ېورخۇن ېۇيغۇر خانۈدانلۈقۈ دەۋرۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تاغ ۋە يادا تاش ېېتۈقادچۈلۈقۈ ھەققۈدە

                                                                             رابۈگۈل قادۈر

ېۈنسانلار ېۆزۈنۈڭ ېەڭ دەسلەپكۈ گۆدەكلۈك دەۋرۈدە ېۆزلۈرۈنۈ ېوراپ تۇرغان ېالەمنۈڭ سۈرۈنۈ تازا تۇنۇپ يېتەلمۈگەن، نەتۈجۈدە كۈشلەر داېۈم يولۇقۇپ تۇرۈدۈغان، ھاياتۈ بۈلەن پەمبەرچاس باغلانغان ھەمدە ېۇلارنۈڭ تۇرمۇشۈغا داېۈم چوڭقۇر تەسۈر كۆرسۈتۈپ تۇرۈدۈغان نەرسۈلەرنۈڭ ھەممۈسۈ ېۇلارنۈڭ چوقۇنۇش ېوبيېكتۈغا ېايلانغان. كۆك (ېاسمان)، كۈن، ېاي ، يۇلتۇز، چاقماق، سۇ، تاغ،دەل- دەرەخ، ېوت، يامغۇر قاتارلۈق شەيېۈلەر بۇنداق چوقۇنۇشنۈڭ ېوبيېكتۈ بولۇپ، بۇ شەيېۈلەر كۈشلەرنۈڭ تۇرمۇشۈدا ېوخشاشمۈغان مەزمۇندا سۈرلۈقلاشتۇرۇلۇپ ‹‹ ېۈلاھۈ›› قۈياپەتكە ېۈگە قۈلۈنغان. شۇ سەۋەپتۈن، ېۈنسانلار تەبۈېەتنۈڭ قارام كۈچلۈرۈ (مەسۈلەن، چاقماق، قار، بوران، يەر تەۋرەش، كەلكۈن، قۇرغاقچۈلۈق...) ېۈستۈدۈن غالۈپ كېلۈش ېۈمۈدۈنۈ ۋە ېۆزلۈرۈنۈڭ باشقا ېۈمۈدلۈرۈنۈ ېۆزلۈرۈنۈڭ نەزۈرۈدۈكۈ ېاشۇ كۆك ، ېاي، تاغ، ېوت، سۇ، قاتارلۈق ‹‹ ېۈلاھلار›› غا بېغۈشلاپ، تەبۈېۈ ھالدا تەبۈېەتكە چوقۇنۇش ېېتۈقادۈنۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان. تەبۈېەتكە چوقۇنۇش ېۈپتۈداېۈي جەمېۈيەتنۈڭ ېاخۈرۈقۈ مەزگۈللۈرۈدۈكۈ قەبۈلۈلەر بۈرلەشمۈسۈ دەۋرۈنۈڭ ېاڭ فورماتسۈيسۈگە ماس بولغان بۈرخۈل ېېتۈقاد ھادۈسۈسۈ. تەبۈېەتكە چوقۇنۇش كۆك ( ېاسمان) تەڭرۈسۈنۈ مەركەز قۈلغان ① بۇلۇپ، تاغلارغا چوقۇنۇش بولسا تەبۈېەت ېېتۈقادچۈلۈقۈدۈكۈ غايۈۋۈ چوقۇنۇش شەكلۈ بولۇپ ھېسابلۈنۈدۇ، تاغلارنۈڭ ېۈنسانلار ېالدۈدا قۈشمۇ- ياز مەغرۇر تۇرۇشۈ، ھەيۋەتلۈكلۈكۈ، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە ېۈنسانلارنۈڭ ېەڭ بۇۇرنۈقۈ ماكانلۈرۈ ېېگۈز-ېېگۈز تاغلار ېارۈسۈ بولغاچقا ، ېۇلانۈڭ نەزۈرۈدە تاغلار ېۇلارغا ھاياتلۈق ۋە ھەرخۈل شەرت شاراېۈت، ېۈمكانۈيەتلەرنۈ ھەدۈيە قۈلغۇچۈ بولغان.  
بۇنۈڭ بۈلەن كۈشلەرنۈڭ ېېڭۈدا تاغلارنۈ مۇقەددەس بۈلۈش بۈلەن ېۇلارغا ېېتۈقاد قۈلۈش ېادۈتۈنۈ پەيدا قۈلغان.②
ېورقۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈ دەۋرۈدە ، ېۇيغۇرلار ېاللۈقاچان سۈنپۈ جەمېۈيەتكە قەدەم قۇيۇپ بۇلغان بولسۈمۇ، ېەمما ېۇلاردا تەبۈېەت ېېتۈقادچۈلۈقۈ يەنۈلا مەۋجۇد بۇلۇپ، ېۇيغۇرلاردا تەبۈېەت ېېتۈقادچۈلۈقۈنۈڭ غايۈۋۈ شەكلۈ بولغان تاغلارغا ېېتۈقادقۈلۈش خېلۈلا كۆرۈنەرلۈك ېۈدۈ. مەسۈلەن، ېۇلار ېۆتۈكەن تېغۈ، تەڭرۈتاغ، قۇتتاغ قاتارلۈق تاغلارنۈ مۇقەددەس بۈلۈپ، ېۇلارنۈ ېۈلاھلار دەرگاھۈ دەپ قارۈغان. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېۆتۈكەن تېغۈ ېۆزۈنۈڭ ېۈستۈراتۈگۈيلۈك، جۇغراپۈيلۈك ېورننۈڭ  مۇھۈملۈقۈ، تەبۈېۈ بايلۈقۈنۈڭ موللۈقۈ، تېغۈمۇ مۇھۈمۈ ېۇلارنۈڭ قارار گاھۈ ( دەسلەپكۈ پايتەختۈ، كېيۈنكۈ پايتەختۈمۇ ېۆتۈكەن تېغۈ ېەتراپۈدۈكۈ قارا بالغاسۇنغا يۆتكەلگەن) بۇلۇش سۈپۈتۈ بۈلەن ېورقۇن ېۇيغۇرلاردۈكۈ تاغ ېېتۈقادچۈلۈقۈنۈڭ مۇھۈم قۈسمۈغا ېايلانغان. ېۇيغۇرلاردۈكۈ بۇخۈل تاغ ېېتۈقادچۈلۈقۈمۇ ېۇلارنۈڭ ياشۈغان رايونلۈرۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك ېۈدۈ. چۈنكۈ ېەينۈ دەۋۈردۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭمۇ ياشۈغان رايونلۈرۈ تاغلارنۈ مەركەز قۈلغان ېوت-چۆپۈ سۈيۈ مول بولغان دەريا بويۈ رايونلۈرۈ ېۈدۈ. بۇنۈڭغا تۆۋەندۈكۈ تارۈخچۈلارنۈڭ قالدرۇغان يازما خاتۈرلۈرۈ ېۈسپات بولالايدۇ.
پېرسۈيە تارۈخچۈسۈ جۇۋەينۈ ېۆزۈنۈڭ ‹‹ تارۈخۈ جاھانكوشاي ›› دېگەن ېەسۈرۈدە : ‹‹ېۇيغۇرلار بۈز دەسلەپتە ېورقۇن دەرياسۈ بويۈدا ېاۋۇغان دەپ قارايدۇ.  بۇ دەريانۈڭ مەنبەسۈ قاراقۇرۇم دەپ ېاتۈلۈدۈغان تاغ ( ېۆتۈكەن تېغۈ) دۈن باشلۈنۈدۇ.›› ③دەپ يازغان.
ېەبۇل غازۈ باھادۈرخان ېۆزۈنۈڭ ‹‹ شەجەرەېۈ تۈرۈك ›› دېگەن ېەسۈرۈدە: ‹‹ ېۇيغۇر ېېلۈ توغرۈسۈدا مۇنداق قاراش بار: موغۇل يۇرتۈدا ېۈككۈ تاغ بار. ېۇزۇنلۈقۈ كۈن تۇغۇشتۈن كۈن پېتۈشقا سۇزۇلغان ېۈنتايۈن ېۇلۇغ تاغلار، بۈرۈنۈڭ ېېتۈ توقراتۇ بوزلۇق، يەنە بۈرۈنۈڭ ېېتۈ ېۇسقۇنلۇق تەڭرۈم. شۇ ېۈككۈ تاغنۈڭ ېارۈسۈدا، موغۇل يۇرتۈنۈڭ كۈن پېتۈشۈدا يەنە بۈر تاغ بار، ېۇنۈ قۇتتاغ دەيدۇ. ېاشۇ ېېيتۈلغان تاغلارنۈڭ ېارۈسۈدا بۈر يەردە ېېقۈپ ياتقان ېون ساي، يەنە بۈر يەردە توققۇزساي بار، بارچۈسۈ ېۇلۇغ سايلارېۈدۈ، قەدۈم ېۇيغۇر ېېلۈ شۇ سۇلارنۈڭ ېارۈسۈدا ېولتۇراتتۈ››④ دەپ يازۈدۇ.  
تارۈخچۈ ياڭ شېڭمۈن ېەپەندۈ:‹‹ دۆلەت (ېورقۇن ېۇيغۇر خانلقۈ) قۇرۇلغاندۈن كېيۈن، ېۇيغۇر خاقانۈ قارار گاھۈنۈ خەنۇپقا يۆتكۈدۈ، ېورۇقۇن دەرياسۈ ۋادۈسۈدۈكۈ كەڭ ېوتلاقلار ېۇيغۇرلارنۈڭ مەركۈزۈگە ېايلاندۈ.ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ شەرقۈ شۈمالۈ، بايقال كۆلۈنۈڭ غەربۈ جەنۇبۈدۈن ېۈبارەت ېۈككۈ دەريا ۋادۈسۈ پۈتۈنلەي ېۇيغۇرلارنۈڭ تەسۈر داېۈرسۈگە ېۆتتۈ. ھەمدە ېۇلارنۈڭ ېاساسۈ پاېالۈيەت رايونۈ بولدۈ. ›› ⑤ دەپ يازدۈ.  
753- يۈلۈ ېەتراپۈدا تۈكلەنگەن تېرخۈن مەڭگۈ تېشۈنۈڭ 18 – قۇرۈدا: ‹‹ېوغۇز... مېنۈڭ ېەجدادلۈرۈم تەختتە 80 يۈل ېولتۇرغان. ېۆتۈكەن ېېلۈ ۋە ېۇنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ ېەللەر ېۈككۈ دەريا ( سېلۈنگا، تۇغلار) ېارۈسۈدا، ېورقۇن دەرياسدا... (19- قۇر)... يۈل تەختتە ېولتۇرغان...›› ⑥ دېيۈلگەن.  
يۇقۈرۈقۈ بايانلارمۇ دەل ېۇيغۇرلار ياشۈغان جايلارنۈڭ ېاساسلۈقۈ تاغلارنۈ مەركەز قۈلغان دەريا بويۈ رايونۈ ېۈكەنلۈكۈنۈڭ ېۈسپاتۈ بولۇپ ھېسابلۈنۈدۇ. مەنبەلەردە كۆرسۈتۈلۈشۈچە، ېۇيغۇرلارنۈڭ ېاساسلۈق پاېالۈيەت مەركۈزۈ ھېسابلانغان ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ ېورمان ۋە سۇ بايلۈقۈ مول بولۇپ، قوغدۈنۈشقا، مۇداپۈيە كۆرۈشكە ېەپلۈك بولغان، بولۇپمۇ ېۇنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ ېورقۇن دەرياسۈ، سېلۈنگا دەرياسۈ، توغلار ( تۇلا) دەرياسۈ بويلۈرۈدۈكۈ كەڭ كەتكەن تەبۈېۈ يايلاق ېۇيغۇرلارنۈڭ ھايات كەچۈرشۈنۈڭ ېاساسۈ بولغان چارۋۈچۈلۈق ېۈگۈلۈكۈنۈڭ راۋاجلۈنۈشۈنۈ كاپالەتكە ېۈگە قۈلغان. ېۆتۈكەن تېغۈ ۋە ېۇنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ تەبۈېۈ ېەۋزەللۈك تەبۈېۈ ھالدا ېۇيغۇرلاردا تاغلارغا بولغان چوقۇنۇشنۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان بۇلۇشۈ تۇرغانلا گەپ. چۈنكۈ تەبۈېەتكە چوقۇنۇش ېېتۈقادۈدا چوقۇنۇش ېوبېكتلۈرۈ كۆپۈنچە ھالدا ېۈنسانلارنۈڭ ياشاش مۇھۈتۈ ېاساسۈدا ېۆزۈنۈڭ مەنپەېۈتۈ چۈقۈش قۈلۈنۈپ تاللۈناتتۈ.
ېۇيغۇر خانلۈقۈغا ېاېۈت مەڭگۈ تاشلاردۈمۇ تاغقا چوقۇنۇشنۈڭ ېۈزنالۈرۈ توغرۈسۈدا بايانلار ېۇچرايدۇ. مەسۈلەن، تېرخۈن مەڭگۈ تېشۈدا: ‹‹ ېەجدۈھا يۈلۈ (752-يۈلۈ ) ېۆتۈكەن ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مۇقەددەس چوققۈنۈڭ غەربۈي تەرپۈدە بايلۈدۈم، شۇ يەردە بارۈگاھ تۇرغۇزدۇم، يايلۈقۈم ېۆتۈكەننۈڭ غەربۈي ېۇچۈدا، تەز دەرياسۈنۈڭ بېشۈنۈڭ شەرقۈدە، مەن شۇيەردە تۇرارمەن، كۆچەرمەن...››⑦دېگەن بايان بار. مويۇنچۇر قاغان مەڭگۈ تېشۈدا:‹‹ېەجدۈھا يۈلۈ ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ ېوتتۇرسۈدا سوڭۇز باسقان چوققۈنۈڭ غەربۈدە  YABASۋە TOQUS قۇشۇلغان جايدا يازلۈدۈم ›› ⑧ دېگەن بايان بار. بۇلارمۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ تاغلارنۈ مۇقەددەس بۈلۈشۈنۈڭ ېۈپادۈسۈ بولۇپ ھېسابلۈنۈدۇ.  
مويۇنچۇر قاغاننۈڭ ‹‹ مۇقەددەس چوققا›› دېگەن سۆزۈدۈن بۈز ېەينۈ ۋاقۈتتا ېۇلار ياشۈغان جايلاردۈكۈ تاغلارنۈڭ ماددۈي تۈستە ھۆرمەتلۈنۈشۈدۈن مەنۈۋۈ تۈستۈكۈ مۇقەددەسلۈككە قاراپ يۈزلەنگەنلۈكۈنۈ كۆرۈۋالالايمۈز.
بۇخۈل مەنۈۋۈ تۈستۈكۈ مۇقەددەسلۈكنۈڭ شاھۈتۈ بولغان تۆۋەندۈكۈ بايانغا قاراپ باقايلۈ:‹‹ ېۈلگۈرۈ تۇرپاندۈن مەلۇم بۈر ھۆكۈمراننۈڭ تەختكە چۈقۈشۈغا بېغۈشلانغان بۈر تەبرۈكنامە ( كاباېۈن خانۈم بۇنۈ، ېېھتۈمال يايلاقتكۈ ېۇيغۇر خاقانلۈقۈ دەۋرۈدۈكۈ ېۇيغۇر قاغانۈ بولسا كېرەك، دەيدۇ.دەيدۇ) تېپۈلغان. بۇ تەبرۈكنامۈدە ېالدۈ بۈلەن، يايلاق خاقانلۈقۈنۈڭ مەركۈزۈنۈ قوغدۈغۇچۈ ‹ېۈل ېۆتۈكەن قۇت› ( قەبۈلە ېۈلاھۈ ېۆتۈكەن) تۈن بەخت تۈلۈگەن. مانا بۇنۈڭدۈن بۈز ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېېتۈقادۈدا ېۇلارغا مەڭگۈلۈك سۈياسۈي قۇدرەت ( ھاكۈمۈيەت ) ېاتا قۈلغۇچۈ، ېۇلارنۈ غەم- قايغۇ، ېەندۈشۈدۈن خالاس قۈلۈپ، تۈنۈچ- ېاسايۈش تۇرمۇشقا، بەخت-ساېادەتكە ېېرۈشتۈرۈگۈچۈ، ېۇلارنۈڭ تەقدۈرۈنۈ بەلگۈلۈگۈچۈ ېۈلاھۈي روھ دەپ قارالغانلۈقۈنۈ ېېنۈق كۆرۈۋالالايمۈز››⑨ شۇڭا مۇقەددەس ېۆتۈكەن تېغۈغا بولغان ېېتۈقاد تۈپەيلۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۆتۈكەن تېغۈ ۋە ېۇنۈڭ ېەتراپۈدۈكۈ قارا بالغا سۇننۈ ېۆزلۈرۈنۈڭ پايتەختۈ قۈلغان.
ېەينۈ ۋاقۈتتۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تاغقا چوقۇنۇشۈ ېۇلارنۈڭ شۇ چاغدۈكۈ ېېتۈقاد قۈلغان شامان دۈنۈنۈڭ تەسۈرۈگۈمۇ ېۇچراتقان. شامان دۈنۈنۈڭ ېېتۈقادۈ بويۈچە ېېگۈز تاغلار مۇقەددەس ھېسابلانغان، چۈنكۈ تاغ كۆك تەڭرۈگە يېقن بولغاچقا، كۆك ۋە قۇياش تەڭرۈلۈرۈگە ېېتۈقاد قۈلش، ېۇلارغا ېاتاپ قۇربانلۈق قۈلۈش ۋە ېۆزېارا بېتۈم- ېەھدۈلەرنۈ تۈزۈشمۇ ېەنە شۇنداق ېۇلۇغ تاغ چوققۇلۈرۈدا بولغان. ېۇيغۇرلارمۇ ېۆتۈكەن، خانتەڭرۈ ( تەڭرۈتاغ) ، ېۇلۇغ تاغ( قۇت تاغ، يەتتە سۇ ۋۈلايۈتۈ) قاتارلۈق ېۈچ تاغنۈ تەڭرۈلەر دەرگاھۈ دەپ قاراپ، قەدۈمكۈ گرېكلەرنۈڭ مۇقەددەس تېغۈ ېولۇمپۈس تېغۈغا تەڭلەشتۈرگەن. ⑩ شۇ سەۋەپتۈن، ېۇيغۇرلارنۈڭ تەڭرۈگە ېاتاپ قۈلۈدۈغان نەزۈر-چۈراغلۈرۈ، ېاقساقاللار كېڭۈشۈ، خانلۈقۈنۈڭ چوڭ- چوڭ سۈياسۈي ېۈشلۈرۈ ېاشۇ مۇقەددەس تاغ چوققۈلۈرۈدا ېېلۈپ بېرۈلغان.
شامان دۈنۈنۈڭ ‹‹ھەممە مەۋجۇ داتتا روھ بولۈدۇ›› دەيدۈغان كۆز قارۈشۈ ېۇيغۇرلارغۈمۇ چوڭقۇر تەسۈر كۆرسەتكەن، شۇڭا ېۇلار قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ ېۆتۈكەن تېغۈنۈ ‹‹ يەر ېۈلاھۈ›› ، بۈزنۈڭ مال- چارۋۈلۈرۈمۈزنۈ، بالا- چاقۈلۈرۈمۈزنۈ ېۆز پاناھۈدا ساقلايدۇ، دەپ قارۈغان ⑾.
بۇنۈڭدۈن باشقا، شامان دۈنۈ ېۈنسانلارنۈڭ ېاتا-بوۋۈلۈرۈسۈ مەلۇم بۈر ېۈلاھ. بۇ ېۈلاھلار كۆپۈنچە رتاغ چوققۈلۈرۈ ۋە دەريا مەنبەلۈرۈدە ياشايدۇ، دەپ قارايتتۈ. ېۇيغۇرلارمۇ ېەجدادلۈرۈغا چوقۇنغاندا، ېەجدادلۈرنۈڭ روھۈ كېيۈنكۈلەرنۈڭ خاتۈرجەملۈكۈ ۋە باياشاتلۈقۈنۈ قوغدايدۇ، دەپ قارايتتۈ.ېۇلارنۈڭ نەزۈرۈدە بۇ ېۈلاھۈ روھ تۇرۈدۈغان جاي بۇزغۇنچۈلۈققا ېۇچرۈغان ھامان ېۇلارمۇ مەلۇم ېاپەتكە دۇچار بولاتتۈ. مۇشۇلارغا ېاساسلانغاندا، ېۇيغۇرلارنۈڭ يۈەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ ېەۋلادلۈرۈ ېەۋلادلۈرۈ قۇملۇقنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ ېۇيغۇر خانلۈقنۈڭ ھالاك بولۇشۈ سەۋەبلۈرۈنۈ سۆزلۈگەندە:‹‹ ېۇيغۇخانلۈقنۈڭ قارارگاھۈغا يېقۈن جايدا قۇت تاغ  دەيدۈغان بۈر تاغ بارېۈكەن، تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېەلچۈسۈ يەر تونۇيدۈغان بۈر مۇنەججۈم بۈلەن خاقانلۈقنۈ چۆرگۈلەپ يۈرۈپ:‹‹قارا قۇرۇم ( ېۇيغۇرلانۈڭ قارار گاھۈ ېورۇنلاشقان يەر) نۈڭ مۇنچە كۈچلۈنۈپ كېتۈشۈ مۇشۇ تاغ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك ېەگەر بۇ تاغنۈ بۇزۇۋەتسەك دۆلەتمۇ ېاجۈزلايدۇ›› دەپتۇ. ېاندۈن ېۇلار تېكۈنلەرگە: ‹ سۈلەر بۈلەن قۇدا چۈشكەن  بولغاچقا ېاز- پاز تەلۈپۈمۈز بار، ېورۇندۈيالامسۈلەر؟ قۇت تاغنۈڭ تېشۈ دۆلۈتڭلارغا (ېۇيغۇر خانلۈقۈغا نەپ بەرمەيدۇ، بۈراق تاغ زېمۈندۈكۈلەرگە لازۈم بولۇپ قالدۈ › دەپتۇ. تېكۈنلەر ېۇلارغا تاشنۈ بەرمەكچۈ بولۇپتۇ. بۈراق تاش ناھايۈتۈ چوڭ بولغاچقا مۈدۈرلۈتالماپتۇ. تاڭ زېمۈنۈدۈن كەلگەنلەر بۇ تاشنۈ ېاۋۋال ېوتتا كۆيدۈرۈپ، ېارقۈدۈن ېۈستۈگە قويۇق سۈركە تۆكۈپتۇ. تاش پارچۈلانغاندۈن كېين ېۇلار ېۇنۈ ھارۋۈغا قاچۈلاپ ېېلۈپ كېتۈپتۇ. بۇنۈ كۆرگەن قۇشلار، ھايۋانلار زار-زار يۈغلاپتۇ. ېارۈدۈن يەتتە كۈن ېۆتۈپ ېوغۇن تېكۈن (خاقان) ېالەمدۈن ېۆتۈپتۇ. ېارقا-ېارقۈدۈن ېاپەت يۈز بېرۈپ، پۇقرالار ساراسۈمگە چۈشۈپتۇ، تەخت ۋارۈسۈ بولغانلارمۇ ېارقا-ېارقۈدۈن ېۆلۈشكە باشلاپتۇ ۋە ېاخۈرۈدا يارغۇل (تۇرپان) ېايمۈقغا كۆچۈپتۇ››⑿دەپ چۈشەندۈرگەن.  گەرچە ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ قۇت تاشلۈرۈنۈ يۆتكۈلۈپ بۇزۇلۇپ كېتۈشۈ بۈلەن ھالاك بولغانلۈقۈدەك بۇخۈل ېەھۋال ېۈلمۈ ېاساسقا ېۈگە بولمۈسۈمۇ (چۈنكۈ ېۇيغۇر خانلۈقۈ ھۆكۈمرانلۈرۈ ېۈچۈدۈكۈ نۈزا، ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈبەت بۈلەن بولغان ېۇزۇنغان سوزۇلغان ھەربۈي ېاپات قاتارلۈق سەۋەپلەر ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈلۈدە يۈز بەرگەن تەبۈېۈي ېاپات قاتارلۈق سەۋەپلەر ېويغۇر خانلۈقۈنۈڭ ھالاك بولۇشۈنۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان) ، ېەمما بۇ بۈزگە شۇ چاغدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تاغقا چوقۇنۇش ېېتۈقادۈنۈڭ نەقەدەر چوڭقۇر ۋە كۈچلۈك ېۈكەنلۈكۈنۈ، يەنۈ ېۇلارنۈڭ ېۆز ھايات قۈسمۈتۈنۈ ېۆزۈ مۇقەددەس بۈلگەن تاغنۈڭ بۇزۇلۇشۈ-بۇزۇلماسلۈقۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلەشتۈرۈپ قارۈۋالغانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ.
ېورقۇن ېۇيغۇر خاندانلۈقۈ دەۋرۈدە ېۇيغۇرلاردا رتاغقا چوقۇنۇشتۈن باشقا يەنە تاشلار (ياداتاشلار) غا ېېتۈقاد قۈلۈش مەۋجۇت ېۈدۈ.
ېۇيغۇرلارنۈڭ تاشقا ېېتۈقاد قۈلۈش توغرۈسۈدا ېۈرانلۈق تارۈخچۈ جۇۋەينۈ ( 1226-1286) ېۆز كۈتابۈنۈڭ ‹‹ېۈدۈقۇت ۋە ېۇيغۇر يېرۈنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ ھەققۈدە ېۇلارنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈڭ ېېتۈقادلۈرۈ›› دېگگن بابۈدا:‹‹... بۆگۈخان بۈر كۈنلەردە چۈش كۆرۈپ، چۈشۈدە ېاق چاپان كۈيگەن، قولۈدا ېاق ھاسا تۇتقان بۈر بوۋاي ېۇنۈڭغا كۆپكۆك بۈر دانە زۇمرەتنۈ بېرۈپ: ‹‹بۇ زۇمرەت تاشنۈ ساقلۈيالۈساڭ، پۈتۈن ېالەم سېنۈڭ بايرۈقۈڭ ېاستۈدا بولۈدۇ› دەپتۇ. بۆگۈخاننۈڭ ۋەزۈرۈمۇ مۇشۇنداق چۈش كۆرگەنۈكەن⒀ دەپ بايان قۈلغان.  
9-ېەسۈرنۈڭ 20-يۈللۈرۈ ماۋاراېۇننەھۈرۈدۈن يولغا چۈقۈپېورقۇن ېۇيغۇر خانۈدانلۈقۈ ( 646- 840 ) پايتەختۈگە سەپەر قۈلغان ېەرەب ساياھەتچۈسۈ تەمۈم ېۈبۈنۈ بەھۈر ساياھەت خاتۈرۈسۈدە مۇنۇلارنۈ بايان قۈلۈدۇ: ‹‹ بۇ تۈركلەر (ېەسلۈدە توققۇز ېوغۇزلار ياكۈ ېۇيغۇرلار دېيۈلۈشۈ كېرەك ) ېېلۈدۈكۈ بۈر غەلۈتە ېۈش شۇكۈ، ېۇلارنۈڭ بۈر مۇنچە يادا تاشلۈرۈ بارېۈكەن،ېۇلار شۇ تاشلار بۈلەن ېۆزلۈرۈ خالۈغان چاغدا قار- يامغۇر ياغدۇرارمۈش، ھاۋانۈ سوۋۇتارمۈش ۋەھاكازا. بۇيادا تاش توغرۈسۈدۈكۈ رۈۋايەتلەر ېۇلار ېارۈسۈدا كەڭ تارقالغان بۇلۇپ، ېۇنۈ ھەممە ېادەم بۈلەرمۈش، باشقا خانلارنۈڭ ھېچقايسۈسۈدا يوق ېۈمۈش...›› ⒁
يۇقارقۈ بايانلار بۈزگە ياداتاش ېېتۈقادچۈلۈقۈنۈڭ ېورقۇن ېۇيغۇر خانۈدانلۈقۈ دەۋرۈدە كەڭ ېومۇملاشقانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ.بۇخۈل يادا تاش ېېتۈقادۈ قەدۈمكۈ ېەجدادلۈرۈمۈزنۈڭ ‹‹ھەممە نەرسۈدە روھ مەۋجۇت›› دەپ قارايدۈغان ېۈپتۈداېۈي ېانۈمۈزم چۈشەنچۈسۈ ېاساسۈدا پەيدا بولغان. تەبۈېەتنۈ ېاساسلۈق چوقۇنۇش ېوبيېكتۈ قۈلغان شامانۈزۈم دەۋرۈدە، سېھۈرۈگەرلۈكنۈڭ ھەرخۈل شەكۈللۈرۈ كەڭ ېەۋج ېالغان بولۇپ، تۈركۈي تۈلدا سۆزلەشكۈچۈ خەلقلەر ېارۈسۈدا،جۈملۈدۈن ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدۈمۇ يادا تاش ېارقۈلۈق سېھۈرگەرلۈك قۈلۈش كەڭ ېەۋج ېالغانۈدۈ. ېۇيغۇر خانلۈقۈدۈكۈ شامان باخشۈلۈرۈ بولسا بۇنداق يادا تاش سېھۈرگەرلۈكۈنۈڭ ېاساسلۈق ېۈجرا قۈلغۇچۈلۈرۈ ېۈدۈ.‹‹ كونا تاڭنامە. ېۇيغۇرلار تەزكۈرسۈ››دە يېزۈلۈشۈچە: ‹‹قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار شامان دۈنۈغا ېېتۈقاد قۈلۈۋاتقان چاغلاردا جەڭ قۈلۈش ېۈچۈن ېالدۈ بۈلەن پېرخونلارنۈڭ ھۆكۈم قۈلۈشۈغا مۇراجەت قۈلغان ياكۈ پېرۈخونلارنۈڭ شامال چۈقۈرۈپ، يامغۇر، قار ياغدۇرغاندۈن كېين جەڭگە ېاتلانغان ، يامغۇر، شامال ۋە باشقۈلارنۈ تۈلەش ېۈچۈن مەخسۇس تاشلار (يادا تاشلار) ياردۈمۈ بۈلەن سېھۈر قۈلغان.››⒂يەنە مۈسال ېالساق، ‹‹765- يۈللۈرۈ ېەتراپۈدا ېۇيغۇرلار بۈلەن تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ بۈرلەشمە قوشۇنۈ تۈبۈتلەرگە بۈرلۈكتە ھوجۇم قۈلغاندا، شامانلار بوران چۈقۈرۈپ قار ياغدۇرۋەتكەن. تۈبۈتلەر قار-شۈۋۈرغاندا قېلۈپ، ېوقياسۈمۇ كارغا كەلمۈگەن. شۇنۈڭ بۈلەن بۈرلەشمە قوشۇن ناھايۈتۈ ېاسانلا تۈبۈتلەرنۈ مەغلۇپ قۈلغان.››⒃
شامانلارنۈڭ يادا تاش شېھۈرگەرلۈكۈدە، ېاسمان جۈسۈملۈرۈنۈڭ روھۈغا تەسۈر ېۈچۈن ېوقۇلۈدۈغان يادا تاش ېەپسۇنۈدۈن پايدۈلۈنۈلغان. يادا تاش ېەپسۇنۈ ېەينۈ ۋاقۈتتا قار-يامغۇردۈن ېالدۈن بۈشارەت بېرۈش، چاقماق چېقۈشتۈن پەيدا بولغان يانغۈننۈ ېۆچۈرۈش قاتارلۈق خۈلمۇ- خۈل تەبۈېۈي ېاپەتلەرنۈڭ ېالدۈنۈ ېېلۈشتا قوللۈنۈلغان. شامانلارنۈڭ يادا تاش ېەپسۇنۈ ېارقۈلۈق يامغۇر، قار ياغدۇرۇش، شامال چۈقۈرۈش قاتارلۈق ېۈشلۈرۈ ېەسلا مۇمكۈن بولمايدۈغان ېۈش بولسۈمۇ، ېەمما بۇ بۈزگە ېەينۈ ۋاقۈتتۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ يادا تاش ېېتۈقادۈنۈڭ كۈندۈلۈك تۇرمۇش ۋە ھەربۈي، سۈياسۈي تۇرمۇشۈدا مۇھۈم ېورۇندا تۇرۈدۈغانلۈقۈنۈ ھەمدە ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈيەت ېېڭۈغا زور تەسۈر كۆرسەتكەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. بەلكۈم شامانلارنۈڭ يادا تاش ېارقۈلۈق يامغۇر ياغدۇرۇشۈ ۋە شامال چۈقۈرۈشۈدا مەلۇم ېاساسۈ بولۇشۈمۇ مۇمكۈن. مەسۈلەن، يامغۇر، قار يېغۈشتۈن بۇرۇن ھامان ھاۋا رايۈدا مەلۇم بۈر شەپە بولۈدۇ. بەلكۈم تاشلارنۈڭ ېاسان نەملۈشۈپ قېلۈش، ېاسان سۇ ېۆتۈشۈش (نەم ھاۋا ياكۈ سوغۇق ھاۋادا) خۇسۇسۈيتۈ شۇ چاغدۈكۈ شامانلار تەرپۈدۈن بايقالغان بولسا، ېۇلار تاشلاردۈكۈ بەزۈبۈر ېالامەتلەرگە ېاساسەن يامغۇر، قار يېغۈش، شامال چۈقۈشنۈ ېالدۈن بۈلگۈچۈلۈك رولۈنۈ ېوينۈغان بولۇشۈ ېېھتۈمالغا يېقۈن. بۈز شاماللارنۈڭ يادا تاش ېارقۈلۈق يامغۇر، قار ياغدۇرشۈ سېھۈرگەرلۈكۈ  توغرۈۈسۈدا نېمۈلا دېمەيلۈ، ېۈشقۈلۈپ ېورقۇن ېۇيغۇر خانلۈق دەۋرۈدۈكۈ ېۇيغۇرلاردا يادا تاش ېېتۈقادۈنۈڭ بولغانلۈقۈدەك تارۈخۈي پاكۈتنۈ يوققا چۈقارغۈلۈ بولمايدۇ. يەنە كېلۈپ بۇ خۈل يادا تاش ېېتۈقادۈ ېەينۈ دەۋردە ېاللۈقاچان ېۇيغۇرلارنۈڭ مەنۈۋۈ تۇرمۇشۈنۈڭ بۈر قۈسمۈغا ېايلۈنۈپ بولغان.
ېەينۈ ۋاقۈتتۈكۈ ېۇيغۇرلاردا يادا تاش ېېتۈقادۈنۈڭ يەنە بۈر شەكلۈ تەڭرۈدۈن يامغۇر، سۇ تۈلەش ېۈچۈن ېېلۈپ بېرۈلۈدۈغان كوللېكتۈپ پاېالۈيەت مەۋجۇت بۇلۇپ (ھازۈر بۇنۈ بەزۈلەر زاراخەتمە پاېالۈيتۈ بولۇشۈ مۇمكۈن دەيدۇ). بۇنۈڭدۈمۇ مەخسۇس تاشلار ( يادا تاشلار) دۈن يايدۈلانغان. بۇيەردۈكۈ يامغۇر، سۇ تۈلەش پاېالۈيتۈگە نەزەر سالساق، بۇنۈڭدۈمۇ مەخسۇس تاشلار ېۈشلۈتۈلگەن. بۇمۇ مەلۇم دەرۈجۈدە تاغ ۋە تاش ېېتۈقادچۈلۈقۈنۈ ېەكۈس ېەتتۈرۈپ بېرۈدۇ.بۇ پاېالۈيەتتۈكۈ مەخسۇس تاشلار بولسا ېەنە شۇلار ېېتۈقاد قۈلغان ھەيۋەتلۈك تاغلارنۈ تەشكۈل قۈلغۇچۈ كۈچۈك ھۈجەيرۈلەردۈن ېۈبارەت. بۇ تاشلار ېارقۈلۈق يامغۇر، سۇ تۈلەش بولسا، سۇ، يامغۇرنۈڭ تاغ ۋە تاغلۈق رايون ېوتتۇرسۈدۈكۈ مۇناسۈۋۈتۈنۈڭ ۋاستۈلۈك ېۈپادۈلۈنۈشۈدۇر. يادا تاشلار ېارقۈلۈق سۇ تېلەشنۈ ېېلۈپ ېېتساق، ھەممۈمۈزگە مەلۇم، دەريالارنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ تاغلارنۈ ېۆزۈنۈڭ باشلۈنۈش مەنبەسۈ قۈلۈدۇ. مەسلەن، ېېلۈمۈزدۈكۈ چاڭجۈياڭ دەرياسۈمۇ چۈڭخەي-شۈزاڭ ېېگۈزلۈكۈدۈن باشلۈنۈدۇ. شۈنجاڭدۈكۈ كۆپۈنچە دەريالارمۇ تاغلاردۈن باشلانغان ېېقۈنلاردۈن ھاسۈل بولغان.ېەينۈ ۋاققۈتتۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ پاېالۈيەت مەركۈزۈ بولغان ېۆتۈكەن تېغۈمۇ دەل ېورقۇن ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ېانا دەرياسۈ بولغان ېورقۇن دەرياسۈنۈڭ مەنبەسۈ ېۈدۈ. يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈپ ېۆتكەن ېون ېېقۈننۈڭ بۈرۈنۈڭ نامۈمۇ ېۆتۈكەن ېېقۈنۈدۇر.بۇ پاېاليەتتۈكۈ يامغۇر تۈلەشنۈ ېېلۈپ ېېتساق، تاغلۈق رايونلارنۈڭ ھۆل- يېغۈن مۈقدارۈنۈڭ تۈزلەڭلۈك رايونۈغا قارۈغاندا بۈر قەدەر كۆپ بولغانلۈقۈنۈڭ ېۈپادۈسۈ بولۇشۈ مۇمكۈن. چۈنكۈ، تاغلۈق رايوندۈكۈ ھۆل- يېغۈننۈڭ كۆپ قۈسمۈ دەريا سۈينۈ تەشكۈل قۈلۈدۇ ېەمەسمۇ؟ يۇقۈرۈقۈلاردۈن كۆرۈشكە بولۈدۇكۈ، ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەينۈ ۋاقۈتتۈكۈ مەخسۇس تاشلارېارقۈلۈق يامغۇر ۋە سۇ تۈلەش پاېالۈيتۈمۇ ېۇلاردۈكۈ تاغ ۋە  تاش ېېتۈقادچۈلۈقۈنۈڭ ېۈپادۈلۈنۈش شەكلۈدۇر.
خۇلاسۈلۈگەندە، ېورقۇن ېۇيغۇر خاندانلۈقۈ دەۋرۈدە ېۇيغۇرلاردا تەبۈېەت ېېتۈقادچۈلۈقۈنڭ غايۈۋۈ شەكلۈ بولغان تاغلارغا ۋە يادا تاشلارغا چوقۇنۇش ېېتۈقادۈ بۈر قەدەر ېەۋج ېالغان بولۇپ، ېۇيغۇرلارنۈڭ بۇ خۈل تاغقا ۋە يادا تاشلارغا بولغان ېېتۈقادۈنۈ ېەينۈ ۋاقۈت (646-840) تۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تۇرمۇش كەچۈرگەن بايانلۈرۈ، تەبۈېەت ېېتۈقادچلۈقۈ ۋە شامان دۈنۈنۈڭ تەسۈرۈدۈن ېايرۈپ قارۈغۈلۈ بولمايدۇ.  
ېۈزاھاتلار:
①غەيرەتچان ېوسمان: ‹‹ قەدۈمكۈ تارۈم مەدەنۈيتۈ›› 276- بەت.  
②گۇلنار ېۈسمايۈل: ‹‹ قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ تەبۈېەت ېېتۈقادچۈلۈقۈ توغرۈسدا››، شۈنجاڭ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ ېۈلمۈ ژورنۈلۈ ، 1998-يۈللۈق 3- سان، 73- بەت.  
③لۈن گەن،گاۋ زۈخۇ: ‹‹ قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار تارۈخۈ›› ( ېابلەت نۇردۇن، ېەزۈز يۈسۈپ قاتارلۈقلار تەرجۈمۈسۈ) 51- 52- بەت.  
④ېەبۇل غازۈ باھادۈرخان: ‹‹شەجەرەېۈ تۈرك›› 33- 34- بەت.  
⑤ياڭ شۈڭمۈن: ‹‹ قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار ( ېۈمۈن ېەخمۈدۈ تەرجۈمۈسۈ) 141- بەت.  
⑥ېەھمەت سۇلايمان قۇتلۇق: ‹‹ ېورخۇن ېۇيغۇرخانلۈقۈنۈڭ قۈسقۈچە تارۈخۈ›› 79- بەت .
⑦قازاقۈستان پەنلەر ېاكادېمۈيسۈ ېۇيغۇر شۇناسلۈق ېۈنۈستۈتوتۈ تۈزگەن: ‹‹ ېۇيغۇرلار ۋە غەربۈي يۇرتتۈكۈ باشقا تۈركۈ خەلۈقلەرنۈڭ قۈسقۈچە تارۈخۈ›› (ېۇيغۇر سايرانۈ تەرجۈمۈسۈ) 521- بەت.  
⑧ ېابدۇقەيۇم غوجا، تۇرسۇن ېايۇپ، ېۈسراپۈل يۈسۈپ: ‹‹ قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يازما يادۈكارلۈقلۈرۈدۈن تاللانما›› 118- بەت.  
⑨يۈسۈپجان ياسۈن: ‹‹قەدۈمكۈ تۈركۈ تۈللۈق خەلقلەرنۈڭ شامانۈزۈم ېېتۈقادۈكۈ مۇقەددەس تاغ ‹ېۆتۈكەن› توغرۈسۈدا›› 129- 130- بەت.  
⑩ ېابدۇكېرەم رەھمان: ‹‹ ېۇيغۇر فولكلور ھەققۈدە بايان›› 455- بەت.
⑾ياڭ شېڭمۈن: ‹‹قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار›› (ېۈمۈن ېەخمۈدۈ تەرجۈمۈسۈ) 302- بەت.
⑿ياڭ شېڭمۈن: ‹‹قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار›› (ېۈمۈن ېەخمۈدۈ تەرجۈمۈسۈ) 301- 302- بەت.  
⒀⒁⒂غەيرەتجان ېوسمان: ‹‹ېۇيغۇرلارنۈڭ ېارۈسۈدۈكۈ يادا تاش چۈشەنچۈسۈ ۋە بۇ ھەقتۈكۈ رۈۋايەتلەر›› -174، -175،- 176 بەتلەر.  
⒃ لۈن گەن، گاۋ زۈخۇ: ‹‹ قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار تارۈخۈ›› (ېابلەت نۇردۇن، ېەزۈز يۈسۈپ قاتارلۈقلار تەرجۈمۈسۈ) 134- بەت.
ېاپتور: شۈنجاڭ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ فۈلولوگۈيە ېۈنۈستۈتۇتۈ 2006-يۈللۈق تارۈخ ماگۈسۈتۈر ېاسۈپرانتۈ.

              مەنبە؛  شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلۈرۈ ژورنۈلۈ

مەن ياداتاشنۈ ېۆتۈكەن ېېتۈقاتۈنۈڭ ېۆزگەرگەن شەكلۈمۈكۈن دەپ قارايمەن. بۇ بەلكۈم ېۇيغۇر(تۈرك؟) قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ پاېالۈيەت مەركۈزۈ ېۆتۈكەندۈن قارا بالغاسۇنغا (شەرقۈي جەنۇبقا ـــ تاشقۈ موڭغۇل يايلاقلۈرۈغا) يۆتكەلگەندۈن كېيۈن پەيدا بولغان بولۇشۈ  ياكۈ قوشۇندۈكۈ قامانلار ېۆتۈكەندۈن ېېلۈۋالغان (ېۆتۈكەننۈڭ سۈمۋولۈ بولغان ) مۇقەددەس تاشلار ېارقۈلۈق، تەبۈېەت ھادۈسۈلۈرۈنۈ كونترول قۈلۈشقا،ھەربۈي يۈرۈش جەريانۈدۈكۈ مۇراسۈملارغا  ېۈشلەتكەن بولۇشۈ مۇمكۈن.

ېۆتۈكەن ېۇيغۇرلارنۈڭ مەڭگۈلۈك چۈشۈ.

ېۇنۈڭ ېۈستۈگە ېۇيغۇرلار ېەزەلدۈن ېۆتۈكەننۈ تاشلاپ كەتكەن ېەمەس. مەيلۈ پاېالۈيەت مەركۈزۈي شەرقۈي جەنۇبقا يۆتكەلگەندۈن كېيۈن بولسۇن ۋە ياكۈ غەربكە يۆتكەلگەندۈن كېيۈن بولسۇن، ېۆتۈكەن يەنۈلا ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ قولۈدا تۇرغان، ېۆتۈكەننۈ ياتلارغا كۆكتاغ، كۆكخوت تېغۈ دەپ تونۇشتۇرۇپ،قوۋمنۈڭ يۈلتۈزۈ بولغان بۇ مۇقەددەس تاغنۈ ياتلاردۈن قوغداپ كېلۈۋاتقان تۇۋالارنۈڭ بەزۈ قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈ ېۇيغۇر ېاتۈشۈ بۇنۈڭ دەلۈلۈ. نامان خانلۈقۈ دەۋرۈدە تاتاتۇڭانۈڭ بۇ خانلۈققا ۋەزۈر بولۇشۈمۇ ھېچ ېەجەپلۈنەرلۈك ېەمەس. چۈنكۈ، نايمان خانلۈقۈ قۇرۇلغان زېمۈن ھازۈرقۈ تۇۋارۈستاننۈمۇ ېۆز ېۈچۈگە ېالاتتۈ. شۇڭا، بۇ خانلۈقنۈڭ ېاھالۈلۈرۈنۈڭ ېۈچۈدە نايمان قەبۈلۈلۈرۈدۈن باشقا، ېۆتۈكەننۈ ساقلاپ ياتقان ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈمۇ بار ېۈدۈ. تاتاتۇڭانۈڭ دەل مۇشۇ ېۇيغۇرلاردۈن چۈققان ۋەزۈر بولۇش ېېھتۈمالۈ زور. چۈڭگۈزخاننۈڭ ھەربۈي يۈرۈشلۈرۈگە قاتنۈشۈپ يۈراق يۇرتلارغا بېرۈپ ېولتۇراقلۈشۈپ قالغان ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈ(قاراقالپاقلار ېارۈسۈدا، تۈركۈيۈدە...) ېۈدۈقۇت ېۇيغۇرلۈرۈ بۈلەن بۈللە ېۆتۈكەن ېۇيغۇرلۈرۈنۈمۇ يوق دېيەلمەيمۈز. بۈراق، بۇ ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ يەنە بۈر قۈسمۈ ېۆتۈكەننۈ قوغداپ بۇ زېمۈندا داۋاملۈق قالغان ۋە تۇۋالارنۈڭ ېېتنۈڭ تەركۈپلۈرۈنۈڭ بۈرۈغا ېايلانغان.

لەشكەرلەر ياساۋۇلغا بۇيرۇق سوققان نەدە بار؟؟!!؟!   
ېورقۇن دەپ ېالغۈنۈنۈ خاتا دېگۈلۈ بولماس....

نەقۈل

بۇ مەزمون3قەۋەتتۈكۈGhalipنۈڭ2009-05-22 20:29دە يوللۈغان يازمۈسۈ  :
لەشكەرلەر ياساۋۇلغا بۇيرۇق سوققان نەدە بار؟؟!!؟!   
ېورقۇن دەپ ېالغۈنۈنۈ خاتا دېگۈلۈ بولماس....

مەن ېورخۇن دەپ ېاڭلۈغان .ېورقۇن دەپ ېاڭلاپ باقماپتۈكەنمەن.شۇڭا خاتامۈكۈن دەپتۈمەن.ېاشۇنداق ېاتۈسۈمۇ بولامدا؟تارۈخقا قۈزۈقۈمەن.ېەمما بېلۈمۈم تېخۈ كەمچۈل.كۆپرەك تەلۈم بەرگەيسۈلەر ېۇستازلار

قاچاندۈن بېرۈ ېورخۇننۈ ېورقۇنغا ېۆزگەرتۈۋالدۈڭلار؟؟

تالاشماڭلار  تەھرۈرلەپ قويدۇم  كۈتاپتۈكۈ  شۇنداق بولغاندۈكۈن مەن شۇنداق يازغان