ېۈسلام ېالۈمۈ ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ قۈسقۈچە تەرجۈمھالۈ

(ھۈجۈرۈيە 661-يۈلۈدۈن 728-يۈلۈغۈچە، مۈلادۈ 1263-يۈلۈدۈن 1328-يۈلۈۈغۈچە ياشۈغان)

                                                                               


  رەببانۈ ېۈمام  ېۆزۈۈدۈكۈ بۈباھا بۈلم دۇردانۈلرۈ، تەقۋالۈقۈ ۋە دۈيانۈتۈ بۈلەن، ېۈممەت ېۈچۈن قۈلغان خۈزمەتلۈرۈ سەۋەبلۈك ‹‹ېۈممەتنۈڭ مۇفتۈسۈ، ېۈلۈم دېڭۈزۈ، قارۈلارنۈڭ شەيخۈ››  قاتارلۈق شەرەپلۈك ناملارغا مۇيەسسەر بولغان. ېۆز دەۋرۈدۈكۈ تەڭداشسۈز بۈر ېالۈم ېۈدۈ. شەيخۇل ېۈسلام قۇرېان كەرۈمنۈڭ تەرجۈمانۈ، زاھۈدلارنۈڭ يۈتەكچۈسۈ، ېابۈدلار قاتارۈدا مۈسلۈسۈز، بۈدېەتچلەرنۈڭ دۈشمۈنۈ ۋە مۇجتەھۈد ېۈماملارنۈڭ ېۈدۈ.

ېۈمامنۈڭ تولۇق نەسەب بويۈچە ېاتۈلدۈغان ېۈسمۈ تەقۈييۇددۈن ېەبۇل ېابباس ېۈبنۈ ېابدۇلھەلۈم ېۈبنۈ تەيمۈيە بۇلۇپ، ھۈجۈرۈيەنۈڭ 661-يۈلۈ، رەبۈيېۇل ېەۋۋەل ېېيۈنۈڭ 10-كۈنۈ (مۈلادۈ1263-يۈلۈ، ېۆكتەبۈر ېېيۈنۈڭ 22-كۈنۈ)، ھەرراندا، ېۈلمپەرۋەرلۈكۈ، دۈندارلۈقۈ بۈلەن مەشھۇر بولغان، ھەنبەلۈ  مەرھۈبۈگە مەنسۇب بۈر ېاېۈلۈدە دۇنياغا كەلگەن. بۇ ېاېۈلە زېرەكلۈك، ېەستە تۇتۇش ۋە ېۈنكاسۈنۈڭ تۈزلۈكۈ بۈلەن تەڭداشسۈز بۈر ېاېۈلە بۇلۇش سۈپۈتۈ بۈلەن شۆھرەت قازانغان بۇلۇپ، ېۈبنۈ تەيمۈيە يۇقۈرۈدۈكۈ بۇ ېالاھۈدۈلۈكلەردە ېاېۈلۈسۈدۈكۈلەرنۈڭ ېالدۈنقۈ قاتارۈدۈن ېۇرۇن ېالغان ېۈدۈ. ېۆز دەۋرۈنۈڭ ېالۈم-ېۇستازلۈرۈ ېۇنۈڭ بۇ دەرۈجۈدۈكۈ ېەستە تۇتۇش قابۈلۈيۈتگە ھەيران قالغان. ېۇ بۇخۈل خۇسۇسۈيتۈ بۈلەن دەمەشۈق ۋە خوشنا شەھەرلەردە شۆھرەتكە ېۈگە بۇلۈدۇ. ھەلەب شەھرۈدۈن بۈر ېۆلۈما كۈشۈ ېۇنۈڭ بۇ ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈ ېاڭلۈغاندۈن كۈيۈن ېۇنۈ كۈرۈش ېۈچۈن شامغا كېلۈدۇ ۋە تېخۈ بالۈلۈق يېشۈدۈكۈ ېۈبنۈ تەيمۈيەگە 13 ھەدۈسنۈ ېۈملا قۈلۈپ تاختا ېۈستۈگە يازغۇزۈدۇ. ھەلەبلۈك ېالۈم ېۇنۈڭ يازغان ھەدۈسلۈرۈنۈ تەكرار ېۇقۇۋېلۈشۈغا پۇرسەت بەرمەستۈن ېۆزۈگە ېۇ ھەدۈسلەرنۈ ياد ېۇقۇپ بۈرۈشنۈ سورايدۇ. ېۈبنۈ تەيمۈيە ھەدۈسلەرنۈ يازغان تاختۈنۈ بۇ كۈشۈگە بۈرۈدۇ ۋە تۈڭشا، دۈگەن ھالدا ھەدۈسلەرنۈ ېاڭلۈغۈنۈدۈنمۇ چۈرايلۈق ھالدا يادقا ېۇقۇپ بۈرۈدۇ.  ھەلەبلۈك ېالۈم ېوخشاش ېۇسۇلدا ھەدۈس راۋۈيلۈرۈنۈ يازدۇرۇپ سۈناب باقۈدۇ. ېۈبنۈ تەيمۈيە ېوخشاشلا يادقا ېۇقۇپ بۈرۈدۇ. شۇنۈڭ بۈلەن ھەلەبلۈك بۇ ېالۈم ‹‹ ېەگەر بۇ بالا ياشاپ قالسا ېۇ ناھايۈتۈ زور شۆھرەتكە ېۈگە بۇلۈدۇ، بۇنۈڭغا ېوخشاش زېرەك بۈر ېۈنسان كۆرۈلۈپ باقمۈغان›› دەيدۇ. ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ چوڭ دادۈسۈ مەجدۇددۈن بۈلەن ېەسۈرداش ياشۈغان بەزۈ ېۆلۈمالار ېۇنۈڭ ېۈچۈن( ېۈبنۈ تەيمۈيە ېۈچۈن) مۇتلەق (شەرتسۈز) مۇجتەھۈد ېۈپادۈسۈنۈ قوللانغان. ېاتۈسمۇ  چوڭ ېالۈم ېۈدۈ. دەمەشۈقتۈكۈ سۈقەرۈيە مەدرۈسۈنۈڭ مۇدەررۈسلۈكۈ ېۈبنۈ تەيمۈيەگە ېاتۈسۈدۈن قالغان ېۈدۈ. ېاتۈسۈ ھۈجۈرۈيە 682-(مۈلادۈ1283-يۈلۈ)يۈلۈ ۋاپات قۈلغان.  مۇڭغۇللار ھەرراننۈ ېۈستۈلا قۈلغاندۈن كۈيۈن ېاېۈلۈسۈ بۈلەن دەمەشققە ( شامغا ) ھۈجرەت قۈلغان.

ېۈبنۈ تەيمۈيە دەمەشۈق شەھرۈدە نۇرغۇن چوڭ ېۆلۈمالاردۈن دەرس ېالغان، ېۇقۇغۇچۈسۈ ېابدۇلھادۈي ېۇنۈڭ دەرۈس ېالغان كۈشۈلۈرۈنۈڭ سانۈنۈڭ ېۈككۈ يۈزدۈن ېاشۈدۈغانلۈقۈنۈ ېېيتقان.

ېۈبنۈ تەيمۈيە قۇرېان كەرۈمنۈ يادلۈغان، ېەرەب تۈلۈنۈ تەتقۈقۈ قۈلشقا يۈكسەك ېەھمۈيەت بەرگەن زەھەبۈ ېۈبنۈ تەيمۈيە ھەققۈدە ‹‹ ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ ېەرەب تۈلۈ ھەققۈدۈكۈ مەلۇماتۈ ھەقۈقەتەنمۇ كۈچلۈك ېۈدۈ›› دەپ باھا بەرگەن.

ېۈبنۈ تەيمۈيە قۇرېان كەرۈم تەپسۈرۈگۈمۇ ېالاھۈدە كۆڭۈل بۆلگەن. ھافۈز ېەززەھەبۈ ‹‹ ېۈبنۈ تەيمۈيە ېۇزۇن يۈللار جۈمە كۈنلۈرۈ قۇرېان كەرۈمنۈ يادقا تەپسۈر قۈلدۈ، ېۇ تۇلۈمۇ زۈرەك ېۈدۈ.تەپسۈر ېۈلمۈدۈكۈ مەلۇماتۈ يۇقۈرۈ نوقتۈغا يەتكەن ېۈدۈ.  ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ  ‹‹ مەن بۈر يۈز يۈگۈرمۈچە تەپسۈرگە قاراپ چۈقۈپ، ېاندۈن ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈن ساغلام، دەپ قارالغان قاراشنۈ تاللايتتۈم ›› دۈگەنلۈكۈنۈ رۈۋايەت قۈلۈدۇ. ېۇنۈڭ تەتقۈقات مۈتودۈ سەلەپ ېالۈملۈرۈنۈڭ قاراشلۈرۈ داېۈرۈسدە قۇرېان كەرۈمنۈ تەپسۈر قۈلۈش ۋە ېۇلارنۈڭ سۈرتۈغا چۈقماسلۈقتۈن ېۈبارەت ېۈدۈ.

ېۈبنۈ تەيمۈيە ھەدۈس ېۈلمۈ بۈلەنمۇ شۇغۇللانغان.  شاگۈرتۈنۈڭ دۈيۈشۈچە ېۈبنۈ تەيمۈيە ېەھمەد ېۈبنۈ ھەنبەلنۈڭ ‹‹ مۇسنەد ›› ناملۈق كۈتابۈنۈ ۋە ېالتە  ھەدۈس كۈتابۈنۈ ېۇستازلاردۈن ېۆگەنگەن. ېۇ ھەدۈس رۈۋايەت قۈلغۇچۈلارنۈڭ قاتلۈمۈ ۋە ھەدۈس مۈتودۈدا ۋايۈغا يەتكەن. سەھۈھ ۋە سەھۈھ بولمۈغان ھەدۈسلەرنۈ ېايرۈشتا ېۆز زامانۈسدا ېۇنۈڭ ېۈلمۈغا يېقۈنلاشقان بۈرەر ېالم يوق ېۈدۈ. يادلۈغانلۈرۈنۈ ېوتتۇرۈغا چۈقۈرۈشتۈكۈ ماھارۈتۈ ۋە ھەدۈسنۈ دەلۈل قۈلۈشتۈۈكۈ كۈچۈ  ېادەمنۈ ھەقۈقەتەن ھەيران قالدۇراتتۈ. شۇنۈڭ ېۈچۈن ‹‹ ېۈبنۈ تەيمۈيە بۈلمۈگەن ھەدۈس، ھەدۈس ېەمەس ›› دېگەن سۆز لەرمۇ مەيدانغا كەلگەن. ېۈبنۈ تەيمۈيە يەنە پەلسەپە، مەنتۈق( لوگۈكا ) كالام ېۈلۈملۈرۈنۈ ېۈگەللۈگەن. بۇ ېېقۈملارنۈڭ قاراشلۈرۈنۈ بۈر ېوبزورچۈنۈڭ ېۇسلۇبۈدا تەنقۈد قۈلغان. بۇ ېۈلملەرنۈ تەنقۈدلەش يۇلۈدا بۈر قاتار قاېۈدە- پۈرۈنسۈپلارنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان.  بۇ توغرۈسدا ‹‹ مەنتۈقچۈلەرگە ( لوگۈكۈچۈلارغا) رەددۈيە ›› ‹‹ مەنتۈقنۈڭ ېاجۈزلۈقۈ ››، ‹‹ ېەقۈل بۈلەن شەرېۈ دەلۈللەرنۈڭ زۈت ېۈكەنلۈك قارۈشۈنۈ يوققا چۈقۈرۈش توغرۈسدا ›› قاتارلۈق ېەسەرلەرنۈ يېزۈپ تەۋھۈدنۈ قوغدۈغان، بۈدېەتكە ۋە نادانلۈققا، جاھالەتكە قارشۈ تۇرغان. دەھرۈيلەر، قەدەرۈيلەر، جەھمۈيلەر، مۇېتەزۈللەر، ۋەھدەتۇل ۋۇجۇدچۈلار ۋە پەلسەپۈچۈلەر بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك رەددۈيە خاراكتۈرلۈك ېەسەرلەرنۈ يازغان. ېۈبنۈ تەيمۈيە بۇنۈڭ سەۋەبۈنۈ مۇنداق ېۈزاھلايدۇ. ‹‹ ېەھلۈ بۈدېەت ۋە دالالەت ھەققۈدە كۆپلەپ ېەسەر يېزۈشۈمنۈڭ سەۋەبۈ بۇلارنۈڭ دالالەت تۈزمۈسۈنۈ بويلاپ دۈن سۈرتۈغا چۈققانلۈقلۈرۈنۈ، پاك-پاكۈز ېۈسلام دۈنۈنۈ ھەرقانداق شەكۈلدۈكۈ بۈر دۈن ۋە بۈر قاراش بۈلەن يوققا چۈقۈرۈشنۈ قەستلۈگەنلۈكلۈرۈنۈ ۋە كۈشلەرنۈ دۈننۈڭ ېاساسۈ مەسۈللۈرۈدە شۈبھۈلەندۇرۈشكە ېۇرۇنۈۋاتقانلۈقۈنۈ كۆرگەنلۈكۈمدۇر. شۇنۈڭ ېۈچۈن كۈتاب ۋە سۈننەتتۈن يۈز ېۆرۈپ بۇنۈڭغا ېوخشۈغان كۈشۈلەرنۈڭ قاراشلۈرۈغا ېەھمۈيەت بەرگەنلەرنۈڭ كۆپۈنچۈسۈنۈڭ دۈنسۈزلاشقانلۈقۈنۈ ېۈسپاتلۈدۈم. دۈنسۈزلاشمۈغان تەقدۈردۈمۇ دۈنۈي خۇسۇسلاردا ېۈشەنۈچ ۋە ېۈتقادلۈرۈنۈ يوقۈتۈپ قويغانلۈقۈنۈ تونۇپ يەتتۈم. مانا بۇ سەۋەبلەر مۈنۈڭ غەيرۈتۈمنۈڭ كۆپ قۈسمۈنۈ دۈننۈڭ ېاساسۈ پۈرۈنسۈپلۈرۈنۈ چۈشەندۈرۈشكە ۋە بۈدېەتچۈلەرنۈڭ قاراشلۈرۈنۈ ېاللاھ تەېالانۈڭ مەرھەمۈتۈ بۈلەن ېەقلۈ ۋە قايۈل قۈلارلۈق جاۋابلار بۈلەن جاۋابلاندۇرۇشقا سەرپ قۈلدۈم.  .....››

ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ فۈقھۈدۈكۈ ېورنۈ يۇقۈرۈ بۇلۇپ، ېاللاھ تەېالانۈڭ ېاتا قۈلغان قابۈليەتلەر بۈلەن مۇتلەق مۇجتەھۈد ( دۈنۈ مەسۈللەر ېۈستۈدە ھۆكۈم چۈقۈرۈش سالاھۈيتۈگە ېۈگە كۈشۈ ) سەۋۈيسۈگە يەتكەن. دەۋرداش ېالۈملارنۈڭ كۆپ قۈسمۈ ېۇنۈڭ مۇجتەھۈدلۈكۈ ھەققۈدە بۈرلۈككە كەلگەن.  ھافۈز ېەززەھەبۈ  :‹‹ ېۇ ( ېۈبنۈ تەيمۈيە ) ھازۈر مۇېەييەن ياشقا كۈلۈپ قالدۈ. مۇېەييەن مەزھەبنۈڭ قارۈشۈغا ېەمەس، دەلۈللەر نېمگە ېۈشارە قۈلسا شۇ بۇيۈچە پەتۈۋا بۈرۈدۇ. ېۇنۈڭ سۈننەتكە ۋە سەلەپۈيلەرچە مۈتودقا ناھايۈتۈ چوڭ پايدۈسۈ بار. ېۇ مۇشۇ يول بۇيۈچە دەلۈللەر ۋە مۇقەددۈملەر بۈلەن بۇرۇن ھېچكۈم ېېلۈپ بارمۈغان شەكۈلدە ھۆكۈملەرنۈ بەردۈ ›› دەيدۇ. ېۇندۈن باشقا ېۈبنۈ تەيمۈيە ېەھلۈ سۈننەت تەرۈپۈدۈن شەكۈللەندۇرۈلگەن تۆت مەزھەب ېۈماملۈرۈنۈ قاتتۈق ھۆرمەت قۈلغان. ېۈلۈم، پەزۈلەت، زاھۈدلۈق ۋە ېۈبادەتتە بۇ ېۈماملارنۈڭ ېۈستۈنلۈكۈنۈ ېۈگەللۈكەنلۈكۈنۈ قۇبۇل قۈلغان ھالدا ‹‹ مەشھۇر ېۆلۈمالارنۈ ېەيۈبلۈمەسلۈك ›› دۈگەن ېەسەرنۈ يېزۈپ چۈققان. بۇنۈ تۆت مەزھەب ېۈمامۈنۈ، ېۇلارنۈڭ سادۈر قۈلغان خاتالۈقلۈرۈنۈڭ سەۋەب ۋە ېۆزرۈلۈرۈ( ېۇرۇنلۇق باھانۈلۈرۈنۈ) چۈشەندۈرۈش ۋە ېۇلارنۈ مۇداپۈېە قۈلۈش ېۈچۈن يازغان.

ېۈبنۈ تەيمۈيە تارۈخ ېۈلمۈگە مەخسۇس دەرۈجۈدە ېەھمۈيەت بەرمۈگەن. شۇنداق بۇلۈشۈغا قارۈماي مەشھۇر ېۈسلام تارۈخچۈسۈ ېەززەھەبۈي : ‹‹ ېۇنۈڭ تارۈخ ۋە سۈيرەت ( پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ تەرجۈمھالۈ) ېۈلۈملۈرۈدۈكۈ مەلۇماتۈ ېۈنسانلارنۈ ھەيران قالدۇرۈدۇ ›› دەيدۇ.

خۇلاسە كالام ېۈبنۈ تەيمۈيە  ‹‹ بارلۈق ېۈلۈملەردە ېۆز دەۋرۈدۈكۈ كۈشۈلەردۈن يۇقۈرۈ ېۇرۇندا تۇراتتۈ، ھېچقانداق كۆز ېۇنۈڭغا ېوخشاش بۈرۈنۈ، ېۇمۇ ېۆزۈگە ېوخشاش بۈرۈنۈ كۆرمۈگەن ېۈدۈ.......››

ېۈبنۈ تەيمۈيە يەنە كۈشلەرنۈڭ ھەققۈدۈن بەك قورقۈدۈغان ، تەقۋا، قاناېەتچان ۋە زاھۈد كۈشۈ ېدۈ.  شاگۈرتلۈرۈ ‹‹بۈز ېۇنۈڭ دۇنيانۈڭ ھۇزۇر-ھالاۋەتلۈرۈ ۋە نۈېمەتلۈرۈ ھەققۈدە ېېغۈز ېاچقانلۈقۈنۈ  كۆرۈپ باقمۈدۇق ›› دۈگەن.  پۈتۈن زۈھنۈنۈ ۋە قۈزغۈنلۈقۈنۈ ېاخۈرەت ېۈچۈن ۋە ېاللاھ تەېالاغا يېقۈنلاشتۇرغۇچۈ نەرسۈلەر ېۈچۈن بېغۈشلۈدۈ. تاتار قۇماندانۈ گازان خان مۇسۇلمانلارنۈڭ ۋەتەن تۇپراقلۈرۈنۈ ېۈستۈلا قۈلغان چاغدا ېۇنۈڭ مۇسۇلمانلارنۈ ۋە سۇلتاننۈ  گازان خانغا قارشۈ ېاللاھ تەېالا يۇلۈدا جۈھا قۈلۈشقا رۈغبەتلەندۇرۇشۈ ېۇنۈڭ قەھرۈمانلۈقۈنۈ ېەڭ گۈزەل شەكۈلدە ېۈپادۈلەپ بۈرۈدۇ. ېۇ گازان خان بۈلەن ېۇچۈراشقان، ېۇنۈ ېاشكارا ېەيۈپلۈگەن ۋە قارشۈ چۈققان.

ېۇ ياخشۈلققا بۇيرۇپ، يامانلۈقتۈن توسقان. شەھەرلەردۈكۈ ۋالۈيلار ۋە سۇلتانلارغا خەت يېزۈپ ېۇلارنۈڭ ېۆتكۈزگەن سەۋەنلۈكلۈرۈنۈ ېۈپادۈلۈگەن ۋە نەسۈھەت قۈلغان. شۇ سەۋەبلۈك قانچە قېتۈملاپ تۈرمۈلەرگە تاشلانغان. ېۇ قۈلچۈلۈكمۇ پۇشايمان قۈلمۈغان. بەلكۈ مەھبۇسلۇق جەريانۈدۈكۈ ېەھۋالۈدۈن رازۈ بولغان ۋە خەيۈرلۈكنۈ يالغۇز ېاللاھ تەېالا دۈن تۈلۈگەن.  ېۆزۈگە سەبۈر ېارقۈلق تەسەللۈ بۈرۈپ مۇنداق دۈگەن:‹‹ دۈشمەنلۈرۈم ماڭا نۈمە قۈلالايدۇ؟ مېنۈڭ جەننۈتۈم قەلبۈمدە، باغچام كۆكسۈمدۈدۇر. مېنۈ قايەرگۈلا ېېلۈپ بارمسۈۇن ېۇلار مۈنۈڭ بۈلەن بۈرگۈدۇر. مەھبۇسلۇقۇم ھالاۋەت، ېۆلتۈرلۈشۈم شاھادەت، يۇرتۇمدۈن سۈرگۈن قۈلنۈشۈم ساياھەتتۇر. ››  ېۇ مەھبۇسلۇق مەزگۈللۈرۈدە دۈشمەنلۈرۈگە : ‹‹ مۇنۇ قەلېەنۈ ېالتۇن بۈلەن توشقۇزغان تەقدۈردۈمۇ، قاماققا ېېلۈش ېارقۈلق سۈز سەۋەب بولغان ياخشۈلقنۈ ماڭا بېرەلمۈگەن بۇلار ېۈدۈڭۈز ›› ( يەنۈ سۈلەرنۈڭ ېەزۈيتۈڭلار  سەۋەبلۈك مەن ېاللاھ تەېالانۈڭ رازۈلقىا ېۈرۈشتۈم دۈمەكچۈ)

تۅرمۈگە تاشلۈنۈشۈنۈڭ سەۋەبۈ بەزۈ ېۆكتۈچۈلەرنۈڭ ھەسەت قۈلپ، ېۇنۈڭغا قارشۈ يالغان-ياۋۈداقلارنۈ ېويدۇرۇش ېارقۈلق مەسېۇللارغا شۈكايەت قۈلۈشلۈرۈ ۋە نادان كۈشۈلەر قاتلۈمۈنۈ ېۇنۈڭغا قارشۈ كۈشكۈرتۈشۈدۈن ېۈبارەت ېۈدۈ. ېۈبنۈ تەيمۈييەنۈڭ ېاللاھ تەېالانۈڭ سۈپەتلرۈنۈ مۇناسۈپ شەكۈلدە مۇېەييەنلەشتۈرۈشۈ ېالدۈدا ېاجۈز ېۇرۇنغا چۈشۈپ قالغانلار ېۇنۈڭ ېاللاھ تەېالانۈ جۈسملاشتۇرغۇچۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ دەۋا قۈلغان. ( شۇنۈ ېۈنۈق ھۈس  قۈلۈش كۈرەككۈ، تارۈختۈن بۇيان بارلۈق ھەققە تەۋسۈيە قۈلغۇچۈلار ېەزۈيەت چۈكۈپ، نادانلارنۈڭ ېەزۈيەتلۈرۈگە ۋە ېەيۈبلەشلۈرۈگە، قارا سۇۋاشلۈرۈغا ېوخشايدۇ. مۈسالەن ېەرەب مۇشرۈكلۈرۈ مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامغا شاېۈر، مەجنۇن، دەپ بەت لەقەملەرنۈ چاپلاپ گۇناھ پاتقۈقۈغا چوڭقۇر پاتقۈنۈغا ېوخشايدۇ. شۇڭلاشقا ېاللاھ تەېالا قۇرېان كەرۈمدە كۆپلۈگەن ېايەتلەردە ېۈلگۈرۈكۈ پەيغەمبەرلەرنۈڭ قۈسسۈلۈرۈنۈ بايان قۈلۈش ېارقۈلق ېاشۇ پەيغەمبەرلەرنۈڭ  دۈن دۈشمەنلۈرۈنۈڭ ېەزۈيەتلۈرۈگە سەۋۈر قۈلغانلۈقۈنۈ ماختۈغان. مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامنۈڭمۇ دۈن دۈشمەنلۈرۈنۈڭ بوھتانلۈرۈغا ېۈلگۈرۈكۈ ېۈرادۈلۈك پەيغەمبەرلەر سەۋۈر قۈلغاندەك سەۋۈر قۈلۈشنۈ تەلەپ قۈلغان.)

بۇ ھەقتە ېەھلۈ سۈننەت ېالۈم ۋە مۇجتەھۈدلۈرۈنۈڭ بۈرۈ ېۈبنۈ ھەجەر مۇنداق دەيدۇ: ‹‹ ېۇنۈڭ ھەققۈدە ېوتتۇرۈغا قۇيۇلغان سۆزلەرنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ شەخسۈ مۇلاھۈزۈلەر ېاساسۈدا سۆزلەنگەن. ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈ ېۇنۈ ېاللاھ تەېالانۈ جۈسۈملاشتۇرغۇچۈ ېۈكەنلۈكۈ بۈلەن ېۈپادۈلۈگەنلەرنۈ ھەقسۈز ېۇرۇنغا چۈشۈرۈپ قۇيۈدۈغان سۆزلەر بۈلەن تولغان. ››

ھالبۇكۈ ېۈبنۈ تەيمۈيە: ‹‹ كۈمكۈ ېاللاھنۈ مەخلۇققا ېوخشۈتۈدۈكەن كاپۈر بۇلۈدۇ. يەنە كۈمكۈ ېاللاھ تەېالانۈڭ ېۆزۈنۈ سۈپەتلۈگەن بۈرەر سۈپەتنۈ ېۈنكار قۈلۈدۈكەن كاپۈر بۇلۈدۇ. ېاللاھ تەېالا ۋە پەيغەمبۈرۈنۈڭ ېاللاھ تەېالانۈ سۈپەتلەش ېۈچۈن ېېيتقان بۈر سۆزنۈ قۇبۈل قۈلۈش تەشبۈھ ( ېوبرازلاشتۇرۇش) ېەمەس.

ېۈبنۈ تەيمۈيە بەزۈدە بۈلمەسلەر تەرۈپۈدۈدن تەنقۈد قۈلۈنغاندا ېۈسلام ېۆلۈمالۈرۈ ېۇنۈ ھۈمايە قۈلۈش ۋە ېۇنۈ تۇنۇتۇش ېۈچۈن ېەسەرلەرنۈ يېزۈشقان. ېۈبنۈ ناسۈروددۈن  ‹‹ تۇلۇپ تاشقان رەددۈيەلەر ›› ناملۈق كۈتاۋۈدا 87 دانە پەرقلۈق مەزھەب ۋە چۈشەنچۈدۈكۈ ېالۈمنۈڭ ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈ ھېچقانداق تەرەددۇتسۈز ھالدا شەيخۇل ېۈسلام دەپ قارايدۈغانلۈقۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان ۋە بۇلارنۈ بۈر يەرگە جەملۈگەن.

ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ ناھايۈتۈ كۆپ ېەسەرلۈرۈ بار بۇلۇپ ، ېەززەھەبۈ مۈڭ پارچە ېەتۈراپۈدا كۈتابۈ بار دەپ تۈلغا ېالغان.  بۇ ھەقتە:‹‹ ېەسەرلۈرۈنۈ ساناشقا تۈرۈشسا ياكۈ باشقا بۈرۈ ساناشنۈ كۆڭلۈگە پۈككەن تەقدۈردۈمۇ سانۈيالمايتتۈ.›› دۈگەن.  بەش يۈز جۈلد ھەجۈمدە ېۈچ يۈز پارچە ېەسەر يازغانلۈقۈ ھەققۈدە رۈۋايەت بار. ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈ ېۈنتايۈن ېاددۈ ېۈنۈق ۋە چۈشۈنۈشلۈك يېزۈلغان بۇلۇپ ، بۈر مەسۈلۈنۈ شۇنداق ېەتۈراپلۈق ( گويا بۈر ېۈنۈسكۈلوپۈدۈيەنۈڭ ېۇسلۇبۈدا ) يازغانكۈ، ېۇ ھەقتە باشقا كۈتابقا قاراشقا ھېچقانداق ھاجەت قالمايدۇ.

ېۈبنۈ تەيمۈيە ھۈجۈرۈيەنۈڭ 726-يۈلۈ، شەېۈبان ېېيۈنۈڭ 6-كۈنۈ ( مۈلادۈ 1326-يۈلۈ ېۈيۇل ېېيۈنۈڭ 8-كۈنۈ ) دەمەشۈق قەلېەسۈگە قامالغان. ھۈجۈرۈيەنۈڭ 728- يۈلۈ  زۇلقەېدە ېېيۈنۈڭ 20-كۈنۈ( مۈلادۈ 1328-يۈلۈ ېۆكتەبۈر ېېيۈنۈڭ 26-كۈنۈ ) يەنۈ دۈشەنبە كۈنۈ ۋاپات بولغانغا قەدەر بۇ قەلېەدە ېۇرۇنسۈز ، ھەقسۈز ھالدا قاماقتا تۇتۇپ تۇرۇلغان. زۈنداندۈكۈ مەزگۈللەردە ېەسەر يېزۈش،زۈكۈر ، قۇرېان كەرۈمنۈ تۈلاۋەت قۈلۈش ۋە ېاللاھ تەېالاغا دۇېا قۈلۈش بۈلەن مەشخۇل بۇلغان. ېۇنۈڭ زۈنداندۈكۈ مەزگۈللەردە يازغان بۈر قۈسم رۈسالۈلۈرۈ بار. ۋاپات بولغانلۈق خەۋۈرۈ تارقالغاندۈن كۈيۈن كۈشلەر قەلېەگە يۇپۇرۇلغان، ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ  بۈر قانچە قېتۈم جۈنازا نامۈزۈ ېۇقۇلغان. ېۇ ۋاپات بولغان كۈنۈ بازارلاردۈكۈ دۇككانلار ېېچۈلمۈغان. جۈنازۈسۈدا ېەرلەردۈن سۈرت ېون بەش مۈڭ ېەتۈراپۈدا ېايال بار ېۈدۈ. دەمەشۈق شەھرۈدۈكۈ بۈر قانچە بۈدېەتچۈنۈ ھۈسابقا ېالمۈغاندا ېۇنۈڭ جۈنازۈسۈغا قاتناشمۈغان كۈشۈ قالمۈغان. تارۈخچۈلار تارۈختا ېەھمەد ېۈبنۈ ھەنبەلنۈڭ جۈنازۈسۈدۈن كېيۈن ېۇنۈڭ جۈنازۈسۈغا ېەڭ كۆپ كۈشۈ توپلانغانلۈقۈ خاتۈرۈلەرگە ېالغان. يۈراق- يېقۈندۈكۈ ېۈسلام ېەللۈرۈ ۋە يەمەندۈن يۈراق شەرققە قەدەر رايۇنلاردا ېۇنۈڭغا ېاتاپ غاېۈبانە جۈنازە نامزۈ ېۇقۇلغان.



خۇلاسە كالام شەيخۇل ېسلام ېۈبنۈ تەيمۈيە ېۈسلام تارۈخۈدا چاقنۈغان بۈر نۇرانە يۇلتۇز. ېۇنۈڭ ېۈسلام ېۈچۈن قۈلغان خۈزمەتلۈرۈنڭ ھەققۈنۈ پەقەت ېاللاھ تەېالالا  لايۈقتۇر. ېۈ ېاللاھ  شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈيەنۈڭ پەقەتلا سۈنۈڭ ېۈچۈن قۈلغان بۈباھا خۈزمەتلۈرۈگە بۈيۈك ېەجۈر بەرگەيسەن. ېۇنۈڭ جەننەتتۈكۈ دەرۈجۈلۈرۈنۈ كاتتا قۈلغايسەن. ېۇنۈڭدۈن رازۈ بولغايسەن ۋە ېۇنۈ رازۈ قۈلغايسەن. ېۈسلام ېۈممۈتۈنۈ ېۇنۈڭ بۈبۈاھا بۈلۈم خەزۈنۈلۈرۈدۈن نۈسۈۋۈدار قۈلغايسەن. (ېامۈين)  . شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈيە ېۈسلام دۇنياسۈ مۇڭغۇللارنۈڭ رەھۈمۈسز، تەسەۋۋۇر قۈلغۇسۈز دەرۈجۈدۈكۈ بۇزغۇنچۈلۈقۈغا ېۇچۈرۈغان ېاشۇ ېەنسۈز يۈللاردا ېۆزۈنۈ دۈن ېۈچۈن ېاتۈغان. ېۇ ېەينۈ دەۋردۈكۈ رۈېاللۈق بۈلەن رەسۇلۇللاھ ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدۈكۈ شەرۈېەتنڭ پەرقۈنڭ چوڭۈيۈپ كۈتۈۋاتقانلۈقۈنۈ سەگەكلۈك بۈلەن تۇنۇغان ھەمدە بۇنۈڭدۈن قاتتۈق تەشۋۈشلەنگەن. ېەينۈ دەۋۈرۈدۈكۈ بۈدۈېەت، خۇراپۈيلۈق، شۈرۈك ېەمەللۈرۈنۈڭ كۆپلكۈدۈن قاتتۈق ساراسۈمگە چۈشكەن. شۇڭلاشقا ېۈسلام شەرېۈتۈنۈ رەسۇلۇللاھ ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدۈكۈ پاك ھالەتكە قايتۇرۇش ېۈچۈن خۈزمەت قۈلۈشنۈ ېۆزۈنۈڭ بۇرچۈ دەپ ھۈسابلاپ، ېۈسلام دۇنياسۈدا تۇنجۈ قېتۈم ‹‹ قۇرېان كەرۈمگە قايتۈش كۈرەك ›› دۈگەن مەشھۇر شۇېارنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان. شۇڭلاشقا ېالۈملار ېۇنۈ ېۈسلام ېەسلۈيەتچۈلۈك ھەركۈتۈنۈڭ ېەڭ دەسلەپكۈ ېاساسچۈسۈ دەپ قارايدۇ.