ېورخۇن مۇنبۈرۈ كونا - يېڭۈ كۈتاپلار تارۈخۈ رەشۈدۈ - زەيلۈⅡ

مۇنبەر خېتۈنۈ نورمال كۆرەلمۈگەنلەر

مۇنبەرنۈ ېۈشلۈتۈش قوللانمۈسۈ

Munber hetni Nurmal Korelmigenler

«
1
2
3
4
»
Pages: 1/4 Go

قورال ېۈشۈلتۈش ېادرېسۈنۈ كۆچۈرۈش | ساقلۈۋېلۈش | پۈرۈنتۈرلاش

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

UIDنومۇرۈ: 1050
جەۋھەر يازمۈسۈ: 5
يوللۈغان يازمۈسۈ: 416
شۆھرۈتۈ: 427 نومۇر
پۇلۈ: 4260 سوم
تۆھپۈسۈ: 0 نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 298(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-11-22
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 2009-02-24

باش يازما يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-20 23:44

باش يازمۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

تارۈخۈ رەشۈدۈ - زەيلۈⅡ

باشقۇرۇش ېەسكەرۈتمۈسۈ： بۇ يازمۈغا Yawuz تەرۈپۈدۈن نادۈرلاندۈ (2008-01-28)

بايانات: بۇ ېەسەرنۈڭ توردۈكۈ ھوقۇقۈ پەقەت ېورخۇن ېۇيغۇر تارۈخۈ تور بېتۈگۈلا تەۋە، بۇ ېەسەرنۈ يوللۈغۇچۈ ۋە تور بېكەت باشلۈقلۈرۈنۈڭ رۇخسۈتۈسۈز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ېېلۈكتۈرونلۇق كۈتاپ قۈلۈپ تارقۈتۈشقا رۇخسەت قۈلۈنمايدۇ.

ېەسسالامۇ ېەلەيكۇم قەدۈرلۈك تورداش دوستلار:

تور بېكۈتۈمۈزگە تورداش دوستۈمۈز UyghurQizi "تارۈخۈ رەشۈدۈ ـــ زەيلۈ " نۈ يوللۈغان ۋە يوللاپ كېلۈۋاتقان ېۈدۈ، لېكۈن ېۈزدۈنۈش نەتۈجۈسۈدە بۇ ېەسەرنۈڭ بۈرقانچە خۈل نۇسخۈسۈنۈڭ بارلۈقۈنۈ ۋە بۇ نۇسخۈلاردا مەلۇم پەرقلەر بارلۈقۈنۈ بايقاپ، تەتقۈقات بۈلەن شۇغۇللۈنۈدۈغان تورداشلۈرۈمۈز بۇندۈن كېيۈنكۈ تەتقۈقاتۈغا تېخۈمۇ قولايلۈق بولۇشۈ ۋە سېلۈشتۇرۇپ ېۈگۈنۈشۈ ېۈچۈن " تارۈخۈ رەشۈدۈ ـــ زەيلۈ" نۈڭ يەنە بۈر نۇسخۈسۈنۈمۇ يوللاشنۈ توغرا تاپتۇق، شۇ ۋەجۈدۈن بۇ كۈتاپنۈڭ يەنە بۈر نۇسخۈسۈ بولغان، ېابدۇرېشۈت مۇھەممەت نەشرگە تەييارلاپ ېاقسۇ " قەدۈمقۈ كۈتاپلار تەتقۈقاتۈ " مەجمۇېەسۈنۈڭ 1986- يۈللۈق 1- 2- توپلۈمۈدا ېېلان قۈلغان بۇ نۇسخۈسۈنۈ ھوزۇرۇڭلارغا سۇندۇق.

ھۆرمەت بۈلەن: ېورخۇن ېۇيغۇر تارۈخۈ تور بېتۈ

تارۈخۈ رەشۈدۈ – زەيلۈ

      («تارۈخۈ رەشۈدۈ» نۈڭ ېاخۈرۈغا داۋاملاشتۇرۇپ يېزۈلغان)

                                   مۈرزا مەھمۇد جوراس

    مۇھەررۈردۈن: «تارۈخۈ رەشۈدۈ – زەيلۈ» - مۈرزا مەھمۇد جوراسنۈڭ ېۇزۇن يۈللۈق ېۈجادۈ ېەمگەكلۈرۈ ېارۈسۈدا دەۋرۈمۈزگۈچە يېتۈپ كەلگەن بۈردۈن- بۈر تارۈخۈ مەجمۇېە بولۇپ، تارۈخ ۋە ېەدەبۈيات جەھەتتۈكۈ ېۈلمۈي قۈممۈتۈنۈڭ يۇقۈرلۈغۈ، شۈنجاڭ تارۈخۈدا تۇتقان قۈممۈتۈنۈڭ يۇقۈرلۈغۈ بۈلەن جاماېەتچۈلۈككە تونۇلغان داڭلۈق ېەسەرلەرنۈڭ بۈرۈدۇر.
     مۈرزا مەھمۇد جوراس – ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ 17- ېەسۈرۈنۈڭ باشلۈرۈدۈكۈ مەشھۇر ېالۈمۈ، تارۈخچۈسۈ، شاېۈرۈ. ېۇ ېۆز ېەسۈرۈدە تەجۈمالۈ ھەققۈدە ھۈچقانداق مەلۇمات قالدۇرمۈغان. ېۇنۈڭ قاچان، قەيدەردە تۇغۇلۇپ، قاچان، قەيەردە ۋاپات بولغانلۈغۈ، ېۈجادۈي پاېالۈيەتلۈرۈ ھەققۈدە ھازۈچە ېېنۈق مەلۇمات يوق. تارۈخنامۈنۈ ېوقۇپ چۈققاندۈن كېيۈنكۈ چۈشەنچۈمۈزدۈن قارۈغاندا مەھمۇت جوراسنۈڭ ېاتا- بوۋۈلۈرۈ سۇلتان سەېۈدخان ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلاتلۈرۈنۈڭ خانلۈق سەلتەنەتۈنۈ تۈكلەش ېۈشلۈرۈدا خۈزمەت كۆرستۈپ كەلگەن سەركەردۈلەر ۋە ياكۈ مۈلكۈ ېەمەلدارلاردۈن بولسا كېرەك. مەھمۇد جوراسنۈڭ ېاساسلۈق ھاياتۈ، پاېالۈيەتلۈرۈ يەكەندە ېۆتكەن بولسا كېرەك.
     تارۈخنامۈدە سۇلتان سەېۈدخاندۈن باشلاپ تاكۈ مۇھەممەت ېۈمۈن باتۇرغۈچە ېۆتكەن بۈر قانچە ېەۋلات ۋە خانلار ېۇلارنۈڭ نەسەپلۈرۈ، ېوردا ېەمەلدارلۈرۈنۈڭ نەسەپلۈرۈ، ېەمەل- ېونۋانلۈرۈ ۋە ېۇلار ېوتتۇرسۈدۈكۈ ېۈنچكە مۇناسۈۋەتلەر شۇنچە تەپسۈلۈ، پاكۈتلۈق يۇرۇتۇپ بېرۈلگەن.
     مۈرزا مەھمۇد جوراس مەزكۈر تارۈخانمۈنۈڭ بارلۈققا كېلۈشۈدۈكۈ مەقسەت- مۇددۈېالار ېۈستۈدە توختۈلۈپ، «.....تارۈخ يېزۈشقا ۋە بايان قۈلۈشقا مەندەك بۈچارە كۈشۈنۈڭ لاياقۈتۈ يوق ېۈدۈ. ېەمما مېنۈڭ كۆڭلۈمگە شۇنداق كەلدۈكۈ: مۈرزا ھەيدەر، ېابدۈرۈشتخاننۈڭ ېۈسمۈغا بېغۈشلاپ «تارۈخۈ رەشۈدۈ» دۈگەن تارۈخۈنۈ يېزۈپتۇ ۋە ېۇنۈڭغا تۇغلۇق تۆمۈرخان دەۋردۈن باشلاپ ېابدۈرۈشتخاننۈڭ دەۋرۈگۈچە بولغان دەرۋلەر، پادۈشالار ۋە ېۇلارنۈڭ ۋەقەلۈرۈ بۈلەن بايان قۈلۈنۈپتۇ. ېابدۈرۈشتخاندۈن كېيۈن ھەزرۈتۈ مۇھەممەت ېۈمۈن باھادۈرخاننۈڭ دەۋرۈگۈچە ھۈچ كۈشۈ تارۈخ يازماپتۇ. گەرچە مېنۈڭ تارۈخ يېزۈ قابۈلۈيۈتۈم بولمۈسمۇ، ېۈلمۈ ېەقلۈ كۈچۈمنۈڭ يېتۈشۈچە تارۈخ يازدۈم. بۇ تارۈخنۈ يېزۈشتا ېاللا ياربېكنۈڭ مېنۈڭ تارۈخ يېزۈشۈمغا بولغان تەشەببۇسۈ، ېۈلتۈماسۈ بۈلەن تارۈخ كۈتاپلۈرۈنۈڭ مەزمۇنۈ ۋە ېۈشەنچۈلۈك ېادەملەرنۈڭ بايانۈغا ېاساسلۈنۈپ يېزۈپ چۈقتۈم. بۇ تارۈخنۈ يېزۈشتۈن مەقسۈدۈم – ېۆتكەنكۈلەرنۈڭ ۋەقەلۈرۈ ۋە ياخشۈ خۈسلەتلۈرۈ ۋە مېنۈڭدەكلەرنۈڭ دۇاگۇيلۈغۈ خەلق ېارۈسۈدا يادۈگار قالسۇن، دۈمەكتۇر دەپ شەرھۈلەيدۇ.
     ېۇ مەزكۈر تارۈخنامۈنۈ يېزۈپ چۈقۈشتا ېۇۇزن مۇددەتلۈك ېۈزدۈنۈش، تەكشۈرۈپ – تەتقۈق قۈلۈشتەك جاپالۈق ېۈلمۈ ېەمگەكلەر بۈلەن شۇغۇللانغان. ېۇ بۇرۇنقۈلار يازغان شۈنجاڭ ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيا تارۈخۈغا ېاېۈت ماتۈرۈيالارنۈ ېەتۈراپلۈق، پۇخترا ېۆگۈنۈپ، ېۇلار ېۈستۈدە ېەتۈراپلۈق تەتقۈقات ۋە مۇھاكۈمە ېېلۈپ بارغان. مۇناسۈۋەتلۈك تارۈخي ھۆججەت، ماتۈرۈياللارنۈ توپلاپ، رەتلەپ ېېنقلۈغان ۋە بۇ ماتۈرۈياللارغا قاناېەتلۈنۈپ قالماستۈن «ېۈشەنچلۈك ېادملەرنۈڭ بايانۈغا ېاساسلۈنۈپ، تارۈختۈكۈ ۋەقەلەر، شەخۈسلەرنۈ تېخۈمۇ چۈنلۈق بۈلەن يېزۈشقا ېەجۈر سۈڭدۈرگەن. ېوتتۇرا ېاسۈيا، بولۇپمۇ شۈنجاڭ رايۇنۈنۈڭ جۇغراپۈيۈۋۈ يەر – نام، تاغ- دەريالۈرۈغۈچە پۈششۈق ېۈگەللۈگەن. كۆپ تەرەپلۈمۈلۈك ېەقلۈ مېھنەت سۈڭدۈرۈش ېاساسۈدا تارۈخنامۈنۈڭ توغرا، دەلۈل – ېۈسپاتلۈق يېزۈلۈشۈ ېۈچۈن ېاساس ياراتقان. شۇنۈڭدەك ھەر قايسۈ دەۋرلەردە ېۆتكەن خان – پادۈشالارنۈڭ ياخشۈلۈق – يامانلۈقلۈرۈنۈ ھەم تارۈخي ېاساستا ېۈلمۈي تەھلۈل يۈرگۈزۈپ يەكۈن خاراكتېرلۈك رۇباېۈلار بۈلەن خۇلاسۈلۈغان. بۇنۈڭدۈن قارۈغاندا مۈرزا مەھمۇد جوراس شۇ دەۋرۈگۈچە نۈسبەتەن ېېيتقاندا تارۈخ، تۈل – ېەدەبۈيەت ۋە باشقا پەنلەر ساھەسۈ بويۈچە مەخسۇس تەلۈم ېالغان يۇقۈرۈ مەلۇماتلۈق، ېاتاقلۈق كۈشۈ بولۇپ، شۇ دەۋردە ېۆتكەن مەشھۇر ېۆلۈمالار، ېالۈملار، شاېۈرلار ۋە ېۇلار يازغان تارۈخنامە، شېېۈرلار ھەققۈدە تولۇق مەلۇمات بەرگەن. شېېۈرۈي پارچۈلاردۈن نەمۇنۈلەرنۈ ېۈلگە قۈلغان. چۈنگۈزچاننۈڭ ھەربۈي ېۈستۈلاسۈ، ېۇنۈڭ ېوىۇللۈرۈ ۋە نايمان تورۈسۈ كوشلۇق چانلارنۈڭ ېەھۋالۈ، چاىاتاي نەسلۈدۈن بولغان 15 ېەۋلاتقا يېقۈن خانلارنۈڭ قەرشقەر، يەركەن، ېاقسۇ، تۇرپانلارنۈ مەركەز قۈلغان خانلۈق سەلتەتلۈرۈ ۋە ېۇلار ېوتتۇرسۈدۈكۈ تەخت تالۈشۈش جەڭ – جېدەللۈرۈ مۇپەسۈل بايان قۈلۈنغان.
     مۈرزا مەھمۇد جوراس ېاتاقلۈق يازغۇچۈ، ېالۈم بولۇپلا قالماي، مەشھۇر مۇتەپەككۈر، شاېۈر. گەرچە ېۇنۈڭ شېېۈرلۈرۈ دۈۋان سۈپۈتۈدە زامانۈمۈزغۈچە يېتۈپ كەلمۈگەن بولسۈمۇ، لېكۈن ېۇ يازغان تارۈخانمۈنۈڭ ھەر بۈر باپ ېاخۈرۈدا خاتۈمە خاراكتېرلۈك مەسنۈۋۈ، رۇباېۈ، مۇخەممەس شەكۈلدە يېزۈلغان 30 مۈسرادۈن ېارتۇق شېېۈرلۈرۈ بولۇپ، ېەقلۈ پۈكۈرۈنۈڭ چوڭقۇرلۈغۈ، تۈلۈنۈڭ نەپۈسلۈگۈ، ېوبرازلۈق تۈل ۋاستۈلۈرۈدۈن ماھۈرلۈق بۈلەن پايدۈلۈنۈش جەھەتتۈن قارۈغاندا مۈرزا مۇھەممەت جوراسنۈ شۇ دەۋرنۈڭ ېاتاقلۈق مۇتەپەككۈر شاېۈرۈ دەپ ھۆكۈم قۈلۈشقا ھەقلۈقمۈز.
      شۇنۈمۇ كۆرسۈتۈپ ېۆتۈشكە تېگۈشلۈككۈ، ېۇنۈڭ ياشۈغان دەۋرۈ سەېۈدۈيە خانلۈغۈنۈڭ ېاخۈرقۈ دەۋرۈ، ېاپپاق خوجا ھۆكۈمرانلۈغۈنۈڭ دەسلەپكۈ مەزگۈلۈ بولغاچقا دەۋر، سۈنۈپ دۈنۈي چەكلۈمۈلەرنۈڭ تەسۈرۈدۈن خالۈ بولالمۈغان تەرەپلەر ھەۋجۇت. بولۇپمۇ سۇلتان ېابدۈرۈشخان ۋە ېۇنۈڭ تۆھپۈسۈ، قابۈلۈيۈتۈ، ېەخلاقۈ پەزۈلۈتۈ ېۈجادۈيەتلۈرۈ ېۈستۈدە دەلۈل – ېۈسپاتلۈق ماتۈرۈياللار بۈلەن بۈر قەدەر تەپسۈلۈي بايان قۈلۈنغان بولسۈمۇ، شۇنۈڭ بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتلۈك بولغان مەلۈكە ېاماننۈساخاننۈڭ 12 مۇقامنۈ رەتلەش، قېلۈپلاشتۇرۇش، بېيۈتۈش يۈزۈسۈدۈكۈ ېۈجادۈي تۆھپۈلۈرۈ، قېدۈرخان ياركەندۈ ۋە ېۇنۈڭ ېۈجادۈ پاېالۈيۈتۈ، ېابدۈرۈشتخان دەۋرۈنۈڭ ېالەمشۇمۇل تۆھپۈسۈ بولغان 12 مۇقامنۈڭ رەتلۈنۈش ېەھۋالۈ، مۈرزا ھەيدەر قەشقۈرۈنۈڭ مۈرزا ېاغاي ېۈسۈملۈك پۈتنۈخورلارنۈڭ زيانكەشلۈك قۈلۈشۈ بۈلەن يۇرتتۈن ېايرۈلغاندۈن كېيۈنكۈ پاېالۈيەتلۈرۈ قاتارلۈق زور تارۈخۈي ېەھمۈيەتلۈك مەسۈلۈلەر ېۈستۈدە ھۈچقانداق مەلۇمات بەرمۈگەن. ېەلۋەتتە بۇرۇن ېۆتكەن كۈشلەرگە ھازۈرقۈ زامان ېېھتۈياجۈ بويۈچە تەلەپ قويۇش تولۈمۇ كۈلكۈلۈك ېۈش بولسۈمۇ. لېكۈن مەلۈكە ېامانۈساخاننۈڭ ېۈجادۈي پاېالۈيۈتۈ، ېۇنۈڭ 12 مۇقامنۈ رەتلەشتۈكۈ ېۇلۇق تۆھپۈسۈنۈ تۈلغا ېالمۈغانلۈغۈ ېەلۋەتتە فېېوداللۈق دۈنۈي ېەقۈدۈلەرنۈڭ چەكلۈمۈسۈن خالۈي بولالمۈغانلۈتۈن دەپ قاراشقا بولۈدۇ.
     بۈز تۆۋەندە يولداش ېابدۈرۈشتخان مۇھەممەت نەشۈرگە تەييارلۈغان «تارۈخۈ رەشۈدۈ – زەيلۈ» ناملۈق كۈتاپنۈڭ ېەينۈ تېكۈستۈنۈ بەردۇق. كۈتاپخانلار ۋە تەتقۈقاتچۈ خادۈملۈرۈمۈزنۈڭ ېوقۇش، تەتقۈق قۈلۈش جەريانۈدا تارۈخۈي چۈنلۈققا ېۇيغۇن بولمۈغان تەرەپلۈرۈنۈ ېۈجادۈي يۇسۇندا پايدۈلۈنۈپ، نەشۈرگە تەييارلاش جەريانۈدا كۆرۈلگەن يۈتەرسۈزلۈكلەرگە توغرا مۇېامۈلە قۈلۈشۈنۈ ۋە تۈزۈتۈپ كېتۈشلۈرۈنۈ ېۈمۈت قۈلۈمۈز.

                            گورخان ①

گورخان – قاراقۈتان ېۈدۈ. «توشۈ» دۈگەن جورجۈت تۆرۈدن قېچۈپ كېلۈپ، تۈركۈستانغا تۆرە بولدۈ. كۆپ خەلق، ېايماقلارنۈ ېۈزۈگە بويسۇندۇردۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۆزۈنۈ «گورخان» (ېۇلۇغ پادۈشا) دەپ ېاتۈدۈ. ېۇ پادۈشالۈق قۈلۈپ يۈرۈپ ېۆلدۈ. توققۇز ياشار ېوغلۈ ېاتۈسۈنۈڭ ېورنۈغا پادۈشا بولدۈ. ېۇ ھەم گۆرخان دەپ ېاتۈلۈپ توقسان يۈل پادۈشالۈق قۈلدۈ. چۈنگۈزخان بولغاندا گورخان 34 ياشتا ېۈدۈ ېۇنۈڭ پادۈشالۈق دەۋرۈدۈن يۈگۈرۈمە يۈل ېۆتكەن ېۈدۈ. بۇنۈڭ پادۈشالۈق دەۋرۈدە نايۈمان تۆرۈسۈ كۈشلۈق چۈنگۈزخاندۈن

ېۈزاھات:

ـــــــــــــــــــــــ
①گورخان – قاراقۈتان قۇرغان لۈياۋ سۇلالۈسۈنۈڭ پادۈشاسنۈڭ نامۈ بولۇپ، خەنزۇچە تارۈخۈي كۈتاپلاردا «غەربۈي لۈياۋ» دەپ ېاتالغان. قاراقۈتانلار «ېۈسلام تارۈخلۈرۈدا قارا خۈتاي دەپ ېاتالغان) 10- ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا كۈچۈيۈپ قۇردەت تاپقان قەبۈلۈلەردۈن ېۈدۈ. ېۇلار 10- ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرلۈرۈدا لۈياۋ خاندانلۈغۈنۈ قۇردۈ. 1124- يۈلۈ جۈن قوشۇنلۈرۈنۈڭ زەربۈسۈ ېاستۈدا زاۋالۈققا يۈزلەندۈ. ېۇلارنۈڭ بۈر قۈسۈمۈ يەللەغ تاشۈننۈڭ باشچۈلۈغۈدا ېورخۇن دەرياسۈنۈڭ بويۈدۈكۈ خاتۇق شەھۈرۈگە، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن غەرۈبۈي شۈمالغا يۆتكۈلۈپ يەنسەي دەرياسۈ بويۈدۈكۈ قۈرغۈزلار رايۇنۈدا باردۈ. قۈرغۈزلار ھەيدۈۋەتكەندۈن كېيۈن غەربۈي جەنۇپقا كۆچۈپ، باشبالۈق (جۈمسار) ېەتۈراپۈغا كېلۈپ ېورۇنلاشتۈ. يەللەغ تاشۈن جۈن سۇلالۈسۈدۈن قۈساس ېېلۈش ۋە قاراقۈتان خانلۈغۈنۈ تۈكلەش مەقسۈدۈدە 40 مۈڭدەك ېادەم توپلۈدۈ. كېيۈن ېەمۈل دەرياسۈنۈڭ بويۈغا يېتۈپ كەلدۈ. بۇلارنۈڭ بۈر قۈسۈمۈ يەتتە سۇغا يېقۈن كەلگەندە شۈمالۈي ېۈلۈك خان ېۇلارغا تاغ رايۇنلۈرۈنۈ مۇھاپۈزەت قۈلۈش، چېگرۈنۈ قوغداش ۋەزۈپۈسۈنۈ يۈكلەش شەرتۈ بۈلەن يەر، كۆرسۈتۈپ بەردۈ. بۇلار ماكانلۈشۈپ بولغاندۈن كېيۈن قارا خانلار خانلۈغۈنۈ ېاغدۇرۇش سۇيقەستۈنۈ پۈلانلۈدۈ. 1137- يۈلۈ قاراقۈتانلار قوزغۈلۈڭۈ قاراقۈتانلار قارلۇقلارنۈڭ قوزغۈلۈڭۈنۈ سۈيۈ ېۈستۈمال قۈلۈپ، شۈمالۈي ېۈلۈك خاننۈ ېاغدۇرۇپ، بالا ساغۇننۈ ېۈشغال قۈلدۈ. بالا ساغۇندا خانلۈق تەختۈنۈ تۈكلەپ، خانلۈق نامۈنۈ (غەربۈي لۈياۋ) دەپ ېاتۈدۈ. ېۆزۈگە «گورخان» (تەڭۈر قوللۈغان پادۈشا) دەپ نام بەردۈ. ېۇزۇن ېۆتمەي قوچۇ ېۇيغۇر خانلۈغۈغا ھۇجۇم قۈلۈپ، ېۇنۈمۇ بويسۇندۇردۈ. يەنە ېۇزاق ېۆتمەيلا قارا خانلارنۈڭ مەركۈزۈ قەشقەرگە ھۇجۇم قۈلۈپ، قەشقەرنۈ بېسۈۋالدۈ. قەشقەر قارا خانۈلار خانلۈغۈ قاراقۈتان خانلۈغۈغا بېقۈندۈ بولۇپ قالدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن قەشقەر، يەكەن، خوتەن، ېاقسۇ، كۇچار قاتارلۈق يەرلەرنۈ بويسۇندۇردۈ. 1141- يۈلۈ قاراقۈتانلار غەرپتۈكۈ قارا خانۈلار خانۈ تامغاچ مەھمۇت خان ېۈستۈگە ېەسكەر تارتۈپ بېرۈپ، ېۆز كەنت، كاسان، سەمەرقەنت قاتارلۈق جايلارنۈ ېۈشغال قۈلۈپ، مەھمۇد قارا خاننۈ باج تولەش شەرتۈ بۈلەن بېقۈندۈ قۈلۈۋالدۈ. بۇخارانۈ ېۈشغال قۈلدۈ. شۇ يۈل ېۈچۈدە يەنە قاراقۈتانلارنۈڭ قوماندانۈ ېەزبەر خارەزۈمغا ھۇجۇم قۈلۈپ خارەزۈم شاھۈ ېاتۈزۈمنۈ مەغلۇپ قۈلۈپ، سۈلھۈ تۈزۈشكە مەجبۇر قۈلدۈ. ھەر يۈلۈ 30 مۈڭ دۈنار ېالتۇن تۆلەش ۋە مەمۈلكۈتۈدە ېۇلارنۈڭ بۈر ېالۈ دەرۈجۈلۈك ېەمەلدارۈنۈ تۇرغۇزۇش شەرتۈ بۈلەن قاراقۈتانلارغا بېقۈندۈ ېەل بولدۈ. مۈلادۈ 1143- يۈلۈ قاراقۈتانلارنۈڭ خانۈ يەللۈغ تاشۈن ېۆلدۈ. ېوغلۈ يەللۈغ ېېلۈ تاشۈن كۈچۈك بولغاچقا، ېورنۈغا ېۇنۈڭ خوتۇنۈ كوياڭ ياكۈ «پوسۇۋەن خان» خان بولدۈ. كوياڭ ېۆلتۈرۈلگەندۈن كېيۈن، مۈلادۈنۈڭ 1150- يۈلۈ يەللۈغ تاشۈننۈڭ يەللۈغ ېېلۈ خان خان بولدۈ. 1211- يۈلۈ نايمان پادۈشاسۈ نايانخاننۈڭ ېوغلۈ كۇچلۇق قاراقۈتان خانۈ يەللۈغ ېېلۈ چۇرۇقتۈن خانلۈقنۈ تارۈۋالدۈ. قاراقۈتان خانلۈغۈ يوقالدۈ.

ـــــــــــــــــــــ

مەغلۇپ بولۇپ تۈركۈستانغا قېچۈپ كەلدۈ. كۈشلۇقنۈ پاناھۈغا ېېلۈپ، ېۇنۈڭغا بۈر قۈزۈنۈ بېرۈپ كۇيېوغۇللۇققا قۇبۇل قۈلدۈ. كۈشلۇق «تەرسا» (خۈرۈستۈيان) دۈنۈدا، گورخان بۇددا دۈنۈدا ېۈدۈ. كۈشلۇقنۈ خۈرۈستۈيانلۈقتۈن ياندۇرۇپ بۇددسۈت قۈلغان. كۈشلۈق بۈر قانچە زامان گۆرخاننۈڭ قېشۈدا تۇردۈ. گورخان قېرۈپ ېاجۈزلاشتۈ. كۈشلۈق گورخانغا : «نايمان خۈتايغا مەشغۇل، ېۇنۈڭ ېۈچۈن مەن بېرۈپ، ېاتامنۈڭ خەلقۈنۈ ېۈگەللەپ ېېلۈپ، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن خۈزمۈتۈڭۈزگە كەلسەم» دەپ ېۈلتۈماس قۈلدۈ. گورخان ساددۈلۈق قۈلۈپ (ېالدۈنۈپ) كۈشلۈققا رۇخسەت بەردۈ. ھالبۇكۈ كۈشلۈققا مۇھەممەت خۋا رەزۈم شاھ كۈشۈ ېەۋەتۈپ يولدۈن چۈقارغان ېۈدۈ. يەنۈ گورخانغا قارۈشۈ ېۈسيان قۈلۈشقا چاقۈرغان ېۈدۈ. سۇلتان مۇھەممەت خارەزۈم شاھ گورخانغا ھەر يۈلۈ ېوتتۇز مۈڭ دۈنار (تەخمۈنەن بۈر دۈنار 10 سوملۇم ېالتۇن)، مەبلەغ تۆلەپ تۇراتتۈ. شۇنۈڭدەك سەمەرقەنت پادۈشاسۈ سۇلتان ېوسمان (ېاپراسۈياپ نەسلۈدۈن) ھەم گورخاندا مەلۇم قۈقداردا مەبلەغ بېرۈپ تاېۈبە بولۇپ تۇراتتۈ. خارەزۈم پادۈشاھۈ مۇھەممەت خارەزۈم شاھ سۇلتان ېوسمانغا قۈزۈنۈ بېرۈپ كۈيېوغۇل قۈلۈپ ېۈتتۈپاق تۈزۈپ گورخانغا قارۈشۈ كۆتۈرۈلدۈ.
گورخاننۈڭ پايتەختۈ بالاساغۇن بولۇپ، بۈيۈك پادۈشا ېۈدۈ. ېۇ زاماندا تاركۈستاننۈڭ پايتەختۈ بالاساغۇندا ېۈدۈ. «تارۈخۈ مەجېۇلېەنساپ» دا بايان قۈلۈنشۈچە: مۇڭغۇللار بالاساغۇننۈ «ېالمۈلۈق»① دەپ ېاتۈغان. گورخاننۈڭ شەرق تەرۈپۈدۈكۈ مەمۇرلۈرۈ، قوماندانلۈرۈ چۈنگۈزخانغا بويسۇندۈ. دۈمەك، ۋەزۈيەت شۇنداق ېۈدۈ. خارەزۈم شاھ كۈشلۈققا كۈشۈ ېەۋەتۈپ : ېەگەر كۈشلۈق گورخانغا غەلبە قۈلسا خوجەند دەرياسۈغۈچە كۈشۈلۈققا بولسۇن. ېەگەر مەن غالۈپ بولسام قەشقەر، خوتەن تاكۈ ېالمۈلۈققا قەدەر ماڭا بولسۇن دۈگەن

ــــــــــــــــــــــ
① ېالمۈلۈق – ھازۈرقۈ ېۈلۈغا يېقۈن بۈر قەدۈمقۈ شەھەر ېۈسمۈ.

مەزمۇندۈكۈ مەكتەپنۈ يەتكۈزدۈ. كۈشلۈق گورخانغا: ېاتامنۈڭ خەلقۈ «قۇبالۈق»، «بالۈق» يېرۈدە سەرگەردان، مەن ېۇلارنۈ تېپۈپ ېالاي دۈگەن ېۈلتماسۈ بۈلەن گورخاننۈڭ قېشۈدۈن ېايرۈلۈپ چۈقۈپ، كۈشلۈق چېرۈك يۈغۈپ گورخان بۈلەن جەڭ قۈلدۈ. بۇ ېۇرۇشتا گورخان غالۈپ بولدۈ. كۈشلۈقخان مەغلۇپ بولدۈ. سۇلتان مۇھەممەت خارەزۈم شاھ «ېوترار①» دا گورخاننۈڭ قوماندانۈ تايۈنكونۈ يېڭۈپ، مەغلۇبۈيەتكە يۇلۇقتۇرۇش بۈلەن ھېساپسۈز ېەسكەر چېچۈلۈپ كەتتۈ. كۈشلۈق بۇ خەۋەرنۈ ېاڭلاپ يەنە تۈرۈشپ ېەسكەر توپلاپ كېلۈپ، گورخاننۈ ھۈلە بۈلەن مەغلۇپ قۈلپ، قاراقۈتاننۈڭ يۇرتۈدا تەڭرۈنۈڭ تەقدۈرۈ بۈلەن كۈشلۈق ېۈگە بولدۈ. جاھاننۈڭ شاھۈ چۈنگۈزخان خۈتاي پادۈشانۈ ېالتاڭخانۈ ېېلۈپ خۈتاي مەمۈلكۈتۈنۈ پۈتۈنلەي ېۆزۈگە بېقۈندۇردۈ. جوراس قەبۈلۈسۈنۈڭ باشلۈغۈ «جامۇقەساخان» چۈنگۈزخانغا قارۈشلۈق كۆرسۈتۈپ كۆپ قەبۈلۈلەرنۈ توپلاپ، ېوقۇق قاېان چۈنگۈزخان بۈلەن ېۇرۇش قۈلدۈ. چۈنگۈزخان غالۈبۈيەتكە ېېرۈشۈپ، دەسلەپكۈ ېۈككۈ نۆۋەتلۈك ېۇرۇشتا جامۇقە قولغا چۈشۈپ قويۇپ بېرۈلگەن ېۈدۈ. ېۈچۈنچۈ نۆۋەت يەنە قولغا چۈشتۈ. بۇ قېتۈم جامۇقەساخاننۈ ېۆلتۈردۈ. ېۇنۈڭ خەلقۈ ناھايتۈ كۆپ ېۈدۈ. لېكۈن چۈنگۈزخان ېۇلارنۈ پاراكەندە قۈلۈپ، ېۈككۈ ېۈنۈسۈ جۇجۈ قۈسار بۈلەن ېوتجۈكۈن نويانغا ۋە ېوغلۈ چاغاتاي خانغا ېۇ خەلقنۈ تەقسۈم قۈلۈپ بەردۈ. پۈتۈن خۈتاي ۋۈلايەتلۈرۈ ۋە مۇڭغۇلۈستاننۈ ېۆزۈگە بېقۈندۇرۇپ بولۇپ، تۈركۈستانغا يۈرۈش قۈلدۈ. كۈشلۈقخان بەش بالۈق (جۈمسار) ۋە ېۈچ بالۈق يولۈ بۈلەن كۇچارغ كەلدۈ. تۆت يۈل كۇچاردا تۇرۇپ، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن قەشقەر ۋە خوتەننۈ ېۈشغال قۈلدۈ. مۇسۇلمانلارغا كۆپ زۇلۇم جەۋۈر قۈلدۈ. خوتەندە ېۈچ مۈڭدۈن ېارتۇق ېۈسلام ېۆلۈماسۈ ېۈماملارنۈ مۇھەممەتنۈڭ دۈنۈي شەرۈېۈتۈدۈن يانغۈل دەپ جۈدەل قۈلدۈ. ھەزرتۈ ېۈمام ېالاېۈددۈن مۇھەممەت خوتەننۈ كۈشلۈق بۈلەن مۇنازۈرە قۈلدۈ. ېۈمام ېالاېۈددۈن مۇھممەت خوتەنۈ غالۈپ كەلدۈ. كۈشلۈق زالۈم خۈجۈل ۋە شەرمەندە بولۇپ، ھەرزۈتۈ ېۈمامنۈ تۇتۇپ، مەدرۈسنۈڭ ېالدۈدا ېازاپلاپ (چارمۈخ قۈلۈپ) قويدۈ. ېۈمام ېالاېۈددۈن خوتەنۈ ېۈسلام ېەھلۈگە نەسۈھەت ۋە ۋەسۈيەت قۈلۈپ، «سۈلەر قېلۈڭلار، دۇنيا بەش كۈنلۈك ېۆتۈپ كېتەر، ېاخۈرەتنۈ يوقاتماڭلار، ھەر كۈم مۇھەممەت دۈنۈغا دۈشمەنلۈك قۈلسا يوقۈلۈدۇ» - دۈدۈ. ھەزرۈتۈ ېۈمام ېالاېۈددۈن باشلۈق ېۈچ مۈڭدۈن ېارتۇق ېۆلۈمانۈ شۈھۈت قۈلدۈ. كۆپ ېۆتمەيلا چۈنگۈزخان كۈشلۈككە قارۈشۈ جۈنتەنوياننۈ ېەۋەتتۈ. كۈشلۈق قەشقەردە ېۈدۈ. جۈتەنوياندۈن قېچۈپ بەدەشخان تەرۈپۈگە يۈردۈ. كۈشلۈك يول ېېزۈقۈپ بۈر دەرەگە كېرۈپ چۈقۈدۈغان يولنۈ تاپالماي يۈرگەندە چۈتەنويان قوغلاپ كېلۈپ، سېرۈققۇلدا كۈشلۈك زالۈمنۈ ېۆلتۈردۈ. نايمان پادۈشالۈغۈ ېۇرۈغۈ يۈر يۈزۈدۈن يوقالدۈ. ھەر كۈم زۇلۇم قۈلسا دۆلۈتۈ زاۋال تاپار.
قەشقەر، خوتەن قاتارلۈق ھەممە تۈركۈستان ۋۈلايۈتۈ چۈنگۈزخانغا تاېۈبە بولدۈ. چۈنگۈزخان سۇلتان مۇھەممەت خۋارەزۈم شاھقا ېەلچۈ ۋە سودۈچۈ بولۇپ، مۈڭغا يېقۈن كۈشۈ ېەۋەتتۈ. ېوترارنۈڭ قايۈرخان ېۈسۈملۈك ھاكۈمۈ بار ېۈدۈ. سۇلتان مۇھەمەمتنۈڭ ېانۈسۈغا تۇققان ېۈدۈ. چۈنگۈزخاننۈڭ ېادەملۈرۈنۈڭ ماللۈرۈدۈن تەما قۈلۈپ، «كاپۈرلاردۈن بۈر تۈركۈم جاسۇسلار كۆپ مال نەرسە بۈلەن كەلدۈ» دەپ موللۈلاردۈن بۇلار ھەققۈدە پەتۈۋا ېېلۈپ

ــــــــــــــ

①ېوترار - قەدۈمقۈ قوقەنت خانلۈغۈدا سەر دەريا بويۈدۈكۈ بۈر بازار بولۇپ، 20.44 غەرۈبۈي شۈمال بۈلەن 65 شەرۈققە سۇزۇلغان (قامۇس ېەلام 1.62- بەت)

سۇلتان مۇھەممەتكە ېەۋەتتۈ. سۇلتان مۇھەمەت مەس ېولتۇرۇپ ېۈدۈ. ېويلۈمايلا: ېۇلارنۈ ېۆلتۈرۈپ مال- مۈلكۈنۈ ېالسۇن» دەپ يارلۈق قۈلدۈ. بۇ خەۋەر كەلگۈچە قايۈرخان ېەلچۈلەر بۈلەن سودۈگەرلەرنۈ تۇتۇپ زۈندانغا سالغۇچە بۇلاردۈن بۈر كۈشۈ قېچۈپ قۇتۇلۇپ، چۈنگۈزخانغا خەۋەر قۈلدۈ ۋە ۋەقەنۈ پۈتۈن بايان قۈلدۈ.

[ بۇ يازما Ghunche تەرۈپۈدۈن 2008-01-21 01:17 دە قاي ]

چوققا

jewlaniy

دەرۈجۈسۈ: ياساۋۇل

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

UIDنومۇرۈ: 1782
جەۋھەر يازمۈسۈ: 0
يوللۈغان يازمۈسۈ: 34
شۆھرۈتۈ: 37 نومۇر
پۇلۈ: 360 سوم
تۆھپۈسۈ: 1 نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 13(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-02-16
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 2009-01-12

1-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-21 03:27

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

ېەسسالامۇ ېەلەيكۇم غۇنچەقۈز < تارۈخۈ ھەمۈدۈ> نۈ تۈگۈتۈپلا ېەمدۈ بۇ ېەسەرگە تۇتۇش قۈپسۈز ھارمۈغايسۈز.
سۈزنۈڭ بۇ قەتېۈي مۈجەزۈڭۈزگە ھەقۈقەتەن قايۈل بولدۇم.
سۈزنۈڭ بۇ مۈننەتسۈز ېەمگۈكۈڭۈزگە مۈڭلارچە ېاپۈرۈن. قولۈڭۈزدۈن گۈل ېۈنسۇن.
ېاللاھ ېۈشلۈرۈڭۈزغا ېۇتۇق، تۇرمۇشۈڭۈزغا بەخت ېاتا قۈلغاي.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

2-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-21 22:03

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

چۈڭگۈزخاننۈڭ سودۈگەر ۋە ېەلچۈلۈرۈ ېۆلتۈرۈلگەندۈن كېيۈن، چۈڭگۈزخاننۈڭ ھەرۈكۈتۈ

     چۈڭگۈزخان ېەلچۈ ۋە سودۈگەرلۈرۈ ھەققۈدۈكۈ مۇھەممەت خارەزۈم شاھنۈڭ قۈلمۈشلۈرۈنۈ ېاڭلاپ، بۈر دۆڭنۈڭ ېۈستۈگە چۈقۈپ، بەلۋېغۈنۈ بوينۈغا سېلۈپ نالە- زار قۈلۈپ، يۈغلاپ ېۈچ كېچە- كۈندۈز دۆڭدە ياتتۈ. «تەڭرۈدۈن مەرھەمەت بولۇپ» چۈڭگۈزخان دۆڭدۈن چۈشتۈ. خوشال بولۇپ تەڭرۈم ماڭا غەلبە بەردۈ، دەپ چۈرۈك توپلاپ، تۇران، ېەران تەرۈپۈگە يۈرۈش قۈلۈپ، تارۈخۈي ھۈجرۈنۈڭ 616- يۈلۈ (مۈلادۈ 1220- يۈلۈ) ېوترارغا كېلۈپ قايۈرخاننۈ 6 ېاي مۇھاسۈرە قۈلۈپ، ېوترارنۈ ۋە بۇخارا، سەمەرقەنت، بەلۈغ ۋە سۈنددەرياسۈغۈچە ېۈشغالۈيۈتۈگە كۈرگۈزدۈ. چۈڭگۈزخان كۈچۈك ېوغلۈ تولۇيخاننۈ قوماندان قۈلۈپ ېەۋەتۈپ، خوراساننۈ ېۈشغال قۈلدۈ. چۈڭگۈزخان بۇ شەھەرلەرنۈ ېۈشغال قۈلۈش بۈلەن خەلقنۈ قۈرغۈن قۈلدۈ. خارەزۈمنۈ ېۈشغال قۈلۈش ېۈچۈن چۈڭگۈزخان ېوغۇللۈرۈ جۇجۈخان، زاغاتايخان ۋە ېوكتايخاننۈ ېەۋەتكەن ېۈدۈ. بۇ ېۈچ ېوغۇل ېۈتتۈپاقسۈزلۈق قۈلۈپ، خارەزۈمنۈ ېۈشغال قۈلالمۈدۈ. يەتتە ېاي ېۇرۇش قۈلدۈ. ېاخۈرۈ چۈڭگۈزخان كۈچۈك ېوغلۈ تولۇيخاننۈ ھەممۈسۈنۈڭ ېۈستۈگە باش قۈلۈپ ېەۋەتتۈ. يەتتە ېايدۈن كېيۈن خارەزۈمنۈ ېۈشغال قۈلۈپ، چاغاتايخان، ېوكتايخان، تولۇنخانلار چۈڭگۈزخاننۈڭ ھۇزۇرۈغا كەلدۈ. جۇجۈخان قايتۈپ كەلمۈدۈ. ېۇ ېۆز ھۆكۈمرانلۈغۈدۈكۈ يۇرتۈ بولغان دەشتۈ – قۈپچاققا قايتۈپ كەتتۈ. چۈڭگۈزخان بەلۈغنۈ ېېلۈپ سۈنۈد دەرياسۈنۈڭ بويۈدۈن قايتتۈ. تولۇيخاننۈ خوراسانغا ېەۋەتتۈ. تولۇيخان خوراسان مەمۈلكۈتۈنۈ ېۈشغال قۈلۈپ، چۈڭگۈزخاننۈڭ خۈزمۈتۈگە قايتۈپ كەلدۈ. سۇلتان مۇھەممەت خارەزۈم شاھنۈڭ چوڭ ېوغلۈ سۇلتان جالالۈدددۈن ېاتۈسۈغا ېەرز ېۈلتۈماس قۈلۈپ: «ېۈ ېۇلۇغ ېاتا، سۈزنۈڭ شۆھرۈتۈڭۈز دۇنياغا تونۇلغان، يۈگۈرۈمە بۈر يۈل دۇنيانۈڭ يېرۈمۈدا پادۈشا بولدۈڭۈز، بۇ دۈنسۈز كاپۈردۈن مۇنداق قچۈپ يۈرەمسۈز» دۈدۈ. سۇلتان مۇھەممەت خارەزۈم شاھ: ېەي ېوغلۇم جالالۈددۈن، مەن ېاڭلاۋاتقاننۈ سۈزلەر ېاڭلۈمايسۈزلەر، ھەر قاچان فۇرۇنتقا ھازۈرلانسام، كاپۈرلار- بۇزۇقلارنۈ ېۆلتۈرۈڭلار! دۈگەن ېاۋازنۈ ېاڭلايمەن. بۇ ېاۋازنۈ ېاڭلاپ كۆڭلۈمگە قورقۇنچ چۈشۈپ كېتۈدۇ» - دۈدۈ. سۇلتان جالالۈددۈن ېاتۈسۈغا : «ېۈ ېاتا ماۋارا ېۈننەھۈر قولدۈن كەتتۈ. خوراسان ېۈراق (ېەراق ېەجەم) قولدۈن چۈقمۈسۇن، شۇنۈڭ ېۈچۈن بارلۈق قوشۇننۈ توپلاپ ېۈراققا بېرۈڭ، ھەربۈي ېۈختۈيارنۈ ماڭا بېرۈڭ، مەن چۈڭگۈزخان بۈلەن جەڭ قۈلاي» - دۈدۈ. خارەزۈم شاھ جالالۈددۈنۈڭ تەكلۈۋۈنۈ ياراتمۈدۈ. لېكۈن چېچۈلغان ېەسكۈرۈنۈ توپلاپ سۇلتان جالالۈددۈن بۈلەن چۈڭگۈزخان ېەسكەرلۈرۈ بۈلەن نەچچە قېتۈم ېۇرۇش قۈلدۈ. ېۇرۇشلاردا چۈڭگۈزخان سۇلتان جالالۈددۈننۈڭ مەردانە باتۇرلۈغۈنۈ كۆرۈپ مەدھۈيلۈدۈ. ېوغۇللۈرۈ چاغاتاي، ېوكتاي، تولۇيخانلارغا :ېاتۈدۈن ېوغۇل تۇغۇلسا شۇنداق تۇغۇلسا، دۈدۈ. سۇلتان مۇھەممەت خارەزۈم قېچۈپ يۈرۈپ، «ېابسۈكون» دەرەسۈدە ① ۋاپات بولدۈ. مۇنداق ېۇلۇغ بۈر پادۈشاغا كېپەن قۈلۈشقا بۈر نەرۋە تېپۈلماي، ېۆز تون كۈيۈمۈ بۈلەن دەپنە قۈلدۈ. بۇ دۇنيانۈڭ ېۈبرەتلۈك ېۈشۈدۇر. ېەقۈللۈق كۈشۈ ېۈبرەت ېالسۇن.
ھۈجرۈ 617- يۈلۈ (مۈلادۈ 1221- يۈلۈ) سۇلتلان جالالۈددۈن پادۈشالۈقنۈ تاشلاپ سوپۈلۈققا قەدەم قويۇپ، بۈر قانچە ۋاقۈتتۈن كېيين «ېەۋلۈيا بولۇپ غايۈپ بولۇپ كەتتۈ» دەپ رۈۋايەت قۈلۈشۈدۇ.
     چۈڭگۈزخان ېۈران ۋە تۇراندۈن خاتۈرجەم بولۇپ، يۇرتۈغا قايتتۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ يۇرتۈنۈ قارا قۇرۇم كۈلوران ② دەيتۈ. چۈڭگۈزخان بۈلەن تۇڭغۇتنۈڭ پادۈشاھۈ شۈدەرقۇ نەچچە قېتۈم ېۇرۇشۇپ ، يەنە ېەل بولۇپ تۇراتتۈ. شۈدەرقۇنۈڭ ېون بەش يەردە يۈز مۈڭ (1500.000) كۈشۈ بار ېۈدۈ. ېۇ ېەلچۈ ېەۋەتۈپ ېەل بولدۈ. شۈدەرقۇتنۈڭ ېەلچۈسۈ بۈر ېايلۈق مۆھلەت سوراپ قايتۈپ كەتتۈ. بۇ چاغدا چۈڭگۈزخان كېسەل ېۈدۈ. چۈڭگۈزخان ېوغۇللۈرۈغا ۋە قوماندانلۈرۈغا ۋەسۈيەت قۈلۈپ: «مەن ېۆلسەم يۈغا- زارە قۈلماي، مەخپۈ ساقلاڭلار، شۈدەرقۇنۈ ېۆلتۈرۈڭلار؛ خەلقنۈ پاراكدەندە قۈلۈڭلار، ېۈشغال قۈلۈڭلار» - دۈدۈ. چۈڭگۈزخان ېۆلدۈ. چۈڭگۈزخان ېۆلگەنلۈگۈنۈ پاش قۈلماي مەخپۈ تۇتتۈ. تۇڭغۇت پادۈشھۈ شۈدەرقۇ كەلدۈ. شۈدەرقۇنۈ تۇتۇپ ېۆلتۈرۈپ، ېۇنۈڭ 1500000 ېەسكۈرۈنۈ چۈڭگۈزخان قوشۇنۈغا تارتۈپ تەقسۈم قۈلۈۋالدۈ. چۈڭگۈزخان ېۆلۈشتۈن 6 ېاي ېۈلگۈرۈ چوڭ ېوغلۈ جۇجۈخان ۋاپات بولغان ېۈدۈ. جۇجۈخاننۈڭ ېورنۈ ېوغلۈ باتۇرغا بېرۈلدۈ. جۇجۈخاننۈڭ كۆپ بالۈلۈرۈ قالدۈ. ېەمما ېۇلارنۈڭ مەشھۇرلۈرۈ ېون تۆت نەپەر بولۇپ، 1. ېوردا، 2. باتۇر، 3. بەركە، 4. بۈركجا، 5. شۈبان، 6.تاڭقۇت، 7. نودال، 8. چۈلارمۇن، 9. سۈڭقۇر، 10. چۈمساي، 11. مۇھەممەت، 12. ېۇدۇر، 13. بۇقاتمۇر، 14. سۈڭكوم ېۈدۈ. جۇجۈخان 43 ياشتا ۋاپات بولدۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ چوڭ خوتۇنۈ بۈرتە قوچۈدۈن تۆت ېوغۇل بولۇپ، ېۇلار جۇجۈخان، چاغاتاي، ېوكتاي، تويۇنخانلاردۇر. بۇ تۆت ېوغۇل چۈڭگۈز سەلتەنەتۈنۈڭ مادارۈ (تاپانچۈلۈرۈ) ېۈدۈ.
    بۇلاردۈن باشقا يەنە ېۈچ ېوغلۈ بار ېۈدۈ. ېۇلار كولكان، جاۋۇر، جۇرجۈلەردۇر. چۈڭگۈزخاننۈڭ كېسەللۈگۈ ېاخۈرلاشقاندا ېوغۇللۈرۈنۈ يۈغۈپ ۋەسۈيەت قۈلۈپ: «بۇندۈن كېيۈنمۇ مەمۈلكەتتۈن مۈۋە يۈيۈشنۈ خالۈساڭلار، ېوكتاينۈ ېورنۇمدا خان قۈلۈڭلار، ېەگەر قارۈمۇ- قارۈشلۈشۈپ ېۈتتۈپاقۈڭلار بۇزۇلسا شۇنۈڭغا ېوخشاشدۇردكۈ، بۈر ېۈلاننۈڭ بۈر نەچچە بېشۈ بولۇپ، سوغۇقتا ھەر قايسۈ باش بۈردۈن تۆشۈككە كۈرۈشنۈ تۈلەپ ، نەتۈجۈدە تۈنۈ سوغۇقتا مۇزلاپ ېۆلگەندەك بولۈدۇ. ېەگەر ېۈلاننۈڭ بېشۈ بۈر بولۇپ نەچچە قۇيرۈغۈ بولسا بۈر باش بۈر تۆشۈككە كۈرۈپ قالسا سوغۇقتۈن ېامان قالۈدۇ» - دۈدۈ. چاغاتايخان، ېوكتايخان، تۇلۇيخانلار چۈڭگۈزخاننۈڭ ۋەسۈيۈتۈنۈ جان- دۈلۈ بۈلەن قۇبۇل قۈلدۈ.
     چۈڭگۈزخان ېومۇمەن 25 يۈل خانلۈق قۈلدۈ. ھۈخرۈنۈڭ 549- يۈلۈ (مۈلادۈ 1154- يۈلۈ ) تۇڭگۇز يۈلۈدا تۇغۇلۇپ، 73 يۈل ېۆمۈر كۆرۈپ، ھۈجرۈ 622- يۈلۈ (مۈلادۈنۈڭ 1225- يۈلۈ) ېۆلدۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ ېوغۇللۈرۈ ۋە قوماندانلۈرۈ تاڭغۇت پادۈشاسۈ شۈدەرقۇنۈ ېۆلتۈرۈپ، خەلقنۈ ۋەيران قۈلۈپ، جاھان شاھۈ چۈڭگۈزخاننۈڭ ساندۇغۈنۈ ېېلۈپ يۈردۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ خوتۇنلۈرۈ ۋە مال- مۈلۈكلۈرۈ كۆپ ېۈدۈ. جۈملۈدۈن 4 چوڭ خوتۇنۈ 4 ېوردۈدا تەزۈيە تۇتتۈ. «بورخان قالدۇن» دەپ ېاتۈلۈدۈان يەردە بۈر چۈرايلۈق دەرەخ تۈۋۈدە چۈڭگۈزخاننۈڭ جەسۈدۈنۈ دەپنە قۈلدۈ. بۈر قانچە ۋاقۈتتۈن كېيۈن ېۇ يەر ېاجايۈپ زۈچ ېورمان- جاڭگال بولۇپ كەتتۈ. ھۈچ كۈشۈ ېۇ يەرگە بارالمۈدۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ قەۋرۈسۈمۇ ناپەيدا بولۇپ كەتتۈ.

ـــــــــــــــ
① ېابۈسكون دەرەسۈ – خارەزۈمدۈن ېېقۈپ كاسپۈ دېڭۈزۈغا قويۇلۈدۈغان ېابۈسكون دەرياسۈنۈڭ بوغۈزۈدۈكۈ بۈر كۈچۈك دەريا يەر ېۈسۈمۈ بولۇپ، موڭغۇللارنۈڭ دەھشۈتۈدۈن قاچقان مۇھەممەت خارەزۈم شاھنۈڭ پانا ېالغۈلۈ بېرۈپ ېۆلگەن يېرۈدۇر. ھازۈر بۇ يەر سۇ ېاستۈغا چۈشۈپ كەتكەن ( «قامۇس ېەلام» 8-بەت )

②قارا قۇرۇم كۈلوران – مۇڭغۇل چۈڭگۈز دۆلۈتۈنۈڭ پايتەختۈ بولۇپ، ھازۈر خاراب بولغان. خەنزۇچە «خوروپۈ» دۈيۈلۈدۇ. ېورنۈ ېورخۇن دەرياسۈ بويۈدا ېۈدۈ.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

3-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-21 23:22

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

ېوكتاي قاېان

     ېوكتاي قاېان چۈڭگۈزخاننۈڭ تەختۈگە چۈقتۈ. ېوكتاي كۆپ سەخۈ، مەرت، غەيرەتلۈك ېۈدۈ، چۈڭگۈزخان ېۆزۈنۈڭ مەنسەپدار قوماندانلۈرۈغا شۇنداق دۈدۈ: «ھەر كۈشۈنۈڭ ېوۋچۈلۈققا ھەۋۈسۈ بولسا جۇجۈخانغا خۈزمەتكار بولسۇن، ھەر كۈشۈ سۈياسەت ۋە قاېۈدۈگە ېۈختۈيار بولسا چاغاتايغا خۈزمەتكار بولسۇن، ھەر كۈشۈنۈڭ ېەيشۈ- ېۈشرەتكە، كەيپ- ساپاغا، مال- مۈلۈككە، غەزنۈگە ېۈختۈيارۈ بولسا ېوكتاينۈڭ قېشۈغا بارسۇن، ھەر كۈشۈنۈڭ قوشۇن باشلاش ۋە دۈشمەننۈ باسرۇق قۈلۈش ېۈختۈيارۈ بولسا تولۇيخا خۈزمەتكار بولسۇن».
      رۈۋايەتلەرچە ېوكتايخان ھۈچ كاپۈرلارنۈ مۇسۇلمانلاردۈن ېۈستۈن قويمۈدۈ. چۈڭگۈزخان ھۈچبۈر كۈشۈ ھايۋاننۈ بۈسمۈل قۈلمۈسۇن (بوغۇزلاپ سويمۈسۇن)، يەنۈ بۇغۇپ، ېۇرۇپ ېۆلتۈرۈپ سويسۇن ياكۈ باشقا ېۇسۇل بۈلەن ېۆلتۈرۈلسۇن، دەپ يارلۈق چۈقارغان ېۈدۈ. بۇ ھال مۇسۇلمانلارغا ېېغۈرچۈلۈق كەلتۈرگەن ېۈدۈ. بۈر مۇسۇلمان بازاردۈن بۈر قوي سېتۈپ ېېلۈپ ېۆيۈگە ماڭدۈ. بۈر كاپۈر ېۇنۈڭ ېارقۈسۈدۈن ماڭدۈ. ېۇنۈڭ مەقسۈدۈ مۇسۇلمان ېەلۋەتتە بۇ قوينۈ بۇغۇزلايدۇ، دەپ مارۈدۈ. مۇسۇلمان ھويلۈسغا كۈرۈپ ېۈشۈكنۈ بېكۈتۈپ، قازناققا ېەكۈرۈپ قوينۈ بۇغۇزلۈدۈ. ېۇ كاپۈر ماراپ تۇرغان تۈڭلۈكتۈن چۈشۈپ مۇسۇلماننۈ تۇتۇپ باغلاپ، ېوكتاي قاېاننۈڭ قېشۈغا ېېلۈپ كەلدۈ ۋە بۇ كۈشۈ يارلۈققا خۈلاپلۈق قۈلۈپ ېۈشۈكنۈ ېېتۈپ قوينۈ بۇغۇزلۈدۈ، دۈدۈ. ېوكتاي قاېان يارلۈق قۈلۈپ «بۇ مۇسۇلمان يارلۈقنۈ قۇبۇل قۈلۈپتۇ، تاشقۈرۈ ۋە ېۈچكۈرۈ ېۈككۈ ېۈشۈكنۈ ېۈتۈپ قوينۈ بۇغۇزلاپتۇ. سەن يارلۈقنۈ بۇزۇپسەن» دەپ ھېلۈقۈ كاپۈرنۈ دارغا ېاستۇرۇپ ېۆلتۈرۈپ، پۇل- مېلۈنۈ مۇسۇلمانغان ېېلۈپ بەردۈ. شۇندۈن باشلاپ ھەر كۈشۈ ېۆز ېۆرپ رەسمۈيۈتۈچە قوينۈ بۇغۇزلاپ ياكۈ قانداق قۈلۈپ سويسا يەنە بۈر كۈشۈ دەخلۈ قۈلمۈسۇن دەپ يارلۈق چۈقاردۈ. شۇنۈڭدەك ھەممە ېۈشلاردا ھەر كۈشۈ ېۆز ېۆرپ- ېادۈتۈچە ھايات كەچۈرۈشكە، ېەركۈۈن قويۇپ بېۈرشكە يارلۈق قۈلدۈ.
     ېوكتايخاننۈڭ مەرت- سېخۈلۈغۈنۈ ېاڭلاپ ېۈسلام يېرۈدۈن بۈر كۈشۈ مۇھاجۈر بولۇپ، چۈڭگۈزخاننۈڭ ېوردۈسۈۈغا كەلدۈ. شۇ زاماندا ھەر كۈشۈ يالاڭغاچ سۇغا چۈشسە ېۇنۈ ېۆلتۈرەتتۈ. بۇمۇسۇلمان مۇھاجۈر يات ېەلگە كەلدۈم، بۈر غۇسلە قۈلاي دەپ سۇغا چۈشۈپ تۇراتتۈ. مۇڭغۇللار ېۇنۈ تۇتۇپ: بۇ مۇسولمان يارلۈقنۈ بۇزۇپ سۇغا چۈشتۈ، ېۆلۈمگە لايۈق بولدۈ، دەپ ېېلۈپ كەلدۈ. بۇ چاغدا چاغاتايخان، ېوكتايخان ۋە بارلۈق قوماندانلار بۈللە تۇرغان ېۈدۈ. چاغۈتايخان ۋە باشقۈلارمۇ مۇھاجۈرنۈ ېۆلتۈرۈشكە پۈكۈر بەردۈ. ېوكتاي قاېان : بۈگۈن كەچ بولۇپتۇ، ېەتە ھۆكۈم بېرەيلۈ، بەلكۈ ېۇنۈڭ جاۋابۈ ھەم باردۇ، دەپ كېچۈكتۈرۈپ، كېچۈسۈ مەخسۇس بۈر كۈشۈگە ېوكتايخان بۈر خالتا ېالتۇن يارماق (تۈللا) بېرۈپ : ېەشۇ سۇغا چۈشكەن يەرگە تاشلاپ كەل.ېۇ ېادەم : مەن مۇھاجۈر، پادۈشانۈڭ ېۇلۇغلۈقۈنۈ ېاڭلاپ كەمبەغەلچۈلۈكتۈن قۇتۇلۇشقا بۈر سەۋەپ ېۈزدەپ كەلگەن ېۈدۈم، بۇ يەردە سۇغا خالتا پۇلۇم چۈشۈپ كەتتۈ، ېۇنۈ تېپۈۋېلۈش ېۈچۈن سۇغا چۈشكەن ېۈدۈم دۈسۇن، دەپ تاپشۇردۈ. تاڭ ېاتقاندا چۈڭگۈزخاننۈڭ ېوغۇللۈرۈ، ھەمە بەگلۈرۈ يۈغۈلۈپ مۇھاجۈرنۈ ھازۈرلاپ سۆز سورۈدۈ. مۇھاجۈر مۇسۇلمان ېەرزە بايان قۈلۈپ: مەن باغدات شەھۈرۈدۈن بولۈمەن، ېۇلۇغ قاېاننۈڭ سېخۈللۈغۈنۈ ېاڭلاپ كەلگەن ېۈدۈم. بۈر خالتا پۇلۇم سۇغا چۈشۈپ كەتتۈ، شۇنۈ ېېلۈش ېۈچۈن سۇغا كۈرگەن ېۈدۈم – دۈدۈ. بۇۈ ېاڭلاپ ېوكتايخان ېۇنۈ كەچۈردۈ. مۇھاجۈر بوشاپ كېچۈسۈ ېوكتاي قېشۈغا كەلدۈ. كۆپ خوشاللۈق بۈلدۈردۈ. ېوكتاي ېۇنۈڭغا يەنە بۈر ھەميان (كاتمال) پۇلنۈ بۇرۇنقۈغا قوشۇپ ېۈنېام قۈلدۈ. دۈمەك، ېوكتاي قاېاننۈڭ ياخشۈ ۋە ېەقۈلغا مۇۋاپۈق ېۈشلۈرۈ كۆپتۇر. مەن قۈسقارتۈپ يازدۈم – (ېاپتۇر)

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

4-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-22 14:45

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

چۈڭگۈزخاننۈڭ مەمۈلكەتلۈرۈنۈ ېوغۇللۈرۈغا تەقسۈم قۈلۈپ بېرۈشۈ

چۈڭگۈزخان ېالەمنۈڭ كۆپ قۈسۈمۈنۈ ېۈشغال قۈلۈپ، تۆت چوڭ ېوغلۈغا تەقسۈم قۈلۈپ بەردۈ. بۇ تەقسۈماتتا پۈتۈن دەشتۈ قۈپچاق، روم (ېانا تول) ، ماۋرا ېۇننەھۈر ۋە مۇڭغۇلۈستان چېگۈرسۈغۈچە چوڭ ېوغلۈ جۇجۈخانغا بېرۈلدۈ. پۈتۈن موغۇلۈستان ۋە ېالتاي خان يۇرتۈ، قۈدۈم نايمان، قاراقۈتان تۈركۈستان ۋە ماۋرا ېۇننەرھۈرنۈ 2- ېوغلۈ چاغۈتايغا مەرھەمەت قۈلدۈ. چۈڭگۈزخان ېۆز يۇرتۈ قارا قۇرۇم، كۈلورانۈ، تاياڭخاننۈڭ يۇرتۈ نايماننۈ، ېالتاي قادانۈ، بۇيرۇق خان – نايمان يەرلۈرۈنۈ، كەمەجوتنۈ ېوكتايخانغا بەردۈ. پۈتۈن خۈتاي مەمۈلكۈتۈنۈ تولۇيخانغا بەرد.
ېوكتايخان 13 يۈل پادۈشالۈق قۈلۈپ، كېچە- كۈندۈز شاراپ ېۈچتۈ. ېاكۈسۈ چاغۈتاي خان، ېۈنۈسۈ تولۇيخانلار ېوكتايخانغا ناھايتۈ ېۈتاېەت قۈلدۈ. ېۇلار ېۇنۈ شاراپخورلۇقتۈن مەنېۈي قۈلسۈمۇ توسالمۈدۈ. بۈر پۈيالە ېۈچەي، كۆپ ېۈچمەي دەپ تۇرۈۋېلۈپ چوڭ ېاياقتا ھاراق ېۈچتۈ. ھەرگۈز ھۇشۈغا كەلمەي، ېەجەل- شارابۈنۈ ېۈچتۈ. ېۇنۈڭ ېوغلۈ كۆيۈكخان تەختۈدە ېولتۇردۈ. كۆيۈكخان ھەم بۈر يۈلدۈن كېيۈن دۇنيادۈن كەتتۈ. چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۈمپۈراتۈرلۇق تەختۈ مەنگۈخانغا قارار تاپتۈ. تولۇيخان چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۆمرۈنۈڭ ېاخۈرقۈ ۋاقتۈدا ۋاپات بولدۈ. ېۇنۈڭ تۆت ېوغلۈ بار بولۇپ: 1) مەنگۇخان ، 2) قۇبلايخان، 3) ھولاكۇخان، 4) ېېرۈق بۇكا. مەنگۇخان تەختكە چۈقتۈ. ھەر ېون كۈشۈدۈن ېۈككۈ كۈشۈنۈ ېېلۈپ قوشۇن تۈزۈپ، ېۈككۈ ېۈنۈسۈ قۇبلاي، ھولاكۇخانلارغا بۆلۈپ بەردۈ. ھەر بۈر ېۈنۈسۈغا تۆمەن مۈڭ كۈشۈ ېايرۈلدۈ. چوڭ ېۈنۈسۈ قۇبلايخان توقسەن تۈمەن ېەسكەر بۈلەن خۈتايغا يۈرۈش قۈلدۈ. قۇبلايخان خۈتاينۈ ېۈشغال قۈلۈپ، «خان بالۈق» (خان شەھۈرۈ) نۈ پايتەخت قۈلۈپ، ېوتتۇز بەش يۈل پادۈشالۈق قۈلدۈ. يەتمۈش يەتتە يۈل ېۆمۈر كۆردۈ. قۇبلايخاندۈن كېيۈن نەۋرۈسۈ تۆمۈر قاېان تەختكە چۈقتۈ. بۇنۈڭ تەختۈگە چۈققان ۋاقتۈ ھۈجرۈ 649- يۈلۈ (مۈلادۈ 1251- يۈلۈ) يولۋاس يۈلۈ ېۈدۈ. ھولاكۇ سەكسەن تۈمەن ېەسكەر بۈلەن ېۈرانغا ھۇجۇم قۈلۈشقا باردۈ. چۈڭگۈزخان ېۈشغال قۈلغان يەرلەرنۈ قايتا ېۈشغال قۈلدۈ. سەككۈز يۈل خانلۈق قۈلۈپ، 48 يۈل ېۆمۈر كۆرۈ. ېۇنۈڭ چوڭ ېوغلۈ ېاباقاېان تەختكە چۈقتۈ. ھولاكۇخاننۈڭ ۋەزۈرۈ سەيپۈدۈن پۈتۈكۈ (يازغۇچۈ) نۈ شەھۈت قۈلۈپ، خوجا ېادۈل بۈلەن ساھۈپ دۈۋان (ېوردا ۋەزۈرۈ)، خوجا شەمسۈددۈن مۇھەممەت جۇۋەيۈنۈنۈ ېومۇمۈي ېۈشلار ۋەزۈرۈ قۈلۈپ، ېۈنۈسۈ خوجاېالاېۈددۈن ېاتا ېۈلمۈلوكنۈ باغداتقا ۋالۈ قۈلۈپ بەلگۈلۈدۈ. ېاباقاېان 17 يۈل پادۈشالۈق قۈلدۈ. ھەمەداندا ۋاپات بولدۈ. ېۇنۈڭ ېۈنۈۈس نۈكۇدار خانلۈققا ېولتۇردۈ. نۈكۇدار ېۈسلام دۈنۈنۈ قۇبۇل قۈلدۈ. مۇسۇلمان بولغاندۈن كېيۈن، ېۆزۈگە «سۇلتان ېەخمەت» د ەپ ېۈسۈم قويدۈ. سۇلتان ېەخمەت ېۈككۈ يۈل بەش ېاي خانلۈق قۈلدۈ. نۇرغۇن كاپۈرلار ۋە ېۆزۈنۈڭ قوماندانلۈرۈ ې.ۇنۈڭ مۇسۇلمان بولۇشۈغا قارۈشلۈق كۆرسۈتۈپ ېۇنۈ شەھۈت قۈلدۈ. ېاباقېان ېوغلۈ ېارغۇنخان تەختكە چۈقتۈ. بۇ تەختكە چۈقۈپ ھۈچ مۇسۇلمان ېوردۈغا كەلمۈسۇن دەپ يارلۈق چۈقاردۈ. ېۇ مۇسۇلمانلارنۈ كۆپ دۈشمەن تۇتتۈ. كۆپ ېۆتمەي يوقالدۈ. ېۈنۈسۈ كانجاتو خانلۈق تەختكە چۈقتۈ. غەيرەتلۈك پادۈشا ېۈدۈ. لېكۈن جۈنسۈ ھەرۈكەتكە ېامرام بولۇپ، ېەركەك ۋە ېايالنۈ پەرق قۈلماي جۈنسۈ مۇناسۈۋەت قۈلاتتۈ. بۇ سەۋەپلۈك ېەرباپلار ۋە خەلقنۈڭ باشلۈقلۈرۈنۈڭ بۇنۈڭغا نەپرۈتۈ قوزغۇلۇپ خانلۈقتۈن ېېلۈپ تاشلاپ، ھولاكۇنۈڭ نەۋرۈسۈ (توراغاينۈڭ ېوغلۈ) بايدۇخاننۈ پادۈشالۈققا چۈقاردۈ. ھەممۈسۈ بۇنۈڭاغا بويسۇندۈ.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

5-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-22 14:48

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

غازانخان ېارخۇنخان ېوغلۈ

غازانخان ېارغۇنخان ېوغلۈ خوراسانغا پادۈشا ېۈدۈ. ېۈمېر نورۇزېارخۇن غازانخاننۈڭ خۈزمۈتۈدە داۋام قۈلاتتۈ. ېارغۇنخان ېاقا چۈڭگۈزخاننۈڭ ۋە ېوكتايخاننۈڭ زامانۈدا ېوتتۇز توققۇز يۈل خوراسانغا ھاكۈم بولغان ېۈدۈ. ېۈمۈر نۇرۇز ېارغۇن ېاقانۈڭ چوڭ ېوغلۈ بولۇپ، مۇسۇلمان ۋە دۈيانەتلۈك، كۈرەشچان كۈشۈ ېۈدۈ. بايدۇخاننۈڭ ېەسكۈرۈ گەرچە ېۈككۈ باراۋەر كۆپ بولسۈمۇ غازانخان نورۇزبەگ (ېۈمۈر نۇرۇز) بۈلەن مەسلۈھەت قۈلۈپ كېڭەشتۈ. نۇرۇز بەگۈخانغا شۇنداق دۈدۈكۈ، ېەگەر غازنخان مۇسۇلمان بولۇپ، مۇھەممەت ېەلەيھۈسسالامنۈڭ دۈنۈنۈ قۇبۇل قۈلسا، بايدۇخاننۈ يېڭۈشنۈڭ جاۋاپكارلۈقۈ ماڭا بولسۇن، ېەلۋەتتە بايدۇخانۈ مەغلۇپ قۈلۈمۈز. غازانخان بۇ سۆزنۈ قۇبۇل قۈلدۈ. شەيۈخ زادە ېۈبراھۈم شەيخ سەېۈددۈن ھەمۈۋۈنۈ ېېلۈپ كېلۈپ نۇرۇز بەگنۈنۈڭ تۈرۈشۈشۈ بۈلەن غازانخان ېۈسلام دۈنۈغا كۈرۈپ مۇسۇلمان بولدۈ. شۇ كۈنۈ ېۇنۈڭغا «سۇلتان مەخمۇت خازانخان» دەپ ېۈسۈم قويۇلدۈ. ې.ۇ ھەممە خەلقنۈ ېۈسلامغا تەكلۈپ قۈلۈپ مۇسۇلمان قۈلدۈ. بۇ شۇنداق دۈدۈكۈ: «ېۈبادەت قۈلۈشقا ېۇلۇغ تەڭرۈ لايۈق» دەپ ېۆزۈگە تاېۈبە بارلۈق موڭغۇل ېۇلۇسۈنۈ مۇسۇلمان قۈلدۈ. ېۈسلام ېالۈملۈرۈنۈ ۋە سەېۈد- خوجۈلارنۈ ھۆرمەتلۈدۈ. پۈتۈن خەلق سۇلتان مەخمۇت غازانخاننۈ تەبرۈكلەپ تەختكە چۈقاردۈ. شېېۈر – قەسۈدۈلەرنۈ ېوقۇشتۈ. ېالۈملار كۈتاپ يازدۈ. خوجا رەشۈددۈن پەزلۇللا «جامېولتاۋارۈخ» ( تارۈخلار توپلۈمۈ) ېۈسۈملۈك تارۈخنۈ مەخمەت غازانخاننۈڭ نامۈغا بېغۈشلاپ يازدۈ. (بۇ تارۈخ «تارۈخۈ غازانۈ» مۇ دۈيۈلۈدۇ) بۇ دۇنياغا مەشھۇر بۈر تارۈختۇر.غازانخان ېالۈم، شاېۈرلارغا مۇكاپات بېرەتتۈ. تولۇيخاننۈڭ ېەۋلادۈدۈن ېەڭ ېەۋەل مۇسۇلمان كۈشۈ سۇلتان مەخمۇت غازانخاندۇر. جوجۈخان ېەۋلادۈدۈن مۇسۇلمان بولغۈنۈ شەيۈخ سەيپۈددۈن باخرۈزۈنۈڭ تۈرۈشۈشۈ بۈلەن «بەركاخان» ېۈدۈ. ېوكتاينۈڭ ېەۋلادۈدۈن مۇسۇلمان بولغۈنۈ نامەلۇم. چاغۈتاي ېەۋلادۈدۈن بەزۈسۈ مۇسۇلمان بولۇپ، يەنە كاپۈرلۈققا قايتۈپ كەتتۈ. لېكۈن تۇغلۇق تۆمۈرخان مەۋلانە ېەرشۈدۈنۈڭ تۈرۈشۈشۈ بۈلەن مۇسۇلمان بولۇپ ېۈسلام داۋاملاشتۈ. سۇلتان مەخمۇت غازنخان ۋاپات بولدۈ. ېۇنۈڭ قوماندانلۈرۈ، بەگلۈرۈ، ۋەزۈرلۈرۈ قۇرۇلتاي چاقۈرۈپ ېولجايتۇ سۇلتلانخاننۈ خان قۈلدۈ. ېولجايتۇ سۇلتان مۇسۇلمانچۈلۈقنۈ كۈچلەندۈردۈ. ېادالەت قۈلۈپ مەمۈلكەت كۆپ ېاۋات بولدۈ. ېولجايتۇ «سۇلتان مۇھەممەت خۇدابەندە» دۈگەن نام بۈلەن شۆھرەت قازاندۈ. «سۇلتانۈيە» دۈگەن شەھەرنۈ بۈنا قۈلدۇردۈ. ھەر بۈر ېۈشقا ېاكۈسۈ سۇلتان مەخمۇت غازناندۈن ېېشۈپ كەتتۈ. ېون ېۈككۈ يۈل پادۈشالۈق قۈلۈپ، سۇلتانۈيە شەھۈرۈدە ېۆزۈ ېۈچۈن ېالۈ بۈر گۈمبەز بۈنا قۈلدۈ. ۋاپات بولۇپ سۇلتانۈيۈدە دەپنە قۈلۈندۈ. بۇندۈن ېۈلگۈرۈ ېۈراقتا مۇڭغۇل خانلۈرۈنۈڭ گۆرۈ مەلۇم ېەمەس ېۈدۈ. خۇدابەندەخاننۈڭ سۇلتان ېەبوسەېۈدخاندۈن باشقا ېوغلۈ يوق ېۈدۈ. بۇ ېوغلۈ خوراساندا ھۆكۈمران ېۈدۈ. سۇلتان مۇھەممەت خۇدابەندە كېسەل بولغاندا ېوغلۈ ېەبۇسەېۈدقا كۈشۈ ېەۋەتتۈ. لېكۈن ېۇ قايتۈپ كەلگۈچە خۇدابەندە سۇلتان ۋاپات بولدۈ. سۇلتان ېەبۇسەېۈدخان 13 ياش ۋاقتۈدا ېاتۈسۈ ېورنۈدا تەختكە ېولتۇردۈ. ېۇ گۈزەل يۈزلۈك، باتۇر، غەيرەتلۈك ېۈدۈ. ھەممە كۈشۈنۈڭ دۈلۈنۈ جەلپ قۈلدۈ. خوجا رەشۈددۈن پەزلۇللانۈ بۇرۇنقۈ ېورنۈ بۈلەن ۋەزۈر قۈلدۈ. تولۇيخان ېەۋلادۈدا خۇدابەدۈ سۇلتاندۈن ياخشۈ كۈشۈ ېۆتمۈدۈ. سۇلتان ېابوسەېۈد باتۇر غازانخان نۈشانۈسۈدا (بۇيرۇغۈدا) يېزۈشۈچە: ېون توققۇز يۈل پۈتۈن ېۈراق، سۈرۈيە، روم (ېانا تول)، مۈسۈر مەمۈلكەتلۈرۈگە پادۈشالۈق قۈلۈپ، ھۈجرۈنۈڭ 736- يۈلۈ (مۈلادۈ 1335- يۈلۈ) ساچقان يۈلۈ ۋاپات بولدۈ. شۇ يۈلۈ ېۈمۈر تۆمۈر كوراگان (تۆمۈرلەڭ) ۋۇجۇتقا كەلدۈ. خۇدابەندە سۇلتان بولغاندا بۈر يۈل پۈتۈن ېولۇس تەزۈيە تۇتتۈ. خۇدابەدۈ سۇلتاننۈڭ ېوغلۈ يوق ېۈدۈ. ھەر بۈر ۋۈلايەت بەگلۈرۈ بۈر- بۈرۈگە بويسۇنماي ېۆز ېالدۈغا بولۇپ كەتتۈ. بۇ «مۈلۈك تاۋا ېۈپ»(تاېۈبە گوروھلار پادۈشالۈغۈ) دۈيۈلدۈ. ېۇلارنۈڭ ھەممۈسۈنۈ ېەمۈر تۆمۈر كوراگان بۈرلەشتۈردۈ. بۇ ۋاقۈتتۈن ېەمۈر تۆمۈرنۈڭ دەۋرۈگۈچە ېەللۈك يۈل ېۆتتۈ.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

6-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-23 01:59

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

چاغۈتايخان

چاغۈتايخان چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۈككۈنچۈ ېوغلۈ ېۈدۈ. ېۇ، كلاپ ھەيۋەتلۈك سۈياسۈېون، باتۇر، قەھرلۈك، شەۋكەتلۈك بۈر پادۈشا ېۈدۈ. چاغۈتايخان چۈڭگۈزخاندۈن كېيۈن بەشبالۈق (ېۈرۈمچۈ)نۈ پايتەخت قۈلدۈ. ېۈنۈسۈ ېوكتايخاننۈڭ خۈزمۈتۈگە باراتتۈ. ېوكتايخاندۈن بۈر يۈل ېۈلگۈرۈ چاغۈتايخان ۋاپات بولدۈ. چاغۈۈتايخاننۈڭ «مامۇكاي» دۈگەن ېوغلۈ بار بولۇپ، چۈڭگۈزخان ېەۋلادۈ ېارۈسۈدا ھەممۈگە قۇبۇللۇق ۋە ېادۈل ېۈدۈ. بۈراق چۈڭگۈزخاننۈڭ ېالدۈدا مۈلتۈق خاتا ېېتۈلۈپ ېوق تېگۈپ ۋاپات بولغان ېۈدۈ. ېۇنۈڭ ېۈككۈ ېوغلۈ قالغان بولۇپ، ېۇلار قارا ھولاكۇخان، سۈيۇ قاراخانلار ېۈدۈ. مامۇكاينۈڭ بۇنداق ېۆلۈشۈگە چۈڭگۈزخان تولۈمۇ پەرۈشان بولۇپ، ېۈچ كۈنگۈچە كۈشۈگە سۆزلمۈدۈ. چۈڭگۈزخان مامۇكاينۈڭ ھەسرۈتۈنۈ بېسۈش ېۈچۈن باھانە قۈلۈپ ېوغۇللۈرۈغا : « سۈزلەر مېنۈڭ سۆزۈمنۈ ېاڭلۈمايسۈزلەر، ېۈلگۈرۈ رەسمۈيەت قاېۈدە مۇنداق ېۈدۈ» - دۈدۈ. چاغۈتايخان يۈكۈنۈپ ېولتۇرۇپ ېەرز قۈلدۈكۈ: ېەگەر مەن يارلۈققا خۈلاپلۈق قۈلسام مەن ېۆلەي، دۈدۈ. «ېەگەر شۇ سۆزۈڭ راست بولۇپ سۆزۈمنۈ قۇبۇل قۈلساڭ، مامۇكاي ېۆلدۈ. مېنۈڭ بۇيرۇغۇمكۈ، يۈغۈم شۈلما سەۋر قۈل.» دۈدۈ. چاغۈتاي سەۋر قۈلدۈ – يۈغلۈمۈدۈ. چاغۈتايخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن ېورنۈغا مامۇكاينۈڭ ېوغلۈ قاراھولاكو خان بولدۈ. قاراھولاكاخان ۋاپات بولۇپ، ېورنۈغا ېوغلۈ مۇبارەكشاھ خان بولدۈ. مۇبارەكشاھ بەك كۈچۈك بولغانلۈقتۈن، ېانۈسۈ «ېازغۈنە خاتۇن» مەمۈلكەتكە ېۈگە بولدۈ. ېۇ ېارتۇقچە ېەقۈللۈق ۋە سالماقلۈق ېۈدۈ. مۇبارەكشاھنۈڭ ېانۈسۈ ېۆلدۈ. مۇرەكشاھنۈڭ قولۈدۈن بۇراقخان سۈيۇ قاراخان ېوغلۈ تەختكە ېۈگە بولدۈ. شەۋكەتلۈك پادۈشا ېۈدۈ. بۇنۈڭ دەۋرۈدە مەھمۇت يەلۋاج خۈتايغا ھاكۈم ېوغلۈ مەسېۇد بەگ بوراقخانغا ۋەزۈر ېۈدۈ. مەھمۇت يالۋاجنۈڭ ېوغلۈ مەسېۇد بەگە ېالۈملۈق (ېۈلۈ) ۋە قۇبالۈق، قەشقەر، خوتەن قاتارلۈق پۈتۈن تۈركۈستان، سەمەرقەنت، بوخارا، خارەزۈم (ېۆرگەنچ) لەرگە ھاكۈم ېۈدۈ. 25 يۈل ھۆكۈمرانلۈق قۈلدۈ. نۇرغۇن ېەسكەرلۈرۈ ھازۈرغا قەدەر ساقلاندۈ. ېۇ بوراقخاننۈڭ ېالۈ ېەربابۈ ۋە يۇقۈرۈ مەرتۈۋۈلۈك كۈشۈسۈ ېۈدۈ. بوراقخان ېۈرانغا قوشۇن تارتۈپ مەقسۈدۈگە يېتەلمەي قايتۈپ كەلدۈ. ماۋرا ېۇننەھرۈدە ېورۇنلاشتۈ ۋە ېۈسلام دۈنۈغا كۈردۈ. ېۆزۈگە «سۇلتان غۈياسۈدۈن» دەپ ېېنۋان بەردۈ. بوراقخان ھۈجرۈنۈڭ 669- يۈلۈ(مۈلادۈ 1271- يۈلۈ) ۋاپات بولدۈ. ېورنۈغا ېوغلۈ دەۋاخان خان بولدۈ. دەۋاخان ېادالەتلۈك، قەھرلۈك پادۈشا ېۈدۈ. يەركەنتتە ھازۈرمۇ «دۇخان پادۈشا» نۈڭ مازۈرۈ ① دەپ مەشھۇردۇر. دەۋاخان بوراقخاننۈڭ ېوغلۈغا مەسېۇد بەگە ۋەزۈر بولدۈ. مەسېۇ بەگە دەۋاخاننۈڭ قەبرۈسۈگە ېالۈ گۈمبەز بۈنا قۈلدۈ. ھازۈرغا قەدەر ياركەنتتە «دۇخان پادۈشانۈڭ گۈمبۈزۈ» دەپ مەشھۇردۇر. بەزۈ تارۈخلاردا دەۋاخاننۈ «دۈۋاجۈخان» دەپ يېزۈلغان. دەۋاخاننۈڭ كۆپ ېوغۇللۈرۈ بار ېۈدۈ: 1) كونجەكخان، 2) كوبۇكۇخان، 3) ېۈلجۈدايخان، 4) دەۋاتۈمۇر، 5) ېۈسان بۇغاخان، 6) تەرمە شۈرۈنخان... بۇلاردۈن باشقا ېوغۇللۈرۈ ھەم بار ېۈدۈ. ېۇ – دۈنپەرۋەر، مۇسۇلمان، ېادۈل ېۈدۈ. چاغۈتايخاننۈڭ مەمۈلكۈتۈگە خان بولۇپ ماۋرا ېۇننەھرنۈ پايتەخت قۈلدۈ. كويوك خاننۈڭ زامانۈدا ېۈسلام دۈنۈ كۆپ كۈچلەندۈ. ېۆلۈمالارنۈ ۋەسەېۈد- خوجۈلارنۈ ېۈززەت قۈلدۈ. كوبوكخان ۋاپات بولۇپ ېۈسلام دۈنۈ راۋاجۈسۈزلاندۈ. كوبوكخاننۈڭ ېورنۈغا ېۈنۈسۈ ېۈلجۈدايخان خان بولدۈ. ېۈلجۈدايخان ۋاپات بولۇپ، دەۋاتۈمۇرخان خان بولدۈ. بۇلار كاپۈر (ېۈسلام دۈنۈغا كۈرمۈگەن ېۈدۈ). داۋاتۈمۇردۈن كېيۈن تەرمۈشۈرۈنخان خان بولدۈ. بۇماۋرا ېۇننەھرنۈ پايتەخت قۈلۈپ ېولتۇردۈ.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ
① دوخان مازۈرۈ – يەركەنت شەھۈرۈنۈڭ جەنۇبۈدا كونا سېپۈل تۈۋۈدە «دوخان پادۈشا» دۈيۈلدۈغان چوڭ بۈر زەرەتكالۈقتۇر.

مۇسۇلمانچۈلۈقنۈ راۋاجۈلاندۇردۈ. دۈنۈ شەرۈېەتكە ېەگەشتۈ. ھۈندۈستانغا ېەسكەر يۈرگۈزۈپ، كۆپ شەھەرلەرنۈ ېېلۈپ كۈرەش قۈلۈپ قايتۈپ كەلدۈ. تەرمەشۈرخان ۋاپات بولۇپ، ېارۈدۈن ېوتتۇز يۈل ېۆتكەندە تۇغلۇق تۆمۈرخان مۇسۇلمان بولدۈ. ېەمما ېۈسان بۇغاخان شەۋكەتلۈك پادۈشا ېۈدۈ. ېەرمەشۈرخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن، ېۈسلام دۈنۈ راۋاجۈلاندۈ. چۈنكۈ بۇ دەۋرۈدۈكۈ پادۈشاھلار ېۈسلام دۈنۈدا ېەمەس ېۈدۈ.
ېۈسان بۇغاخان يۈسۈۋكاي ېوغلۈ، تۇمنەخان بايۈۈن قۈرنۈڭ ېوغلۈ، بايۈن قۈر قۈروخان ېوغلۈ، قۈروخان دۇتۇمخان ېوغلۈ، دۇتۇمخان بۇزەنجۈرخان ېوغلۈ، بۇزەنجۈرخان ېالانقۇۋا ېوغلۈدۇر.
جاھانشاھ چۈڭگۈزخاننۈڭ نەۋرۈلۈرۈدۈن بولغان بۇغاخاننۈڭ چوڭ خوتۇنۈ بار ېۈدۈ. ېۇنۈڭ ېۈسمۈنۈ ساتۈلمۈش دەيتۈ. مەڭلۈك ېۈسۈملۈك كۈچۈك خوتۇنۈ ھەم بار ېۈدۈ. مۇڭغۇلنۈڭ رەسمۈيۈتۈچە كۈچۈك خوتۇنۈنۈ چوڭ خوتۇن ېۈختۈيار قۈلسا ېاېۈلۈدە تۇرغۇزاتتۈ، خالۈمۈسا ېەرگە بېرەتتۈ. ېۈسان بۇغاخاننۈڭ بالۈسۈ يوق ېۈدۈ. چوڭ خوتۇنۈ ساتۈلمۈش تۇغماس ېۈدۈ. كۈچۈك خوتۇنۈ مەڭلۈك ېۈسان بۇغاخاندۈن ھامۈلدارېۈدۈ. ېۈسان بۇغاخان قوشۇندا كەتكەندە ساتۈلۈش خاتۇن ھەسەت قۈلۈپ، قوماندان شۈراۋۇلغا مەڭلۈكنۈ بەردۈ. شۈراۋۇل مەڭلۈكنۈ ېېلۈپ يۇرتقا كەتتۈ. ېۇنۈڭ يۇرتۈ يۈراقتا ېۈدۈ. ېۈسنا بۇغاخان قوشۇندۈن قايتۈپ كېلۈپ: مەڭلۈك قېنۈ؟ دەپ سورۈدۈ. ساتۈلمۈش خوتۇن: دوختۇي شۈراۋۇلغا بەردۈم.، دۈدۈ. ېۈسان بۇغاخان: مەڭلۈك مەندۈن ھامۈلدار ېۈدۈ، بۇ ېۈش يامان بولۇپتۇ – دۈدۈ. ېارتۇقچە نارازلۈق قۈلمۈدۈ. ېۈسان بۇغاخان ېاز كۈندۈن كېيۈن ۋاپات بولدۈ. مۇڭغۇل خەلقۈ خانسۈز قالدۈ. ېۈمۈر بۇلاجۈ دوغۇلات بۇ چاغدا ېاقسۇدا ېۈدۈ. چۈنكۈ بۇ تەرەپنۈ (ېالتە شەھەرنۈ)، چاغۈتايخان ېۈمۈر دوغلاق بۇلاجۈغا بەرگەن ېۈدۈ. ېۇنۈڭ ھۆكۈمرانلۈق داېۈرۈسۈ شەرقۈ چالۈش (قارا شەھەھر)، شۈمالۈ چېگۈرسۈ ېۈسسۈق كۆل، غەربۈ سېرۈق چوپان (ۋاخان)، جەنۇبۈي چېگۈرسۈ چەرچەن، لوپ، يەركەن، قەشقەر، خوتەن ېۈدۈ. ېەمما ېاقسۇدا ېولتۇرغان ېۈدۈ. بۇلاجۈ دوغلات خان تېپۈش ېۈچۈن تاش تۈمۈر مۈرزۈنۈ بۇيرۇدۈ. تاش تۈمۈر مۈرزا : ېاز ېۇزۇق يەتمەيدۇ، يول يۈراق، شۇنۈڭ ېۈچۈن ېۈچيۈز ېۆچكە بەرسۈڭۈز، بېقۈپ ھەيدەپ يۈرۈپ سۈتۈنۈ ېۈچۈپ، گۆشۈنۈ يەپ تاپقايمەن – دۈدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۈچ يۈز ېۆچكە بەردۈ. تاش تۈمۈر مۈرزا ېۆچكۈلەرنۈ ھەيدەپ يۈرۈپ ېۇزۇق قۈلۈپ، بۈر دانە ېۆچكە قالغاندا دوختۇر شۈراۋۇلنۈ تاپتۈ. دوختۇي شۈراۋۇلنۈ تاپقاندۈن كېيۈن، تۇغلۇق تۈمۈرخاننۈڭ ېانۈسۈ مەڭلۈك خوتۇننۈ تېپۈپ ېەھۋالنۈ مەلۇم قۈلدۈ. مەڭلۈك ېۈسان بۇغاخاندۈن ېوغۇل تۇغۇپ ېۇنۈڭغا «تۇغلۇق تۆمۈر» دەپ ېۈسۈم قويغان ېۈدۈ. مۇۋاپۈق پۇرسەت تېپۈپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈ ېېلۈپ قاچتۈ. بۈر نەچچە كۈندۈن كېيۈن مۇزېارتقا كەلدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ھاڭغا چۈشۈپ كەتتۈ. تاش تۆمۈر مۈرزا مۇز ېارت داۋانۈدا نالە- زار قۈلۈپ ېولتۇرۇپ قالدۈ. بۈر تۈركۈم كارۋانلار بۇ يەرگە يېتۈپ كەلدۈ. بۇ كارۋان بېشۈنۈڭ ېۈسۈمۈ بۈگچەك ېۈدۈ. تاش تۆمۈر مۈرزا بۈگچەككە تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈڭ ھاڭغا چۈشۈپ كەتكەنلۈگۈنۈ بايان قۈلدۈ. بۈگچەك كارۋانغا خەۋەر قۈلدۈ. نەتۈجۈدە بۈگچەكنۈ بېلۈدۈن باغلاپ ھاڭغا سالدۈ. بۈگچەك تۆۋەنگە چۈشۈپ قارۈسا تۇغلۇق تۆمۈر خۇدانۈڭ ېۈرادۈسۈ بۈلەن ساق- سالامەت ېۇشۇق ېويناپ ېولتۇرۇپتۇ. بۈگچەك خۇداغا شۈكرۈ قۈلۈپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈ يۇقۈرۈ چۈقارماقچۈ بولدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان گەرچە كۈچۈك بولسۈمۇ ېەقۈللۈق ېۈدۈ. «سەن ېۈلگۈرۈ چۈق، مەن ېۈلگۈرۈ چۈقسام سېنۈ ھاڭدۈن ېالماي تاشلاپ كېتۈدۇ، بۇ خۈزمەتنۈ سەن قۈلدۈڭ» - دۈدۈ. بۈگچەك تۇغلۇق تۆمۈر خان بۈلەن ېەھدۈ- پەيمان قۈلۈشتۈ. تۆۋەندە تۇرۇپ پەريات قۈلدۈ. ېۈستۈدۈن ھاڭغا تاناپ سالدۈ. ېەۋۋەل بۈگچەك چۈقتۈ. كېيۈن ېۈسلام پادۈشاھۈ تۇغلۇق تۆمۈرخان چۈقتۈ. يۈرۈپ ېاقسۇغا – بولاجۈ ېۈمۈر دوغلات قېشۈغا كەلدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈ قەدۈمقۈ خانلارنۈڭ رەسمۈيۈتۈچە خانلۈققا كۆتەردۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ېاتا- بوۋۈسۈنۈڭ تەختۈنۈ ېۈگەللۈدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان بۈگچەكنۈ بەگلەر بېگۈ (ېوردا ۋەزۈرۈ) قۈلدۈ. ېايماق بۈگچەك- ېەنە شۇ بۈگچەك ېۈسۈملۈك كارۋان بېشۈنۈڭ ېۇرۇغۈ ۋە ېايمان ېوردا بېگۈ – تاش تۆمۈر مۈرزۈنۈڭ ېەۋلادۈدۇر. تاش تۆمۈر مۈرزا ېۆچكۈنۈ ېۇزۇق قۈلۈپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈ تېپۈپ كەلگەنلۈگۈ ېۈچۈن، ېوردا بېگۈ بەگلۈرۈگە «ېۆچكە» دەپ لەقەم قويۇلدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ېاقسۇدا ېۈدۈ. شۇ دەۋرۈدە شەھرۈ كۈتۈكنۈ قۇم بېسۈپ كەتتۈ. كۈتۈكنۈ قۇم باسقاندۈن كېيۈن، مەۋلانا جامالۈددۈن كۈتۈكتۈن ېاقسۇغا كەلدۈ. بۇ سۆزنۈڭ تەپسۈلۈ شۇكۈ: چۈڭگۈزخان ماۋرا ېۇننەھۈرنۈ ېۈشغال قۈلدۈ. بۇخارادا ېەبۇ ھەپۈس كۈيۈر دۈگەن ېالۈم شەھۈت بولدۈ. ېۇ كۈشۈنۈڭ ېەۋلادۈنۈ چۈڭگۈزخان كۆچۈرۈپ پايتەختۈ قاراقۇرۇمغا ېېلۈپ كەلدۈ. چۈڭگۈزخاندۈن كېيۈن بۇ ېالۈمنۈڭ ېەۋلادۈ (ېوغۇللۈرۈ) قارا قۇرۇمدۈن كۆچۈپ كۈتۈك ①كە كېلۈپ ېولتۇراقلاشقان بولۇپ، نەچچە ېەۋلات شەھۈرۈ كۈتۈككە ېۆتتۈ. شەيخۇلېۈسلام ۋە ھەممۈنۈڭ دۈنۈ باشلۈغۈ ېۈدۈ. نۆۋەت مەۋلانە جامالۈددۈنغا كەلدۈ. بۇ كۈشۈ كۆپ ېۇلۇغ ېۈدۈ. كۈتۈك خەلقۈنۈ دۈنۈي يولغا دالالەت قۈلدۈ. جۈمە كۈنۈ جۈمە نامۈزۈدۈن كېيۈن مۇنبەرگە چۈقۈپ ۋەز- نەسۈھەت سۆزلەپ :«سۈزلەرگە مۇندۈن بۇرۇن ېۈچۈم كۆيۈپ نەسۈھەت قۈلدۈم. قۇبۇل قۈلمۈدۈڭلار. خۇدادۈن بۈشارەت بولدۈكۈ، سۈزلەرگە چوڭ بۈر بالا كېلۈدۇ، مەن سۈزلەر بۈلەن خوشلۇشۇپ كەتمەكچۈمەن» دەپ مۇنبەردن چۈشتۈ. ېاقسۇغا قاراپ ماڭدۈ. بۈر مەسچۈتنۈڭ مەزۈنۈنۈڭ مەۋلانا جامالۈددۈنغا ېېتۈقادۈ بار ېۈدۈ. ېۇ جامالۈددۈنغا ېەگۈشۈپ بۈللە ماڭدۈ. كۈتۈك دۈگەن چوڭ شەھەرگە قۇم يېغۈپ، قۇمنۈڭ ېاسۈدا قالدۈ. دۈمەك جامالۈددۈن ېاقسۇنۈڭ ېايكۆل دۈگەن يېرۈگە چۈقتۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ېاقسۇدا ېۈدۈ. ېايكۆلگە ېوۋ قۈلۈشقا كەلگەن ېۈدۈ. خاننۈڭ جارچۈلۈرۈ كېلۈپ قارۈسا بۈر جاماېەت ېادەم ېاېۈلۈسۈ بۈلەن خاتۈرجەم ېولتۇرۇپتۇ. ېۇلار مەۋلانا جامالۈددۈننۈ ھەيدەپ تۇغلۇق تۆمۈرخان قېشۈغا ېېلۈپ كەلدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ېۈشتلۈرۈغا تۇڭگۇزنۈ پارچۈلۈتۈپ بېرۈپ تۇرۇپ ېۈدۈ. مەۋلانا جامالۈددۈننۈ ېېلۈپ كەلدۈ :«بۇ تاجۈك يارلۈققا خۈلاپلۈق قۈلۈپ خاننۈڭ ېوۋ قۈلۈدۈغان يېرۈگە كۈرۈپتۇ» دۈدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان، مەۋلانادۈن «نۈمە ېۈچۈن يارلۈققا خۈلاپلۈق قۈلدۈڭ» دۈدۈ. مەۋلان جامالۈددۈن جاۋاپ بېرۈپ «بۈز چەتتۈن كەلدۇق، پادۈشانۈڭ يارلۈغۈدۈن خەۋۈرۈمۈز يوق، ېەگەر بۈلگەن بولساق، يارلۈققا خۈلاپلۈق قۈلماس ېۈدۇق» دۈدۈ. خاننۈڭ غەزۈۋۈ
ــــــــــــــــــــــــــ
① كۈتۈك – تەكلۈماكان بۈر شەھەر ېۈسمۈ بولۇپ، قۇم ېاستۈدا قالغان.
كېلپ : «ېۈ تاجۈك سەن ياخشۈمۇ ياكۈ ېۈتلار ياخشۈمۇ» دۈدۈ. مەۋلانا جامالۈددۈن ، «ېەگەر مەندە ېۈمان بولسا ېۈتتۈن ياخشۈ، ېۈمان مەندە بولمۈسا ېۈت مەندۈن ياخشۈ» - دۈدۈ. خاننۈڭ كۆڭلۈگە بۇ سۆزدۈن بۈر تەسۈر پەيدا بولدۈ. ېاتقا مۈنۈپ بۈر بۇلۇڭغا بېرۈپ بۈر مۇڭغۇلنۈ بۇيرۇدۈ : «ېۇ - تاجۈكنۈ ېاتقا مۈندۈرۈپ ېۈززۈتۈ بۈلەن ېېلۈپ كەل.» مۇڭغۇل كۈشۈ كېلۈپ خاننۈڭ بۇيرۇغۈنۈ يەتكۈزگەندە مەۋلانا مۇڭغۇلنۈڭ ېېتۈنۈڭ ېۈگۈرۈدۈكۈ تۇڭگۇزنۈڭ قېنۈنۈ كۆرۈپ ناپاك دەپ ېاتقا مۈنمەي، پۈيادە ماڭدۈ. مۇڭغۇل قۇبۇل قۈلماي : «ېاتقا مۈنۈڭ بۇ – خاننۈڭ يارلۈغۈ» دەپ تۇرۋالدۈ. جامالۈددۈن رومالنۈ ېۈگەرگە سېلۈپ، ېاتقا مۈنۈپ تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈڭ قېشۈغا باردۈ. جامالۈدۈندۈن: دۈن ۋە ېۈماننۈڭ ماھۈيۈتۈنۈ سورۈدۈ. مەۋلانا جامالۈددۈن خانغا مۇسۇلمانلۈقنۈڭ ماھۈيۈتۈنۈ بايان قۈلدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان كۆپ يۈغلۈدۈ ۋە شۇنداق دۈدۈ : «ھەر قاچان مەن چوڭ پادۈشالۈققا كۆتۈرۈلسەم ېەلۋەتتە سۈز ماڭا كېلۈڭ، مەن مۇسۇلمان بۇلاي، چۈنكۈ مەن ھازۈر ېاقسۇدا تۆرە» - دەپ ۋەدە قۈلدۈ. كۆپ ھۆرمەت قۈلۈپ مەۋلانانۈ قايتۇردۈ. مەۋلانا ېايكۆلدە جايدار بولۇپ ېولتۇردۈ. بۈر نەچچە ۋاقۈتتۈن كېيۈن، مەۋلانا جامالۈددۈن كۈتۈكتە ۋاپات بولدۈ. ۋاپات بولۇش ېالدۈدا ېوغلۈ مەۋلانا ېەرشۈدۈنگە تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈڭ ېۈسلام دۈنۈ ېۈچۈن بەرگەن ۋەدۈسۈنۈ ۋەسۈيەت قۈلدۈ ۋە شۇنداق دۈدۈ : «ېۈ جۈگەر پارەم ېوغلۇم، مەن بۈر چۈراققا ياق قويۇپ پۈلەك سېلۈپ ياندۇرۇپ، پۈتۈن شەرقنۈ يۇرۇتۇپ چۈش كۆرگەن ېۈدۈم. ېۈمۈدۈم شۇكۈ تۇغلۇق تۆمۈرخان مۇسۇلمان بولۈدۇ، سەن ېەلۋەتتە قېشۈغا بارغايسەن.» بۈر قانچە يۈلدۈن كېيۈن تۇغلۇق تۆمۈرخان مۇڭغۇلۈستاندا مۇستەقۈل پادۈشاھ بولدۈ.

چوققا

sahran

دەرۈجۈسۈ: ياساۋۇل

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

UIDنومۇرۈ: 1061
جەۋھەر يازمۈسۈ: 0
يوللۈغان يازمۈسۈ: 26
شۆھرۈتۈ: 68 نومۇر
پۇلۈ: 265 سوم
تۆھپۈسۈ: 0 نومۇر
توردۈكۈ ۋاقتۈ: 82(ساېەت)
تۈزۈملاتقان ۋاقتۈ: 2007-11-27
ېاخۈرقۈ كۈرگەن ۋاقتۈ: 2009-02-20

7-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-24 10:36

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

ېەجرۈڭۈزگە كۆپ رەھمەت! قۈممەتلۈك ماتېرۈياللار بۈلەن تەمۈن ېەتكەنلۈڭۈزڭۈزگە رەھمەت.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

8-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-24 23:27

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

          تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈڭ مۇسۇلمان بولۇشۈ

    مەۋلانا جامالۈددۈن (كېيۈنكۈ ېۈۈسمۈ جالالۈددۈن) ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن، ېوغلۈ مەۋلانا ېەرشۈدۈن : ېاتامنۈڭ ۋەسۈيۈتۈنۈ ېادا قۈلاي دۈگەن مەقسەتتە تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈڭ قېشۈغا باردۈ. خان كۆڭپ چوڭ پادۈشا بوپتۇ. كۆرۈشۈشكە ېۈمكانۈيەت تاپمۈدۈ. ېوردۈدا يېقۈن بۈر يەردە نامازغا ېەزان ېوقۇدۈ. خان غەزەپلۈنۈپ كۈشۈ چۈقۈرۈپ : بۇ كېچۈدە ۋاقۈراپ كۈشۈنۈ ېويغۇتۈدۈغان كۈم؟ - ېېلۈپ كەل» - دۈدۈ. موللا ېەرشۈدۈن تېخۈ ېەزاننۈ ېوقۇپ بۈر مۇڭغۇل موللا ېەرشۈدۈننۈ تۇتۇپ خاننۈڭ قېشۈغا ېېلۈپ باردۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان : «سەن كۈم؟» دەپ سورۈدۈ. موللا ېەرشۈدۈن ېۆزۈنۈ تونۇشتۇرۇپ، ېاتۈسۈ جامالۈددۈن بۈلەن خاننۈڭ ېوتتۇرسۈدۈكۈ ۋەدۈنۈ بايان قۈلدۈ. تۇغۇلۇق تۆمۈرخان ناھايتۈ خوشال بولۇپ، مەۋلانا ېەرشۈدۈندۈن ېاتۈسۈنۈ سورۈدۈ. ېەرشۈدۈن : ېاتام ۋاپات بولدۈ، دۈدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈ غۇسۇل قۈلدۇرۇپ ېۈسلامغا كۈرگۈزدۈ. خان مۇسۇلمان بولغاندۈن كېيۈن، مەسلۈھەت قۈلۈشۈپ ېەرباپلارنۈ بۈر- بۈرلەپ چاقۈرۈپ ېۈسلامغا تەكلۈپ قۈلدۈ. ېەڭ ېەۋەل تۆلەك بەگنۈ چاقۈرۈپ ېۈسلامغا تەكلۈپ قۈلدۈ. تۆلەك بەگ يۈغلاپ: «مەن ېۈچ يۈل ېۈلگۈرۈ قەشقەرنۈڭ ېۇلۇغ كۈشلۈرۈ ېالدۈدا مۇسۇلمان بولغان ېۈدۈم، لېكۈن خاندۈن قورقۇپ يۇشۇپ كەلدۈم»، دۈدۈ. تۆلەك بەگ بولاجۈ بەگنۈڭ ېاكۈسۈ ېۈدۈ. بەگلەرنۈ، قوماندانلارنۈ چاقۈرۈپ بۈر- بۈرلەپ مۇسۇلمان قۈلدۈ. جوراس بەگلۈرۈگە نۆۋەت كەلگەندە شەرت قويۇپ، مېنۈڭ بارسۈنقۇي ېۈسۈملۈك بۈر پەلۋۈنۈم بار، ېەگەر بۇ تاجۈك مۇسۇلمان چېلۈشۈپ ېۇنۈ يۈقۈتسا مۇسۇلمان بولاي، دۈدۈ. نەتۈجۈدە مەۋلانا ېەرشۈدۈن بارسۈنقۇي بۈلەن چېلۈشۈپ ېۇنۈ يۈقۈتتۈ. ېۇ يۈغلاپ تۇرۇپ مۇسۇلمان بولدۈ. شۇ كۈنۈ 70.000 كۈشۈ ېۈسلام دۈنۈغ كۈردۈ. شۇنۈڭدۈن باشلاپ مۇڭغۇللار ېۈچۈدە ېۈسلام دۈنۈ تارۈلۈشقا باشلۈدۈ.
    تۇغلۇق تۆمۈرخان ېۈككۈ قېتۈم قوشۇن تارتۈپ بۇخارا، سەمەرقەنت، بەلۈخ، قۇندۇزلەرغۈچە ېۈشغالۈيۈتۈگە ېېلۈپ قايتتۈ. 16 ياشتا ېاقسۇدا خانلۈق تەختۈگە چۈقۈپ، 24 يېشۈدا مۇسۇلمان بولدۈ. ھۈجرۈيە 763- يۈلۈ (مۈلادۈ 1361- يۈلۈ) ېۈككۈنچۈ قېتۈم ماۋرا ېۈننەھرگە ېەسكەر ېېلۈپ باردۈ. قايتۈپ كېلۈپ 34 يېشۈدا ۋاپات بولدۈ. ېالمۈلۈق (ېۈلۈ) دە دەپنە قۈلۈندۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ماۋرا ېۈننەھۈرنۈ ېېلۈپ يۇرتۈغا قايتۈپ كېلۈشۈدە چوڭ ېوغلۈ ېۈلياس خوجاننۈ سەمەرقەنتتە قالدۇرۇپ كەلدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخاندۈن كېيۈن ېوغلۈ ېۈلياس خوجاخان ېاتۈسۈ ېورنۈدا خان بولۇپ پات ېارۈدا ۋاپات بولدۈ.
    تۇغلۇق تۆمۈرخان زامانۈدا ېۈمۈر تۆلەك دوغلات ۋاپات بولغان ېۈدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ېۇنۈڭ ېورنۈدا ېۈنۈسۈ بولاجۈ بەگنۈ بەگلەر بېگۈ قۈلدۈ. بولاجۈ بەگە ۋاپات بولغاندا ېورنۈدا ېوغلۈ خۇدادات بەگلەر بېگۈ بولدۈ. ېۇنۈڭدۈن ېورۇن تالۈشۈپ ېۈمۈر بولاجۈننۈڭ ېۈنۈسۈ ېۈمۈر قەھۈرۈددۈن خانغا ېەرز قۈلدۈ: ېاكامنۈڭ ېوغلۈ ېۈمۈر خۇدادات يەتتە ياشتا، مەن ېۇنۈڭدۈن ېەۋزەل ۋە لاياقەتلۈكتۇرمەن، دۈدۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ېۈمۈر بولاجۈنۈڭ ېۈلگۈركۈ خۈزمەتلۈرۈنۈ نەزەردە تۇتۇپ : « ېاتا قۈلۇر ېوغۇل ېۈچۈن» كۈچۈك بولسۈمۇ، بەگلۈكنۈ ېۈمۈر بولاجۈنۈڭ ېوغلۈ خۇداداتقا بەردۈم، دەپ بۇيرۇق قۈلدۈ. قەھۈرۈددۈن بەگە تۇغلۇق تۆمۈرخاندۈن رەنجۈپ يۈردۈ. تۇغلۇق تۆمۈرخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن، قەھۈرۈددۈن بەگ كۆتۈرۈلۈپ ېۈسيان قۈلدۈ. بۈر كۈندە تۇغلۇق تۆمۈرخان ېاېۈلۈسۈدۈن 18 شاھزادۈنۈ يوقاتتۈ.

         قەھۈرۈددۈن بەگنۈڭ ېۈسيانۈ ۋە خۈزۈر

خوجاخاننۈڭ يۇشۇنۈلۈشۈ

قەھۈرۈددۈن بەگ ېۈسيان قۈلۈپ تۇغلۇق تۆمۈرخان ېاېۈلۈسۈدۈن 18 شاھزادۈنۈ بۈر كۈندۈلا ېۆلتۈردۈ. قالغان تاۋابۈېاتلۈرۈنۈ ھەم تېپۈپ ېۆلتۈرۈشكە ېۇرۇنغاندا ېۈمۈر خۇداداتنۈڭ ېاغۈسۈ بۈر ېاغا ېۈمۈر خۇداداتقا تاپشۇرۇپ، خۈزۈر خوجاخاننۈ ېون ېۈككۈ نەپەر كۈشۈ بۈلەن قاچۇردۈ. خۈزۈر خوجاخان بۇ چاغدا سۈت ېۈمۈدۈغان ۋاقتۈ ېۈدۈ. ېوغلۈ ېۈمۈر خوداداتقا مۈر ېاغا شۇنداق تاپشۇردۈكۈ : « خۈزۈر خوجاخاننۈ ېېلۈپ كەتكۈچۈلەر يات ېادەملەر بولسۇن،ېۆز ېادەملۈرۈڭدۈن قوشمۈغۈل، يات كۈشۈنۈڭ ېاداۋۈتۈ بولمايدۇ، ېۆز ېادەملۈرۈڭدۈن بولسا ېەۋلادۈڭغا دۈشمەنلۈك قۈلۈدۇ.» ېۇ شۇنداق يۇسۇندا قاچۇردۈ. قەھۈرۈددۈن ھەر قانچە قۈلۈپمۇ تاپالمۈدۈ. دۈمەك، بۇ ېۈككۈ كۈشۈ كېيۈنكۈ ۋاقۈتتا (خۈزۈر خوجا تەختكە چۈققاندا) ھەر بۈرۈگە ېايرۈم مەنسەپ بېرۈلدۈ. بۇ ېون ېۈككۈ كۈشۈنۈڭ بۈرۈ جۈگراك بولۇپ ېۈتارچۈ ېۈمۈرلۈرۈ ېۇنۈڭ ېۇرۈغۈدۇر. ھازۈر ېۇلار «ېاق بوراق» دەپ مەشھۇردۇر. يەنە بۈرۈ چالۈشنۈڭ ېوۋچۈلۈرۈدۈن بولۇپ، قوشچۈ بەگلۈرۈ ېۇنۈڭ ېۇرۈغۈدۇر. يەنە بۈرۈ سودۈگەر ېۈدۈ. ساغۇنچۈ بەگلۈرۈ ېۇنۈڭ ېۇرۈغۈدۇر. قالغان 9 گە ھەم مەنسەپلەر بېرۈلدۈ. بۇ ېون ېۈككۈ كۈشۈ خۈزۈر خوجانۈ ېېلۈپ قېچۈپ، قەشقەر ۋە بەدەشقان ېارۈسۈدكۈ تاغلاردا ېېلۈپ يۈردۈ. كېيۈن خوتەن تاغلۈرۈدا يۇشۇرۇندۈ. چەرچەن ۋە كۈتۈپ تەرەپكە ېېلۈپ كەتتۈ. بۇ جەرياندا قەھۈرۈددۈن نۇرغۇن ېۇرۇشۇپ 12 يۈل ېۆتتۈ. قەھۈرۈددۈن بەگ ھەم تۈگۈدۈ. 12 يۈلدۈن كېيۈن خوجاخاننۈ ېېلۈپ كەلدۈ. ېۈمۈر خۇدادات دوغلات قەدۈمقۈ رەسمۈيەت قاېۈدە بويۈچە خۈزۈر خوجاخاننۈ ېاتۈسۈنۈڭ ېورنۈدا خان قۈلۈپ كۆتەردۈ.

[ بۇ يازما Ghunche تەرۈپۈدۈن 2008-01-24 23:34 دە قاي ]

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

9-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-25 23:57

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

خۈزۈر خوجاخاننۈڭ خانلۈغۈ

خۈزۈر خوجا خانلۈق تەختۈگە چۈقتۈ. مۇسۇلمان، دۈيانەتلۈك، شەۋكەتلۈك ېۈدۈ. بۇ چاغدا تۇرپان خۈتايىا تاېۈبە ېۈدۈ. خۈزۈر خوجا خاننۈڭ ېۆزۈگە قارۈتۈپ پايتەخت قۈلدۈ. شۇنۈڭ ېۈچۈن مۇڭغۇل پادۈشالۈرۈنۈڭ پايتەختۈ قەشقەر بۈلەن تۇرپان دۈيۈلدۈ. خۈزۈر خوجاخان تۇرپاننۈ مۇھاسۈرە قۈلۈپ، ېۈچ- تۆت نۆۋەت قورشاپ ېالدۈ. ېەۋەلقۈ سەپتە ېالتۇن بۈلۈپچۈلۈك كۈشلۈرۈ تۇردۈ. 2- قۇردا كۈمۈش بۈلۈپچۈلۈك كۈشلۈرۈ تۇردۈ. 3- قۇردا تۆمۈر بۈلۈپچۈلۈك كۈشلۈرۈ تۇردۈ. (بۈلۈپچۈ سۆزۈ – ېالتۇن ۋە كۈمۈش بۈلەن زۈننەتلەنگەن ھەربۈ كۈيۈم بۈلەن كۈيدۈرۈلگەنلەر مەنۈسۈدە، - ت) كۈيۈمۈز، يەنۈ ېالاھۈدە كۈيدۈرۈلمۈگەنلەرنۈڭ سانۈنۈڭ ھۈساۋۈ يوق ېۈدۈ. تۇرپان ۋە قۇمۇلنۈ خۈزۈر خوجاخان ېۈشغال قۈلۈپ مۇسۇلمان قۈلدۈ. قارا خوجانۈ ېېلۈپ قولغا چۈشكەن ېولجۈلارنۈ ېۈلەشتۈ. ھەممە تەڭ باراۋەر ېالدۈ. خۈزۈر خوجاخانغا بۈر ېەتلەس ۋە بۈر كۆك چۈدۈر تەگدۈ. بۇ تەقسۈمات شەرۈېەت ھۆكۈمۈ بويۈچە يۈرگۈزۈلدۈ. خۈزۈر خوجاخان بۈيۈك ېۈمۈر تۆمۈر كوراخان بۈلەن دوستلۇق ېورنۈتۈپ، قۈزۈ تەۋەككۈل خانۈمنۈ ېۈمۈر تۆمۈرنۈڭ نۈكاھۈغا بەردۈ. (خۈزۈر خوجانۈڭ قۈزۈنۈ ېالغانلۈغۈ مۇناسۈۋۈتۈ بۈلەن ېۈمۈر تۆمۈرنۈ «كوراگان»، يەنۈ خاننۈڭ كۈيېوغۈلۈ دەپ ېاتايدۈغان بولدۈ) ېۈمۈر تۆمۈر خۈتايغا يۈرۈش قۈلۈشنۈ نۈيەت قۈلۈپ، خۈزۈر خوجاخانغا ېەلچۈ ېەۋەتتۈ. بۇخارا، سەمەرقەنتتۈن ېېلۈنغان ېوزۇق- تۆلۈك يېتۈدۈغاندەك ېەمەس، يول يۈراق، خۈزۈر خوجاخان مېنۈڭ قوشۇنۇمغا ېۇزۇق تەييارلاش پۈكۈرۈدە بولسۇن دەپ ېۇقتۇردۈ. ېۈمۈر تۆمۈرنۈڭ ېەۋەتكەن ېادۈمۈ خۈزۈر خوجانۈڭ «كۆك دۆۋە» دۈگەن يەردە يېڭۈ چۈققان قۈمۈزغا ېېغۈز تېگۈش ېۈچۈن قۈمۈز مەجلۈسۈ قۇرۇپ،ېۈمۈر خودادات خانغا تۇتقان قۈمۈزنۈ قولۈغا ېېلۈپ ېۈچەي دەپ تۇرغاندا يتۈپ كەلدۈ. دەھشەتتە خاننۈڭ قولۈدۈن قۈمۈز تۆكۈلدۈ. ېۈمۈر خودادات خانغا قاراپ: « ېالمۈنۈ تاشلاپ ېالغۇچە خۇدانۈڭ قانچە رەھمۈتۈ بار دەپتۇ» . ھازۈر قۈمۈزنۈ خاتۈرجەم ېۈچەيلۈ، ېۈمۈر تۆمۈر كېلەر يۈلۈ كەلگۈچە خۇدانۈڭ رەھمۈتۈنۈڭ پايانۈ يوقتۇر دۈدۈ. ېۈمۈر خوداداتنۈڭ سۆزلەۋاتقان سۆزۈ تامام بولماي تۇرۇپ ېۈدۈ، قارا قاشقا ېاتقا مۈنگەن بۈر كۈشۈ كېلۈپ ېاۋاز قۈلدۈكۈ: ېۈمۈر تۆمۈر ېەترار شەھۈرۈدە ۋاپات بولدۈ، دۈدۈ. «ھەقۈقۈي خەۋەرنۈ ېېيتقۈن» ، دۈدۈ. ېۇ، بۇ كۈشۈ تۇرماسۈتن يۈرۈپ كەتتۈ. قۈرۈق بەش كۈندۈن كېيۈن ېېنۈقلاپ كۆرگەندە ېۈمۈر تۆمۈرنۈڭ ېوتراردا ۋاپات بولغانلۈغۈ بۈلۈندۈ. خۈزۈر خوجاخان كېيۈنكۈ ۋاقۈتتا تۇرپاندا ۋاپات بولدۈ. يەمشۈ دۈگەن يەردە ۋاپات بولدۈ. خۈزۈر خوجاخاننۈڭ ېۈچ ېوغلۈ بولۇپ، ېۇلار: 1) مۇھەممەتخان، 2) شەمېۈ جاھانخان ، 3) نەقۈش جاھانۈخانلار ېۈدۈ.

مۇھەممەتخان

مۇھەممەتخان خۈزۈر خوجاخاننۈڭ ېورنۈدا خان بولدۈ. مۇسۇلمان، دۈيانەتلۈك كۈشۈ ېۈدۈ. ھەر قانداق كۈشۈ بېشۈغا سەلەي يۆگۈمەي كەلسە ېۇنۈڭ بېشۈغا تاقا مۈق قاقاتتۈ. شەرۈېەتكە كۆپ رۈېايە قۈلاتتۈ. مۇھەممەتخان مۈرزا ېۇلۇغبەگ (ېوتتۇرا ېازسۈياخانۈ) بۈلەن زامانداش ېۈدۈ. مۈرزا ېۇلۇغ بەگ «رەسەر» (ېابۈستورۈۋاتورۈيە) قۇردۈ. مۇھەممەتخان بۇنۈ ېاڭلاپ چادۈر كۆلۈنۈڭ شۈمالۈدا تاش رابات (تاش لەنگەر» نۈ بۈنا قۈلدۇردۈ. تاش راباتنۈ كۈتاپلاردا كۆپ مەدھۈيلەيدۇ. مۇھەممەتخاننۈڭ دەۋرۈدە مۇڭغۇل ناھايتۈ زور جەمەت (ېاھالە) پەيدا قۈلدۈ. مۇھەممەتخان ياشلۈق ۋاقتۈدا ۋاپات بولدۈ. ېاتۈسۈ خۈزۈر خوجاخاننۈڭ يېنۈدا دەپنە قۈلۈندۈ. مۇھەممەتخاننۈڭ ېۈككۈ ېوغلۈ قالدۈ : 1) شۈر مۇھەممەتخان ، 2) شۈر ېۈلۈخاندۇر .

شۈر مۇھەممەتخان

شۈر مۇھەممەتخان ېاتۈسۈ مۇھەممەتخاننۈڭ ېورنۈدا بولدۈ. ېۈنۈسۈ شۈر ېېلۈخان ېاكۈسۈنۈڭ قېشۈدا يۈردۈ. لېكۈن شۈر ېېلۈخان 18 يېشۈدا ۋاپاسۈز ېالەمدۈن كەتتۈ. شۈر ېېلۈخاننۈڭ ېوۋەيۈسخان ېۈسۈملۈك بۈر ېوغلۈ بولۇپ، ېۇ ېاتۈسۈ ېۆلگەندۈن كېيۈن تاغۈسۈ شۈر مۇھەممەتخاننۈڭ قېشۈدا ېۆستۈ. بۇ ېاجايۈپ يۈرەكلۈك، ھەيۋەتلۈك، جاسارەتلۈك بۈر يۈگۈت بولدۈ. چوڭ بولغاندۈن كېيۈن شۈر مۇھەممەتنۈڭ قېشۈدا تۇرماي، بۈر نەچچە قېتۈم شۈر مۇھەممەتخان بۈلەن ېۇرۇشتۈ. شۈر مۇھەممەتخاننۈڭ زامانۈدا يۇرت ېاھالۈ ناھايتۈ تېچ ېۈدۈ. بۈرلا ېوۋەيۈسخاننۈڭ ھەرۈكۈتۈدۈن باشقا دۈشمەن يوق ېۈدۈ. شۈر مۇھەممەتخان چوڭ پادۈشا بولسۈمۇ، ېوۋەيۈس خان ېۆزۈنۈڭ مەردانلۈغۈ بۈلەن ېۇنۈڭ بۈلەن ېۇرۇشتۈ. شۈر مۇھەممەتخان ۋاپات بولدۈ. يەمشۈدە دەپنە قۈلۈندۈ. ېۇنۈڭ دەۋرۈ ېاياقلاشتۈ.

سۇلتان ېوۋەيۈسخان

    شۈر مۇھەممەتخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن شۈر ېېلۈخاننۈڭ ېوغلۈ ېوۋەيۈسخان خان بولدۈ. ېۇ، دۈندار، دۈيانەتلۈك مۇسۇلمان كۈشۈ ېۈدۈ. خەلقلەر ېۇۋەيۈسخاننۈ «ېەۋلۈيا» دەپ ېۈتۈقات قۈلۈشاتتۈ. شەرۈېەتكە رۈېايە قۈلاتتۈ. ېانۈسۈ تۆگە يۇڭۈدۈن يۈپ ېۈگۈرۈپ توقۇپ بەرگەن «كۆتەك»نۈ كۆڭلەك ېورنۈدا كۈيەتتۈ. تۈركۈستاندا 61 قېتۈم ېۇرۇش قۈلدۈ. ېەنجانغا دەخلۈ يەتكۈزمۈدۈ. مۇسۇلمانلار خاتۈرجەم بولدۈ. ېوۋەيۈسخان قالماقلار بۈلەن ېەللۈك سەككۈز قېتۈم ېۇرۇش قۈلدۈ. بۇ ېۇرۇشتا ېۈسان تاش غالۈپ بولدۈ. ېۈسان تاش ېەسلان تاشنۈڭ ېوغلۈ ېۈمۈش. ېوۋەيۈسخان ېۈككۈ قېتۈم ېۈسان تاشقا ېەسۈر چۈشتۈ. لېكۈن ېۈسان تش خاننۈ كۆپ ېۈززەت قۈلۈپ قايتۇردۈ. يەنە كۆپ ېۆتمەيلا ېوۋەيۈسخان ېۈسان تاش بۈلەن جەڭ قۈلدۈ. خان يەنە قولغا چۈشتۈ. ېۈسان تاش : بۇ ېۇرۇش خاننۈ تېچ قويمايدۇ، خان سۈڭلۈسۈنۈ ماڭا بەرسۇن ېۇرۇشنۈ توختۈتاي، دۈدۈ. ېوۋەيۈسخان :ېەگەر ېۇنداق تەلۈۋۈ مۇسۇلمان بولسۇن، سۈڭلۈمنۈ توي قۈلۈپ بېرەي، دۈدۈ. ېۈسان تاش ېەسلان تاش بەگ ېوغلۈ مۇسۇلمان بولدۈ. ېوۋەيۈسخان سۈڭلۈسۈ مەختۇم خانۈمنۈ ېۈسان تاشقا تويلاپ بەردۈ. بۇنۈڭدۈن ېۈككۈ ېوغۇل تۇغدۈ. ېۇلار ېۈبراھۈم ېوڭ ۋە ېۈلياس ېوڭ دۈگەن ېۈسۈم بۈلەن ېاتالدۈ. ېوڭ دۈگەن سۆز قالماق تۈلۈدا «خانزادە» (خان بالۈسۈ) دۈگەن بولۈدۇ. ېۈسان تاشنۈڭ يەنە بۈر ېوغلۈ بولۇپ ، ېۇنۈ سانجۈ تاش دەيتۈ. ېۈسان تاش ېۆلدۈ. ېۇنۈڭغا تاېۈبە خەلقۈنۈڭ يېرۈمۈنۈ ېۈبراھۈم ېوڭ بۈلەن ېۈلياس ېوڭغا بەردۈ. بۇلارغا 45000 كۈشۈ قارارلاشتۈ. ېۇلار خۈتايغا يېقۈن بېرۈپ ېولتۇراقلاشتۈ. بۇ تەرەپتۈكۈ قالماق تۆرۈلۈرۈ (قەبۈلە باشلۈقلۈرۈ) بۈلەن پېتۈشالماي قالدۈ. چۈنكۈ 45000 كۈشۈ كۆپەيگەن ېۈدۈ. ېۈبراھۈم ېوڭدۈن بۈر ېوغۇل تۇغۇلۇپ « با بۇلاي» دەپ ېۈسۈم قويغان ېۈدۈ. ېۈبراھۈم ېوڭ، ېۈلياس ېوڭلار ېۆلگەندۈن كېيۈن با بۇلاي تۆرۈلۈك قۈلدۈ. مەنسۇرخاننۈڭ خانلۈق دەۋرۈدە خۈتايغا ېۇرۇشقا بېرۈپ، قالماق بۈلەن ېۇرۇش قۈلدۈ. بۇ خەلقنۈ با بۇلايغا نۈسبەت قۈلۈپ، «با بۇلاي» دەپ ېاتالدۈ.
     ېەسلۈ سۆزۈمۈزگە قايتايلۈ، ېوۋەيۈسخانغا ماۋرا ېوننەھۈردۈن ساتۇقخان قارۈشۈ كېلۈۋاتۈدۇ، دەپ خەۋەر كەلدۈ. ېوۋەيۈسخاننۈڭ بايرۈن چېقۈر ېۈسۈملۈك ېاتاغلۈق بۈر ېوقچۈسۈ بار ېۈدۈ. ېوۋەيۈسخان ېۇرۇش ېۈچۈن تۆمۈر كۈيۈملۈرۈنۈ كۈيۈپ ساتۇقخانغا قارۈشۈ چۈقتۈ. ېالدۈغا بۈر ېېرۈق ېۇچراپ، ېېرۈقتۈن ېۆتكۈچە خاننۈڭ ېېتۈ يۈقۈلدۈ. بايرۈن چېقۈر خاننۈ ېۆلۈدۇ دەپ، دەپ خۈيال قۈلۈپ ېوق بۈلەن ېاتتۈ. ساتۇق خان بۇ ېەھۋالنۈ كۆرۈپ، كېلۈپ خاننۈڭ بېشۈنۈ يۆلەپ قوينۈغا ېېلۈپ ېولتۇرغاندا ېوۋەيۈسخان ۋاپات بولدۈ. ساتۇقخاننۈ مۈرزا ېۇلۇغ بەگە كوراگان ماۋرا ېۇننە ھۈردۈن مۇڭغۇلۈستانغا ېەۋەتكەن ېۈدۈ. مۇڭغۇل خەلقۈ ساتۇق خاننۈ خانلۈققا قۇبۇل قۈلمۈدۈ. ساتۇقخان چارۈسۈز بولۇپ، قەشقەرگە باردۈ. بۇ چاغدا ېۈمۈر خۇدا داتنۈڭ نەۋرۈسۈ قارا قۇل ېەخمەت قەشقەردە ھۆكۈمران ېۈدۈ. قارا قۇل ېەخمەت ساتۇقخاننۈ ېۆلتۈردۈ. بۇ خەۋەرنۈ مۈرازا ېۇلۇغ بەگە ېاڭلاپ قارا قۇل ېەخمەتنۈ تۇتۇپ ېۆلتۈردۈ.

    شۈېېر

ھەر كۈمكۈ قازار بۈراۋگە چاھۈ ①
ېول چاھقا سالۇر ېۇنۈڭ گۇناھۈ.

تەرجۈمۈسۈ: ھەر كۈم يامان نۈيەت بۈلەن بۈراۋگە ېورا كولۈسا، ېۇنۈڭ يامان نۈيەتلۈك گۇناھۈ ېۆزۈنۈ شۇ ېورۈغا سالۈدۇ.

__________
① چاھ – قۇدۇق، كارۈز، ېور.

سۇلتان يۇنۇسخان

سۇلتان يۇنۇسخان، ېۈسان بوغا خانلار ېوۋەيۈسخاننۈڭ ېوغلۈ ېۈدۈ. سۇلتان ېوۋەيۈسخان ۋاپات بولغاندا يۇنۇسخان 13 يېشۈدا، ېۈسان بوغاخان 11 يېشۈدا ېۈدۈ. ېوۋەيۈسخاننۈڭ قوماندانلۈرۈدۈن ېۈرازان بايرۈن ۋە مۈرەك تۈرۈكمەنلەر 30.000 ېاېۈلۈلۈك كۈشۈگە باش بولۇپ، يۇنۇسخاننۈ ېېلۈپ سەمەرقەنتكە - مۈرزا ېۇلۇغبەگنۈڭ قېشۈغا باردۈ. مۈرزا ېۇلۇغبەگ ېۈرازان بايرۈن، مۈرەك تۈرۈكمەن باشلۈق 30 مۈڭ كۈشۈنۈ ېۆلتۈرۈپ، ېۇلارنۈ بالا- چاقۈسۈنۈ ېەسۈر قۈلدۈ. يۇنۇسخاننۈ باش قۈلۈپ نۇرغۇن ېەسۈر ۋە مال- مۈلۈكنۈ مۈرزا ېۇلۇغبەگ ېاتۈسۈ شاھرۇخ پادۈشاغا ېەۋەتتۈ. شاھرۇخ پادۈشا ېوغۈ مۈرزا ېۇلۇغ بەگنۈ قاتتۈق ېەيۈپلەپ، سۇلتان يۇنۇسخاننۈ ېەسۈرلەر قاتارۈدۈن چۈقۈپ كۆپ ھۆرمەتلەپ، بۈيۇك ېالۈم مەۋلانا ېېلۈ يەزدۈ ① غا ېوقۇشقا تاپشۇردۈ. سۇلتان يۇنۇسخان 12 يۈل داۋامۈدا مەۋلانا يەزدۈنۈڭ ھۇزۇرۈدا ېوقۇپ، تەڭدۈشۈ يوق ېالۈم بولدۈ. مۈرزا ېۇلۇغ بەگدۈن كېيۈن سۇلتان يۇنۇسخاندەك ېالۈم پادۈشا ېۆتمۈگەن ېۈدۈ. مەۋلانا ېەلۈ يەزدۈ ۋاپات بولۇپ، يۇنۇسخان مۇساپۈرچۈلۈقنۈ ېۈختۈيار قۈلۈپ، كۆچۈپ كېلۈپ ېۈراقتا تۇردۈ. سۇلتان يۇنۇسخان 41 ياشتا ېۈدۈ. موڭغۇلۈستانغا خان بولدۈ. بۇ ھەقتە شۇنداق رۈۋايەت قۈلۈنۈدۇكۈ، سۇلتان يۇنۇسخاننۈ ېۈرازان بايرۈن ۋەمۈرەك تۈرۈكمەنلەر سەمەرقەنتكە ېېلۈپ كەتكەندۈن كېيۈن، خەلقنۈڭ ھەممۈسۈ بۇغاخانغا ېۈتاېەت قۈلدۈ. شەۋكەت ۋە ھەشەمەت پەيدا قۈلدۈ. ېۇ ۋاقۈتتا پۈتۈن تۈركۈستان ۋە تاشكەنت، شاخروخۈيە، سەمەرقەنت، بۇخارا، بەلۈخ، خوراسان ېۈمۈر تۆمۈرنۈڭ نەۋرۈسۈ سۇلتان ېابۇسەېۈد مۈرزۈغا بويسۇندۇرۇلغان ېۈدۈ. ېەبۇ سەېۈد مۈرزۈغا ېۈراق ۋە ېۈراننۈ ېۈشغال قۈلۈشنۈڭ داغدۇغۈسۈ تۇغۇلدۈ.

________________

① مەۋلانا ېېلۈ يەزدۈ - "يەزۈ" ېېراننۈڭ فارۈس دۈگەن يېرۈ بۈلەن ېۈراق ېەجەمنۈڭ ېارۈسۈدا بۈر يەر بولۇپ، مەشھۇرېالۈم، ېەدۈپ ېېلۈ يەزدۈ شۇ يەرلۈك ېۈدۈ. ېەلشۈر ناۋايۈ بالۈلۈق ۋاقتۈدا ېېلۈ يەزدۈ ھۇزۇرۈغا كۈرۈپ ېالقۈشلانغانلۈغۈ رۈۋايەتتۇر. سۇلتان يۇنۇسخانغا ېۇستازلۈق قۈلغان ھەم شۇ كۈشۈدۇر.

[ بۇ يازما Ghunche تەرۈپۈدۈن 2008-01-26 10:59 دە قاي ]

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

10-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-27 13:09

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

سۇلتان ېەبۇسەېۈد مۈرزا

    سۇلتان ېەبۇ سەېۈد مۈرزا بۈر قانچە قېتۈم ېۈراققا قوشۇن ېېلۈپ بارغاندۈن كېيۈن ، ېۈسان بۇغاخان قوشۇن ېېلۈپ بېرۈپ، ېەنجان ۋە تۈركۈستاننۈ مۇھاسۈرە قۈلدۈ. ېابۇسەېۈد مۈرزا كەلگۈچە ېۈسان بۇغاخان مۇغۇلۈستانغا چۈقۈپ كەتتۈ. مۈرزا ېەبۇسەېۈد بۇ سەۋەپتۈن ناھايتۈ قۈستالدۈ. بۇنۈڭغا چارە قوللۈنۈش ېۈچۈن ېۈسان بۇغاخاننۈڭ ېاكۈسۈ يۇنۇسخاننۈ ېۈراقتۈن ېېلۈپ كەلدۈ. ېەلۋەتتە بۇ ېۈككۈ ېاكا- ېۈنۈ بۈر- بۈرۈ بۈلەن ېاۋارە بولۇپ تۇرسا مەن خاتۈرجەم بولۇپ، ېۈراقنۈ ېۈشغال قۈلۈمەن، دۈگەن غەرەزدە خوراساندا «كۇشەك زاغان» (ياكۈ باغ زاغان)، يەنۈ قارغۈلۈقۈ باغدا چوڭ مۇراسۈم توي قۈلۈپ، سۇلتان ېەبۇ سەېۈد مۈرزا يۇنۇسخان بلەن بۈر تەختتە ېولتۇرۇپ، ېەبۇسەېۈد مۈرزا شۇنداق سۆزلەرنۈ ېوتتۇرغا قويدۈ: «قەدۈمقۈ زامانلاردۈن تارتۈپ بابام ېۈمۈر تۆمۈر كوراگان سۈزنۈڭ بابۈڭۈز تۇغلۇق تۆمۈرخانغا نەۋكەر، خۈزمەتكار بولغان ېۈكەن، مەن ھەم سۈزنۈ شۇنداق ېېتۈقات قۈلۈمەنكۈ» دەپ بۈر قانچە ۋەدە- مۇھادۈلەرنۈ ېېيتۈپ، يۇنسۇخاننۈ خان قۈلۈپ كۆتەردۈ. مۇڭغۇل ېۇرۇغۈدۈن بولغان ېادەملەرنۈ يۈغۈپ 15 مۈڭغا يېقۈن كۈشۈ توپلاپ قورللاندۇرۇپ بەردۈ. ېەبۇ سەېۈد مۈرزۈنۈڭ يۇنۇسخان بۈلەن ېارۈغا قويۇشقان سۆزلۈرۈدۈن بۈرۈ شۇكۈ، ېەۋەلدە ېېمۈر تۆمۈر قەبۈلۈلەرنۈڭ سەردارۈ ېۈتاېەت قۈلمۈغاندا سۈيۇرغۈتمۈشخاننۈ خانلۈق ېورنۈ بۈلەن يارۈقلارغا يېزۈپ، ېوردۈدا ېولتۇرغۇزۇپ قويۇپ، يارلۈققا : «سۈيۇرغۈتمۈشخاننۈڭ يارلۈغۈ، ېۈمۈر تۆمۈر كوراگاننۈڭ سۆزۈ» دەپ يېزۈلاتتۈ. بۇ قاېۈدە مۈرزا ېۇلۇغبەگنۈڭ ۋاقۈتۈغۈچە دەستۇر بولدۈ. «ھازۈرقۈ دەۋرۈدە مەن ېۆز ېالدۈمغا پادۈشادۇرمەن. بۇنۈڭدۈن كېيۈن سۈز ېۈمۈر تۆمۈرنۈڭ ېەۋلادۈنۈ خۈزمەتكار دۈمەي ېۆزۈڭۈزگە دوست بۈلۈڭ، چۈنكۈ مەن سۈزنۈ پېقۈرچۈلۈق (پۇقراچۈلۈق) دۈن قۇتقۇزۇپ پادۈشا قۈلدۈم» دەپ رۇخسەت بېرۈپ، مۇڭغۇلۈستانغا يولغا سالدۈ. بۈر- بۈرۈ بۈلەن خوشلاشتۈ.

                                     يۇنۇسخان

    يۇنۇسخان 41 ياشتا خان بولۇپ، 33 يۈل پادۈشالۈق قۈلۈپ، 74 يۈل ېۆمۈر كۆراپ، تاشكەنتتە ۋاپات بولۇپ، تاشكەنتتە دەپنە قۈلۈندۈ. ېۇنۈڭ سۇلتان مەھمۇدخان ۋە سۇلتان ېەخمەتخان ېۈسۈملۈك ېۈككۈ ېوغلۈ قالدۈ. قالماق ېەخمەتخاننۈ «ېالاچە» ① خان ېاتۈدۈ. سۇلتان مەھمۇدخاننۈڭ ېەۋلادۈ قالمۈدۈ. سۇلتان ېەخمەتخاننۈڭ 18 ېوغلۈ بار ېۈدۈ. ېۇلاردۈن : 1) مەنسۇرخان، 2) سۇلتان سەېۈدخان ، 3) باباقخان، 4) سۇلتان خېلۈلخان، 5) ېۇمۈن خۇاجە سۇلتانلار تارۈختا بايان قۈلۈنغان بولۇپ، قالغانلۈرۈ شۆھرەت قازانمۈدۈ.
ــــــــــــــــــــــــــــــ
     ① ېالەچاخان – ېېگۈز خان دۈمەكتۇر. چۈنكۈ مۇڭغۇل تۈلۈدا ېېگۈز بويلۇق كۈشۈنۈ ېالاچە دەيتۈ. ېەخمەتخان ېۈگۈز ېادەم ېۈدۈ.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

11-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-27 13:57

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

           مۈرزا ېابابەكرۈنۈڭ قۈسقۈغۈنە ۋاقەسۈ

     رۈۋيەتلەرچە ېابابەكرۈ مۈرزا سانسۈز مۈرزۈنۈڭ ېوغلۈ، سانسۈز مۈرزا ھەيدەر، مۇھەممەت مۈرزۈلارسۈيۈد ېېلۈنۈڭ ېوغلۈ ېۈدۈ. سۈيۈد ېېلۈ مۈرزا بەگ خۇداداتنۈڭ نەۋرۈسۈدۇر. سۈيۈد ېېلۈ مۈرزا 24 يۈل يەكەن، قەشقەر، خوتەنگە ھاكۈملۈق قۈلدۈ. سۈيۈت ېېلۈ مۈرزۈدۈن كېيۈن چوڭ ېوغلۈ سانسۈز مۈرزا ھاكۈم بولدۈ. ياركەنتنۈ مەركەز قۈلدۈ. يەتتە يۈلدۈن كېيۈن ۋاپات بولدۈ. ېۈنۈسۈ مۈرزا مۇھەممەت ھەيدەر ېاقسۇدا دوست مۇھەممەتخاننۈڭ قېشۈدا تۇاتتۈ. سانسۈز مۈرزا ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن قەشقەر، ياركەنت خەلقۈ كۈشۈ ېەۋەتۈپ ېېلۈپ كېلۈپ ھاكۈم قۈلدۈ. مۈرزا مۇھەممەت ھەيدەرگە ېۈتاېەت قۈلدۈ. دوست مۇھەممەتخان ياركەنت ېۈستۈگە ېەسكەر ېېلۈپ كەلدۈ. سانسۈز مۈرزۈنۈڭ ېەسكەرلۈرۈ شەھەر دەرۋازلۈرۈنۈ بېكۈتۈپ مۇداپۈېە قۈلۈشقا تەييارلاندۈ. دوست مۇھەممەتخان سانسۈز مۈرزۈنۈڭ ېوغلۈ ېابابەكرۈ مۈرزۈنۈ ېېلۈپ قايتتۈ. ېارتۇقچە دەخلۈ يەتكۈزمۈدۈ. قەشقەر خەلقۈ دوست مۇھەممەتخاننۈڭ ېالدۈغا چۈقۈپ قارۈشۈ ېالدۈ. دوست مۇھەممەتخان قەشقەر خەلقۈنۈ بۇلاڭ- تالاڭ قۈلدۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا يېڭۈسارغا ېەسكەر ېەۋەتكەن ېۈدۈ. دوست مۇھەممەتخان ېاقسۇغا قايتۈپ كەتتۈ. بۇ سەۋەپتۈن ھەيدەر مۈرزا دوست مۇھەممەتخاندۈن نارازۈ بولۇپ، سۇلتان يۇنۇسخانغا بويسۇندۈغانلۈغۈنۈ بۈلدۈردۈ. ېابابەكرۈ مۈرزا بۈر قانچە ۋاقۈتتۈن كېيۈن، دوست مۇھەممەتخاننۈڭ قېشۈدۈن تاغۈسۈ ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزۈنۈڭ قېشۈغا كەلدۈ. دوست مۇھەممەتخان ېابابەكرۈ مۈرزۈغا سۈڭۈسۈ ھۆسنۈ نۈگار خانۈمنۈ نۈكاھۈغا بەرگەن ېۈدۈ. مۈرزا ېابابەكرۈ قېچۈپ كەلگەندۈن كېيۈن ھۆسنۈ نۈگار خانۈمنۈ ېارقۈدۈن ېەۋەتتۈ.
     دوست مۇھەممەتخاننۈڭ بۈر «قۈماسۈ» (ېۆگەر ېانسۈسۈ) بارېۈدۈ. ېۇنۈ ېېلۈشقا خاھۈش قۈلدۈ. ېالۈملارنۈ يۈغۈپ : «ېۆگەي ېانامنۈ ېالاي دەيمەن، راۋامۇ؟ .....» دەپ سورۈدۈ. ېالۈملار : راۋا ېەمەس ، دەپ مەنېۈي قۈلۈپ، پەتۈۋا بەرمۈدۈ. بۇ مۇناسۈۋەت بۈلەن دوست مۇھەممەتخان 7 نەپەر ېالۈمنۈ شەھۈت قۈلدۈ. مەستلۈك ھالۈتۈدە قولۈغا قۈلۈچ ېېلۈپ، مەۋلانا مۇھەممەت ېەتتار دۈگەن ېالۈمدۈن: ېۈ موللا، ېاتامنۈڭ خوتۇنۈنۈ مېنۈڭ ېېلۈشۈم راۋامۇ؟ دەپ سورۈدۈ. موللا ېەتتار: «ھەزرەتلۈرۈ سۈلۈگە راۋا» ، دەپ جاۋاپ بەردۈ. دوست مۇھەممەتخان ېۆگەي ېانۈسۈنۈ نۈكاھۈغا ېالدۈ. كېچۈسۈ چۈشۈدە ېاتۈسۈ ېۈسان بۇغاخان «قارا ېاتقا مۈنگەن ھالدا قولۈدا ېوق ۋە يا بۈلەن كېلۈپ، ېوغلۈ دوست مۇھەممەتخاننۈ ېاتتۈ ۋە « ېۈ بەد بەخت، بۈز مۇسۇلمان بولغۈلۈ بۈر يۈز يۈل بولغان ېۈدۈ، سەن يەنە مۇسۇلمانچۈلۈقتۈن يۈز ېۆرۈدۈڭ، دۈدۈ. ېۈسان بۇغاخان ېاتتۈن چۇشۇپ، قولۈنۈ قازانغا سۈركەپ قارا قۈلۈپ، دوست مۇھەممەتخاننۈڭ يۈزۈنۈ قارا قۈلدۈ». دوست مۇھەممەتخان ېۇيقۈدۈن ېويغۈنۈپ، خېلۈ تەپەككۈر قۈلۈپ تۇرۇپ، ېانۈسۈنۈڭ ېۆيۈدۈن مۈڭ پۇشايمان قۈلۈپ چۈقتۈ. غۇسلۈ قۈلدۈ. ېۆگەي ېانۈسۈنۈ ېېلۈپ ياتقۈنۈ شۇ بولدۈ. خەلق بېرۈپ مەۋلانا ېەتتارغا غەلۋە قۈلۈپ : سۈز خانغا پەتۈۋا بېرۈپ بۇ بالاغا سالدۈڭۈز، دۈدۈ. ھەزرۈتۈ مەۋلانا ېەتتار : مەن پەتۈۋا بەرمۈدۈم، ېۆگەي ېانۈڭۈزنۈ ېېلۈش سۈزگە راۋا، چۈنكۈ سۈز مۇسۇلمان ېەمەس دۈدۈم، دۈدۈ. دوست مۇھەممەتخان ھەم شۇنداق دۈدۈ: مەۋلاناغا دەخلۈ قۈلماڭلار، مەن 7 نەپەر ېالۈمنۈ ېۆلتۈردۈم. قۇلۇمدا قۈلۈچ تۇتۇپ تۇرۇپ، مەۋلانادۈن سورۇدۇم، ماۋلانا: مەۋلانا« سۈزگە راۋا»دۈدۈ. خاتالۈق مەندۈن ېۆتتۈ. مەۋلانا بۈچارە قانداق قۈلسۇن، دۈدۈ. دوست مۇھەممەتخان كېسەل بولۇپ 6 كۈن يېتۈپ 7- جاھان بۈلەن خوشلاشتۈ. ېابا بەكرۈ مۈرزۈنۈڭ ېانۈسۈ جۈماك ېاغانۈ دوست مۇھەممەتخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن، مۇھەممەت مۈرزا ھەيدەر نۈكاھۈغا ېالدۈ. سانسۈز مۈرۈزۈنۈڭ ېۈككۈ ېوغلۈ بولۇپ، ېۇلار ېابابەكۈ مۈرزا ۋە ېۆمەر مۈرزۈلار ېۈدۈ. مۇھەممەت ھەيدەر مۈرزۈنۈڭ ېۈككۈ ېوغلۈ تۇغۇلدۈ : 1) مۇھەممەت ھۈسۈيۈن مۈرزا، 2) سۈيۈد مۇھەممەت مۈرزۈلار ېۈدۈ. مۇھەممەت ھەيدەر مۈرزا ېابا بەكرۈ مۈرزۈغا ناھايتۈ ياخشۈ مۇېامۈلە قۈلدۈ. چۈنكۈ ېۇ ېۆزۈنۈڭ بۈر تۇققۈنۈنۈڭ ېوغلۈ ېۈدۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا چوڭ ېابرۇيلۇق، دۆلەتمەن ۋە خاراكتېرۈ ساددا كۈشۈ ېۈدۈ. ېابابەكرۈ مۈرزا قەشقەردۈن قېچۈپ كېلۈپ، ياركەنتكە كېلۈپ، ياركەنتنۈ ېۈشغال قۈلۈپ ېولتۇردۈ. تاغۈسۈ ھەيدەر مۈرزۈغا ېەرز ېەۋەتتۈ. «ياركەنت بۈر قۇللۈرۈنۈڭ باشقۇرۇشۈدا ېۈدۈ. مەن مەن ھەم قۇل دۈيۈلسە قۇللۈرۈ، پەرزەنت دۈيۈلسە پەرزەنتلۈرۈ دەپ ېۈمۈت قۈلۈمەن» دۈگەنلەرنۈ يازغان ېۈدۈ. بۇ مەكتەپنۈ ېابابەكرۈ مۈرزۈنۈڭ ېانۈسۈ جۈماك ېاغا ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزۈغا يەتكۈزدۈ. مۇھەممەت مۈرزا ھەيدەر ېاڭلاپ، ياركەنت بۈر كۈشۈنۈڭ باشقۇرۇشۈدا ېۈدۈ. بۈزگە ېۈشۈنۈپ، بېرۈپ ېۈگەللەپ ېولتۇرۇپتۇ دەپ قۇبۇل قۈلدۈ. ېابابەكرۈ مۈرزا ېۈككۈ- ېۈچ يۈل مۇھەممەت ھەيدەر مۈرزۈغا سوغا- تارتۇق ېەۋەتۈپ ياخشۈ مۇېامۈلە قۈلدۈ. ھەيدەر مۈرزا ېۆز ېۈشلۈرۈدا ياراملۈق كۈشلەرنۈڭ قەدۈرۈنۈ بۈلمۈدۈ. بەگ ېوغانلۈرۈ ۋە ېۈشقا يارۈغۇدەك كۈشلەر مۇھەممەت مۈرزۈدۈن بۈزار بولۇپ، ېابابەكرۈ مۈرزۈغا كېلۈشنۈ ېۈختۈيار قۈلدۈ. ياراملۈق ېادەملەرنۈڭ كۆپ قۈسۈمۈ قېچۈپ كېلۈپ، ېابابەكرۈ مۈرزۈغا قوشۇلدۈ. شۇنداق بولۇپ مۈرزا ېابابەكرۈگە 3000 كۈشۈ توپلاندۈ. مۈرزا ېابربەكرۈ ھەر ېايدا بۈر ېۆينۈ تالانتۈ (بۈر ېۆي غەزنۈنۈ خۈراجۈتۈگە بېرەتتۈ) ېاقسۇ، قەشقەر ۋە خوتەندۈن ېادەملەر ېۇنۈڭغا توپلاندۈ.
    خوتەندە خان نەزەر مۈرزا ۋە قۇل نەزەر مۈرزا دۈگەن ېۈككۈ كۈشۈ بار بولۇپ، ېۇلار مۇھەممەت ھەيدەرنۈڭ بابۈسۈ بۈلەن بابۈسۈ بۈر تۇققان ېۈدۈ. مۇھەممەت مۈرزۈنۈڭ بابۈسۈ سۈيۈت مۇھەممەت مۈرزۈغا ېۇلار كېلۈپ ھەر ېايدا بۈر قېتۈم كۆرۈنۈش قۈلۈپ، رۇخسەت بېرۈلگەندە قايتۈپ كېتەتتۈ. بۇ رەسمۈيەتنۈ قۇل نەزەر مۈرزا بۈلەن خان نەزەر مۈرزۈلار يوقاتتۈ. ھەيدەر مۈرزا بۇ سەۋەپتۈن ېۇلاردۈن رەنجۈپ قالدۈ. مۈرزا ېابابەكرۈ تاغۈسۈ ھەيدەر مۈرزۈدۈن خوتەنگە ېۇلارنۈ يوقۈتۈش ېۈچۈن رۇخسەت تۈلۈدۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا رۇخسەت بەردۈ. ېابابەكرۈ مۈرزا خېلۈ نۇرغۇن ېەسكەر تارتۈپ خوتەنگە باردۈ. خان نەزەر مۈرزا ۋە قۇل مۈرزۈلار مۈرزا ېابابەكرۈ بۈلەن كېلۈشۈپ تۈزۈشكە قارار قۈلۈشتۈ. كېلۈشۈم تۈزۈلۈپ قەسەم ېۈچەر چاغدا ھۈلە قۈلۈپ، مۈرزا ېابابەكرۈ قۇل نەزەر مۈرزا قۇل بۈلەن خان نەزەر مۈرزۈنۈ تۇتۇپ ېۆلتۈردۈ. خوتەننۈ ېۈشغال قۈلۈپ قايتتۈ. مۈرزا ېابا بەكرۈ خوتەننۈ ېۈشغال قۈلغاندۈن كېيۈن، تاغۈسۈ ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزۈغا قارۈشۈ مۇستەقۈللۈق ېېلان قۈلدۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا ېەسكەر تەييار قۈلغاندا، يەنە ھۈلە قۈلۈپ ېەرز ېەۋەتۈپ : مەن سۈزنۈڭ قولۈڭۈز، لېكۈن بەگلەر مېنۈ سۈزگە يامان كۆرسۈتۈپتۇ، مەن بەگلەردۈن قورقۈمەن، بەگلەر بولمۈسا كۆرۈشۈشكە باراتتۈم، دۈگەن مەزمۇنلارنۈ ېۇقتۇردۈ. ېانۈسۈ جۈماك ېاغا خانۈم يەنۈمۇ سۆز قوشۇپ يەتكۈزدۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا ساددۈلۈق قۈلۈپ يېنۈدۈكۈ 3 نەپەر چوڭ بەگنۈ بەدەشخان تەرەپكە ېەۋەتۈۋەتتۈ. مۈرزا ېابا بەكرۈ بۇ خەۋەر يەتكەندۈن كېيۈن كۆپ خوشال بولدۈ. دەرھال تەييارلۈنۈپ قوشۇن ېېلۈپ چۈقۈپ، يېڭۈسارنۈ ېۈشغال قۈلدۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا ېادەملۈرۈنۈ يېنۈدۈن چۈقۈرۋەتكۈنۈگە پۇشايمان قۈلدۈ. پايدا قۈلمۈدۈ. شۇنداقتۈمۈ ېەسكەر توپلاپ ياركەنتكە كەلدۈ. مۈرزا ېابا بەكرۈ 3000 نەپەر ېاتلۈق ېەسكەر، 1000 نەپەر مۈلتۈقچۈ پۈيادە ېەسكەر بۈلەن تەييارلاندۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا 30.000 ېەسكەر بۈلەن كەلدۈ. لېكۈن ېەسكەرنۈ ېۈشقا سېلشقا ياراملۈق قوماندان، بەگە يوق ېۈچۈن ېابا بەكرۈ مۈرزۈدۈن يېڭۈلۈپ چېكۈندۈ. چارۈسۈز بولۇپ يۇنۇسخانغا كۈشۈ ېەۋەتتۈ. يۇنۇسخان ېابا بەكرۈ مۈرزۈنۈ سەل چاغلاپ 20.000 ېەسكەر بۈلەن كەلدۈ. ھەيدەر مۇھەمەت مۈرزا بارلۈق ېەسكۈرۈنۈ ېېلۈپ بۈرلەشتۈرۈپ كەلدۈ. ېابا بەكرۈ مۈزا 50.000 ېەسكۈرۈ بۈلەن چۈقۈپ يۇنۇسخاننۈ مەغلۇپ قۈلدۈ. يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزۈلا قەشقەرگە باردۈ. يۇنۇسخان مۇڭغۇلۈستانغا ېۆتتۈ. مۇھەممەت مۈرزا قەشقەردە قالدۈ. يۇنۇسخان بۇ ۋەقەنۈڭ 2- يۈلۈ 60 مۈڭ ېەسكەر بۈلەن ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا بارلۈق ېەسكۈرۈ بۈلەن ېابا بەكرۈ مۈرزۈغا قارۈشۈ كەلدۈ. يۇنۇسخان قارلۈغاچ يارۈغا چۈشتۈ. ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا «ېەچكۈچۈ»① دۈگەن يەرگە چۈشتۈ. ېابا بەكرۈ مۈرزا شەھەرگە قامۈلۈپ تۇرۇپ ېۇنۈڭ 5000 ېەسكۈرۈ چكۈنۈپ، باتۇر قوماندانلۈغۈدا تەييارلاندۈ. ېابا بەكرۈ مۈرزا تاغۈسۈ ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا بار تەرەپكە ھۇجۇم قۈلماي، يۇنۇسخان تەرەپكە يۈزلەندۈ. پۈيادە ۋە ېاتلۈق بولۇپ، بۈر تۈركۈم ېەسكەر ېەۋەتتۈ. ېۇرۇش باشلاندۈ. يۇنۇسخان پۈشۈن نامۈزۈنۈ ېۆتەپ ېولتۇرۈۋۈدۈ، بۈر كۈشۈ كېلۈپ : ېاجايۈپ ياخشۈ جەڭ بولدۈ، تاماشا كۆرەملۈكۈ، دەپ خانغا ېېيتتۈ. يۇنۇسخان ھەم پۇتۈدا كۈپۈش كۈيگەن ھالۈتۈ بۈلەن جەڭ تاماشۈسۈنۈ كۆرۈشكە كەلدۈ. قۈززۈق جەڭ بولۇپ تۇراتتۈ. يۇنۇسخاننۈڭ ېەلەم شەيخ باتۇر دۈگەن باتۇرۈ خاننۈڭ قاراپ تۇرغان يېرۈدە بۈر ېۈشنۈ كۆرسۈتەي دەپ ېۈلگۈرۈ يۈردۈ. يۇنۇسخان بۈر يا ېۈستۈدۈن تۆۋەنگە چۈشتۈ. ېۈستۈنكۈ ېەۋال ياخشۈ كۆرۈنمۈدۈ دەپ، باتۇر پۈيادە ېەسكەرلەرگە قاراپ ېات سالدۈ. پۈيادە ېەسكەرنۈڭ قولۈدا سۇپەر تۇتۇغلۇق ېدۈ. باتۇرنۈڭ ېېتۈ سۈپەردۈن ھۈركۈپ باتۇرنۈ چالدۈ. (يۈقۈتتۈ). ېەلەم شېيخ باتۇرنۈڭ ېۈستۈدە جەڭ قۈزغۈن داۋام قۈلاتتۈ. مۈرزا ېابابەكرۈنۈڭ ېەسكۈرۈ غەلبە قۈلۈپ كەتتۈ. يۇنۇسخاننۈڭ ېەسكۈرۈ مەغلۇپ بولۇپ قېچۈپ يارغا چۈقتۈ. يۇنۇسخان كۆرۈپ قاچقان ېەسكەرنۈ توختۇتاي دەپ يار ېۈستۈگە چۈقتۈ. يار بېشۈدۈكۈ ېەسكەر خاننۈ قاچتۈ دەپ چۈشۈنۈپ بۈر يوللا قاچتۈ. يۇنۇسخان ېەسكەرنۈ تاپالماي دەپ تېز يۈردۈ. ېەسكەرلەر خاننۈ قاچتۈ دەپ پۈتۈن لەشكەر بۈر يولۈ چېكۈندۈ. ېابا بەكرۈ مۈرزا 5000 كۈشۈ بۈلەن 90.000 كۈشۈنۈ باسۇرۇق قۈلدۈ. يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزا مەغلۇپ بولۇپ قېچۈپ قەشقەرگە باردۈ. قەشقەردە ھەم تۇرالماي، يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەممەت مۈرزۈلارېاقسۇغا باردۈ. شۇنۈڭ بۈلەن قەشقەر ھەم ېابا بەكرۈ مۈرزۈنۈڭ قولۈغا چۈشتۈ.
     يۇنۇسخان قايتا ېەسكەر تەييارلاپ كەلگۈچە كۈيېوغلۈ ېۆمەر شەيخ مۈرزا (ېۆز بەگ خانۈ) بۈلەن ېۇنۈڭ ېۈنۈسۈ ېەھمەت مۈرزۈلارنۈڭ ېوتتۇرسۈغا قارۈمۇ- قارۈشلۈق تۇغۇلۇپ، ھەر ېۈككۈ مۈرزا يۇنۇسخانغا ېەلچۈ ېەۋەتۈپ، يۇنۇسخاننۈ ېېلۈپ بېرۈپ يۇنۇسخان ېۇلار ېوتتۇرسۈدۈكۈ قارۈسلۈقنۈ سۈلھۈ قۈلدۈ. مۈرزا سۇلتان ېەھمەت بۈلەن ېۆمەر شەيخنۈ ېوتتۇرۈدۈن چۈقۈرۈپ تاشلاپ، تاشكەنتنۈ يۇنۇسۈانغا بەدۈ. يۇنۇسخان تاشكەنتتە ېورۇنلۈلشۈپ تۇرۇپ ۋاپات بولدۈ.
    (مۈرزا ېابا بەركرۈنۈڭ باشقا ېەھۋاللۈرۈ سۇلتان ۋاقەسۈدە بايان قۈلۈنۈدۇ) شۇنۈڭ بۈلەن بۈر قانچە ۋاقۈتتۈن كېيۈن سۇلتان يۇنۇسخان ۋە ھەيدەر مۇھەمەت مۈرزۈلا ۋاپات بولدۈ. يۇنۇسخاننۈڭ سۇلتان مەھمۇدخان ، سۇلتان ېەھمەتخان دۈگەن ېوغۇللۈرۈ قالدۈ.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
    ① ېەچكۈچۈ - ياركەنت ناھۈيۈسۈدۈكۈ بۈر يېزا ېۈسۈمۈ.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

12-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-27 14:01

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

سۇلتان مەھمۇدخان

يۇنۇسخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن سۇلتان مەھمۇدخان تاشكەنت، ېۇراتۈپە، خوجەند، تۈركۈستانغا خان بولدۈ. سۇلتان ېەھمەتخان ېاقسۇ، كۇچار ۋە چالۈش (كورلا- قەشقەر)، تۇرپان قاتارلۈق مۇڭغۇلۈستانغا ېومۇمۈ ۋالۈ بولدۈ. سۇلتان شاھ بۈھكخان - شاھ بۇراقخان ېوغلۈ بولسا، سۇلتلان مەھمۇدخانغا خۈزمەتكار ېۈدۈ. سۇلتان مەھمۇدخان تۈركۈستاننۈ شاھ بۈكخانغا ېۈنېام قۈلدۈ. بۇ سەۋەپتۈن قازاقنۈڭ تۆرۈلۈرۈ رەنجۈپ، بۈزنۈڭ دۈشمۈنۈمۈزنۈ تەربۈيلۈدۈ – دۈدۈ. سۇلتان مەھمۇدخان ېۇنۈڭغا ياردەم بېرۈپ، بۇخارا ۋە سەمەرقەنت قاتارلۈق پۈتۈن مۈساۋرا ېۇننېەھرۈرگە پادۈشا بولدۈ. شاھ بۈكخان پادۈشا بولغاندۈن كېيۈن ېاۋال باشلاپ سۇلتان مەھمۇدخاننۈ مەغلۇپ قۈلۈشقا قەدەم قويدۈ. سۇلتان مەھمۇدخان ېۈنۈسۈ سۇلتان ېەھمەتخانغا بۇ توغرلۈق ېەھۋال يەتكۈزۈپ كۈشۈ ېەۋەتتۈ. سۇلتان ېەھمەتخان ېۆز ېورنۈدا چوڭ ېوغلۈ مەنسۇرخاننۈ قويۇپ، ېۆزۈ نۇرغۇن چۈرۈك بۈلەن ېاكۈسۈنۈڭ ياردۈمۈ ېۈچۈن باردۈ. ھەر ېۈككۈ خاننۈڭ ېەسكۈرۈ تۇلۇغۈ بۈلەن توپلۈنۈپ بولماي تۇرۇپ شاھ بۈكخان تېز ۋە ېالدۈراشلۈق بۈلەن 30.000 ېەسكەر بۈلەن كاساندا توسۇپ تۇرغان ېۈدۈ. ېۇلار بۈپەرۋالۈق قۈلۈپ خەۋەرسۈز قالدۈ. شاھ بۈكخان ېۆتۈپ كەتتۈ. لېكۈن ېەھۋالنۈ خانلارغا مەلۇم قۈلالمۈدۈ. سۇلتان مەھمۇدخان ۋە سۇلتان ېەھمەتخان 15.000 كۈشۈ بۈلەن شاھ بۈكخانغا قارۈشۈ چۈقتۈ. لېكۈن خانلارنۈڭ يېنۈدا قابۈلۈيەتلۈك ېاز بولغانلۈقتۈن، ېۇرۇشتا خانلار مەغلۇپ بولدۈ. ھەر ېۈككۈ خان ېەسۈر بولۇپ قولغا چۈشتۈ. شاھ بۈكخان سۇلتان مەھمۇدخان ۋە سۇلتان ېەھمەتخانلارغا ېات بېرۈپ ېاقۇغا قايتۈشقا رۇخسەت بەردۈ. سۇلتان ېەھمەتخان ناھايتۈ دۈيانەتلۈك كۈشۈ ېۈدۈ. ھەرگۈز تاھارەتسۈز يۈرمەيتۈ. شەرۈېەتتۈن قۈلچە تاشقۈرۈ ېۈش قۈلمايتۈ. ېۆزۈ مەردانە، جاسارەتلك ۋە يۈرەكلۈك پادۈشا ېۈدۈ. بۇ مەغلۇبۈيەت بۈلەن ېاقسۇغا كەلدۈ. نۇرغۇن ېەسكەر توپلاپ تەييارلۈق قۈلماقچۈ بولدۈ. ېەمما ېۈنتۈقام ېالغۇچە ېەجەل پۇرسەت بەرمۈدۈ. ېاقسۇدا دەپنە قۈلۈندۈ. سۇلتان مەھمۇتخان ېاقسۇ ۋە مۇڭغۇلۈستاننۈڭ خانلۈغۈنۈ ياراتماي تاشكەنتكە باردۈ. شاھ بۈكخان بەش ېوغلۈ بۈلەن تۇتۇپ بۈرلۈكتە شەھۈت قۈلدۈ. شەيۈخ مۇسلۈھۈمددۈن خوجەندۈنۈڭ مازارۈدا دەپنە قۈلۈندۈ.

بۇ ېۈككۈ مۈسرا سۇلتان مەھمۇدنۈڭ شېېۈرۈدۈندۇر:

شېېۈر

«ېەھلۈ ېالەم بۈرلە ېالەمدۈن ۋاپا تاپماس كۈشۈ،
ېۈ خوش ېول ېازا دە كۈ، ېالەم بۈلەن يوقتۇر كۈشۈ.»

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

13-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-27 19:19

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

سۇلتان سەېۈدخان سۇلتان ېەھمەتخان ېوغلۈنۈڭ داستانۈ

سۇلتان مەھمۇدخان، سۇلتان ېەھمەتخانلار ېەخسۈ دۈگەن جايدا ېۇرۇشتا شاھ بۈكخاننۈڭ قولۈغا ېەسۈر چۈشۈپ، يۇرتۈ ېاقسۇغا قايتتۈ. سۇلتان ېەھمەت ېوغۇللۈرۈنۈڭ ېارۈسۈدا سۇلتان سەېۈدخانغا كۆپ مۇھەببەتلۈك ۋە مايۈل ېۈدۈ. ېۇرۇشقا ېۇرۇشقا بارغاندا بۈللە ېېلۈپ بېرۈپ ، سۇلتان ېەھمەتخان ېۇرۇشتا جاراھەتلۈك بولۇپ قالغانلۈقتۈن، شاھ بۈكخاننۈڭ قولۈدا قالغان ېۈدۈ. سۇلتان ېەھمەتخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن، سۇلتان سەېۈدخان قېچۈپ مۇڭغۇلۈستانغا كېلۈپ كېلۈپ قۈرغۈزلارغا خان بولدۈ. سۇلتان خېلۈل بۈلەن سۇلتان سەېۈدخان قۈرغۈز مۇڭغۇلۈستاننۈ باشقۇرۇپ تۇرغاندا، مەنسۇرخان، سۇلتان سەېۈدخان ۋە خېلۈل سۇلتانلارنۈڭ ېۈستۈگە ېەسكەر ېېلۈپ كەلدۈ. بۇلار ېالمۇتۈدا ېۇچرۇشۇپ قاتتۈق جەڭ بولدۈ. مەنسۇرخان ېۇرۇشتا غالۈپ بولدۈ. خېلۈل سۇلتان قۇتۇلۇپ ېەنجانغا كەلدۈ. سۈيۈد مۇھەممەت مۈرزا، سۇلتان ېېلۈ مۈرزا بەگچەك توبرا، تويخۇتلار ېەنجاندا جېنۈبەگ سۇلتاننۈڭ خۈزمۈتۈدە بولدۈ. بۇلارغا بۇيرۇپ سۇلتان خېلۈلنۈ شەھۈت قۈلدۈ. سۇلتان سەېۈدخان بۈر قانچە ۋاقۈت مۇڭغۇلۈستاندا يۈردۈ. ېاقۈۋەت ناچار بولۇپ شاھ بۈكخان ېاغام خېلۈل سۇلتان ۋە سۇلتان مەھمۇدخانلارغا رۈېايە قۈلدۈ دۈگەن قاراش بۈلەن ېەنجانغا كەلدۈ. بۇ چاغدا جانۈبۈك سۇلتان ېاتتۈن يۈقۈلۈپ مۈڭۈسۈ زەربە يۈدۈ. بەزۈدە مۇسۇلمانچۈلۈققا قەدەم قوياتتۈ. بەزۈ چاغدا زالۈملۈققا قەدەم قوياتتۈ. ېەھۋالۈ بۈر ھالدا ېەمەس ېۈدۈ. سۇلتان سەېۈدخاننۈڭ كەلگەنلۈگۈنۈ جانۈبۈك سۇلتانغا خەۋەر يەتكۈزدۈ. جانۈبۈك سۇلتان مەن جاللات ېەمەس، مۇڭغۇل سۇلتانۈ قويۇپ بەرسۇن دۈدۈ. بۇ سۆزنۈ قۈلغاندا مۇسۇلمانچۈلۈق ھاۋاسۈ چۈشۈپ ېۈدۈ. ېەنجاندا شاھ بۈكخاننۈڭ خوجا باتۇر ېۈسۈملۈك بۈر ېەربابۈ بارېۈدۈ. جانۈبۈك سۇلتاننۈڭ ېاتاقلۈق ۋەزۈرۈ ېورنۈدۈكۈ كۈشۈ ېۈدۈ. بۇ كۈشۈ دۈۋانە (ساراڭ مۈجەز) بولسۈمۇ مەمۈلكەتنۈ ېۈدارە قۈلۈشقا كۈچلۈك ېۈدۈ. شاھ بۈكخاننۈڭ بۇيرۇغۈ يېتۈپ كېلۈشۈ بۈلەن خوش بولدۈ. شاھ بۈكخان بۇ سۆزدۈن يەنە يېنۈۋالۈدۇ، ېەمما ماڭا شۇنچۈلۈك باھانە بەس، دۈدۈ. سۇلتان سەېۈدخانغا خوجا باتۇر ناھايتۈ ياخشۈ مۇېامۈلە قۈلۈپ قارۈشۈ ېالدۈ. مەجلۈس ېېچۈپ بۈللە ېولتۇرۇپ ېۈدۈ. يەرنە بۈر خۈزمەتچۈ يەنە بۈر يارلۈق ېېلۈپ كەلدۈ. «مۇڭغۇل سۇلتاننۈ خوجا باتۇر يوق قۈلسۇن» دۈگەن مەزمۇندا ېۈدۈ. لېكۈن خوجا باتۇر مۇسۇلمان كۈشۈ ېۈدۈ. بۇيرۇق ېېلۈپ كەلگەن خۈزمەتچۈگە كەتكەن كۈشۈنۈ مان قايدۈن تاپاي دۈدۈ. خۈزمەتكار : كەتكەن كۈشۈنۈ مەن تاپاي، ېۇ سۈزنۈڭ يېنۈڭۈزدا ېولتۇرۇپتۇ، دۈدۈ. خوجا باتۇرنۈڭ كاتتۈق ېاچچۈغۈ كېلۈپ بۈر چوڭ ياغاچنۈ تۈشۈپ خۈزمەتكارنۈڭ بوينۈغا سالدۇردۈ ۋە :«سۈزمۇ دۆلەتخۇر، بۈزمۇ دۆلەتخۇر تۇرۇپ شۇنداق سۆز قۈلامسۈز»، دۈدۈ. خوجا ېېلۈ باتۇر سۇلتان سەېۈدخانغا كۆپ ياخشۈ ېۈززەت، ھۆرمەت قۈلۈپ، 6 نەپەر ياخشۈ كۈشنۈ ھەمرا قۈلۈپ قاچۇرۋەتتۈ. بۇ كۈشلەرنۈڭ بۈرۈ مەۋلانا خولقۈ بولۇپ، ېالۈم ۋە شاېۈر ېادەم ېۈدۈ. ېۈككۈنچۈ خۈۋاجەسالۈھ – قابۈلۈيەتلۈك قوماندان ېەرباپ ېۈدۈ. ېۈچۈنچۈسۈ موللا يۈسۈپ قەشقۈرۈ، تۆتۈنچۈسۈ گاداري بەردۈ ساياھەتچۈ ېۈدۈ. بەشۈنچۈسۈ مۈر ېەھمەت كۆپ يۈگۈرگەن، شۈجاېەتلۈك كۈشۈ ېۈدۈ. ېالتۈنچۈسۈ خۈزمەتكار جالالەر بولۇپ، مەۋلانا خولقۈ تالۈپ شەكۈلدە، خۈۋاجە سالۈھ ۋە مەۋلانا سودۈيەر شەكۈلدە، مۈر ېەھمەت ۋە جالال مۈر ېاخۇر شەكۈلدە ېۈدۈ. بۇلار قېچۈپ بەدەخشانغا كەلدۈ. بۇ چاغدا مۈرزۈخان مۈرزا – سۇلتان مەھمۇد ېوغلۈ سۇلتان سەېۈدخاننۈڭ ېالدۈغا چۈقۈپ ېۈززەت ۋە ھۆرمەت بۈلەن بەدەخشاننۈڭ پايتەختۈ زۇپەر قەلېەسۈگە چۈشۈردۈ. بۇ يەردۈن كابۇلغا بابۇر پادۈشا قېشۈغا ېۆتۈپ كەتتۈ. بابۇر پادۈشا سۇلتان سەېۈدخاننۈ ناھايتۈ ېۈززەت قۈلدۈ. بابۇر پادۈشانۈڭ ېانۈسۈ قۇتلۇق نۈگار خانۈم بۈلەن سۇلتان سەېۈدخاننۈڭ ېاتۈسۈ سۇلتان ېەھمەتخان بۈر تۇققان ېۈدۈ. دۈەك، ھەر ېۈككۈسۈ بۈر كۈشۈنۈڭ نەۋرۈلۈرۈ ېۈدۈ.

چوققا

Ghunche

دەرۈجۈسۈ: شەرەپلۈك ېەزا

ېاپتورنۈڭ ماتۈريالۈ
قۈسقا ېۇچۇر يوللاش
دوستلۇققا قۇشۇش

14-قەۋەت يوللانغان ۋاقتۈ: 2008-01-27 19:24

ېاپتورنۈڭكۈنۈ كۆرۈش | چوڭ كۈچۈكلۈگۈ: كۈچۈك نورمال چوڭ

                 بابۇر پادۈشانۈڭ قۈسقۈغۈنە تەرجۈمھالۈ ھەققۈدە

    بابۇر پادۈشا مۇسۇلمان ۋە ېادۈل، شەپقەتلۈك، پاكۈزە، دۈنپەرۋەر، كەمتەر خاراكتېرلۈك كۈشۈ بولۇپ، خۇش تەبۈېەت، چۈرايلۈق سۆزلۈك، پارۈس، تۈركۈ شېېۈرلارنۈ ياخشۈ يازۈدۈغان شاېۈر ېۈدۈ. بۇ ېۈككۈ مۈسرا باتۇرنۈڭ شېېۈرۈدۈندۇر.

      شېېۈر   (پارۈسچە)

      نەۋرۇز، نەۋ باھار، مەي دۈلبۈران خوش،
      بابۇر ېەش كوش كۈ ېالەم دۇ بارا ينسۈت.

تەرجۈمۈسۈ:

     يېڭۈ يۈل باھارۈ كەلگەچ مەي بۈرلە دۈلبۈرۈن خوش،
     بولسۇنكۈ قۈلغۈل ېشرەت بابۇر، ېالەم ېۈككۈنچۈ كەلمەس.

     بابۇر پادۈشا - ېۆمەر شەيخ مۈرزۈنۈڭ ېوغلۈ، ېۆمەر شەيخ مۈرزا - ېەبۇسەېۈد مۈرزۈنۈڭ ېوغلۈ، ېەبۇسەېۈد مۈرزا - مۇھەممەت مۈرزۈنۈڭ ېوغلۈ، مۈرزا كوراگان - ېۈمۈر تۆمۈر كوراگاننۈڭ ېوغلۈ ېۈدۈ.
    بابۇر پادۈشانۈڭ ېوغلۈ ھۇمايۇن پادۈشا، ھۇمايۇن پادۈشانۈڭ ېوغلۈ جالالۈددۈن پادۈشا، جالالۈددۈننۈڭ ېوغلۈ ېەكبەر پادۈشا، ېەكبەر پادۈشانۈڭ ېوغلۈ جاھانگۈر پادۈشا، جاھانگۈر پادۈشانۈڭ ېوغلۈ شاھۈ جاھان پادۈشا، شاھۈ جاھان پادۈشانۈڭ ېوغلۈ ھەزرۈتۈ ېۇرانشاھ پادۈشادۇر. سۇلتان سەېۈدخان باتۇر پادۈشانۈڭ قېشۈدا تۇرغان چاغدا خاننۈڭ خوتۇنۈ بۈر ياخشۈ ېوغۇل تۇغدۈ، دەپ خەۋەر كەلدۈ. سۇلتان سەېۈدخان بابۇر پادۈشا بۈلەن ېۈتتۈپاق قۈلۈپ، يېڭۈ تۇغۇلغان ېوغلۈغا ېابدۇلرەشۈت دەپ ېۈسۈم قويدۈ. سەېۈد مۇھەممەت مۈرزا ۋە سۇلتان ېېلۈ مۈرزا، بۈكچەك ۋە پۈشكە مۈرزۈلار ۋە توبرە نۇيغۇتلار ېەنجاندا ېۈدۈ. بۇلار نۇرغۇن مۇڭغۇل ۋە باشقا جۈنۈس ېادەملەرنۈ توپلاپ بۈرلۈشۈپ، جانبۈك سۇلتاننۈ قوغلاپ چۈقۈرۈپ، سۇلتان سەېۈدخانغا كۈشۈ ېەۋەتۈپ تەكلۈپ قۈلدۈ. سۇلتان سەېۈدخان قاسۈمخاننۈڭ قېشۈغا زۈيارەتكە باردۈ. بۇ چاغدا قازاقنۈڭ خانلۈغۈ قاسۈمخانغا نۆۋەت يەتكەن ېۈدۈ. قاسۈمخان شەۋكەتلۈك پادۈشا بولۇپ، جوجۈخاندۈن كېيۈن ھېچبۈرخان قاسۈمخاندۈن دۆلەتلەك (ېابرۇيلۇق) بولمۈغان ېۈدۈ. مەسلەن : ېۇنۈڭ ېەسكۈرۈ مۈڭ- مۈڭدۈن (1.00.000) بۈر مۈليۇندۈن ېارتۇق ېۈدۈ. قاسۈمخان سۇلتان سەېۈدخانغا ناھايتۈ ياخشۈ ھۆرمەت بۈلەن ېالدۈغا چۈقۈپ مۇېامۈلە قۈلدۈ.

چوققا

«
1
2
3
4
»
Pages: 1/4 Go

ېورخۇن مۇنبۈرۈ كونا - يېڭۈ كۈتاپلار

ېۇيغۇرلارنۈڭ قەدۈمقۈ زامان تارۈخۈ

ېۇيغۇرلارنۈڭ يېقۈنقۈ زامان تارۈخۈ

ېۇيغۇرلارنۈڭ ھازۈرقۈ زامان تارۈخۈ

ېۇيغۇر مەدەنۈيەت تارۈخۈ

جاھاننامە

ېۇنۋېرسال سەھۈپە

تارۈخۈ رەشۈدۈ - زەيلۈⅡ


زۈيارەت مەزمۇنۈ بېكۈتۈمۈز داېۈرسۈدۈن ھالقۈدۈ،بۈخەتەرلۈككە دۈققەت قۈلۈڭ
داۋاملاشتۇرۈمەن	زۈيارەتنۈ توختۈتش