تۇران تۈل سۈستېمۈسۈ ۋە ېۇيغۇر، قۈپچاق تۈركۈي تۈل گۇرۇپپۈلۈرۈ
ېورال-ېالتاي تۈللۈرۈ سۈستېمۈسۈ: فۈن-ېۇگۇر (فۈنلاندۈيە تۈلۈ، شەرقۈي روسۈيە فۈن تۈلۈ، ۋېنگۈرۈيە تۈلۈ) تۈللۈرۈ« ساموېېد (غەربۈي سۈبۈرۈيە خەلقلۈرۈ) تۈللۈرۈ: تۈركۈ (تۇران) تۈلۈ: توڭغۇز (شەرقۈي سۈبۈرۈيە خەلقۈ، مانجۇ، داغۇر) تۈللۈرۈ، موڭغۇل تۈلۈدۈن ېۈبارەت بەش تارماق تۈل سۈستېمۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. يەنە بەزۈ تۈلشۇناسلار ېورال-ېالتاي تۈللۈرۈ سۈستېمۈسۈنۈ تۈركۈي تۈللار، موڭغۇل تۈلۈ، توڭغۇز-مانجۇ تۈل تارماقلۈرۈغا بۆلۈدۇ. ېۇلار ھازۈرقۈ جۇغراپۈيۈلۈك جايلۈشۈشۈ بويۈچە فۈن-ېۇگۇر تۈلۈنۈ ياۋرۇپا تۈلۈ سۈستېمۈسۈ سۈپۈتۈدە قاراپ، ېۇنۈ فۈنلاندۈيە تۈلۈ، لوپار تۈلۈ، ېېسقون تۈلۈ، ھۇنگار (ۋېنگۈر) تۈللۈرۈغا ېاجرۈتۈدۇ. ساموېېد تۈللۈرۈن پارچە تۈللار سۈپتۈدە ېايرۈم بۈر تەرەپ قۈلۈدۇ.
ېورال-ېالتاي تۈللۈرۈ سۈستېمۈسۈدا كۆپ تارماقلۈرۈ ېاساسۈي تۈل تۈركۈي تۈل ېۈكەنلۈكۈ روشەن، تۈركۈي تۈل تارماق سۈستېمۈسۈغا كۈرۈدۈغان خەلقلەر ۋە تۈللار، ېۇلارنۈڭ تۈرگە ېايرۈلۈشۈ، خۇسۇسۈيۈتۈ، قاتارلۈقلار تۈركلوگلار-تۈلشۇناسلارنۈڭ تەتقۈقات تېمۈسۈ بولۇپ، بۇ يەردە چەتنەپ ېۆتۈمۈز.
تۈركۈي تۈلنۈ تۈل سۈستېمۈلۈرۈ شەكۈللەنگەن دۇچ قۇراللۈرۈ ياكۈ ېېنېلوېۈت دەۋرۈدە شەكۈللەنگەن تۈل دېيۈش كېرەكمۇ ياكۈ تۈركۈي خەلۈقلەر شەكۈللۈنۈش جەريانۈدا مەيدانغا كەلگەن دېيۈش كېرەكمۇ؟ بۇ مۇھاكۈمە تەلەپ قۈلۈدۈغان مەسۈلە.
شۇنۈ ېالدۈن ېۈزاھلاپ ېۆتۈش كېرەككۈ، تۈل ۋە تۈل سۈستېمۈسۈ مەسلۈسۈ نوقۇل تۈل ھادۈسۈسۈ ېەمەس، ېەلۋەتتە، تۈل سۈستېمۈسۈ شەكۈللۈنۈش ېانتروپولوگۈيۈلۈك ېۈنسان تۈركۈملۈرۈنۈڭ ېۈجۈتماېۈي ھايات تارۈخۈنۈ تايانچ قۈلغان سەۋەبۈياتلۈق سەمەرۈدۈن ېۈبارەت، ېەگەر بۈز ھازۈرقۈ تۈركۈي تۈل سۈستېمۈسۈنۈ ېۇلاردۈكۈ ېومۇملۇق ۋە ېايرۈمۈلۈقلار بويۈچە تۈرلەرگە بۆلۈنۈش، ېۇلارنۈڭ فونتۈكلۈك، لۈكسۈكۈلۈق، مورفولوگۈيۈلۈك، دۈېاكتولوگۈيۈلۈك ۋە باشقا گرامماتۈكۈلۈق خۇسۇسۈيەتلۈرۈنۈ تەرۈپلەش بۈلەنلا چەكلەنگۈنۈمۈزدە تولۈمۇ يۈزەكۈ بۈر قاتلاملۈق ېۈلمۈي خۈزمەتتۈن نېرۈغا ېۆتمۈگەن بولۈمۈز، مېنۈڭچە، تۈركۈي تۈل مۈلادۈيدۈن ېۈلگۈرۈكۈ مۈڭۈنچۈ يۈللار ېارۈسۈدا «شەكۈللەنگەن» ېوتتۇرا ۋە مەركۈزۈي ېاسۈيانۈڭ بۇ ېۈككۈلەمچۈ ېانتوپولوگۈيۈلۈك ېادۈمۈنۈڭ تۈلۈ سۈپۈتۈدە تەدرۈجۈي مەيدانغا كەلگەن دېيۈشتۈن كۆرە، بۇ تۈلنۈ تۈركلەشكەن، ېېنۈقراق ېېيتقاندا تۈركۈي شەكۈل ېالغان، تۈكۈي خەلۈقلەر بولۇپ قايتا تەشكۈل تاپقان ېاندرونوپ-ېارۈيانلار ېەۋلادلۈرۈنۈڭ تۈلۈنۈڭ ېۆزگەرگەن داۋامۈ دېيۈش ھەقۈقەتكە ېۇيغۇن، بۇ تۈركۈي خەلۈقلەرنۈڭ جۈسمانۈي تۈزۈلۈشۈ، قان تۈپۈدە ېاسۈيا ېاق جۈنسلۈرۈ دەپ ېاتالغان ېاندروپ- ېارۈيانلار ېەۋلادلۈرۈنۈڭ يەنۈلا ېاساسۈي سالماقنۈ ېۈگۈلۈگەنلۈكۈگە ېوخشاپ كېتۈدۈغان ھادۈسە، «ۋۈداس» (دانۈش كۈتابۈ) دەستۈرۈگە كۈرگەن. «رۈگاۋۈدا» جەڭنامە كۈتابۈدا ېاۈيان قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈن پەنجۈېاپ ۋادۈسۈغا كەلگەن جەريانۈ ۋە جەڭلۈرۈ بايان قۈلۈنۈدۇ. مۇشۇ باياندۈلا «تاران» ېېقۈن، «قاناۋۈچ» (خان ېاغچۈ)، «پۈتكا» (پۈتۈك، كۈتاب)، «ېالۈي» (مۆتۈۋەر)، «داس» (پەس، تۆۋەن)، «گرامما» (گەمە، كەنت)، «جۈنابۈل» (يۇرت بېشۈ)، «يابغۇل» (يامغۇر)، «مۇلۇت» (بۇلۇت)، «ۋاز ېورگ» (ېۇلۇغ، بۈزۈك)، «پۇترا» (پەرزەنت، پۇشتۈ)، «نۇسخا» (پۇل)، ېاباسۈن» (ېانا دەريا، ېانا ساي)، «سۈرۇتۈ» (سوراپ بۈلۈش)، «ېاغۈ» (ېاغا، ېاكا)، «ېاگاينۈ» (ېاغا ېۈنۈ، قېرۈنداش)، «ېاگنۈ» (ېوت)، «ياجانا» (ېازنا، قۇربانلۈق)، «ېوتتۇرا» (ېارۈلۈق جايلار)، «ېاتامان» (قەھرۈمان)، «ېاناش» (بۇرنۈ پەس، پاناق)، «ۋۈز» (بۈز)، «ياۋانغ» (ياۋا، يات كۈشۈلەر)، «ېۈشغارا» (ھۈمايۈچۈ)، «ېۇلتۇرخان» (ېۆلتۈرگۈچۈ خان، ېۇرۇشقۇچۈ خان) قاتارلۈق سۆزلەر ېۇچرايدۇ. گەرچە ھازۈرقۈ زامان تۈركۈي تۈل بۈلەن قەدۈمكۈ زامان پەنجۈېاپ ېارۈيانلۈرۈنۈڭ لۈكسۈكۈنۈ بۈۋاستە سېلۈشتۇرۇش ېۆلچەملۈك سېلۈشتۇرۇش قاېۈدۈسۈغا ېۇيغۇن بولمۈسۈمۇ، يۇقۈرۈدا مۈسال كەلتۈرگەنلەر تۈركۈي تۈلۈنۈڭ ېاسماندۈن چۈشمۈگەنلۈكۈنۈ، ېۇنۈڭ تۈركۈي خەلۈقلەرنۈڭ مۇڭغۇلوېۈد تەسۈرۈگە ېۇچرۈمۈغان (ياكۈ ېاساسەن ېۇچرۈمۈغان) ېاتا-بوۋۈلۈرۈنۈڭ مەۋجۇت تۈلۈ ېاساسۈدا ېۆزگۈرۈپ شەكۈللەنگەنلۈكۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ.
شۇنداق قۈلۈپ، ېورال-ېالتاي تۈللۈرۈ سۈستېمۈسۈ ھۈند-ياۋرۇپا تۈللۈرۈ ېاندورۇپـ -ېارۈيان، ېاندورۇپ-سۈكفلارنۈڭ غەربكە ۋە جەنۇبقا كۆچكەن بۈر قۈسۈم جەڭگۈۋار ۋە غالۈپ قەبۈلۈلۈرۈ تەسۈرۈ تۈپەيلۈ بەزۈ ېوخشاشلۈقلارغا ېۈگە. بۇ مۇھۈمۈ گرامماتۈكۈلۈق جەھەتتە گەۋدۈلۈكرەك. مۈكگوۋېرن ۋە ۋ.شېمۈدت بۇنۈ گۈرامماتۈكۈلۈق ېورتاقلۈق جەھەتتە پەرەز قۈلغانۈدۈ. بۈز بۇنۈ لۈكسۈكۈلۈق جەھەتتۈمۇ پەرەز قۈلۈمۈز.
ھۇن خانلۈقۈ كۆپ قەبۈلۈدۈن (تارۈخۈي مەنبەلەردە 24 قەبۈلە دېيۈلگەن) تەشكۈل تاپقان ېۈختۈيارۈي ھەم مەجبۇرۈي سۈياسۈي بۈرلەشمە ېۈدۈ. ھۇن خانلۈقۈ تەركۈبۈدۈكۈ فۈن-ېۇگۇرلۈرۈ بۈلەن سامويېدلار تۇران رايۇنۈدۈن قاچان يۈراقلاپ كەتكەنلۈگۈ دېگەندەك ېېنۈق ېەمەس. توڭغۇزلار ھۇن خانلۈغۈغا كېيۈنچە قوشۇۋېلۈنغان بولسۈمۇ گەۋدۈلۈك ېورۇن تۇتمۈغان. ھۇن خانلۈقۈدۈكۈ ېاساسۈي خەلق يەنۈلا تۈركلەر، جۈملۈدۈن كېيۈنچە قوشۇۋېلۈنغان بولسۈمۇ گەۋدۈلۈك ېورۇن تۇتمۈغان. ھۇن خانلۈغۈدۈكۈ ېاساسۈي خەلق يەنۈلا تۈركلەر، جۈملۈدۈن كېيۈنچە مۇڭغۇل خەلقۈنۈڭ ېاساسۈنۈ تەشلۈك قۈلغان «ېورمان قەبۈلۈلۈرۈ» بۈلەن «يايلاق قەبۈلۈلۈرۈ» (ب.يا.ۋۈلادېمرۈزوف) ېۈدۈ. ېۇنداقتا بۇلاردۈن باشقا يەنە «ھۇن» ناملۈق ېېتنۈك خەلق بولغانمۇ؟ «ھۇن تۈلۈ» دەپ ېاتالغان ېايرۈم بۈر مۈللۈي تۈل بولغانمۇ؟ تەتقۈقات نەتۈجۈلۈرۈ كۆرسەتتۈكۈ ھۇن نامۈ بۈرەر ېېتنۈك خەلقنۈڭ خاس نامۈ بولمۈغۈنۈدەك، بۈرەر تۈلۈنۈڭمۇ نامۈ بولمۈغان.
ېۇنداقتا، ھۇن خانلۈقۈنۈڭ ېاساسۈي ېېتنۈك گەۋدۈسۈ تۈركۈي قەبۈلۈلەرمۈدۈ ياكۈ مۇڭغۇل خەلقنۈڭ ېاساسۈنۈ تەشكۈل قۈلغان باشقا قەبۈلۈلەر (مۇڭغۇل تۈلۈ قەبۈلۈلۈرۈ)مۈدۈ؟ بۇ مەسلۈگە كۆپلۈگەن ېەسەرلەر بېغۈشلاندۈ. ېالۈملار ېەڭ ېاخۈرۈ «ھۇنلار» تۈكۈي تۈلدا سۆزلۈشۈدۈغان خەلۈقلەر ېۈدۈ. دېگەن خۇلاسۈگە كېلۈشتۈ. رېمۇستات، كلاپروتۈ، خاۋاننېس، فرانكې، رادلوف، ھۈرتۈ، لاېوفېر، پاركېر، پېللۈېوت ۋە كراېۇسكۈي قاتارلۈق ېالۈملار كۆپ يۈللۈق تەتقۈقاتلۈرۈ ېاساسۈدا «ھۇنلار» تۈل ۋە ېېنتۈك جەھەتتۈمۇ تۈركۈي خەلۈقلەرگە مەنسۇپ بولۇپ، ېۇلارنۈڭ مەدەنۈيەتلۈرۈمۇ ېوتتۇرا ۋ مەركۈزي ېاسۈيا ساكلۈرۈ، سارماتۈنلۈرۈنۈڭ «ېاتلۈقلار مەدەنۈيۈتۈ» تۈپۈگە، باشقۈچە ېېيتقاندا «يايلاق مەدەنۈيۈتۈ» تۈپۈگە مەنسۇپ بولغان دېگەن خۇلاسۈگە كېلۈشتۈ. ما چاڭشۇ «شۈمالۈي دۈلار ۋە ھۇنلار» ناملۈق كۈتابۈدا: «نۆۋەتتە ھۇھنھ تۈلۈنۈ تەتقۈق قۈلغۇچۈ ېالۈملار ھۇن تۈلۈنۈڭ ېالتاي تۈللۈرۈ سۈستېمۈسۈغا مەنسۇپ ېۈكەنلۈكۈنۈ، بۈردەك تونۇپ يەتتۈ. بۇنۈڭغا ھېچاقانداق گۇمان بولماسلۈقۈ لازۈم». ھۇن تۈلۈ تۈرك تۈلۈ ېاساسۈغا قۇرۇلغان، «ھۇن تۈلۈنۈ تۈركۈي تۈل گۇرۇپپۈسۈغا مەنسۇپ دېيۈش ياۋرۇپا ېالۈملۈرۈدا ېۈستۈنلۈك ېالغان پۈكۈر ېېقۈمۈدۈن ېۈبارە» دەپ كۆرسۈتۈدۇ. جۈ. كلاپروتۈ «ھۇنلار كۆكتۈركلەرنۈڭ ېاتا-بوۋۈسۈ ھېسابلانغان تۈركلەردۇر» ناملۈق ېەسۈردە ېوتتۇرا ېەسۈر كۆتۈرۈكلەرنۈڭ ېاتا-بوۋۈسۈ بولغان قەدۈمكۈ تۈركلەرنۈڭ ھۇنلار بۈلەن، فۈن-ھۇنلارنۈ تۈركلەرنۈڭ فۈن-ېۇگۇر قسۈمۈغا باغلاپ ېۈزاھلايدۇ، بېرنۈشتام «ھۇن تارۈخۈنۈڭ ېوچېرۈكلۈرۈ» ناملۈق كۈتابۈدا: «ھۇنلاردا، ھۇن قەبۈلە ېۈتتۈپاقۈدا تۈركۈي تۈل ېۈستۈنلۈك مەۋقەسۈدە ېۈدۈ» (لېنۈنگراد نەشرۈ، 55- بەت) دەپ كۆرسۈتۈدۇ.
پېللۈېوت بولسا خەنزۇ ھەرپۈ بۈلەن خاتۈرلۈنپ قالغان ھۇن ېاتالغۇلۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈپ، ھۇنلار ياكۈ كەم دېگەندۈمۇ ېۇنۈڭ ھۆكۈمران قاتلۈقۈ تۈركۈي تۈلۈدا سۆزلەشكەن، دېگەن خۇلاسۈگە كەلگەن.
ھۇنلارنۈڭ ېۈشلەتكەن تۈلۈنۈ گراممقاتۈكۈلۈق، لۈكسۈكولگۈيۈلۈك جەھەتتە تەتقۈق قۈلۈشۈمۇ ھۇنلار ېۈشلەتكەن تۈلۈنۈ مۇڭغۇل تۈلۈنڭ غەربۈي تارمۈقۈ بولغان قالماق تۈلۈغا باغلاش خاھۈشۈنۈڭ (مەسلەن H. خوۋورد ۋە S.p پاللاسلار تەشەببۇس قۈلغۈنۈدەك) ېاساسسۈزلۈقۈنۈ كۆرسەتتۈ.
مېنۈڭچە، ھۇنلار ېۈشلەتكەن تۈل قەدۈمكۈ دۈلار ۋەدۈڭلۈڭلار ېۈشلەتكەن بۈر خۈل تۈركۈي تۈل بولۇپ، بۇ تۈل ھۇن دۆلۈتۈنۈڭ ېاساسۈي تۈلۈ بولغان. ھۇنلار ېۈتتۈپاقۈدۈكۈ ھەرقايسۈ مۇڭغۇل نەسۈللۈك خەلۈقلەرېوغان (؟ ) سۈېانپۈي (؟) قەبۈلۈلۈرۈ ېۆز تۈلۈدا قالغان ۋە ېۆز تۈلۈغا تۈركۈي ېۈبارۈلەرنۈ قوبۇل قۈلغان. شەرقۈي رۇسۈيۈدۈكۈ چۇۋاش تۈلۈنۈ ېالۈدۈغان بولساق، بارتولد، پومېللۈي قاتارلۈقلار بۇ تۈلنۈ ياۋرۇپاغا كۆچكەن ھۇنلار تۈلۈنۈڭ بۈۋاستە داۋامۈ دەپ ېۈسپاتلۈدۈ. بۇ تۈل تۈركۈي تۈلۈنۈڭ قەدۈمكۈ تۈپۈدۈكۈ تۈل بولۇپ چۈقتۈ، فېھۈر گومبۇكۈز قاتارلۈقلارنۈڭ تەتقۈقات نەتۈجۈلۈرۈ بۇلغار ۋە ھازار تۈلۈمۇ چۇۋاش-ھۇن تۈلۈغا يېقۈن ېۆلچەملۈك تۈركۈي تۈل ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈسپاتلۈدۈ. جۇڭگو يۈلنامۈلۈرۈدە ېۈزچۈل قەيت قۈلۈنۈشۈچە، خەن-ۋېي سۇلالۈلۈرۈ دەۋرۈدۈكۈ دۈڭلۈڭلار شۈمالۈي سۇلالۈلەر دەۋرۈدە «تېلۈ» (؟) ۋە گاۋچې (ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار) دەپ ېاتالغان. سۈي-تاڭ دەۋرۈدە ېۇلار خۇيخۇ (ېۇيغۇر) دەپ ېاتالغان. سۈي-تاڭ دەۋرۈدە ېۇلار خۇيخۇ (ېۇيغۇر) دەپ ېاتالدۈ. «ۋېينامە، ېېگۈز ھارۈۋۈلۈقلار شەجەرۈسۈ»دە ېۇلارنۈڭ «تۈلۈ ھۇنلارنۈڭكۈگە ېوخشاش، بەزۈدە ېازراق پەرقۈ بار» دەپ ېۈزاھلانغان. ھۇنلار غەربكە كۆچكەندە كۇچانۈڭ شۈمالۈدا قېپقالغان بۈر قۈسۈم ھۇنلارنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ مۈلادۈينۈڭ VI~ V ېەسەرلۈرۈدە «يۇرت ېۈلۈ» (؟) ناملۈق شەھەر مەملۈكۈتۈ قۇرغانۈدۈ. «يۇرپان» - ېاق قەلېە مەنۈسۈنۈ بېرەتتۈ. «شۈمالۈي سۇلالۈلەر تارۈخۈ (؟)، ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار شەجەرۈسۈ»دە: «بۇ مەملۈكەتنۈڭ ېۆرپ-ېادۈتۈ ۋە تۈلۈ ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار بۈلەن ېوخشاش» دەپ ېۇچۇر بېرۈلگەن.
ېەمدۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك مەلۇماتلارغا مۇراجۈېەت قۈلايلۈ.
كوزلوف 1926- يۈلۈ شۈمالۈي مۇڭغۇلۈيەدۈكۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈش نەتۈجۈسۈدە قەدۈمكۈ ھۇن قەبۈلە ېاقساقۈلۈنۈڭ قەبرۈسدۈن چۈققان زۈبۇزۈننەت بۇيۇملۈرۈ ۋە سەنېەتلۈك نەقشۈ نۇسخۈلۈرۈ بۈلەن قازاقۈستاننۈڭ تۈركۈستان رايونۈ ۋە جەنۇبۈي روسۈيە-كاۋكاز قەدۈمكۈ مەدەنۈيۈتۈنۈ سېلۈشتۇرۇش نەتۈجۈسۈدە ېۇلاردۈكۈ ېوخشاشلۈقلارنۈ ۋە ھەتتا ېېلۈنۈزۈم تەسۈردۈكۈ بۇيۇملارنۈڭ شۈمالۈي مۇڭغۇلۈيۈگە يېتۈپ كەلگەنلۈكۈنۈ ېۈسپاتلۈدۈ. ېۇجەي (؟) ېەپەندۈ باشچۈلۈقۈدۈكۈ ياپونۈيە مۇتەخەسسۈسلۈرۈنۈڭ جەنۇبۈي سۈبۈرۈيە، شۈمالۈي مۇڭغۇلۈيۈدۈكۈ ېارخېېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈشلۈرۈ ھۇنلارغا خاس ھېچقانداق ۇچ ۋە نېېولۈت دەۋرۈ مەدەنۈيۈتۈ بولمۈغانلۈقۈنۈ، مۇنداق ېۈپتۈداېۈ مەدەنۈيەت ېاندورۇپ-دۈڭلۈڭلارغا تەېەللۇق بولغانلۈقۈنۈ، بۇنۈڭدا مۇڭغولوېۈد ېالامەتلۈرۈ كۆرۈلمۈگەنلۈكۈنۈ، تۆمۈر ېۈختۈراسۈدۈن كېيۈنكۈ ھۇن مەدەنۈيتۈنۈڭ ېارۈلاشما خاراكتېرۈدە مەۋجۇت بولغانلۈقۈنۈ ېۈسپاتلۈدۈ. بۇ ھۇن تارۈخۈنۈڭ ېەڭ قەدۈمكۈ ېاندورۇپ-دۈڭلۈڭلار تارۈخۈدا ۋارسۈلۈق قۈلۈش نەتۈجۈسۈدە باشلانغانلۈقۈدۈن دالالەت بېرۈدۇ. بۇنۈڭدۈن باشقا نۇرغۇنلۈغان ېاندرونوپ ۋە تۇران قەدۈمكۈ قەبرۈلۈرۈ ېۈستۈدۈكۈ تەكشۈرۈشلەر شۇنۈ كۆرسەتتۈكۈ، دۈڭلۈڭلاردا ېەركەكلەر چېچۈنۈ چۈشۈرۈۋېتەتتۈ، ېايال-قۈزلار قۇلاقلۈرۈنۈ تېشۈپ ھالقا-سۆكە تاقۈشاتتۈ. ۋە چاچلۈرۈنۈ سۈكۈلەك قالدۇرۇپ ېۇزۇن ېۆرۈۋالاتتۈ. بۇ ېادەت ھۇن ېۈمپۈرۈيۈسۈ دەۋرۈدە ېومۇمۈيۈزلۈك داۋام قۈلدۈ. مۈلادۈيدۈن كېيۈنكۈ XVII ېەسۈرگە يەتكەندە مانجۇلار بۇ ېادەتنۈ قوبۇل قۈلدۈ.
يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈنغانلاردۈن شۇ نەرسە روشەنلەشتۈكۈ، ېورال-.ېالتاي تۈل سۈستېمۈسۈدۈكۈ ېاساسلۈق تۈل گۇرۇپپۈسۈ بولغان تۈركۈي تۈل ېەڭ قەدۈمكۈ ېارۈيان-دۈڭلۈڭلار تۈلۈنۈ ېۇل قۈلۈپ راۋاجلۈنۈپ شەكۈللەنگەن. بۇ قەدۈمكۈ تۈل تۈركۈ تۈلغا ېاساس سېلۈش بۈلەن بۈللە ھۈند-ياۋرۇپا تۈللۈرۈدۈكۈ بەزۈبۈر تۈللارغا تەسۈر كۆرسەتكەن ياكۈ مۇھۈم بۈر مەنبە بولغان. ېاۋايۈپ، مۈلۈر، كاراكوف قاتارلۈقلارنۈڭ پەرۈزۈچە، شەرقۈي ېۈران تۈلۈ دەپ ېاتۈلۈۋاتقان تۈل يەرلۈك كونا ېۈران قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ تۈلۈ بۈلەن ېارۈيان-ساك تۈلۈدۈن ېۈبارەت ېۈككۈ مەنبە ېاساسۈدا تەدرۈجۈي شەكۈللەنگەن.
يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈنغانلاردۈن يەنە شۇ نەرسە روشەنكۈ، ھۇن خانلۈقۈ تېررۈتورۈيسۈدە تۈرك تۈلۈ، موڭغۇل تۈپۈدۈكۈ خەلقلەر تۈللۈرۈدۈن باشقا مۇستەقۈل ھۇن تۈلۈ گۇرۇپپۈسۈ بولغان ېەمەس. ھۇنلار ېۈشلەتكەن تۈل ېەڭ قەدۈمكۈ دۈلار ۋە دۈڭلۈڭلار تۈل ېۇلۈ ېاساسۈغا قۇرۇلغان بولۇپ، ھۇن تەڭرۈقۇتلۇقۈ، كۆكتۈرك خانلۈقۈدۈن ېۈلگۈرۈ تۈركۈي تۈلۈنۈ ېومۇملاشتۇرۇشقا كۆرۈنەرلۈك تەسۈر كۆرسەتكەن.
شۇنۈمۇ تۈلغا ېېلۈپ ېۆتۈش ھاجەتكۈ، مۈلادۈيۈدۈن كېيۈن تارۈخ سەھۈپۈلۈرۈگە كۈرۈپ كەلگەن ېاق ھۇنلار (ېېفتالۈتلار)-پامۈرۈمونلۈرۈ شۈبھۈسۈز تۈركۈي خەلۈقلەر ېۈدۈ. ېۇلا ركېيۈنچە شەرقۈي ېۈران خەلۈقلۈرۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈدۈ. ېالۈملارنۈڭ تەتقۈقاتۈچە، ېاق ھۇنلار موڭغۇل دالۈلۈرۈدۈن ېەمەس، جۇڭغار دالاسۈ ۋە يەتتە سۇدۈن كەلگەن، موڭغۇلوېۈد (سېرۈق) تەسۈرگە ېۇچراش دەرۈجۈسۈ ېازراق بولغان خەلۈقلەر ېۈدۈ. يەتتەسۇ، فەرغانە (كەڭگوردۈكۈ) ېەتراپۈدا گورۈلوف تەرۈپۈدۈن تەتقۈق قۈلۈنغان، خارەزم (قۇياياز، شەھۈت ېەسەردۈكۈ) رايۇنۈدا مۈلادۈيە IV~V ېەسۈرگە مەنسۇپ بولغان ېاق ھۇن قەبۈلۈرۈ خۇددۈ «لياڭنامە»دە زۈكۈر قۈلۈنغان ېادەت-قاېۈدۈلەر بويۈچە دەپنە قۈلۈنغانلۈقۈنۈ كۆرسەتتۈ. بەزۈ تارۈخچۈلار كورلا يېنۈدۈكۈ «كۆنچۈ دەرياسۈ»نۈ، ھۇن (كۆن) ېاقساقاللۈرۈنۈڭ نامۈغا، قۇياشقا سېغۈنۈشقا ۋە ھەتتا قەدۈمكۈ «ېوغۇزنامە» ېېپوسۈدۈكۈ ېوغۇزخاننۈڭ چوڭ كۈن خان نامۈغا، ېاق ھۇنلارنۈ بولسا «ېاخۇن» نامۈغا باغلاپ ېۈزاھلۈشۈدۇ.
تۈركۈي تۈللار ېاېۈلۈسۈ تارۈخۈي سەۋەبلەر تۈپەيلۈ قۈپچاق تۈللۈرۈ گۇرۇپپۈسۈ بۈلەن ېۇيغۇر (ېوغۇز) تۈللۈرۈ گۇرۇپپۈسۈغا بۆلۈنۈدۇ.
قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈ قەدۈمكۈ تۈركۈي قەبۈلۈلەر ېۈدۈ. مۈلادۈيۈدۈن ېۈلگۈرۈكۈ III ېەسۈردە ھۇن قوشۇنۈنۈڭ باتۇر (مەتە، ؟) تەڭرۈقۇت باشچۈلۈقۈدۈكۈ جەنۇبۈي يۈرۈشلۈرۈدە دۈڭلۈڭ، جەنكۇن (قۈرغۈز)لار بۈلەن بۈللە چۈنسا (؟) قەبۈلۈسۈنۈڭ نامۈ تۈلغا ېېلۈنغانۈدۈ، بېرنۈشتام قاتارلۈقلارنۈڭ پۈكۈرۈچە چۈنسا–قىۈچاٿقەبۈلۈلۈرۈنۈڭ قەدۈمكۈ نامۈ بولغان. بۈز قەدۈمكۈ مەنبەلەردە قۈپچاقلارنۈڭ ناملۈرۈنۈڭ كۆپۈنچە قۈرغۈز، باسمۈل، ېوسكاك، سۈرغۇچلار بۈلەن بۈللە يېزۈلغانلۈقۈنۈ كۆرۈمۈز. تارۈخچۈلار ېانتوروپولوگۈيۈلۈك مەلۇماتلار ېاساسۈدا ېالتاي تۈركلۈرۈنۈ شۈمالۈي ېالتاي ۋە جەنۇبۈي ېالتاي تارماقلۈرۈغا بۆلۈدۇ، ھازۈرقۈ زامان جەنۇبۈي ېالتاي تۈركلۈرۈ: چۇي ۋە ېارغۇت دەريالۈرۈ ېېقۈنۈدۈكۈ تۈلېكتۈللار (چۇي كرېلۈرۈ)، باش كاۋوس ۋە ېولاگان دەريالۈرۈ ساھۈلۈدۈكۈ تېلسلار (ېولاگان كرېلۈرۈ)، چۈرۈك دەرياسۈ بويۈدۈكۈ تېلۈۋۇتلارنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېېلۈپ قالماستۈن، قۈپچاق تۈلۈ گۇرۇپپۈسۈ تەركۈبۈ بويۈچە قازاقلار، قۈرغۈزلار، باشقۈرتلار، تۈبورلار، بارابۈن تاتارلۈرۈ، قۈسمەن (ېەمما دەشتۈ قۈپچاق ېۆزبېكلۈرۈ چۈشەنچۈسۈدۈكۈ) ېەسلۈدۈكۈ ېۆز بېكلەرنۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. ېەمما، ېۆزبېك خان نامۈنۈ قوبۇل قۈلغان ېوتتۇرا ېاسۈيا ېۆز بېك مۈللۈتۈنۈ بۇ چۈشەنچۈدۈن پەرقلەندۈرۈش لازۈم.
ھازۈرقۈ زامان شۈمالۈي ېالتاي تۈركلەر، سۇرلار، كەركەنلەر، كوشتۈنلار ۋە تۇبالارنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ، تۇبالاردا شۈمالۈي ۋە جەنۇبۈي ېارۈلاشمۈچۈلۈقۈ خېلۈلا روشەن، تۈل گۇرۇپپۈسۈ نۇقتۈسۈدۈن ېالغاندا مانا مۇشۇ شۈمالۈي ېالتاي تۈركۈي خەلۈقلۈرۈ تۈللۈرۈ ېۇيغۇر-ېوغۇز تۈل گۇرۇپپۈسۈغا مەنسۇپ بولۇپ، ېانتروپولوگۈيۈلۈك جەھەتتە ېۇلاردا مۇڭغۇلوېۈد ېالامەتلۈرۈ تولۈمۇ سۇس. ېۇلار فۈن-ېۇگۇر ۋە سامويۈدلار بۈلەن بۈللە ېاسۈياچە ېاق جۈنس ېالامەتلۈرۈ ېۈستۈن بولغان خەلۈقلەردۇر. مېنۈڭچە، قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈ ېەڭ دەسلەپ تۈركلەشكەن يايلاق قەبۈلۈلۈرۈ ياكۈ مۇڭغۇلوېۈد تەسۈرۈگە كۆپرەك ېۇچرۈغان تۈركۈي خەلۈقلەر بولۇپ، ېۇلار دۈڭلۈڭ ۋە باشقا ېۇيغۇر-ېوغۇز تۈل گۇرۇپپۈسۈدۈكۈ خەلۈقلەرگە بۇ تەسۈرۈنۈ يەتكۈزۈش جەريانۈغا قاتناشقان.
قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈ «قەننامە»نۈڭ 94- جۈلدۈ بۈلەن «ېۈچ پادۈشاھلۈق تەزكۈزۈسۈ»نۈڭ 30- جۈلدۈدا تۈلغا ېېلۈنۈپ قالماستۈن، ېورخون مەڭگۈ ېابۈدۈلۈرۈمۇ باشقا قەبۈلۈلەر قاتارۈدا تۈلغا ېېلۈنغانۈدۈ. قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈ قانداق شەكۈللەنگەن. ېۇلار مەركۈزۈي ېاسۈيادا ېەسلۈدۈن بارمۈدۈ ياكۈ دەشتۈ قۈپچاق دالۈسۈدۈن بۇياققا كەلگەنمۇ دېگەن مەسلۈلەرگە كەلگەندە بۇ ھەقتۈكۈ نۇرغۇن كونكرېت تارۈخۈي تېمۈلار تېخۈ روشەن ېەمەس. شۇنداقمۇ قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ موڭغۇلوېۈد تەسۈرۈگە يېقۈن ياشۈغانلۈقۈنۈ پەرەز قۈلۈش مۇمكۈن. دەشتۈ قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈگە كەلگەندە شۇنۈ ېېيتۈش مۇمكۈنكۈ، شۈمالۈي ېالتاي تۈركۈي قەبۈلۈلۈرۈ يەتتەسۇ ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيا رايۇنلۈرۈغا سۈرۈلگەندە جەنۇبۈي ېالتاي تۈركۈي قەبۈلۈلۈرۈ قۈپچاق دالۈسۈغا (قەدۈمكۈ ېوغۇز دالۈسۈغا) سۈرۈلگەنۈدۈ.
لوبلوك (Loblok) مەيلۈ ېورخوندا ياكۈ جەنۇبۈي ېالتايدا بولسۇن قۈپچاق قەبۈلۈرۈدە دەپنە قۈلۈش ېۇسۇلۈنۈڭ بۈر خۈل قاېۈدە بويۈچە ېورۇندالغانلۈقۈنۈ، قەبرە توپۈسۈغا ېۇدۇل قۈلۈنۈپ ياغاچ قونچاق قادۈلۈپ، بۈر دۆۋە توپا ېۈچۈدە شەرققە قاراپ ياتقۇزۇلغان جەسەتنۈڭ قولۈدا بۈر تاۋاقنۈ تۇتۇپ ياتۈدۈغانلۈقۈنۈ ېېنۈقلۈغان. لوبلوكنۈڭ ېېيتۈشۈچە، قۈپچاقلار بۈردۈن «قاپچاق» (قاپچۈق) ېېسۈۋالۈدۈغان بولۇپ، بۇ خۈل تېرۈدۈن ياسالغان قاپچۇققا بۈر كۈچۈككۈنە تاش ھەيكەل سېلۈنغا. بۇ ېادەت كېيۈنچە ېالتايدۈكۈ باشقا ېوۋچۈ قەبۈلۈلەر ېارۈسۈدۈمۇ كېڭەيگەن. شۇڭلاشقا كۆپلۈگەن تارۈخچۈلار «قۈچاق» دېگەن نام «قاپچۇق»، «قاپچۈق»، «قاپچاق» سۆزۈدۈن كېلۈپ چۈققان دەپ ھېسابلۈشۈدۇ. مۆلدوس ‹؟›لارنىؿرۈۋايۈتۈگە قارۈغاندا، قۈپچاقلار ېۇرۇقداشلۈق جاماېەسۈدە بۈر قۈز ېاغزۈغا ېۈچ پارچە مۆلدۈرنۈ ېېلۈشۈ بۈلەن تەڭلا ھامۈلدار بولۇپ مۆلدۈسلارنۈڭ ېاتا-بوۋۈسۈنۈ تۇغقانمۈش، ماركوپولونۈڭ «ساياھەتنامە»سۈدە يېزۈلۈشۈچە، قۈپچاقلاردا ناتۈگەي (؟؟؟) ېۈسۈملۈك ېۈلاھ بولغان. ھەربۈر تۈتۈندە بۈردۈن ناتۈگەي نامۈغا ياسالغان قونچاقلار ساقلانغان. ناتۈگەينۈڭ بۈر خوتۇنۈ ۋە بۈر قانچە ېوغۇللۈرۈ بولغان. قۈپچاقلار تاماق يېگەندە بۈر پارچە گۆشنۈ ېېلۈپ بۇ قونچاقلارنۈڭ ېاغزۈغا سۈركەپ قويۇشنۈ ېۇدۇم قۈلغان. تۈلكت قەبۈلۈسۈدۈمۇ كېگۈزدۈن ياسالغان مۇشۇنداق قونچاقلار بولغان. VIII- ېەسۈردە قۈپچاق يايلاقلۈرۈغا كەلگەن غەربۈي ياۋروپا ساياھەتچۈسۈ لوتانۈن مۇشۇنداق ناتۈگەي قونچاقلۈرۈنۈڭ بارلۈقۈنۈ، ېۇنۈڭ يەنە «ېەمۈدگۈل» (ېاتا-بوۋۈلار) ناملۈق باشقا ېاتۈلۈشۈنۈڭۈمۇ بارلۈقۈنۈ يازغان. XI- ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدۈكۈ ېەرەب جۇغراپۈيۈچۈسۈ ېۈبن خەلدات بۈگانۈڭ يېزۈشۈچە، بۈر قۈسۈم قۈپچاقلار كەمەك (؟؟؟) دەپ ېاتۈلۈدۈكەن. گەردۈزۈ VIII- ېەسۈردۈلا كەمەكلەرنۈ قۈپچاقلارنۈڭ غەربۈي تارمۈقۈ بولۇپ، قوي-كالا باقۈدۈغان، قۈمۈز ېۈچۈدۈغان خەلق دەپ يازغان. «موڭغۇلۈيە خەلق جۇمھۇرۈيۈتۈ تارۈخۈ» دا كەرەي ۋە ېۇنۈڭ غەربتۈكۈ قوشنا قەبۈلۈسۈ بولغان قەدۈمكۈ نايمانلار موڭغۇل قەبۈلۈلۈرۈ سۈپۈتۈدە تۈلغا ېېلۈنغان، «نايمانلار موڭغۇل قەبۈلۈلۈرۈ ېۈچۈدە ېەڭ مەدەنۈيەتلۈك بولغان... ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان» دەپ قەيت قۈلۈنغان. «موڭغۇللارنۈڭ مەخپۈي تارۈخۈ» ناملۈق كۈتابتا ېالتايغا كۈرگەن نايمان قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ تۈركلەشكەنلۈكۈ، ېۇلارنۈڭ تۈرك تۈلۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ ېالتايغا يەرلۈكلەشكەنلۈك جەريانۈ تەپسۈلۈي سۆزلەنگەن. مەنبەلەردە بۇ بۈر قۈسۈم موڭغۇللار تۇرمۇش جەھەتتە تۈركلەشتۈ، ېۈلگۈرۈ قوينۈ ياكۈ قورساقتۈن يېرۈپ، ياكۈ قان تومۇرۈنۈ كېسۈۋېتۈپ ېۆلتۈرەتتۈ، كېيۈن ېالتاي تۈركلۈرۈ يوسۇنۈدا قوي بوغۇزلايدۈغان بولدۈ، ېورخۇن ېۇيغۇرلۈرۈ ۋە ېوغۇزلارنۈڭ غەربكە سۈرۈلۈشۈ بۈلەن بۇ قۈپچاقلاشقان خەلقلەر ېارال دېڭۈزۈدۈن كاسپۈي دېڭۈزۈغۈچە بولغان ھازۈرقۈ قازاقۈستان دالۈسۈغا قەدۈمكۈ ېوغۇز دالۈسۈغا يۆتكەلدۈ، دەپ كۆرسۈتۈلۈدۇ. شۇنداق قۈلۈپ ېوتتۇرا ۋە مەركۈزۈي ېاسۈيانۈڭ چوڭ بۈر قۈسۈم رايونلۈرۈدا ېۇيغۇر-ېوغۇز ۋە ھەرقايسۈ قۈپچاق قەبۈلۈلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان يېڭۈ تەرەققۈيات گەۋدۈلۈنۈشكە باشلۈدۈ. X-XV ېەسۈرلەر ېارۈسۈدا تۈركۈي خەلقلەر بۈر پۈتۈن تۈرك مۈللۈتۈ بولۇپ شەكۈللۈنۈشكە كۈرگەن بۈر جەريان ېۆزۈنۈ كۆرسەتكەنۈدۈ. ېەمما چۈڭگۈزخان قوشۇنلۈرۈنۈڭ غەربكە يۈرۈش قۈلۈشۈ بۇ جەرياننۈ توختاتتۈ، ېارقۈدۈنلا ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ ۋە چاغاتاي ېۇلۇسلۈرۈنۈڭ ېايرۈم-ېايرۈم ھالدا شەكۈللۈنۈشۈ بۇ جەرياننۈ پارچە-پارچە ھاكۈمۈيەتلەر ۋە مۈللەتلەرنۈڭ شەكۈللۈنۈش جەريانۈغا ېايلاندۇرۇۋەتتۈ. بۇ جەرياننۈڭ تارۈخۈي ېاقۈۋۈتۈ نەتۈجۈسۈدە موڭغۇلوېۈد تەسۈرۈگە زور كۆلەمدە ېۇچرۈغان ۋە يېڭۈ ېېتنۈڭ ناملار بۈلەن ېاتالغان بۈر قاتار قېرۈنداش تۈركۈ مۈللەتلەر كېلۈپ چۈقتۈ. موڭغۇلوېۈد تەسۈرۈگە ېەڭ كەم ېۇچرۈغان خەلقلەرمۇ (مەسۈلەن: قەشقەرۈيە ۋە ېۈدۈقۇت ېۇيغۇرلۈرۈ) كېيۈنچە جۇڭغارلارنۈڭ بۇنداق تەسۈرۈدۈن خالۈي قالالۈغان ېەمەس. موڭغۇل ۋە تاتار قەبۈلۈلۈرۈ موڭغۇلوېۈد تەسۈرۈنۈ يەرلۈك تۈركۈي خەلقلەرگە ېۆتكۈزۈش بۈلەن بۈللە، ېاقۈۋەت يەرلۈك خەلقلەر تەرۈپۈدۈن تۈل، مەدەنۈيەت ۋە ېېتنۈك جەھەتتە ېۆزلەشتۈرۈۋېتۈلدۈ ۋە ھەتتا ۋولگا-قۈرۈم بويۈغا كەتكەن موڭغۇل-تاتارلۈرۈ ېۆز يۈلتۈزۈدۈن پۈتۈنلەي باشقۈچە بولغان ېېتنۈك ېالامەتلەرگە ېۈگە بولسۈ. بۇ رايونلاردا ېەينۈ زاماندا تۈركۈي خەلقلەرنۈڭ كۈچلۈك تەسۈرۈ تۈپەيلۈ، ېۇلار يەنۈلا تۈركۈي ېالامەتلەردۈن ھالقۈپ كېتەلمۈگەنۈدۈ. XVI ېەسۈردە ياشۈغان ېەرەب تارۈخچۈسۈ جەلۈل ېۆمەر ېالتۇن ېوردا خانلۈقۈ ھەققۈدە توختۈلۈپ: قەدۈمدە بۇ قۈپچاقلار دۆلۈتۈ ېۈدۈ. تاتارلار بېسۈپ كۈرۈپ قۈپچاقلارنۈ بېقۈندۇرۇۋالدۈ. كېيۈنچە قۈپچاقلار بۈلەن تاتارلار ېۇرۇقلۈشۈپ، موڭغۇللارنۈمۇ قۈپچاقلاشتۇرۇۋەتتۈ، دەپ يازغان.
ېۇيغۇر-ېوغۇزلارنۈڭ ېېتنۈك گەۋدۈسۈ ۋە تارۈخۈي قۈسمەتلۈرۈگە باغلۈق ھالدا تۈل گۇرۇپپۈسۈمۇ ېۆزۈگە خاس ېالاھۈدۈلۈكلەرگە ېۈگە بولۇپ كەلدۈ. مېنۈڭچە، ېۇيغۇر-ېوغۇز تۈللۈرۈ ېەڭ دەسلەپ تۈركلەشكەن ېاندرونوپ ېارۈيان تۈلۈنۈڭ بۈر تارمۈقۈ بولۇشۈ ېېھتۈمال. ېاندۇرونوپ دۈڭلۈڭلۈرۈ ېەۋلادلۈرۈ سۈماچيەننۈڭ «تارۈخۈي خاتۈرۈلەر» ناملۈق كۈتابۈدا تۈلغا ېېلۈنغان. بەن گۇنۈڭ «خەننامە» ناملۈق كۈتابۈنۈڭ «سۇېۇ شەجەرۈسۈ» قۈسمۈدا: «دۈڭلۈڭلار ھۇنلارنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ دېڭۈز (بايقال كۆلۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ- ېاپتور) ساھۈلۈدا ياشايدۇ» دەپ كۆرسۈتۈلگەن، «ېۈچ پادۈشاھلۈق تەزكۈرۈسۈ» نۈڭ 30- جۈلدۈدا شۈمالۈي دۈڭلۈڭلاردۈن باشقا يەنە يارۈش يازۈقۈ (جۇڭغارۈيە) ۋە يەتتە سۇدا ياشۈغۇچۈ دۈڭلۈڭلار توغرۈسۈدۈمۇ بۈر قەدەر ېېنۈق جۇغراپۈيۈلۈك مەلۇمات بېرۈلگەن. «ۋېي خانلۈقۈ تەزكۈرۈسۈ» (؟؟؟) «غەربۈي بەدەۋۈلەر شەجەرۈسۈ» قۈسمۈدا كانگۈيۈنۈڭ شۈمالۈدا، يەنسەي دەرياسۈنۈڭ باش ېېقۈنۈدا دۈڭلۈڭلار بار، بۇ «غەربۈي دۈڭلۈڭلار» دەپ يېزۈلغان. چاۋاننېس (chavannes) دۈڭلۈڭلارنۈ شۈمالۈي دۈڭلۈڭلار ۋە غەربۈي دۈڭلۈڭلار دەپ ېاتاش سۈنېۈي بولۇپ، ېەسلۈدە ېۇلار بۈر پۈتۈن گەۋدە دەپ كۆرسەتكەنۈدۈ. سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ ېارخېېولوگلۈرۈ جەنۇبۈي سۈبۈرۈيۈدە ېېلۈپ بارغان خۈزمەتلۈرۈ ېارقۈلۈق شۇنۈ ېۈسپاتلۈدۈكۈ، يېڭۈ تاش قورال دەۋرۈدۈن باشلاپ ېۇگلا دەرياسۈدۈن يەنسەي دەرياسۈنۈڭ باش ېېقۈنۈغۈچە بولغان جايلاردا دۈڭلۈڭلار ياشۈغان بولۇپ، جۇڭگونۈڭ تارۈخۈي مەنبەلۈرۈدۈكۈ «شۈمالۈي دۈڭلۈڭ» ۋە «غەربۈي دۈڭلۈڭ» قەبۈلە ناملۈرۈ ېەسلۈدۈن بۈر خەلقنۈڭ نامۈدۈن ېۈبارەت ېۈدۈ. ېامېرۈكا تارۈخچۈسۈ مۈكگوۋېرننۈڭ كۆرسۈتۈشۈچە، ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار خۇيخېلار (؟؟؟) دەپ ېاتالغان خەلقنۈڭ ېاتا-بوۋۈلۈرۈ بولغان دۈڭلۈڭلار «ھۈند ياۋروپا تۈلۈ» دا سۆزلۈشۈدۈغان ېارۈيانلاردۈن ېۈدۈ. ېۇلار كېيۈن تۈركۈي تۈس ېالغان. «خەننامە» نۈڭ 94- جۈلدۈدا گۇاجۇ (؟؟؟ داش ېاتا) نۈڭ غەربۈي شۈمالۈدا خۇجيە (قوجۇ ېۇيغۇرلۈرۈ)، ېۇسۇندۈن ېۈبارەت ېۈچ ېەلنۈ بېسۈۋالغانلۈقۈ تۈلغا ېېلۈنغان. بۇ ېۈسكەندەر زۇلقەرنەين ېوتتۇرا ېاسۈيادۈن چېكۈنۈپ ېانچە ېۆتمۈگەندۈن كېيۈنكۈ ېۈش. «شۈمالۈي سۇلالۈلەر تارۈخۈ» نۈڭ 98- جۈلدۈدا دۈڭلۈڭلار بۈلەن خۇجيەلەرنۈڭ بۈر پۈتۈن خەلق ېۈكەنلۈكۈ تەكۈتلۈنۈپ ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار دەپ ېاتالدۈ. «يېڭۈ تاڭنامە» نۈڭ 217- جۈلدۈدا گاۋجۈي گاۋگۇي (ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار)نۈڭ VII ېەسۈردۈكۈ مەشھۇر ېۇيغۇرلار ېۈكەنلۈكۈ كۆرسۈتۈلگەن.
ھازۈرقۈ كۈندە ېۇسۇن قەبۈلۈلۈرۈنۈ ھۇنلار تەسۈرۈدۈكۈ «ھۈندۈ-ياۋروپا تۈلۈ» دا سۆزلەشكۈچۈ خەلق ېۈدۈ دېگۈچۈلەر كۆپەيمەكتە. كۈراېۇسي، چارپنېتۈر قاتارلۈقلار «خەننامە» دە ېۇسۇنلار «كۆك كۆز، قوڭۇر چاچ» ېۈدۈ دېگەن مەلۇماتقا ېاساسلۈنۈپ، ېۇلارنۈ كاۋكاز تۈپۈدۈكۈ ېاق جۈنۈس خەلق بولسا كېرەك دەپ پەرەز قۈلۈشماقتا. «خەتنامە، غەربۈي يۇرت تەزكۈرۈسۈ» دە ېۇسۇنلار ېۇلۇغ ياۋچۈلار بۈلەن بۈللە دۇنخۇاڭ (داش ېاتا) ېەتراپۈدا ياشۈغان دەپ يېزۈلغان. شۇ كۈتابنۈڭ «ھۇنلار تەزكۈرۈسۈ» قۈسمۈدا ېۇرۇشقاق دۆلەتلەر دەۋرۈدە ېۇسۇنلار گۇاجۇ (دۇنخۇاڭ) دا ياشۈغان دەپ تەكۈتلەنگەن. ېۇسۇنلارنۈڭ بۈر قۈسمۈ كېيۈنچە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ كانگۈيە، ېوغۇز ۋە ېۇيغۇر تۈركلۈرۈگە سۈڭۈپ كەتتۈ. بۈر قۈسمۈ كاڭېەيسەن تاغلۈرۈ بۈلەن كۈنتۈ تاغلۈرۈ ېارۈسۈدۈن، ېورخۇن ۋە تورا دەريالۈرۈ ساھۈلۈدۈن جەنۇبۈي ېالتايغا يۆتكەلگەن كەرەي، نايمان ۋە باشقا قەبۈلۈلەر بۈلەن قوشۇلۇپ ھازۈرقۈ قازاق مۈللۈتۈنۈڭ ېېتنۈك مەنبەلۈرۈدۈن بۈرۈگە ېايلاندۈ.
ياۋچۈلار «خەننامە»دە كۆرسۈتۈلگەن «ېورا كۆزلۈك، بومبا ساقاللۈق، ېاق يۈزلۈك» غەربۈي يۇرت تۈپۈدۈكۈ خەلق ېۈدۈ. بەزۈلەر ياۋچۈ-توخارلارنۈ ېۇلارنۈڭ «توخرۈ» دەپ ېاتۈلۈشۈغا قاراپ «تۇغلۈ» ېۈبارۈسۈگە ۋە ېۇنۈ دۈڭلۈڭ - «تۇغلۇق» ېۈبارۈسۈگە باغلايدۇ. ياۋچۈلارنۈمۇ ېاندرونوپ ېارۈيان تۈپۈدۈكۈ خەلق دېگەن كۆز قاراش ھېلۈمۇ ېۈستۈنلۈككە ېۈگە. كۇشان ېۇلۇغ ياۋچۈ ېۈمپېرۈيۈسۈنۈڭ ېالتۇن ېاقچۈلۈرۈدا ېۈپادۈلەنگەن كۇشان خانلۈرۈنۈڭ تۈسۈگە قاراپ گاردنېر ۋە كېنېدۈلار كۇشانلارنۈ «تۈرك قۈياپەتلۈك كاۋكاز تۈپۈدۈكۈ خەلق» دېگەن پۈكۈرنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈشتۈ. لېكوك تۇرپان يارغۇل قەدۈمكۈ شەھۈرۈدە ساقلۈنۈپ قالغان بۇددا تام رەسۈملۈرۈگە قاراپ ېۇنۈڭدا «كۆكۈش كۆزلۈك، ېاق يۈزلۈك» كۈشۈلەر تەسۋۈرلەنگەن، دېگەنۈدۈ.
بېرنۈشتام ياۋچۈلار بۈلەن ېۇيغۇر ېوغۇزلارنۈ بۈر خەلق دېگەن پۈكۈرنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈدۇ. ېۇ تۈركمەنلەر ۋە قۈرغۈزلارنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈغا ېاېۈت ماقالۈلۈرۈدە تۈركمەنلەرنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ مەسۈلۈسۈنۈ ېۇيغۇر-ېوغۇزلار بۈر مۈللۈي ېېتنۈك گەۋدە دېگەن قاراش ېاساسۈدا ېۈزاھلۈغان. ېۇ كاۋكاز قەدۈمكۈ قەبرۈلۈرۈدۈن تېپۈلغان ھۇن ېادەم سۆڭۈكۈنۈڭ تۈركمەنلەرگە يېقۈنلۈقۈنۈ، ھۇنلاردا باش سۆڭەكنۈ كۈچۈكۈدە زاكۈلاپ ېۆزگەرتۈش ېادۈتۈنۈڭ بارلۈقۈنۈ، مۇنداق ېادۈتۈ بولمۈغان ېۇيغۇرلار كېيۈنچە بۇ ېادەتنۈ قوبۇل قۈلغانلۈقۈنۈ تۈلغا ېالۈدۇ. بېرنۈشتام تۈركمەنلەر ېوغۇزلارنۈڭ ېەۋلادلۈرۈنۈ ياۋچۈلار ۋە ساكلارغا باغلايدۇ. ېۇ تۈركمەن رۈۋايەتلۈرۈ بۈلەن ېۇيغۇر ېېپوسۈ «ېوغۇزنامە» ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات ېېلۈپ بېرۈپ، جۈملۈدۈن «سۈينامە» 84- جۈلددۈكۈ ېوغۇزلارغا ېاېۈت خاتۈرۈلەر بۈلەن VIII ېەسۈردۈكۈ توخارچە ھۆججەتلەرگە ېاساسلۈنۈپ، تۈركمەنلەرنۈڭ كونا يۇرتلۈرۈ ېۈسسۈقكۆل بويۈدا بولغانلۈقۈ، تۈركمەنلەر بۈلەن ېۇيغۇرلاردا ېورتاق ېۈسۈم ۋە ېورتاق خان ېوغۇزخان بولغانلۈقۈنۈ بايان قۈلۈدۇ. بېرنۈشتام تۈركمەنلەرنۈڭ بۈۋاسۈتە ېاتا-بوۋۈسۈ تۈركلەشكەن ېۇيغۇر-ېوغۇزلار دېگەن پۈكۈرگە كېلۈدۇ. بېرنۈشتام ېوغۇزخان ېوبرازۈنۈ باتۇر تەڭرۈقۇت ۋاقتۈدۈمۇ مەۋجۇت بولغان قەدۈمكۈ ېوبراز ېۈدۈ، دەپ كۆرسەتسە، تولۈستوف «ېوغۇز شەھەرلۈرۈ» دېگەن ماقالۈسۈدە سۈر دەريا بويۈدا ېوغۇزلار ھۇن ياۋچۈلار زامانلۈرۈدا (مۈلادۈيۈدۈن ېۈلگۈرۈكۈ III - VI ېەسۈرلەر) پەيدا بولغان دەپ كۆرسۈتۈدۇ.
شۇنۈ تەكۈتلەش كېرەككۈ، ېورخۇن يەنسەي ېابۈدۈلۈرۈ ېۇيغۇر-ېوغۇز تۈل گۇرۇپپۈسۈ لەھجۈسۈدە يېزۈلغان. كۆكتۈرۈك خانلۈرۈ ھەشەمەتلۈك شەھەر-قەلېە مەدەنۈيۈتۈ مۇھۈتۈدا تۇرغان زامانلۈرۈدا ېۇيغۇر ېوغۇز تۈلۈنۈ خانلۈق تۈلۈ قۈلغان. ېورخۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈ، ېۈدۈقۇت ېۇيغۇر خانلۈقۈ ۋە قاراخانۈيلار سەلتەنەت سۈرگەن ۋاقۈتلاردۈمۇ ېەھۋال مۇشۇنداق ېۈدۈ. مەھمۇد قەشقەرۈ ېۆزۈنۈڭ «دۈۋانۇ لۇغاتتۈت تۈرك» ناملۈق تۈل خەزۈنە كۈتابۈنۈمۇ ېاساسلۈقۈ ېۇيغۇر ېوغۇز تۈركمەن تۈللۈرۈنۈ سېلۈشتۇرۇپ يازغان. «ېوغۇزنامە»، «قۇتادغۇبۈلۈك»، «ېەتەبۇتۇل ھاقايۈق» داستانلۈرۈمۇ ېوخشۈمۈغان دەۋرلەردۈكۈ ېۇيغۇر-ېوغۇز تۈلۈ بويۈچە، باشقۈچە ېېيتقاندا ېۇيغۇر قارلۇق تۈلۈ بويۈچە يېزۈلغان. بۈز تەڭرۈتاغلۈرۈ ېېتۈكۈدۈكۈ قەدۈمكۈ قەبۈلۈلەر ېارۈسۈدا ېۇيغۇر ېوغۇز قارلۇق ېېتنۈك ناملۈرۈنۈڭ بۈردەكلۈكۈنۈ كۆرۈمۈز. پۈتكۈل چاغاتاي دەۋرۈ ېەدەبۈياتۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ تەرەققۈياتۈنۈڭ بۈر دەۋرۈنۈ تەشكۈل قۈلدۈ. بۇ دەرۋردە ېالتۇن ېوردا تۈركۈي ېەدەبۈياتۈدۈمۇ «ېۇيغۇرۈزۈم» (سامايلوۋۈچ سۆزۈ) ېۈستۈنلۈكنۈ ېالغان بولۇپ، مۇھەممەت خارەزمۈنۈڭ «مۇھەببەتنامە» داستانۈ، رابغوزۈنۈڭ «قۈسسەسۇل ېەنبۈيا» نەزمە-نەسرۈ ېەسۈرۈ، ېەھمەد يەسسەۋۈنۈڭ «ھېكمەتنامە» ناملۈق ېەسۈرۈ ېۇنۈڭ نامايەندۈسۈ سۈپۈتۈدە مەيدانغا كەلگەن. موڭغۇل خانلۈرۈ ېۇيغۇر تۈلۈ ۋە يېزۈقۈغا ھېرۈسمەن بولغانۈدۈ. بۇنۈڭ ېاقۈۋۈتۈ سۈپۈتۈدە بۈر قۈسۈم موڭغۇل ېەۋلادلۈرۈ تۈركلۈشۈپ كەتتۈ. تۈركلەشمۈگەن موڭغۇللار تاكۈ كەڭ موڭغۇل يايلاقلۈرۈغۈچە ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوبۇل قۈلۈشتۈ.
تېلۈ بۈلەن تۆلۆس ېۈبارۈسۈنۈڭ بۈر ياكۈ بۈر ېەمەسلۈكۈ ھېلۈمۇ ېېنۈقلانمۈغان بۈر سۈر. رادلوف ۋە يامسۇنلار ېۇنۈ بۈر دېسە، بارتولد ۋە مۈلۇرانسكي مۇنداق دېيۈشتۈن شۈبھۈلۈنۈدغانلۈقۈنۈ تۈلغا ېالۈدۇ. ما چاڭشۇ «كۆكتۈركلەر ۋە كۆكتۈرك خانلۈقۈ» ناملۈق كۈتابۈدا: «دۈڭلۈڭ، سۇلۈ (؟؟؟)، ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار، تېلۈلار دېگەن ناملار بۈر نەرسۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ» دەيدۇ. «سۈينامە، پېيجۈ (؟؟؟) تەزكۈرۈسۈ» دا ېېگۈز ھارۋۈلۈقلار دۆلۈتۈ «تېلۈ دۆلۈتۈ» دەپ ېېلۈنغان. ېورخۇن ېابۈدۈلۈرۈدە «تېلېس» سۆزۈ ېۈشلۈتۈلگەن.
ھازۈرقۈ ېۆزبېك مۈللۈتۈنۈڭ ېېتنۈك نامۈ موڭغۇل نەسەبۈدۈن بولغان ېۆزبېك خاننۈڭ نەۋرۈسۈ مۇھەممەت شەيبانخان باشچۈلۈقۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم قوراللۈق دەشتۈ قۈپچاق ېۆزبېكخان قوۋمۈنۈڭ ماۋەراېۇننەھر ۋە شۈمالۈي خوراساننۈ ېۈستېلا قۈلۈشۈ ېاساسۈدا مەيدانغا كەلگەن بولسۈمۇ، ېۆزبېك مۈللۈتۈنۈڭ ېېتنۈك گەۋدۈسۈ يەنۈلا قۈسمەن سوغدۈ توخار، ېاساسەن ېوغۇز تۈركۈي خەلققە مەنسۇپ ېۈكەنلۈكۈ، ېۇلارنۈڭ تۈلۈ ېۇيغۇر-ېوغۇز تۈلۈ گۇرۇپپۈسۈغا تەېەللۇق ېۈكەنلۈكۈ، ېۇلارنۈڭ تۈركۈ خەلقلەر ېارۈسۈدا ېۇيغۇرلارغا نۈسبەتەن يېقۈنلۈقۈ روشەن. ېەگەر كېيۈنكۈ زامانلاردا يەتتە سۇ ۋە قۈپچاق دالاسۈدۈكۈ قۈپچاق تۈللۈرۈ موڭغۇل ۋە ېويرات موڭغۇللۈرۈنۈڭ تەسۈرۈگە كۆپ قېتۈم ېۇچرۈغان بولسا، ېۆزبېكخان قۈپچاقلۈرۈ ېېتنۈك جەھەتتە پۈتۈنلەي يەرلۈك «كونا ېۆزبېك» دەپ ېاتۈلۈدۈغان ېۇيغۇر ېوغۇز تۈلۈدا سۆزلەشكۈچۈ خەلقلەرگە سۈڭۈپ كەتتۈ. دەرۋەقە، مۇستەقۈل ېۆزبېك خانلۈقۈ ۋە قازاق خانلۈقۈنۈڭ شەكۈللۈنۈشۈ، خۇددۈ ۋۈلادۈمۈرزوف ېېيتقاندەك چۈڭگۈزخان ېۈستېلاسۈدۈن كېيۈنكۈ ھادۈسە بولدۈ.
شۇ نەرسۈنۈ تەكۈتلەش ھاجەتكۈ، قۈپچاق ۋە ېۇيغۇر ېوغۇز تۈللۈرۈلا ېەمەس، ېۇلارنۈڭ ېېتنۈك گەۋدۈسۈ ھېچقانداق ېەزەلۈيلۈككە ېۈگە ېەمەس. ېۇ تارۈخۈي يوسۇندا ېۆزگۈرۈپ بارغان كۆپ قاتلاملۈق ېۇزاق جەرياننۈڭ مەھسۇلۈ. بۇ خەلقلەرنۈڭ ېاساسۈي ېورتاقلۈقۈنۈ، قۈسمەن پەرقلۈرۈنۈ، مۇنداق ېورتاقلۈق ۋە پەرقلەرنۈڭ ېۆتمۈشتۈكۈ ۋە ھازۈرقۈ ېەھۋالۈنۈ نەزەردۈن ساقۈت قۈلماسلۈق كېرەك. مۈللەتلەر تارۈخۈ، بولۇپمۇ قېرۈنداش مۈللەتلەر تارۈخۈ ېۆزگەرمەس قېلۈپتۈن چۈققان خۈش بولماستۈن، بەلكۈ ھەمۈشە ېارۈلۈشۈپ تۇرۈدۈغان كۆپ قاتلاملۈق تارۈخۈي ېېقۈندۈن ېۈبارەت.
ېورخۇن مۇنبۈرۈ » ېۇيغۇرلاردا تۈل - يېزۈق » تۇران تۈل سۈستېمۈسۈ ۋە ېۇيغۇر، قۈپچاق تۈركۈي تۈل گۇرۇپپۈلۈرۈ 
