك. دىنى مەسىلىدىمۇ ئىدىيە بىردەكلىك موھىم. مۇرەسسە ھالىتىدە ئەمەس بەلكى ئىتىقادىمىزغا مۇناسىۋەتلىك ماھىيەتلىك نازۇك مەسىلە سۈپىتىدە ئوتتۇرغا قويۇلۇپ چوقۇم ئىدىيە بىردەكلىكى ھاسىل قىلىنىشى كېرەك ئىدى. ئۆرپە - ئادەت ، ئەخلاق - پەزىلەت جەھەتتىكى تۈپكى مەسىلىلەرمۇ يۇقارقىغا ئوخشاش. بىز پەقەت پارتىيىنىڭ ئاساسى سىياسىتى بولۇپمۇ << بىر مەرگەز، ئىككى ئاساسى نوختا >> ۋە نۆۋەتتىكى تىنىچ - ئىتتىپاق، موقۇم بولغان ۋەزىيەتكە يۈكسەك ئىتىۋار بىلەن قاراپ جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ بۆيۈك بىرلىكىنى قوغدىغان ئاساستا ، ئۆز خاسلىقىمىزدىكى تۈپكى مەسىلىلەردە چوقۇم بىردەكلىك بولۇش لازىم. مانا بۇ، چىن مەنىسىدىكى روھىيەت بىرلىكىمىزنىڭ تۈپكى ھولى... | 2008/9/8 21:50 |
| 9 | barhan | er2rkئەپەندى ! سىز << چاغاتاي تىلى>>نى ئۇيغۇرلارنىڭ نىسىۋىسى قىلىپ ئايرىغىنىڭىزغا تەشەككۇر ، ھاقارەتلىك تىل، ھامىلىقسىز مىللەتنىڭلا نىسىۋىسى بولىۋەرمىسۇن ! بۇ نىسىۋىنى 92- يىلدىكى سېۋىت ئىتتىپاقىنىڭ ئىستان - پىستانغا ئايرىغاندەك سەمىمى يوسۇندا ئادىل ئايرىپ باسىڭىز ؟ ئۆزبەكلەر<< چاغاتاي تىلى>>نى << ئەسكى ئۆزبەكلەر تىلى>>دېگەننى، سىرلىق ئىزاھات خالتىمىزدىن يەنە بىر ئىزدەپ باقساق قانداق ؟ | 2008/9/9 00:14 |
| 10 | er2rk | Yene ikki hurjun soz yaysingizmu ohshash barhan ependi, bu tilni biz we ottura asiya hetta rosiye yaylakliridiki kerindash turki helkler nechche esir ishletti, bu tilda esil nadir eserlerni yaratti. Bu peket bizning til tarihimizning bir kismi, buningdin hichkaysimiz tanalmaymiz.Emiliyette bu til siz digendek unche omri kotemu bolmidi, bizmu tehi aldinki esirning heli beshigiche mushu tilda sozleshtuk hem yazduk, hazirmu hem uighur tilimiz shu til asasida rawajlinip oz hayati kuchini kurming kiyinchiliklar ichide kedemmu kedem namayen kilmakta. | 2008/9/9 02:11 |
جەمئىي باھا 69 ھەر بەرتتە كۆرسىتىش 10
|
|||