«ئۈرۈمچى»ئاتالغۇسىغا«دىۋان»دىن يەشمە

                      «ئۈرۈمچى»ئاتالغۇسىغا«دىۋان»دىن يەشمە

                            ئاپتورى«ئۇرخۇن»تورىدىن بارخان


     قۇلۇلىنىڭ يۇمران تېنى ئىچىدىكى ھاياتلىق شامى ئاجىز پىلدىرلىسىمۇ، ئۇنىڭ تۆمۈردەك مەزمۇت قېپى زامان تانابىغا تىزىلىپ مەڭگۈ يالتىرايدۇ.
                                                             - نەسرى ئىلھاملىرىم.
      
     شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونىنىڭ، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسى، ئىقتىسات ۋە مەدەنىيەت مەرگىزى بولغان «ئۈرۈمچى»، ئۆزىنىڭ بۇ تارىخى جەڭگىۋار نامىنى، تالاي تارىخى قىسمەتلەردىن ھالقىتىپ يىتىپ كەلگەن رىياللىق پەنجىسىدىكى ئېسەنكىرەشلىرى ۋە ئەسلى ئاتالغۇ ھەقىقىتىدىن يىراقلاشقان ھالدىكى غەيرى، ئۆزگىچە تەبىرىدىن مۇڭلۇنۇپ، تۈركىي ئەۋلاتلىرىنىڭ  تۈركىي ئەجدات تىلى بىلەن ئۆز مەۋجۇتلىقىنىڭ مۇقەددىمە ياكى ئەڭ ئاخىرقى ئىھتىماللىقىدا، ئۇنتۇلۇش خەۋپسىرەشلىرى بىلەن جىددى ئېنىقلىما بېرىشىمىزنى كۈتمەكتە.
     «دىيارىمىزدىكى بىرقىسىم يەرناملىرى ھەققىدە»دە خېلى كۆپ تەپسىلاتلاردىن كېيىن: « خۇلاسە: "ئۈرۈمچى" سۆزى ئەسلى"رۇمچە"دېگەن تۈركىي سۆزىدىن ئۆزگەرگەن بولۇپ... ئەسلى نامى "ياڭىبالىق"ئىدى.»دېگەن ياشمە بىلەن تاماملايدۇ. بۇ ھۆكۈمدىن قانائەتسىزلەنگەن بىر قىسىم ئىزدەنگۈچىلەر:« ئۆرۈمچى – سودىدا مال ئالماشتۇرۇش، سودا سېتىق رايونى. تاللىق، ئۆرۈلگەن چاچ »قاتارلىق سىمۋوللۇق مەنىلەرگە باغلايدۇ. «تارىخى ھەمىدىي»دە : «ئۈرۈمچى»نىڭ ئەسلى«رۇمچە»دىن ئۆزگۈرۈپ كەلگەنلىنى قۇۋەتلەيدۇ.
     يۇقارقى چۈشەندۈرۈشلەرنىڭ ھېچقانداق تۈركىي تىل يىلتىز ئاساسى ۋە تارىخى ئىلمى ئاساسى  يوق.  
     «ئۈرۈمچى»ئاتالغۇ يەشمىسىگە تۇتۇنۇشتىن بۇرۇن، ئاۋال «ئۈرۈم» مەسىلىسىنى ھەل قىلماي بولمايدۇ. «ئۈرۈمچى» قەدىمدە «ئورۇمتاي» ۋە «ئورۇمتاي»نىڭ قىسقارتىلمىسى «رومتاي»دەپ ئاتالغان. ھازىرچە، «ئۈرۈمچى»دىكى «چى» بىلەن «ئورۇمتاي»دىكى «تاي»نى نەزەرگە ئالماي تۇرساق، ھەرئىككى ئاتالغۇدىن «ئورۇم»بىلەن «ئۈرۈم» قالىدۇ. سوزۇق تاۋۇش«ئو»،«ئۈ»نىڭ تارىخى ئاتالغۇلار تەكرارىدا بىر-بىرىگە ئورۇن بېرىش ئاددى تىل تەلەپپۇز ھەقىقىتىدىن: «ئورۇم» بىلەن «ئۈرۈم»نىڭ مەنبەداش ئاتالغۇ ئىكەنلىكىنى كۆرۈش بىلەن بىرگە، ھەر ئىككىسىگە «ئورۇم»نى ۋەكىل قىلىپ ئېلىشقا بولىدۇ.
     تۆۋەندە، «ئورۇم»ئاتالغۇسىنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى مەۋجۇت ئاتالغۇ ئەمەلىيىتىگە جىپسىلاشتۇرغاندىكى يەشمە ئىھتىمالىنى كۆرۇپ باقايلى:  
     «ئورۇم»نى پۈتۈن ئاتالغۇ ھالىتى بىلەن «دىۋان»دىن ئىزدىسەك ھېچقانداق ئۇچۇرغا ئېرىشەلمەيمىز. ئەمما، «ئورۇم»نى «ئور» ۋە «ئۇم»غا پارچىلاپ قارىغىنىمىزدا، خۇشاللىقىمىزنى باسالماي قالىمىز: «ئوردۇ- ... يەر ئاستىدا ياشايدىغان ھايۋانلار ئۇۋىسى»(«دىۋان»1-قىسىم168-بەت). «ئوردۇ»( ھايۋانلار ئۇۋىسى) يەر ئۈستى تەكشىلىكىدىن تۆۋەن ۋە چوڭقۇر بولىدۇ. «ئورغاق-(دېھقانلار پىشقان زىرائەتلەرنى ئورۇشتا ئىشلىتىدىغان) ئورغاق»(«دىۋان»1-قىسىم 161-بەت). «ئورغاق» ئەسۋابى يايى سىمان، ئىككى بېشىدىن ئوتتۇرىسى پەس بولىدۇ. بىز ئادەتتە يېڭى چىققان ئاينى ئورغاق ئاي دەيمىز. بۇ خىل يېڭى چىققان ئايغا «ئور» ئاتالغۇسىنى قوشىشىمىزنىڭ ئۆزىمۇ: ئاينىڭ ئىككى بېشىدىن ئوتتۇرىسى تۆۋەن يايى سىمان ھالىتىنى ئەكىس ئەتتۈرۈش. ئۇيغۇرلارنىڭ تىل ئىستىمالىدا: سەۋزە ۋە چامغۇر كۆمۈپ ساقلايدىغان ئورۇننى «ئورا»، چوڭقۇر كولانغان ئورۇننىمۇ «ئورەك»دەپ « ئور»نى كەڭ تۇردە قوللىنىدۇ. ھەتتا چىشى ھايۋانلارنىڭ بەزىسىنى «ئورغاچى»دەپ ئاتاپ، ئۇنىڭ ئەركەك ھايۋاندىن كىچىكرەك ھالىتىگە «ئور» ئاتالغۇسىنى قاتقان. «ئورۇم»دىكى «ئۇم»نىڭ تارىختىكى تۈركىي تىل يىلتىزى «ئىم»بولۇپ، «ئۇرئىم» كېيىنچە «ئورۇم»غا ماھىللاشقان.«ئىم» ئاتالغۇسى ھەققىدە «دىۋان»دا: «ئىم – ھەربى قوشۇنلاردا باش قوماندان تەرىپىدىن بەلگىلەپ بېرىلگەن مەخپى بەلگە. مۇنداق بەلگىلەر قۇش ۋە قۇراللارنىڭ ئېتى بىلەن ياكى باشقا سۆزلەردىن ئىبارەت بولۇپ، ئىككى تۈركۈم ئەسكەر ئۇچراشقاندا، بىر-بىرىنى تونۇشقا ۋە ئۇقۇشماي ئۇرۇشۇپ قېلىشتىن ساقلىنىشقا خىزمەت قىلىدۇ. كېچىسى ئىككى كىشى ئۇچراشقاندا، بىرى يەنە بىرىدىن ئىم سورايدۇ، سورالغان كىشى ئىمنى ئۆز كىشىسى ھىساپلايدۇ، بىلمىسە ھوجۇمغا ئۇچرايدۇ. ماقالدا مۇنداق كەلگەن: ئىم بىلسە ئەر ئۆلمەس»(1-قىسىم54-بەر)دېگەن ئېنىقلىما ئۇچرايدۇ. دېمەك «ئىم» تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ خاس ئالاقە بەلگىسى بولۇپلا قالماي، مۇئەييەن شارائىتتا تۈركىي مىللەتنىڭ ئۆزىگىمۇ ۋەكىللىك قىلىدۇ.
     «ئورۇمتاي»نىڭ قىسقارتىلمىسىدىكى «رۇمتاي»نىڭ خەنزۇچە ئاتىلىشى «لۇن تەي» بولۇپ، قەدىمكى تۈركىي مىللەت تارىخچىللىرىمىز ۋە تەرجىمەشۇناسلىرىمىز، خەنزۇچە تارىخى مەنبەلەردىكى «لۇن»نى «رۇم»دەپ، ئەسلى ئۆزىنىڭ تىلىنى قايتا تەرجىمە قىلىپ كۆچىرىش جەريانىدا ئىككىلەمچى ئاتالغۇ(ياتلار ئاتالغۇسى) قىلىپ قويغان. «ئورۇمتاي»قانداقتۇ «رۇمتاي»غا قىسقارغاندا ئەسلى ئاتالغۇ «ئورۇم»(ئورئىم)دىكى  «ئور»نىڭ «ر» ھەرىپى « ئىم»غا ئىختىيارسىز قېتىلىپ « رىم»(رۇم) بولۇپ قالغان. قەتئى ئۈزۈپ ئېيتىش كېرەككى «رۇم»ئاتالغۇسى قەدىمكى تۈركىي تىلىدا ھەرگىز مەۋجۇت ئەمەس. ئەستايىدىل گۈزەتسەك، بۇ ھۆكۈمنىڭ توغرىلىقىنى «دىۋان» كۈچلۈك ھالدا ئىسپاتلاپ تۇرۇپتۇ.
     ئاخىرىدا، «ئورۇمتاي»ۋە «رۇمتاي»دىكى «تاي»، «ئۈرۈمچى»دىكى «چى»نى «دىۋان» ئاستىغا ئېلىپ باقايلى: «تاي – ئات بالىسى»(«دىۋان»3-قىسىم 216-بەت). بۇ يەردە «تاي»، يىتىلگەن ئاتقا سېلىشتۇرغاندا كىچىك، پاكار ۋە تۆۋەن تۇرىدىغانلىقى ئارقىلىق «ئۈرۈمچى»نى پۈتكۈل چۇڭغار ئويمانلىقىغا سېلىشتۇرغاندا تېخىمۇ چوڭقۇر ئويمانلىق ئىكەنلىكى سىمۋوللاشتۇرۇلغان. ھەتتا ئۇ، تارىمنىڭ شەرقىدىكى ئويمالىق بىلەن سېلىشتۇرما قىلىنىپ شۇنداق ئاتالغان بولىشىمۇ مومكىن.  «چى – نەم يەر»(«دىۋان»3-قىسىم288-بەت). زىمىننىڭ پەس ۋە ئويمان قىسمىنىڭ نەم ۋە سۇلۇق بولىدىغانلىقى ئېنىق. بۇ مۇناسىۋەتتە «ئۈرۈمچى»نىڭ ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئىكولوگىيىسىنى نەم ۋە سۇلۇق دېسەك تامامەن توغرا بولىدۇ.
     ئومۇمەن ، «ئۈرۈمچى»نىڭ «دىۋان»دىكى تىل يىلتىزى « ئور»، «ئىم» ۋە «چى» بولۇپ: «ئور» - ئويمان، «ئىم» - تۈركلەرنىڭ خاس بەلگىسى، «چى» - نەم يەر  دېگەنلىك بولىدۇ.
    «ئۈرۈمچى»نىڭ بىر جۈملە يەشمە ئىپتىخار جاكاسى شۇكى: «ئۈرۈمچى» - تۈرك ئويمانلىقى دېگەنلىك.


پايدىلانغان ماتىرياللار:
1)    «دىيارىمىزدىكى بىر قىسىم يەر ناملىرى».
2)    «ئۈرۈمچى ئاتالغۇسىنىڭ مەنىسى».
3)    « "ئۇرۇم" توغرىسىدا ئىككى كەلىمە ئىزاھ»
4)    «ئۈرۈمچى نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى»
5)             «تۈركىي تىللار دىۋانى»

بارخان ئەپەندى سىزنىڭ ئىزدىنىش روھىڭىزغا ئاپىرىن .بىراق،بىر نەرسىگە ھۆكۈم قىلىشتا مۇناسىۋەتلىك ھەرقانداق ماتىرىيالغا ئېتىبار بېرىشىمىز كېرەك.باشقا تارىخىي ماتىرىياللاردا [دېۋان]غاقارىغاندا ئەڭ قايىل قىلارلىق قاراشلارنى تاپقىلى بولاتتى.ئەمماسىز دىۋاندىكى بۇنىڭغا مۇناسىۋەتسىز يوق نەرسىلەرنى شاخلىتىپ،سوبىكتىپ تەسەۋۋۇرىڭىزغا تايىنىپلا،باشقىلارنى قەتئىي ئىنكار قىلسىڭىز بۇ ھەددىدىن ئاشقانلىق بولىدۇ،ئەپەندى.

    كىمسەن ئەپەندى، قاراشلىرىمدىكى يۈزەلىك بىلەن ئالدىڭىزدا ھەقىقەتەن يەرگە قاراشقا مەجبۇرمەن. ئۈرۈمچى ھەققىدىكى ئەسىرىڭىزدىكى <<ئورۇمتاي>> ۋە <<رومتاي>>قاتارلىق ئاتالغۇلاردىن مۆلچەرلىگۈسىز ئىلھام ئالغىنىمچە، بۇ پۈچەك تەرمىچىمنى كېچە سائەت تۆتتە پۈتتۈرۈپ يوللىۋەتتىم. ئىشەنمىسىڭىز يوللانغا ۋاختىغا قاراپ بېقىڭ. ئەسلى ئەسىرىڭىز ئاستىغا ئىنكاس شەكلىدە يوللاي دېگەن ئىدىم، بىراق <<ئۇرۇم>>ھەققىدىكى قاراشلىرىمدىن تېخىمۇ كۆپ كىشىلەر ۋاقىپلانسىكەن دېگەن خاتا قاراشتا بولۇپ قاپتىمەن.
    تارىمنىڭ شەرقىدە<<ئورۇم>>، جۇڭغارنىڭ شەرقىدە يەنىلا<<ئۇرۇم>>، ئىككىسى بىرگەۋدىگە ئايلىنىپ<<ئوغۇزنامە>>دىكى: <<...سول تەرەپتە ئۇرۇم دېگەن بىر خاقان بار ئىدى...>>دېگەن يەنەبىر ئۈچۈنچى<<ئۇرۇم>>، ئۇزۇندىن بۇيان تەپەككۇرۇمنى بەكلا بىسەرەمجان قىلىۋەتتى.
  ئۇنىڭ ئۈستىگە تارىمنىڭ شەرقىدىكى<<ئۇرۇم>>نى <<كىن ئۇرۇم>> ئەسلى تىل ئەينەنلىكى بىلەن ئۇنىڭغا: تۈرك مەرگىزى ئويمانلىقى تەبىرىنى بېرىشتەك ئەخمىقانە ئىستەك روھىمنى ئاستىن- ئۈستىن قىلماقتا. تاڭ دەۋرى تارىخى ماتىرياللىرىدا، ھەتتا <<تاڭ دەۋرى شېئىرلىرى>>دا: <<كىرورەن>>نى <<لولەن>>شەكلىدە ئىپادىلىگەن. بىزمۇ بۇ ئىككىلەمچى<<لولەن>>خەنزۇچە تەلەپپۇز شەكلىنى ئۆز تىلىمىزگە ئايلاندۇرۇپ<<رورەن>>يەنى<<كىرورەن>>دەپ تىل ئىستىمالىمىزغا كىرگىزدۇق. ھەتتا قەدىمى قەبرىدىن جامالىنى كۆرسەتكەن گۈزىلىمىزنى يەنەشۇ يۇقۇملۇق تەلەپپۇز بىلەن<<كىرورەن گۈزىلى>> دەپ ئاتىدۇق. مېنىڭچە <<كىرورەن>> چوقۇم << كىن ئورۇم>>( مەرگىزى تۈرك ئويمانلىقى)بولۇپ، ئۆزەمچە، تارىختىكى ھەقىقى نام <<كىن ئورۇم>>نى ئەسلىگە كەلتۈرسەك، <<كىرورەن گۈزىلى>>نى <<كىنئورۇم گۈزىلى>>دەپ ئاتىساق قانداق ياخشى بولاتتى دېگەن بېمەنە خىيالنىمۇ قىلىپ كېتىمەن.
   <<ئورۇم>ھەقىقەتەن بىر سىرلىق ئاتالغۇ، ئىنكاسىڭىزدىكىدەك ئۆزەمنى چاغلىماي يەڭگىللىك بىلەن بۇ ئەخلەت تىمىنى ئوتتۇغا چىقارغىنىمغا بەكلا ئەپسۇسلاندىم.
    

جاي ئىسىملىرىنى شۇ جايدا ئەڭ بۇرۇن ياشىغان كىشىلەر قويىدۇ.  ئالدى بىلەن كىملەر ئەڭ دەسلەپتە ياشىغان بۇنى ئېنىقلېۋىلىش ئەڭ مۇھىممىكىن دەيمەن.
ئاندىن ئۈرۈمچى دىگەن ئىسىم قاچانلاردىن باشلاپ قوللانغان، شۇ ۋاقىتلاردا قايسى تىللىق خەلقلەر ياشىغان، تارىخىي خاتىرىلەردە ئوخشاش بولمىغان ئاتىلىشلىرى بارمۇ... دىگەنگە ئوخشاش ھەر قايسى تەرەپلەردىن ئىزدەنسە، ئوخشىمىغان پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويسا ئاخىرى بۇ ئىسىمنىڭ ئەسلى يەشمىسىنى چوقۇم چىرىدىغانلىقىڭلارغا ئىشىنىمەن. ئالدىراپلا بىر-بىرىڭلارغا تامغا بېسىۋەتمەڭلار.

مىنىڭ قارىشىمچە ،ئۈرۈمچى ئەڭ قەدىمقى تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ نامىدىن كەلگەن، قىياسەن ئوتتۇرغا قۇيۇشقا بۇلمايدۇ دەپ قارايمەن.بۇ توغرۇلۇقمۇ كېيىنچە مەخسۇس ئۆز قارىشىمنى ئوتتۇرغا قۇيۇمەن.

     تۆتىنچى بىر <<ئورۇم>>غا قاراپ باقايلى، <<قاراقورۇم تاغلىرى>>دىكى <<قاراقورۇم>>، ئەسلىدىنلا <<قاراقورۇم>>بولغىمىدى. مېنىڭچە ئۇ، چوقۇم <<قارا ئورۇم>>. توداشلار ئاۋارىچىلىق ھېس قىلمىسا <<قارائورۇم>>نى تۆت قېتىملا تەكرارلاپ باقايلى، قانداق ئەگشمە تىل ئۆزگىرىشى بولىدىكىن.
    تۆت يەردە تەكرارلانغان <<ئورۇم>>نى <<ئوغۇزنامە>>دىكى <<ئورۇم خاقان>>غا تەققاسلىيالماسمىزمۇ ؟ بۇ مەسىلىنى تەتقىقاتچىللىرىمىز بالدۇرراق ئىزدىنىپ باقسا بولاتتى.
   مېنىڭچە، <<ئورۇم>>، تارىم بىلەن جۇڭغار(چوڭئار)غا مۇناسىۋەتلىك ۋەزنى ئېغىر زىل مەسىلە.

ئۈرۈمچىدە  ئەڭ  بۇرۇن  كىم  ياشايتتى،  ئۇيغۇرلار  ياشىغان  يەنى  ئورخۇن  ئۇيغۇر  خانلىقى  زاۋاللىققا  يۈز  تۇتقاندىن  كىيىن  تاشقى  مۇڭغۇلىيەدىن  جىمسار،  تۇرپان  تەرەپكە  سۈرۈلگەن  ئۇيغۇرلارنىڭ  ئۈرۈمچىدە  تۇرۇپ  قالغان  قىسمى.  ئۈرۈمچى  ئۆز  زامانىسىدا   زەيلىك،  سۈيى  ئەلۋەك،    زىمىن  بولۇپ  ئورخۇندىن  بۇ  ياقلارغا  سۈرۈلگەن  كىشىلەرنىڭ   بىر  قىسىملىرى  بۇ  يەردە  ئولتۇراقلىشىپ  قالغان  ۋە  شۇ  كىشىلەردىن  بىر  قىسىملار  ئۆرۈمچىلىكنى  كەسپ  قىلىپ  تىرىكچىلىك  قىلغان.  ئۈرۈمچىگە  سودا -  تىجارەت  بىلەن  كەلگەن  كىشىلەر  بۇ  يەرگە  كەلگەندىن  كىيىن  بۇ  يېڭىلىقلارنى  كۆرۈپ  ئۆرۈمچىنىڭ  شەھىرى  -  ئۆرۈمچىنىڭ  شەھىرى  دىيىش  ئارقىلىق  كىيىنكى  زامانلاردا  بۇ  يۇرتنىڭ  ئىسمى  ئۈرۈمچى  بولۇپ  قالغان.

ئۈرۈمچى -  سېپى  ئۆزىدىن  ئۇيغۇرنىڭ  گېپى.