ئۇيغۇر ۋە مۇڭغۇل تىللىرىدىكى ئاھاڭداش،مەناداش سۆزلەر سېلىشتۇرمىسى
(ئۇلانزالات)
(Ｕlaanzalaat)


خەنزۇچە                                            مۇڭغۇلچە                                                ئۇيغۇرچە
                                                                  A音部
  Aka                                  Ah                                   哥哥                                                                      
Ala bula                     Alag bula          花花绿绿
Alma                                      Alim                                苹果
Almas                               Almas                           金刚
Altun                                    Altan                            金子
Alwang                                   Alven                               公差
Alkan                                  Alih                                 手掌
Aman esen               Amguulang esen                 平安
Aqa                                           Atse                            树叉 叉子 分岔
Amrakh                          Amereg                爱 喜欢 疼爱
Ara                                   Ara                        叉(铁叉、木叉
Aral                                   Aral                                     岛、岛屿
Arqa                                 Arc                                               柏树
Arpa                                 Arba                                              大麦
Arkha                               Aru 后、后面、后头、背、背面、背地
Arslan                               Arslan    狮子
Arxang                               Arshan                                  温泉
Arzang                                    Arz                                            酒糟
Arguimakh                         Argumag                  良马 骏马
Arkha                                    Aru                                                     后面
Arkhan                      Argamji                                      粗绳
At                                  Aget                                                         马
Arkhar                          Argal                                         母盘羊
Atan                               Atan                                                       阉驼
Aymakh                           Aimag                                           部落
Ayguir                           Ajirga                                              公马
Aksakhal                          Agsahal                         长者 老人家
Aran                                 Aerai                                               才、勉强

                                                                                    B音部

Ba                              baina                                                                           在
Bahxi                            Bagshi                                                    巫师 老师
Bal                                  Bal                                                                           蜂蜜
Batur                           Baatar                               勇士、英雄、壮士
Baturlukh                   Baaturlig  勇气、勇敢精神、英雄气概
Bay                            Bayan                       富裕的、富足的、富于、富有
Baylikh                   Bayalig                                                 财富、资源
Bayram                           Bayar                                                        节、节日
Baghlam                     Bagla                                                           捆、卷
Baelgae                          Beleg(temdeg)                    记号、信号、符号、标记、标志
Biz                            Bid                                                                 咱们、我们
Boran                         Boran                                       大风、暴风、狂风
Bosugha                     Boshuh                                                                  门坎
Bota                            Botuh                                                    小骆驼、驼羔
Botilakh                     Botuh                                                           小骆驼、驼羔
Boza                              Booz                                                                        米酒
Bulangqi                      bulagqi                                    掠夺者、抢劫者
Bulakh                      bulug                                                                                  泉
Buljung                   Bulchung                                                             肌肉
Bulung                 Bulung                                                                       角落
Bulgun                          Bulgun                                                                        貂
Buroga                         Bvrai                                                              牛角号
Bughday                      Bughdai                                                       麦、小麦
Bughra                             Buur                                                                              公驼
Bughrul                       Buurul                                                                                           红沙马
Bukha                           Buh                                                                         公牛、种牛
Bael                      Belkuus                                                                  腰、腰部
Boedine                           Boedvn                                                                      鹌鹑
Boejen                              Boejung                                                           兔崽子
Boeken                        Boekung                                                                    羚羊
Boeldvrgen                    Boeljirghen                                            草莓
Boelgvnqi              Boelgvnchilchi                    分裂者 分裂主义分子
Boelgvnqilikh                             Boelgvchilh                               分裂行为
Boerek                                             Boeer                                             肾、肾脏、腰子
Boerae                                  Boert(Chono)                                                                狼
Boez                                       Boes                                                                 粗布、大布

Boekmaek                                              Koekhuh                    躲起来（《突厥语大词典》）
Bvrkvt                                                Bvrgvd                                              山鹰、雕

Bvtvn                                                bvtvn 全部，全体，完全(《古代高昌摩尼教文献

Bvk                                                           boekhiih  压弯，撩起（《突厥语大词典》）

                                                                                  D音部

Dag                                                                      Daah  斑、斑纹、污点、污垢、油斑
Dalda                                                                         Dald                                              隐蔽处
Dawgan                                                           Tarvugan                                         旱獭
Daeptaer                                                          Devter                                                  本子
Dogha                                                         Dogui                                    轭;拱形木 (马车的
Dolkhun                                                              Dolgaan  浪、浪波、浪涛、高潮、浪潮
Dolkhunlimakh                                                 Dolgaalh                            起浪涛
Dubulgha                                         Dulguu                            头盔(古代武士头上戴的
Dudukhilmakh                                                    Dvdvngneh  口吃、结巴 结结巴巴地说
Daerro                                                                          Dairui         立即、立刻、马上、当下
Doex                                                                                Doex                                           凸地

                                                                                          G音部

Gaewdilik                                                                    Gadarlig  魁梧的，身材高大的
Goer                                                                         Kvvr                                                    坟、墓

                                                                                          H音部

Hart hurt                                                      Hart hurt 咯痰、马打响鼻子、猪哼哼的声音
Hakhan                                                  Khan                                                              可汗

                                                                                        J音部

Jadu                                                            Jad                                                                   巫术
Jahangir                                                   Jangar                                                   征服者
Jilgha                                                           Jilga                                山涧、峡谷、山谷
Jim                                                             Nam jim       安静的，寂静的、静悄悄的
Jaeraen                                                       Jeren                                                           黄羊

                                                                                    K音部

Kharap                                                 Haraad                                            看
Khara                                                      Har                                                         黑（色）
Kakkuk                                                  khokukhe                                布谷鸟、杜鹃
Kasa                                                     Has                                                              臀部
Karigay                                                     Hargai                                                 松树
Kaeklik                                                   heglig                                                       山鸡
Kaemqaen                                           Hemjvvr                                                 量具
Kesim                                                   Kerchim                         （用刀切的）片、块
Keraeg                                              Hereg                                                         事、有事
Komxar                                         Hongshar                                             嘴巴
Kaesmae                                       Kerchigsen                                          切的
Koek                                                   Koek                                                                蓝、青
Koekraek                                            Koek                                                胸脯、胸膛、乳房
Koep koek                                Koev koek                         绿茵茵的、绿油油的、翠绿的
Koepmaik                                         Koeoeh                                                      鼓起来、胀
korup                                                    Huraad                                            炒
Kvq                                                               Kvq                                         力、力气、力量、劲
Kvqlvk                                                         Kvqvtai  有臂力的、力气大的、有劲的
Kvqvk                                                        Kiqig                                   崽子（卫拉特蒙古土语）
Kvrae                                                         Hurai                                                              院子
Khudukh                                                       Hudug                                                         水井

                                                                                          L音部

Lam - jim                                                     Nam jim                                   不吱声、一声不吭

                                                                                                        M音部

Mal                                                         Mal                                                                                   牲畜
Malihay                                              Malhlai                                                帽子（白毡帽）
Manan                                              Manan                                                                            雾气
Maymakh                                        Maigag                                 ( )歪的、斜的
Makhtap                                   Magtaad                                     赞许、赞美、夸奖
Maenik                                               Minik                                                                      我的
Maergaen                                       Mergen                                                      神枪手、神射手
Mvrae                                            Moerv                                                                                         肩膀、肩
Mvxvk                                              Mix                                                              猫（卫拉特蒙古土语）

                                                                                            N音部

Nohta                                                  Nogtu                                                           笼头

                                                                                              O音部
Oez                                                  Oroon                                                自己
Olja                                                    Olz                                 战利品、缴获品、俘获品
Osal                                                   Osal        不好的、不良的、没有出息的、丑恶的
Ogul                                             Ogul                                                              儿子、男孩
Oyilap                                       Oelgeed                          领悟、明白、知道
Okhep                                            Ongshiaad                                         读，念

                                                                                                  P音部

Palta                                                  Balta(svh)                                                                     斧头
Purqakh                                              Burtsug                                                                          豆
Pvrkimaek                                       Bvrhvh                                                                                  蒙住、蒙上

                                                                                                Q音部
Qabdar                                            Tsaevder                                                             银鬃马
Qak                                                   Zaag                                                         缝、裂缝、缝隙
Qana                                                  Tsan                                                                     雪橇、爬犁
Qang tozang                                       Toos                                                           灰尘、尘土
Qanggirak                                           Tsagarig                                    天窗 （毡房的圆形）
Qangkhimakh                                    Tsanggah                                    焦渴、非常渴
Qaqlikh                                                  Tsaculga  发穗（少妇系在头发上的丝绸扎成的装饰品）
Qaqma                                            Tsacuh                                                                  撒播的
Qaqmakh                                        Tsacuh  撒、洒、散发、（光线等）射出、放出、分摊
Qay                                                     Tsae                                                                                        茶叶
Qakha                                           Tsah                                                                      疮（头上长的）
Qeqaek                                       Tseceg                                                                                    花
Qeqaek                                     Tseceg                                                                   天花、牛痘
Qerik                                             Tsereg                                                                            兵、士兵
Qekhir                                  Tsehir                                                      灰色（卫拉特蒙古土语）
Qidamlikh                              Qidemgai                                    有耐心的、刚强的、坚强的
Qimdim                                              Qimhi                        撮 (大拇指、中指、食指撮在一起的
Qimdimakh                                   Qimhih                                                                          掐、捏
Qimqilakh                                        Qigcae                                                                     小拇指
Qiray                                                 Qirai                                        脸、面、面容、容颜、脸色
Qiraylikh                                      Qirailig  美的、漂亮的、美丽的、优美的、俊的
Qiwi                                             Qivi                                                                                         牛鞭
Qog                                           Tsog                                                                               火炭、火种
Qokhum                                       Qohum                                                      一定、必定、肯定
Qokhur                                       Tsohur                                                                               麻脸
Qokhkha                                   Tsoka                                                                     顶?⒌摺⒎?
Qulwur                                        Tsvlvur                                                                      缰绳
Qoel                                       Tsoel                                                             沙漠、荒漠、戈壁滩
Qoeldimaek                             Tsoeldvh                                                         口渴、干渴
Qoeqvmaek                             Qochih                                                     受惊、吃惊、惊慌
Qoeqvtmaek                           Qochaah                                  恐吓、吓唬、令人吃惊

                                                                                                S音部

Salma                                     Tsalem                                                     套绳（牧人套马用的）
Salmakh                                  Savelh                                                    装、装载、放入
Salkhin                   Salhi Salhin                                     凉爽的、凉快的（风）
Samsakh                          Saerimseg                                                                  大葱
Say                               Sav                                                                                     河滩、河谷

Sag                                       ·Sag                                                               聪明，明智(机警的，警惕的
Sagmakh                            Saah                                                                                  挤（耐）
Sakhal                                Sahel                                                                                胡子、胡须
Serikh                              Shar                                                                                  黄的、黄色的
Solhay                                 Solgai                                                                              左撇子
Su                                         us                                                                                                       水
Sunaylap                                Sunagaad                                伸长身子、直挺挺地
Saelkin                                       Saelhin                                                  微微地、轻柔地（风）
Sigizhan                                        Shazgai                                                               喜鹊

Svrvk,    Svrvg  羊群，一群动物。（《突厥语大词典》）Svrvg(高昌时期的摩尼教文献)。

                                                                                                    T音部

Tatep                                      Tataad                                                                                    拉
Tal                                             Tal                                                               根、条、支、颗、个
Talan                                             talen                                                               抢夺、掠夺
Talkhan                                   Talh                                                                   粉装物（面、药）
Tamaka                                     Taemhi                                                                     烟，烟草
Tamakiqi                              Taemhichi                                               买烟者、加工烟者
Tamga                                      Tamga                                                             印、印章、戳记
Tapan                                         Tavag                                                                                          脚掌
Tatukh                     Tatungga(soerbi)                                             疤（卫拉特蒙古土语）
Taralmakh                                Tarhu                                                         散开、走散、散布
Tayakh                                 Tayag                                                                            棒子、棍子
Taygan                                Taegan                                                                                   猎犬
Takha                               Tah                                                                                    马蹄铁、马掌
Takhir                                Tajir                                                                               光秃秃的（地）
Takhirlaxmakh                Tajirshih                                                             便得光秃秃
Taeng                         Teng(Tengtsvu)                                                              相等的、同等的
Taekxi                               Tegshi                          平的、平坦的、平整的、平稳的、整齐的
Taekxilimaek                     Tegshileh                                                             弄平、搞平
Tor                                Tor                                                                                                          网
Tozang                        Toos                                                                                  灰尘、尘土
Tokhum                       Tohum                                                                                              鞍垫
Tokhumakh                      Tohuh                                                                                      备（马）
　Toz                                Togus                                                                                      孔雀　　
Tulum                              Tulum                                                                                           皮囊
Tulumqilimakh                Tulumchilen                               把（皮子）整剥下来
Tumu                              Tomuu                                                                          感冒、伤风
Taeskaen                      Taeskaen                                                                                  刺荆
Toel                                Toel                                                                                                     羊羔
Toellaex                        Toelleh                                                                                    生羔
Toelimaek                      Toelh                                                                                   付、支付
Toemvr                          Toemvr                                                                                              铁
Tvmaen                          Tum                                                                                                     万

                                                                                          U音部 

Urukh                                          Vr                                                                                    种子
Udum                                          Udum                                                                   秘方、遗传
Ular                                              Ulir                                                                                   雪鸡
Uqirap                                    Uqiraad                                                            碰面
Uqraxmakh                          Uchiraah                                          相遇、相逢、会晤
Uqrimakh                            Uchiraah                               遇见、碰见、遇到、碰到
Ulang                                    Olung                                                                          马肚带
Uqkhun                                    Ochi Ochin                                            火花、火星儿、星星之火

                                                                                          X音部

Xahlax                                Salaa                                                                                   分枝
Xalwur                                Shalvur                                                          皮裤（卫拉特土语）
Xaekaer                            Xikir                                                                                                  糖
Ximaylimakh                            Shamalh                                                       挽（袖子）
Xirga                                      Sharga                                                                        黄骠（马）
Xiwirlimakh                            Shiveneh                                     互相低声说话、低声细语
Xiwir Xiwir                            Xivi Xivir                                              唧唧咕咕地说话
Xiwirgan                              Shurgun                                                               暴风雪
Xiwirganlikh                            Shurgulah                                        风雪交加的
Xormakh                              Sorh                                                                           吸、咂
Xorlukh                                Shorvug                                          盐碱地、有盐碱的、咸的
Xota                                      Shat                                                                  梯子、排子、架子
Xongkhar                          Shonghur                                                                            猎隼

                                                                                                  Y音部

Yasap                                    zash                                                                  修、修理
Yvraek                                  Zvrh                                                                  心、心脏
Yvz                                          Zuu                                                                             百、一百
Yvz                                        Zvs                                                        脸、面、面孔、脸色
Yorga                                    Jora                                                                           走马
Yosun                                    Yos Yosun                           规矩、方式、方法

                                                                                                    V音部             

Vzvm                                      Vzvm                                                                      葡萄

                                                                                                      I音部

Iskhrap                                    Ixihireed                                                     吹口哨
Ixaek                                          eljige                                                                               驴

                                                                                                        Ae音部         

Aen                                              im                                                         烙印(烙在家畜身上的
Aeplik                                          Evleg                                                          灵巧的、灵活的
Aeplimaek                                    Evleh                                                                  将就、凑合
Aer                                              Er                                                                                 男、男性
Aergul                          Ereg shorag                                                             螺丝
Aerk                                                Erh                                                                              自由
Aerkilimaek                              Erhileh                                                                      撒娇
Aerkae                                          Erh                                                    娇生惯养的、受宠爱的

                                                                                                        Oe音部

Oeng                                      Oengge                                    颜色、脸色、容颜、光面
Oesmvr                                    Oesvur                                                                    少年
　

ئوخشاشلىقلار نىمە دىگەن كۆپ ھە؟! بۇ سۆزلەرنىڭ ئىككى مىللەت ئارىسىدا قوللۇنىلىشنىڭ ئىلگىر-كېيىنلىك پەرقىنى قانداق چۈشۈنۈشكە بۇلىدۇ؟

يازغۇچى   Ｕlaanzalaatنىڭ ئۆز يازمىسىدىن ئويلىغانلىرىنى ئورتاقلىشىپ باقارمىز.تەرجىمە قىلىپ قويدۇم.

   تەرجىمەسى:
ئۇيغۇر،مۇڭغۇل تىللىرىدىكى ئاھاڭداش، مەناداش سۆزلەرنىڭ سېلىشتۇرمىسىدىن ،بۇ ئىككى تىلدا ئەھاڭداش، مەناداش سۆزلەرنىسبىتىنىڭ ئىنتايىن يۇقۇرىلىقىنى بايقىغىلى بۇلىدۇ.بۇ سېلىشتۇرمىلاردىن تۆۋەندىكى بىر نەچچە تەرەپنى كۆرىۋالغىلى  بۇلىدۇ.
بىرىنچىدىن،ھايۋانلارنىڭ ناملىرى ئاساسەن ئوخشاش.مەسەلەن،Toel（羊羔）Arguimakh-Argumag（良马 骏马）At-Aget（马）Ayguir-Ajirga（公马）Xirga-Sharga（黄骠马）Bughrul-Buurul（红沙马）Qabdar-Tsaevder（银鬃马）Yorga-Jora（走马）Arkhar-Argal（母盘羊）Atan-Atan（阉驼）Bota Botilakh-Botuh（小骆驼、驼羔）Bughra-Buur（公驼）Bukha-Buh（公牛、种牛）Boeken-Boekung（羚羊）Jaeraen-Jeren（黄羊）Bulgun-Bulgun（貂）Bvrkvt-Bvrgvd（山鹰、雕）Xongkhar-Shonghur（猎隼）).......قاتارلىقلار،بۇلار ئۇيغۇرلارنىڭ يايلاق مەدەنىيىتى دەۋرىدە، ھېچ بولمىغاندا غەربكە كۈچۈشتىن ئاۋالقى مەزگىللەردىكى،يەنى بۇتۇن ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىش شەكلىدە ئۆزگىرىش بۇلۇشتىن ئىلگىرىكى  كۆچمەن چارۋىچىلىق ئىشلەپچىقىرىش شەكلىنىڭ ھەقىقى كۆرىنىشنى مەلۇم نىسبەتتە چۈشەندۈرۈپ بىرەلەيدۇ.بۇ مۇڭغۇللار بىلەن تۈركلەرنىڭ بۈلۈنۈشتىن ئاۋالقى بىردەكلىكنى چۈشەندۈرىدىغان مۇھىم ئىسپات.
ئىككىنچىدىن، ئۇيغۇر تىلىدىكى بەزى سۆزلەرنىڭ مۇڭغۇللارنىڭ قەھرىمانلىق ئىپوسى"جاڭگىر"دىكى كىشى ئىسىملىرى بىلەن مەلۇم باغلىنىشى بار.“مەسەلەن، “(Jahangir（征服者）”。سۆزىگە كەلسەك،"جاڭگىر"دىكى باش  قەھرىمان“"Jangar" ）بىلەن ئوخشاش مەناگە ئىگە.يەنى ھەر ئىككىلىسى پارىس تىلىدىكى "جاھاننى بويسۇندۇرغۇچى"دېگەن مەنانى بىلدۈرىدىغان Jahangir سۆزىدىن كەلگەن. ئۇيغۇر تىلىدا بۇ سۆز ھازىرغىچە مۇشۇ مەنادا ئىشلىتىلىدۇ.ئۇندىن باشقا يەنە "جاڭگىر"دا مويسىپىتلارنى    Ag sahalياكى   Ag sahal Babaدەپ تەرىپلەيدۇ. بۇمۇ ئۇيغۇر تىلىدا ئوخشاش مەنادىكى سۆز بىلەن ئاساسەن ئوخشاش ئاھاڭدا ئېيتىلىدۇ.بۇمۇمۇڭغۇللار بىلەن تۈركلەرنىڭ بۈلۈنۈشتىن ئاۋالقى بىردەكلىكنى چۈشەندۈرىدىغان مۇھىم ئىسپات.
ئۈچىنچىدىن،、“(Bahxi-Bagshi（巫师 老师）”“Jadu-Jad（巫术）ئىبارەلىرى قەدىمقى شامان دىنىدىن قالغان خاس ئاتالغۇلار.مەلۇمكى، ئۇيغۇرلار ئىگىزلىك مەدەنىيىتى دەۋرىدە شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلغان.غەربكە كۆچكەندىن كېيىن بولسا، دىنى ئېتىقادىنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ،ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىش شەكلىدىمۇ ئۆزگىرىش بولغان.لېكىن بۇ ئىككى ئىبارە ئۇيغۇرلاردا ھازىرغىچە ساقلىنىپ قالغان .بىز بۇ سۆزلەرنى پەقەت ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچىشتىن بۇرۇنقى ئىگىزلىك مەدەنىيەتى دەۋرىگە مەنسۇپ ئىبارەلەر دەپ ئېيتالايمىز.بۇ ئىبارەلەرنىڭ ئىككى تىلدا ئورتاق ئىشلىتىلىشى يەنىلا بىر مەسەلەنى، يەنى مۇڭغۇللار بىلەن تۈركلەرنىڭ بۈلىنىشتىن ئاۋالقى بىردەكلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.

ئەسكەرتىش:
بۇ يازما مۇڭغۇل تەتقىقاتچى Ｕlaanzalaatنىڭ قۇشۇلىشى بىلەن بۇ يەرگە كۆچىرىلدى ھەم  ئاپتۇرنىڭ تېمادىن ئويلىغانلىرى تەھرىرى ئاساستا قىسقىچە تەرجىمە قىلىندى. تورداشلارنىڭ ئويلىغانلىرىنى ئىلمى ئاساستا ئوتتۇرىغا قۇيۇشىنى تەۋسىيە قىلىمىز.
ھۆرمەت بىلەن:
ئۇلۇغبېك

    ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇلۇقبەك ئەپەندى... موڭغۇللار بىلەن پۈتكۈل تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ قىسمەن تىل بىرلىكى ئاساسىدا تارىخى قېرىنداشلىقىمىزدىن ئۇچۇر بەرگەنلىكىزگە كۆپ تەشەككۇر. تەرىپىڭىزنىڭ مۇناسىۋەت دائىرەمدىكى چوڭ-كىچىكلەرنىڭ  تاتلىق تىلىداسىز . شۇڭا سىزنى قېرىنداش ئارتۇقلىقىدىن ساناپ، تەكەللۇپسىز سۆزىمنى بايان ئەتسەم. مۇتلەق كۆپ قىسىم ئەسەرلىرىڭىزدە ئۇيغۇرلارنىڭ غەرىپكە كۆچىشىنى تۇنجى قېتىملىق كۆچۈش ھالىتىدە ئىپادىلەپ كېلىۋاتىسىز. ئۇلارنىڭ شەرىقتىن غەرىپكە كۆچىشى تۇنجى قېتىملىقىمۇ ياكى غەرىپتىن شەرىققە كۆچىشى تۇنجى قېتىملىقىمۇ ؟  بۇ تارىخمىزدىكى غايەت چوڭ ئەسلى زىمىن مەسىلىسى. جۇغراپىيە، ئىكىلوگىيە، ئىرا قاتلىمى ۋە تارىخشۇناسلارنىڭ مۇئەييەنلەشتۈرىشىدىكى تارىم ۋە جۇڭغار(چوڭئار)نىڭ ئون مىڭ يىللار مۇقەددەم سۇلۇق ۋە سازلىق( ئەجداتلىرىمىز سۇلۇق ۋە سازلىقلارنى قارا يەر دەپ ئاتىغان. ھازىرمۇ خەلق ئالدىدا گۇناھكارلار ئۆلسە قارا يەر يۇتتى دىگەن سۆزنى ئىشلىتىدۇ) يەر ئىكەنلىكىنى ھەمدە مىلادىدىن ئالتە، يەتتە مىڭ يىللار قۇرغاقلاشقانلىقىنى بىلىمىز . تۇرلار تارىم چوڭئارنىڭ تۇنجى خوجىسى دېسەك . تۇركىي - قەدىم تارىختا  تۇركىن دىيىلگەنلىكى ئېنىق. <<تۇركىن>> دىكى تۇر - ئەسلى ئەجدات. كىن - ئوتتۇرا يەر، كىندىك يەر ( تۈركىي تىللار دىۋانىغا قاراڭ). تۈركىي(تۇركىن) - ئوتتۇر يەر خوجىللىرى ئۇقۇمىغا ئىگە. ئۇنىڭ ئۈستىگە تۇرلار ۋارىيانتىدىكى قەۋىم، قەبىلىلەرنى تارىختا << خورلار>>(بولۇپمۇ تاڭ دەۋرىدە) ئاتالغانلىقىمۇ ئېنىق. بۇنىڭغا قارىغاندا ئۇيغۇرلار - ئويخورلار يەنى ئوي - تارىم ۋە چوڭئار ئۇيمانلىقى. خور ( قور) - بىرلەشكەنلەر ، ئەسلىنى تاپقانلار، بىرلىكسەپ تۈزگەنلەر غۇۋا ئۇقۇمى بىلەن << تۇر>>، << تۈركىي>> ۋە << ئۇيغۇر>>دىن ئىبارەت بۇ ئۈچ ئاتالغۇ تۈركىي تىل ئىزاھى بىلەن خىلى - خىلىغا ۋە گۈلى - گۈلىگە كېلىدۇ ... خور(قور) بىلەن قاراقورۇم تاغ ئىسمىدىكى قارا( سازلىق،سۇلۇق يەر) + قور      ( خور)+  ئۇم ( ئوغۇزنامەدىكى ئۇرۇم - تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربى ئىگىز شەرقى پەس، شەرقىگە ئۇرۇلغان سۇ قەدىم تارىختا غايەت چوڭ كۆل ھاسىل قىلغان بولىشى مۇمكىن. كۆل ئەتراپىدىكى خەلىقمۇ ئۇرۇم نامىدا بولسا كېرەك) خور(قور)نى تېخىمۇ قۇۋەتلەيدۇ .
    سىزدىكى شەرق مەرگەزلىك، بۈگۈنكى يازما تارىخنىڭ پاكىت ئاساسىدا ئىكەنلىكىدە گەپ يوق. ئەمما يېزىقسىز تارىخنىڭ چۇڭقۇر يەر قاتلىمىدىكى ئىپتىدائى قۇراللارنىڭ بايقىلىشى، مورگان ئېيتقان تارىمدىكى ئالتۇن ئاچقۇچنى كۆرسەتتى.

  سىز بىلەن تارىخى  قاراش ئورتاقلىقىدا بىريولدا ماڭسام ئەجەپ ئەمەس( ئىجتىدارىڭىزنى كۆزدە تۇتتۇم)


  تۆۋەندە مەن يېڭى بايقىغان( ئاتۇش سەھەر ئەتراپى ھازىرچە مەخپى ) تاشپىچاق، تەسەۋۋۇرڭىزنى تارىم ۋە چوڭئارنىڭ چۇڭقۇر قاتلاملىرىغا باشلاپ كىرگەي ئىلاھىم......

ئۇ سۆزلەرنىڭ بىرسىمۇ ئورتاق سۆز ئەمەس.
بۇلارنىڭ ھەممىسى موڭغۇللار ئۇيغۇرچىدىن ئالغان سۆزلەر.
ئۇلار بۇنى ئىنكار قىلىش يۈزىسىدىن قەستەن مۇشۇنداق بىلجىرلايدۇ.
بۇ ماقالىنى يازغان موڭغۇل ئۇيغۇرلارنى،ئۇيغۇر تىلىنى قىلچىلىك چۈشەنمەيدۇ.
ئۇلار ئۇيغۇرلارنى ئۆزلىرىگە ئوخشاش پۈتۈنلەي چارۋىچى دەپ قارايدۇ.
ھەتتا ئۇيغۇرلارنىڭ قانداق يېزىق ئىشلىتىدىغانلىقىنىمۇ بىلمەيدۇ.
شۇڭا ئۇلارنىڭ يازمىلىرىغا نەزەر سېلىشنىڭ ئۆزىمۇ ۋاقىتنى ئىسراپ قىلغانلىق.

بىلىشىمچە ئىلگىرى مۇڭغۇللار چارۋىچىلىق بىلەن ياشاپ كەلگەن.ئۇلارنىڭ ئۆزىگە خاس تىلى بولسىمۇ يىزىقى بولمىغان كىيىنكى  جاھانگىرلىك يۈرۈشلەردە ئۇيغۇرلار ئۇلار بىلەن بىللە بولغان ھەم ئۇلارنىڭ ئوردىسىغىمۇ كىرىپ شاھزادىلەرگە تەلىم بەرگەن.شۇ ۋاقىتلاردا مۇڭغۇللار ئۆزى ئىشلىتىدىغان بىر يىزىق بولمىسا بولمايدىغانلىقىنى تونۇپ يەتكەن.ئورىدىدىكى ئۇيغۇرلار ئۆز يىزىقىنى مۇڭغۇللارغا ئۈگەتكەن.كىيىن ئۇيغۇرلار ئىسلام دىننىڭ تەسىرى بىلەن ئاددىيلاشتۇرۇلغان ئەرەپ يىزىقىنى ئىشلەتكەن.مۇڭغۇللار بولسا داۋاملىق قەدىمقى ئۇيغۇر يىزىقىنى ئىشلىتىۋەرگەن.(قەدىمقى ئۇيغۇر يىزىقىنى چۈشۈرەي دىسەم تاپالمىدىم بىلدىغانلار چۈشۈرۈپ قويساڭلار،پۇلنىڭ ئارقىسىدىكى ئۈستىدىن ئاستىغا يىزىلغان يىزىق شۇ.

مۇڭغۇللار ئوتنى «قال» دەيدىكەن، بۇ سۆزنى  بىزنىڭ «ئوت قالاش» تىكى «قالاش» پىئىلى بىلەن مۇناسىۋىتى بارمىكىن دەيمەن. ئالتاي-ئورال تىللىرىنىڭ جۇملىدىن تۇرك - مۇڭغۇل تىللىرىنىڭ ئايرىلغان ۋاقتى ھىندى-ياۋروپا تىللىرىدىنمۇ قەدىقى دەۋرلەرگە توغرا كىلىدۇ. ھىندى-ياۋروپا تىللىرىنىڭ ئايرىلغان ۋاقتى ئەڭ بۇرۇن بولغاندىمۇ بۇندىن 4-5 مىڭ يىللار ئىلگىركى دەۋلەرگە توغرا كىلىدۇ. ھالبۇكى ئالتاي-ئورال تىللىرىنىڭ ئايرىلغان ۋاقتى كەم دىگەندىمۇ 7-8مىڭ يىل ئىلگىركى دەۋرلەرگە توغرا كىلىدۇ. شۇڭا ئالتاي-ئورال تىللىرىدا تىخىمۇ كۆپ پەرقلەر كىلىپ چىققان. ئۇنىڭ ئۇسىتىگە پۇتكۇل شىمالى ياۋرو-ئاسىيا رايونىغا تارالغاچقا بۇ تىلدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەر ئىرقى جەھەتتە تىخىمۇ مۇرەككەپ ۋەزىيەتنى شەكىللەندۇرگەن. ئەمما ئىنىقكى ئۇلار ئوتتورىسدا چوقۇم بىر ئورتاق ئەجداد ئامىلى مەۋجۇد. بۇ ئەجداد شەرقتە قادىرقان تاغلىرىدىن غەرپتە ئورال تاغلىرىغىچە شىمالدا بىپايان سىبىرىيە تۇزلەڭلىكىدن جەنۇپتا پامىر تاغلىرىغىچە تەسىر كۆرسەتكەن ھەم ھازىرمۇ كۆرسىتىپ كىلىۋاتىدۇ.

ئىلمى مەسىلە بولغاندىكىن ئاز-تولا پىكىر قىلىپ قويىلى ،
"بۇ مۇڭغۇللار بىلەن تۈركلەرنىڭ بۈلۈنۈشتىن ئاۋالقى بىردەكلىكنى چۈشەندۈرىدىغان مۇھىم ئىسپات."
بۇ ھۆكۈمدە پەقەت ئاساس يوق ."بۆلۈنۈش" تىن سۆز ئېچىش تېخىمۇ مۈمۈكىن ئەمەس .چۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسى بىرلىگى بولغان توققۇز ئوغۇزلار يەنە ئۇلارنىڭ ئەژداتلىرى بولغان قاڭقىللار ،ئۇلارنىڭ ئەژدادى بولغان دىلار(تۇرالار) بىلەن موڭغۇللارنىڭ ئەژدادى ھىسابلانغان توڭغۇزلار ئۇلارنىڭ ئەددادى بولغان شىېرۋىلار قەدىمدىنلا باشقا ئېرق ،باشقا قەۋم .بۇ توغرىسىدا <<خەننامە>>دىن <<تاڭنامە>>غىچە بولغان خەنزۇچە تارىخنامىلەردە دەلىل بار .
ئۇندىن باشقا ،تەتقىقاتچىلارنىڭ دەلىللىشىچە موڭغۇللاردىكى چارۋىچىلىق ئىگىلىگىگە مۇناسىۋەتلىك ئىسىملار (ئاساسەن )تۈرك تىلىدىن قوبۇل قىلىنغان .بۇ ھەقتىكى ھۆكۈمنى مەن خەنزۇچە uighurbiz.cn دىن كۆرگەن . باشقا ئورتاق سۆزلۈكلەرگە كەلسەك ئورخۇن خانلىغى يىمىرىلگەندە قىتانلارنىڭ بېقىندىسىغا ئايلىنىپ ئىز-دېرەكسىز يوقالغان 7 قەبىلە ئۇيغۇرلار ۋە موڭغۇل ئىستىلاسى ۋاقتىدا موڭغۇللارغا قېتىلىپ كەتكەن ،سان جەھەتتە موڭغۇللاردىن قېلىشمايدىغان نايمان ،كېرەي ،ئۇيغۇر ،تاتار قەبىلەلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك .
  خەنزۇچە تارىخلاردا قەيت قىلىنىشىچە شىرۋىلار ،توڭغۇزلار ئوۋچىلىق ئېگىلىگىنى ئاساس قىلغان .شۇڭا ئورخۇن دەۋرىدىمۇ موڭغۇللار توغرىلىق گەپ يوق ،پەقەت قىتانلارنىڭ ئۇيغۇرلار ئۇچۇن كالا باققانلىغى يېزىلغان(<<قەدىمقى ئۇيغۇرلار>> -ياڭشېڭمىن) .
  شۇڭا ئورتاق سۆزلۈك بولسىلا ئورتاق گەۋدىنى كورسىتىشى ناتايىن .ئۇنىڭ ئۈستىگە چۆللۈكنىڭ جەنۇپ -شىمالى پەقەت ئۇيغۇر -تۈركلەرنىڭ ئەژداتلىرى كۆچىيىپ سانى كۆپەيگەندە شەرققە سۈرۈلۈپ بەرپا قىلغان زىمىنلىرى ،ئانا ماكانى يەنىلا  تارىم ،تەڭرىتاغ-ئالتاي .

ئۇيغۇرلار  تارىختا ئەرەپ،پارىس، ھىندى قاتارلىق نۇرغۇن مىللەتلەردىن يىڭى سۆزلەرنى قۇبۇل قىلغان. ئەمما ھىچقاچان ئاساسى لوغەت تەركىبىكىدىكى ئەڭ غوللۇق سۆزلەر مەسىلەن «بار، قىلىش، بىلىش، ئۇلۇش، تىرىلىش، ئولتۇرۇش....» قاتارلىق پىئىللار ۋە ئەڭ قەدىمقى ئاتالغۇلار « كۇن، يۇلتۇز، تاغ، سۇ....» لارنى قۇبۇل قىلمىغان ياكى تاشلىۋەتمىگەن. باشقا مىللەتلەرمۇ  سۆز قۇبۇل قىلىشتا شۇنداق قىلغان. تۇرك -مۇڭغۇل تىللىرى ئوتتورسىدىكى ئوخشاشلىقلار ئومومەن ئەڭ قەدىمقى ئاتالغۇلار بولۇپ كىينكى مەدىنيەت دەۋرىدە پەيدا بولغان يىڭى ئاتالغۇلاردىكى ئوخشاشلىق ئانچە كۆپ ئەمەس. ھازىرقى سىرىق چاچ، كۆك كۆزلۇك ھەققى ئاق تەنلىك ئورال خەلقلىرى بولسا بىزدىن تىخىمۇ يىراقتا ماكانلاشقاچقا تىل جەھەتتە بىزدىن تىخىمۇ چەتنەپ كەتكەن. سۇمىرلانىمۇ بۇ دائىرىگە كىرگۇزۇش مۇمكىن. بۇلار ھەممسى تىخىمۇ چوڭقۇر تەتقىق قىلىشنى كۇتۇپ ياتقان مەسىلىلەر.

مۇڭغۇل بىلەن تۇركى مىللەتلەرنىڭ تىل جەھەتتىن ئايرىلىشى  قانداقتۇر يىقىنقى نەچچە مىڭ يىل جەريانىدىكى ئايرىلىش يەنى تۇركلەر مۇڭغۇللاردىن ئايرىلىپ چىقتى دىگەن گەپ ئەمەس. ئەگەر ئۇنداق بولغان بولسا، تىلىمىز  خۇددى پارىس تىلى بىلەن ھىندى تىلىنىڭ پەرقىچىلىك بولىتى.
بۇ ئايرىلىش تىخىمۇ قەدىمقى دەۋرلەردىكى ئىش. ئالتاي تىللىرى بلەن ئورال تىللىرى شۇنداقلا سۇمىر تىلى ئوتتورا ئاسىيا رايونىدىن ئايرىلغان مەزگىلدىلا  ئىلى -يەتتە سۇ رايونىدىكى ساق تىلى، ئالتاي-ساياندىكى تۇرك تىللىرى، شەرقى بايقالدىكى مۇڭغۇل تىللىرى، قىدىرقاندىكى توڭگۇس تىللىرى، شۇنداقلا  ئەڭ قەدىمقى تارىم ئاھالىلىرنىڭ تىلى ئايرىلىشقا باشلىغان. ھالبۇكى بۇلار ھەممىسى ئىپتىدائى ئالتاي-ئورال تىللىرىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئەۋلادىلىرى. (ئەلۋەتتە ئۆزلىرى كۇچۇپ بارغان رايونلاردىكى خەلقلەرنىڭ تەسىرىمۇ بار).

ئىلىمپەننىڭ چوڭقۇرلىشىغا ئەگىشىپ بۇ ھەقىقەت ھامان ئاشكارلىنىدۇ. ئوتتورا ئاسىيا ئاھالىلىرىنىڭ دۇنيا مەدىنىيتىنىڭ باشلىنىشى ۋە تەرەققىياتىغا قوشقان تۆھپىسى ھامان ئايدىڭلىشىدۇ. ئوتتورا ئاسىيا ئاھالىلىرىنى پارچىلايدىغان، ئورتاق تارىخى كەچمىشى ۋە ئورتاق كەلگۇسى تەقدىرىنى نابۇد قىلىشقا ئۇرۇنغان  ھەرخىل پاسسىپ ئىدىيلەر ھامان يوقالغۇسى.

ئەمدى مەن ئۆزۈمنىڭ بۇ تېما ھەققىدەگى كۆز قاراشلىرىنى قىسقىچە بايان قىلىپ ئۆتەي.
ئۇيغۇر تىلى بىلەن مۇڭغۇل تىللىرىدا سۆزلىكلەر جەھەتدە يۇقارقىدەك ئوخشاشلىقلار بولسىمۇ ،لېكىن بىزگە مەلۇم بولغىنىدەك، مۇڭغۇل تىلىنى بىز چۈشەنمەيمىز، مۇڭغۇللار ئۇيغۇر تىلىنى چۈشەنمەيدۇ.ئۇنداقتا يۇقۇرىدىكى ئوخشاشلىقلارنى قانداق چۈشىنىمىز؟مېنىڭچە بۇنى ئىككى تەرەپتىن چۈشىنىش مۇمكىن.
بىرىنچىدىن، خۇددى  كۈلبىلگە دەپ ئۆتكەندەك،"بۇ ئايرىلىش تىخىمۇ قەدىمقى دەۋرلەردىكى ئىش. ئالتاي تىللىرى بلەن ئورال تىللىرى شۇنداقلا سۇمىر تىلى ئوتتورا ئاسىيا رايونىدىن ئايرىلغان مەزگىلدىلا  ئىلى -يەتتە سۇ رايونىدىكى ساق تىلى، ئالتاي-ساياندىكى تۇرك تىللىرى، شەرقى بايقالدىكى مۇڭغۇل تىللىرى، قىدىرقاندىكى توڭگۇس تىللىرى، شۇنداقلا  ئەڭ قەدىمقى تارىم ئاھالىلىرنىڭ تىلى ئايرىلىشقا باشلىغان. ھالبۇكى بۇلار ھەممىسى ئىپتىدائى ئالتاي-ئورال تىللىرىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئەۋلادلىرى. "شۇ سەۋەپتىن ئۇيغۇر تىلىدا  قەدىمدىن تارتىپ ئىزچىل قوللۇنىلىپ كېلىۋاتقان ،يەنى ئەرەب، فارس.......قاتارلىق  تىللارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىمىغان  ئەڭ قەدىمقى سۆزلىكلىرىمىز بىلەن مۇڭغۇل تىلى قاتارلىق ئالتاي -ئورال تىللىرى تۈركىمىگە كىرىدىغان باشقا تىللارنىڭ ئەڭ قەدىمقى سۆزلىكلىرى ئاھاڭ ۋە مەنا جەھەتدىن ئوخشۇشۇپ كېتىشى مۇمكىن.(گەرچە سان جەھەتدىن ئاز بولسىمۇ.)شۇڭىمۇ بۇ تىللار ئۇمۇمى جەھەتدىن،يەنى مەنبەئەداشلىق نوقتىسىدىن بىر سېستىمىغا -يەنى ئالتاي تىللىرى سېستىمىسىغا تەۋە قىلىنغان.
ئىككىنچىدىن، مۇڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىنكى ئىككى تىل ئوتتۇراسىدىكى تەسىر.ئۇيغۇرلار چىڭگىزخان دەۋرىدىن بۇرۇنلا ئوتتۇرا ۋە مەركىزى ئاسىيادا شانلىق مەدەنىيەت يارىتىپ، تىل ۋە مەدەنىيەت جەھەتدە ئەتراپىدىكى بارلىق خەلقلەرغە تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىغان.ھەتتا تۈركىي تىلى ئەرەب ، فارس تىللىرى بىلەن "بەيگىگە چۈشكەن" بىر ھالەت شەكىللەنگەن.مانا بۇ "شانلىق مەدەنىيەت" ئوتتۇرا ۋە مەركىزى ئاسىيادا ئۇزۇنغا سۇزۇلغان "ئۇيغۇرىزىم ھادىسىسى"نى شەكىللەندۈرگەن،چاغاتاي دەۋرىدە،ئۇيغۇر تىلى يەنە بىر ئىسلاھات ۋە گۈللىنىش دەۋرىنى بېشىدىن كەچۈرگەن.شۇ سەۋەپلىك شۇ دەۋىر ھۆكۈمرانىنىڭ نامى بىلەن تارىخى مەنتىقىغە خىلاپ ھالدا"چاغاتاي تىلى"دەپ تامغىلانغان.(بۇ خىل ئاتاش، شۇ دەۋىرلەر بىلەنلا چەكلىنىپ قالماستىن، ھازىرغىچە شۇنداق ئاتىلىپ كەلمەكتە.)ئۇيغۇر تىلى بىر مۇڭغۇل ھۆكۈمرانىنىڭ نامى بىلەن ئاتىلىپ كەتكەن ئىكەن، ئۇيغۇر تىلىنىڭ مۇشۇ ھۆكۈمران قوۋمنىڭ تىل ، مەدەنىيىتىگە قانچىلىك تەسىر كۆرسىەتكەنلىكىنى پەرەز قىلىش قىيىن ئەمەس. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا شۇنىمۇ نەزەرگە ئېلىش كېرەككى،شۇ دەۋىرلەردە ھۆكۈمران مىللەت مۇڭغۇللار، يەنە كېلىپ ،ئۇزۇن ئەسىرلەر جەريانىدا  ئوتتۇرا ۋە مەركىزى ئاسىيادا مۇڭغۇللار ھۆكۈمران تەبىقەلەردىن باشلاپ تۈركلىشىش (ئۇيغۇرلىشىش )مۇساپىسىنى باشتىن كەچۈرگەن.شۇ جەرياندا ئۇلار مۇڭغۇل تىلىنىمۇ بىللە ئىشلىتىپ مېڭىشى تەبىئىي.مانا شۇ جەريانلاردا، گەرچە مۇڭغۇل تىلى تۈركىي تىللارغا چوڭ جەھەتدىن تەسىر كۆرسەتمىسىمۇ ،لېكىن تۈركىي تىللىرىنىڭ لۇغەت تەركىبىنى موللاشتۇرغان.
شۇ سەۋەپتىن مۇڭغۇل تىلى بىلەن ئۇيغۇر تىلى ئوتتۇراسىدا ئاھاڭداش ۋە مەناداش سۆزلەر كۆپ كۆرۈلۈشى مۇقەررەر.

    مۇنبەرداشلارنىڭ قاراشلىرى ئورۇنلۇق .
مەنمۇ كىچىككىنە قارىشىمنى قالدۇراي ،
"تۇفاندىن كېيىن نوھ ئەلەيھىسسالامنىڭ 3 ئوغلى ئائىلە تاۋاباتى باشلاپ ئۆزلىرى نىڭ تەلىۋى بويىچە 3 ئىقلىمغا بېرىپ ياشاپتۇ ،نۇھ ئەلەھىسسالام ھايات ۋاختىدىلا ئەۋلادلىرى ناھايىتى كۆپۇيۇپ 30 نەچچە خىل تىلدا سۆزلىشىشكە باشلاپتۇ "-<<تارىخى ھەمىدى؟،شەجەرەئى تۈرك؟>>نىڭ بىرىدە ياكى ئىككىلىسدە مۇشۇنداق بايان بار .ھازىرقى ئىنسانشۇناسلىقتىمۇ ئىنسانلارنىڭ يەككە مەنبەدىن تارالغانلىغى ئىنسانلاردىكى M1  گىنى ھاۋا ئانىدىن(ئافرىقىدىن) دۇنياغا تارالغانلىغى ئىسپاتلىنىپ بولۇپتۇ .دىمىسىمۇ ئىنسان ئەدداتلىرى  ئەڭ قەدىمدە بىر تىل ئىشلەتكەنلىگىگە پەقەت گەپ كەتمەيدۇ . بۇ يەردە ئاز-تولا پەرق ئىزدىگەنلەر ھەرگىزمۇ ئىنسانلارنى"ئادەم بىلەن ھاۋانىڭ پەرزەنتلىرى ئەمەس" دىمەكچى ئەمەس .
شۇڭا دەلىل ئىسپات يار بەرگەن شارائىتتا پەرق ئىزدەپ ئىنسان تۈركۈملىرىنىڭ سەل ئېنىقراق ئەژداتلىرىنى پەرقلەندۈرۈش مۇشۇ ساھەدىكى ئىلىمنىڭ ئاخىرقى نىشانى بولۇشى كېرەك .ئەگەر دەلىل بولمىسا ھەرقانچە كۆپ ئورتاقلىق بولغاندىمۇ سۆزلەشنىڭ ھىچ ئەھمىيتى يوق .
ئىنسانلارنىڭ ئورتاق كەچمىش ،ئورتاق مەدەنىتىتىنى نابۇد قىلىش بىلەن مەدەنىيەتلىك ئىنسانلارنىڭ ئۆزگۈچە كەچمىش ،ئۆزگۈچە مەدەنىيتىنى نابۇد قىلىپ"ئوخشاش كەچمىش ،ئوخشاش مەدەنىيەت"تىپىدىكى ئىنسانلارنى سۇنئى شەكىللەندۈرۈش ھەم چەكلىنىش ېرەك دەپ قارايمەن .

ئەمدى ئەسلى ئاپتۇرنىڭ يازمىسىدا مۇنداق بىر مەۋقە نامايان بۇلىدۇ. يەنى تىلدىكى ئورتاقلىققا باغلاپ،ئېتنىك كىلىب چىقىش جەھەتدىكى بىردەكلىك ھەققىدە سۆزلىمەكچى بولغانۇ، لېكىن ئېنىق ئوتتۇراغا قۇيالمىغان.
مېنىڭچە ، مۇڭغۇللار بىلەن تۈركىي تىللىق قوۋملەرنى ،بۇلۇپمۇ ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى كۆچمەنچى تۈركىي قوۋملەرنى تىل، جۇغرافىيەلىك جايلىشىش، ياشاش شەكلى، ئۆرف-ئادەت جەھەتدىن سېلىشتۇرۇپ مۇنازىرە قىلىشمۇ  بۇ تېما بىزگە تاشلاپ بەرگەن يۈلىنىش.

مۇڭغۇللار بىلەن بىزنىڭ تىلىمىزدا ئوخشاشلىقلار ھەقىقەتن كۆپكەن ، بۇنىڭدىن مۇڭغۇللارنىڭ بىزنىڭ يېزىقىمىزنى ئىشىلتىش جەريانىدا بىز ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسىم سۆزلۈكلىرىنى قوللانغان دەپ چۈشۈنۈشكە بۇلامدۇ قانداق؟!

    بۇرۇن تارىخ بىلىمى كەم تىلشۇناسلار ئالتاي-ئۇرال تىل سىستىمىسى دەپ ئايرىپ، ئۇنگۇر، فىن دەيدىغان تىللارنى بۇ سىستىمىغا كىرگۈزگەن. كىيىن ئۇلار ئەقلىنى تېپىپ ، بۇ تىللارنىڭ باغلىنىش يوقلىقىنى بىلىپ،ئۇرال تىللىرىنى ئالتاي تىللىرى سىستىمىسىغا قاتمىغان.
            ھازىر بىر قىسىم ياۋرۇپالقىلار بۇرۇنقى مۇڭغۇل، مانجۇ، تۈركىي مىللەتلەرنىڭ  يىلتىزى بىر،  قەدىمدە ئورتاق ئالتاي تىلى مەۋجۇد دەپ قاراپ، ئالتاي تىللىرى دەيدىغان سەپسەتىنى توقۇپ چىققان.  ھەمدە يىتىم قالغان  ياپۇنچە ۋە كورىيان تىللىرىنىڭ  مەنبەسىنى ئالتاي تىللىرىغا باغلاپ چۈشەندۇرىدۇ.  ئۇلارنىڭ ئاساسى بۇ ئۈچ تىلدىكى شەخس ئالماشىلىرى يەنى :
                   
                      تۈركچە:              بەن                      بىز          (  ز كۆپلۈك قوشۇمچىسى بولۇپ، < لار، لەر> ئورنىدا، ئىككى 
                                                                                        ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق شەيئىنى بىلدۈرىدۇ.  مەسىلەن:  كۆز،      م                                                                                      مۈڭگۈز، ، مەڭىز، ئاغىز ،تىز  دەپ  چۈشەندۈرىدۇ. ئۇنداقتا
م                                                                                      قىز، سۆز، بۆز، يۈز دىگەنلەرچۇ؟ بۇلاردىكى ز قانداق قوشۇمچە؟
                                                سەن                    سىز

                  ھازىرقىسى:              مەن                  سەن
                    تۈركچە                  بە  ن                  سەن
                  مۇڭغۇلچە                بى                    سى
                    مانجۇچە                بې                      سى
    تارخىي بىلىمى كەم تىلشۇناسلار، يۇقىرىدىكى شەخس ئالماشلىرىنى دەستەك قىلىپ، بىر قىسىم گراماتىك كاتىگورىيىنىڭ ئوخشاشلىقىنى، لېكسىلوگىيىدىكى ئاز بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ھازىرمۇ ئوخشاش قوللىنىدىغانلىقىنى ئىسپات قىلىۋىلىپلا  قەدىمدە ئورتاق ئالتاي تىلى مەۋجۇد دەپ  < ئالتاي تىلى> دەيدىغان يېڭى بىر تىلنى ئجاد قىلغان. ھەمدە مۇڭغۇل، مانجۇلارنىڭ كېلىپ -چىقىشى، تىللىرىنى ئىزچىل ھالدا تۈركىي تىللار بىلەن بىللە قىلىۋىلىپ ئىلىم ساھەسىدە زور قالايمىقانچىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا.
            بۇنداق دىيىشىمنىڭ ئاساسى:
        1.    سان بىر تىلدا ھەر گىزمۇ ئاسان ئۆزگىرىپ كەتمەيدۇ. چۈنكى ئىنسانلار سانلارنى كۈندە دىگۈدەك ئىشلىتىدۇ.
ئارلىقى شۇ قەدەر يىراق تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان 40 نەچچە مىللەتنىڭ تىلىدىكى سانلار  ھازىرغىچە ئوخشاش.        لىكىن مانجۇ، مۇڭغۇللار بىلەن  1000  يىلدىن كۆپرەك خوشنا بولساقمۇ، نىمىشغا  مانجۇچە ، مۇڭغۇلچە، تۈركچە سانلارنىڭ باشلانغان تاۋۇشىمۇ قىلچىلىكمۇ ئوخشىمايدۇ.  بەئەينى ئىككى قۇتۇپ.
          2. بۇ تىللاردىكى مۇناسىۋەت يىلتىزداشلىق ئەمەس بەلكى  بىللە ياشاش، ئۇچىرىشىش جەريانىدىكى سۆز قۇبۇل قىلىشتۇر.
ھەممىمىزگە مەلۇمكى  ھون دەۋردىن تاكى كۆكتۈرك، ئورخون دەۋرلىرىدە مۇڭغۇل، مانجۇلارنىڭ ئەجدادلىرى  بۇ خاندانلىقنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا ئىدى. كىيىنمۇ يۈەن، چىڭ دەۋرلىرىدە مىسلىسىز ئالاقىدا بولدى.. بۇ پەقەت 1000  نەچچە يىللىق بىللە ياشاش جەريانىدىكى سۆز قۇبۇل قىلىشتۇر خالاس.
          3.  تىللاردىكى بىر قىسىم گراماتىك كاتىگورىيىنىڭ ئوخشاشلىقىنى، لېكسىلوگىيىدىكى ئاز بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ  ئوخشىشىپ كېتىدىغانلىقى ئىنتتايىن نورمال ئىش.  مەسىلەن:  خەنزۇچىدىكى بابا بىلەن تۈركچەدىكى بابا، ئىنگلىزتىلىدىكى <تۆلەش>  بىلەن خەنزۇچىدىكى تۆلەش  پېي ئوخشاش.  ئىنگلىزچىدىكى مېھمانخانا  ئۇقۇمىدىكى خوتەل بىلەن ئۆتەل، ئۆتەڭ.  تونىل دېگەننى تۈن گە باغلاپ  ، تونىل ئىچى قاراڭغۇ بولغاچغا، ئەسلىسى تۈنىل بولىدۇ دېسەك بولامدۇ؟..... بۇنداق مىسالدىن 1000 كۆرسىتىش مومكىن..  بۇلارغا قاراپ بىز  ئىنگىلىزچە بىلەن تۈركچە تۇققان تىل دېسېك بولامدۇ؟
          تىلىمىزدا  ئورۇسچە 俄罗斯  ( خەنزۇلار ھىچبىر زامان روس دىمىگەن )سۆزلەر تولىمۇ كۆپ، كۆپىنچىسى <كا> بىلەن ئاخىرلاشقان، ئورۇسچە بىلەن ئۇيغۇرچىنىڭ گرامماتىكىسىدىمۇ ئوخشاشلىقلار بار،  بۇلارغا قاراپ بىز  ئورۇسچە بىلەن ئۇيغۇرچە يىلتىزداش دېسەك بولامدۇ؟

                ئالتاي تىللىرىدىكى تۈركىي تىللار ، مۇڭغۇل تىللىرى، مانجۇ -تۇڭغۇس تىللىرىغا  ئوتتۇرىسىدا تۇققاندارچىلىق مۇناسىۋىتى يوق، پەقەت سۆز قۇبۇل قىلىش مۇناسىۋىتىلا بار،  ھازىر كۆپ قىسىم ئالىملار ئالتاي تىلى دەيدىغان سەپسەتىنى ئېتراپ قىلمايدۇ. 
          تۈركىي تىللىرىل  بۇنىڭدىن كىيىن تىلشۇناسلىق كىتاپلىرىدا ئايرىم بىر سېستىمغا تەۋە بۇلىشى كېرەك. ھەمدە بۇ يېڭىدىن تۈزمەكچى بولغان تىلشۇناسلىق كىتاپلىرىغا كىرگۈزۈپ ، بۇرۇنقى خاتا قاراشلارنى چىقىرىپ تاشلىشى كېرەك. .  چۈنكى نەچچە مىڭ كىلۇمىتىر  يىراقلىقتىكى بىر تۈركىي مىللىتى  ئۆز-ئارا راۋان ئالاقە قىلالايدۇ.  بۇنداق كۆپ مىللەتلەرنىڭ تىللىرنىڭ بۇنداق يېقىن بولىشى باشقا ھىچقانداق تىل سېستىمىسىدا يوق. كۈلكىلىك يېرى بەزىلەر بىر مىللەت بولغان بىلەن ئىشارەت ئارقىلىق ئالاقە قىلىدۇ. بىلىشىمچە 23  ئەرەپ دۆلىتى ئۆز-ئارا چۈشىنىشمىگەنلىكتىن پەقەت ، قەدىمكى ئەرەپ تىلى ئارقىلىق ئالاقە قىلىدىكەن. پەقەت تۈركىي مىللەتلىرىلا بۇنىڭدىن خالىي.
      ئالتاي تىلى مەۋجۇد ئەمەس.  تىلشۇناسلىق نەزەريەسى يېڭىلىنىشى كېرەك.  .....................ئۆتۈكەندىن!