ئابدۇقادىر جالالىدىننىڭ تەرجىمھالى ۋە ئەسەرلىرى

مەرىپەت-ئوغلى

   ئابدۇقادىر جالالىدىننىڭ تەرجىمھالى ۋە ئەسەرلىرى

شائىر، تەتقىقاتچى ئابدۇقادىر جالالىدىن 1964-يىلى 3-ئايدا قەشقەر كونىشەھەر ناھىيىسىنىڭ بەشكېرەم يېزىسىدا دۇنياغا كەلگەن. بەشكېرەمنىڭ گۈزەل باغلىرى، ساپ، ئاسمىنى كەڭ تەبىئىتى، ساددا، ئاقكۆڭۈل، مەردانە كىشلىرى ئۇنىڭ قەلبىدە كىچىكىدىن تارتىپلا شىئىرنىڭ ئوتىنى ياندۇرغان. ئۇ تەبىئەتتىكى ئەڭ ئېسىل تۇيغۇلار، بالىلىقتىكى ئويۇنلار، سېھىرلىك چۆچەكلەرگە ئوخشاش ئارزۇلار ئارىسىدا ئۆزىنىڭ ساپ تۇيغۇلىرىنى ئىپادىلەشنىڭ يولىنى تېپىش ئۈچۈن كىچىكىدىن تارتىپ شىئىرى تۇيغۇ ئىچىدە چوڭ بولغان، ئۇندىن باشقا كلاسسىك شائىرلارنىڭ ئەسەرلىرىنى كىچىكىدىن تارتىپ قىزىقىپ ئوقۇپ، ئۇيغۇر تىلىدىكى پاساھەتنى، تىلنىڭ گۈزەللىكى، كۈچىنى ھېس قىلىپ يەتكەن. ھەر بىر شائىرنىڭ شىئىرىيەت كوچىسىغا كىرىپ كېلىشىدە ئەلۋەتتە مەلۇم ئالاھىدە سەۋەپ بولۇشى مۈمكىن، شائىر ئابدۇقادىر جالالىدىنمۇ بۇ نوقتىدا ھەم شۇنداق. شائىر شىئىرنى سۆيىدىغان، سەنئەتكە ھېرسىمەن ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئارىسىدا چوڭ بولغان، قويۇق شېئىرى مۇھىت، قەدىمدىن تارتىپ داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان شېئىرىي كەيپىيات، سەنئەتخۇمارلىق شائىرنى شېئىرىيەت رىشىتىغا تېخىمۇ مەھكەم باغلىدى.　شائىرنىڭ شىئىرىيەتكە قىزىقىشى ھەم كىرىپ كېلىشىدىكى ئەڭ ئاساسلىق سەۋەب ئۇنىڭ بەشكىرەمنىڭ گۈزەل مەنزىرىسى ۋە ساپدىل كىشىلىرى ئارىسىدا ئۆتكۈزگەن سەبىي بالىلىق دەۋرى بولدى.

ئابدۇقادىر جالالىدىن  1982-يىلى 9-ئايدىن 1986-يىلى 7-ئايغىچە قەشقەر پىداگوگىكا ئىنىستىتۇتىدا ئوقۇغان. 1986-يىلى 7-ئايدىن 1988-يىلى 9-ئايغىچە شىنجاڭ تەجرىبە ئوتتۇرا مەكتىپىدە ئوقۇتقۇچى بولغان. 1988-يىلى 10-ئايدىن 1990-يىلى 7-ئايغىچە شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتى ئىلمىي تەتقىقات ئورنىدا ئىلمىي ژۇرنال مۇھەررىرلىكىنى ئۈستىگە ئالغان. 1990-يىلى 8-ئايدىن ھازىرغىچە شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتىنىڭ فىلولوگىيە شۆبە ئىنىستىتۇتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىۋاتىدۇ. 1993-يىلى 1-ئايدا لېكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1998-يىلى 11-ئايدا مۇئاۋىن پىروففىسورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن.
　　2004-يىلى 11-ئايدا پروففىسورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 2005-يىلى 7-ئايدا شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتى فىلولوگىيە شۆبە ئىنىستىتۇتىنىڭ پەننىي ساھەدىكى باشلامچىسى بولۇپ باھالانغان. 2009-يىلى 11-ئايدا شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتىتىغا يۆتكىلىپ كىلىپ، ئاسپىرانت يىتەكچىسى بولغان.

　　مۇكاپاتلىنىش ئەھۋالى:

　　1998-يىلى ئۈرۈمچى شەھەرلىك ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى تەرىپىدىن «» يازغۇچى دېگەن شەرەپكە ئېرىشكەن. 1998-يىلى شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتى تەرىپىدىن «ئىلغار شەخس» بولۇپ باھالانغان. 1999-يىلى خەنزۇ ئەدەبىياتى فاكۇلتىتىدىكى ئىلمىي ماقالە باھالاشتا 1-دەرىجىگە ئېرىشكەن. 2000-يىلى ئاپتونوم رايونىمىزدىكى مۇنەۋۋەر كەسپىي تېخنىك خادىم بولۇپ باھالانغان.2000-يىلى مائارىپ ئىنىستىتۇتىنىڭ «ئۈچ مائارىپ» خىزمىتىدىكى ئىلغار شەخس بولۇپ باھالانغان. 2001-يىلى مائارىپ ئىنىستىتۇتىدىكى مۇنەۋۋەر ئوقۇتقۇچى بولۇپ باھالانغان. 2001-يىلى ئاپتونوم رايون بويىچە مۇنەۋۋەر ئوقۇتقۇچى بولۇپ باھالانغان. 2002-يىلى ئۈرۈمچىدە ئۈتكۈزۈلگەن مەملىكەتلىك 12-نۆۋەتلىك ناخشا توپلاش پائالىيىتىدە يازغان تېكىستى 2-دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. 2003-يىلى ئاپتونوم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى تارقاتقان ئالىي مەكتەپ ئوقۇتۇش نەتىجە مۇكاپاتىنىڭ 3-دەرىجىلىك مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 2004-يىلى شىنجاڭ خانتەڭرى ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 2005-يىلى ئاپتونوم رايون بويىچە ئىلغار خىزمەتچى بولۇپ باھالانغان. 2006-يىلى ئاپتونوم رايون بويىچە مۇنەۋۋەر كەسپىي تېخنىك خادىم بولۇپ باھالانغان.

　　ئەسەرلىرى:

　　2000-يىلى 10-ئايدا شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىردىن چىققان «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى توپلىمى» ناملىق ماقالىلەر توپلىمى؛ 2005-يىلى 3-ئايدا شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىردىن چىققان «ئۆزىنى ئىزدەش بۇسۇغىسىدا ناملىق ماقالىلەر توپلىمى»، 1995-يىلى قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىردىن چىققان «ئەقىل - پاراسەت مىۋىسى ۋە شەيتان» ناملىق ماقالىلەر توپلىمى، 1993-يىلى شىنجاڭ ياش - ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىردىن چىققان «سوقۇۋاتقان يۈرەك» ناملىق شېئىرلار توپلىمى، 2001-يىلى خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىردىن چىققان «بوشلۇق» ناملىق شېئىرلار توپلىمى قاتارلىقلار بار.

ئۆزىنى ئىزدەش بوسوغىسىدا ناملىق كىتابتىن ئۈزۈندىلەر

( بۇ كىتاب 2002-2003 يىللار ئارىلىقىدا ياپۇنيەدە كۆرگەن بىلگەنلىرى ئاساسىدا يىزىلغان بولۇپ ،

ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئۆزىنى ۋە ئۆزگىنى چۈشۈنۈش ھەققىدە چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ …)

مەن ياپۇنيەگە باردىم . كىشىلەر مەندىن ‹ سەن كىم ؟ › دەپ سورىدى ، ‹مەن ئۇيغۇر › دىسەم گاڭگىراپ قىلىشتى .
ياتلار ئاللىبۇرۇن يوقاپ كەتكەن دىنازاۋۇرنى ياخشى بىلىدۇ ، لىكىىن مىنى بىلمەيدۇ ، كىشىلەر نوپۇزى يۇزمىڭغا بارمايدىغان ئىسكىموسلارنى تونۇيدۇ . لىكىن 10 مىليون نوپۇسقا ئىگە ئۇيغۇرنى تونومايدۇ .
مەن قامۇسلارنى ۋاراقلاپ باقتىم . ‹ ئۇيغۇر › دىگەن ئىبارىنى يەتتە سەككىز قۇر بىلەنلا چۇشەندۇرۇپتۇ . تىخى بايانلارنى بەزى قامۇسلاردا تاپقىلى بولمايدۇ . چىۋىن چاشقان ، قۇرت-قوڭغۇز توغرىسىدا ھەققىدىكى بايانلار بىر ئىككى بەتتىن ئاشىدىكەن .
بۇ ئىشلار ماڭا ھار كەلدى . نومۇس قىلدىم . جاھان ماڭا تار كەلدى . ئەگەر 10 مىليون خىشتىن قەسىر سىلىشقا توغرا كەلسە ساياھەتچىلەرنى ئۆزىگە تارتىپ تۇرىدىغان ھەشەمەتلىك ئالەمگە پۇر كەتكۇدەك ئىمارەت پۇتىشى مۇمكىن .
مەن مەۋجۇدمەن ، لىكىن مىنىڭ مەۋجۇدلىقىمنى دۇنيا تونۇمايدۇ ، ئامرىكا نىگىر يازغۇچىسى رالف ئىللىسون ‹ كۆرۇنمەس ئادەم › ناملىق رومانىدا ( مەن ئۆزۇمدىن باشقا ھىچكىم ئەمەس ، لىكىن شۇنى بايقىدىنمكى ، مەن بىر كۆرۇنمەس ئادەم ) دەپ يازغانكەن . دەرۋەقە مەندىمۇ سوقۇپ تۇرغان ئىنسانىي يۇرەك بار ، تومۇرلىرىمدا ئىقىپ تۇرغان ئىسسىق قان بار ،مەنمۇ پىكىر قىلالايمەن . باھار پەسلىدە غۇچچىدە ئىچىلغان گۇللەرگە قاراپ خۇشال بولىمەن . لىكىن مىنى ھىچكىم تونۇمايدۇ . ئاۋازىمنى ھىچكىم ئاڭلىمايدۇ .


بىز مەقسىدىمىزنى باشقىلاردىن يۇشۇرۇشقا تىرىشىۋاتىمىز . يالغانچىلىقنى قوبۇل قىلغىلى بولمايدۇ . بىراق جەمىيەت ئۇنى ماجبۇرلىغاندا ئامال بولمىدى . ئىنساننىڭ ئەسلى تەبىيىتى چىنلىقنى ياخشى كۆرگەچكە ، يالغان گەپ قىلغاندا ، مەلۇم ئۇيات كۈچى ئۆزىنىڭ تىكەنلىك قاناتلىرىنى يۇرەكنىڭ قانداقتۇر بىر يەرلىرىگە ئۇرۇپ ئۆتكەندەك بولىدۇ ، يالغانچىلىققا ئادەتلىنىپ ، ئۇنى دائىملىق كەسىپكە ئايلاندۇرىۋالغانلاردا بۇنداق سىزىم بولامدۇ يوق بىلمەيمەن …

ئەخمەتجان قاسىمى ، قاتارلىق يولباشچىلار ۋە باشقا تارىخىي شەخىسلەر ھەققىدە خۇددي ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەندەك سۆزلەيتتى . تارىخى بەزىدە چۇل-چۇل قىلىپ سۇندۇرۇلۇپ ، سۇنۇقلىرى ھەر تەرەپكە چىچىۋىتىلگەن بىر چىنىگە ئوخشاپ قالىدۇ . بىز پەقەت ئۇنىڭ بىر نەچچە سۇنۇقىغا ئىگە ، بۇ سۇنۇقلار تارىختىن ئىبارەت پۈتۈن چىنىنىڭ شەكلى ھەم ھەجىمىنى قىياس قىلىشىمىزدا ئىمكانىيەت بەرمىگۈدەك دەرىجىدە كىچىك بولىشى مۇمكىن . شۇنداقتىمۇ ئاشۇ چىنە ئۆزىمىزنى بىلىشىمىزدە شۇ قەدەر مۇھىم بولغانلىقتىن ، ئاشۇ ناھايىتى چەكلىك ئىمكانىيەتلەر ئاساسىدا ئۇنىڭ ئەسلى قانداق ئىكەنلىكىنى سۈرەتلەشكە مەجبۇرمىز ، بۇ سۈرەتنىڭ ئەسلىدىكى چىنىنىڭ چىنە تەسۋىرىگە ئايلىنىشى ئۈچۈن ، چىنىنىڭ سۇنۇقلىرىنى تىرىك شاھىتلاردىن ، ئارخىپ ئىدارىلىرىدىن ، يەنە ئاللىقانداقتۇر پىنھان يەرلەردىن ئىزدەپ تىپىشقا توغرا كىلىدۇ ، بۇنىڭ ئۈچۈن بىر قانچە زامان كىتىشىمۇ مۇمكىن ، تارىخنى يىزىش ئارخولوگىنىڭ چىنە سۇنۇقلىرىنى پاياتلاش ھەرىكىتىگە ئوخشاپراق قالىدۇ ، ئەكرەم خەمىدى سانسىزلىغان شاھىتلارنىڭ بىرى ، ئۇنىڭ ئىيتقانلىرى بىزگە چىنىنىڭ نامەلۇم بىر تەرىپىدىن دىرەك بەرگەندەك قىلسىمۇ ، ئەسلىي سۈرەت يەنىلا قاراڭغۇ .....

ئابدۇقادىر جالالىدىن مۇنداق دەيدۇ:

1-ئادەم ھەرقانداق نەرسىلەرنى يىڭەلەيدۇ، ئەمما ئۈزىنى يىڭەلمەيدۇ.
2-ئادەملەر ئۆزىنىڭ نەپسى، ئارزۇسى تەرىپىدىن بويسۇندۇرۇلىدۇ.
3-ھەقىيقى زىيالى ئۆزى ئۆگەنگەن بىلىملرىنى ئۆزخەلقى، قەۋمنىڭ تەقدىرى بىلەن چەمبەرچاس باغلىيالايدىغان كىشىلەردۇر.
4-بايلاردىكى پۇل، زىيالىيلاردىكى بىلىم، رەھبەرلەردىكى يېتەكلەش ئىقتىدارى بىرلەشكەندە بىزنىڭ مائارىپىمىز ھەقىقىي ياخشىلىنىدۇ.
5-بىر مىللەت ئۆز ئادەملىرىگە قانداق ئۇنۋان بېرىشنى بىلمىسە، بۇ مىللەت خاسلىقىنى يوقاتقان بولىدۇ.
6-ھازىرقى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە كىشىلەرنىڭ سىياقىنى ئارىيەتكە ئالغان ئەرۋاھلار كۆپىيىپ قالدى.
7-تىل مەجرۇھلىقى-دىل مەجرۇھلىقىدىن نىشاندۇر. ئۇنىڭدىن كەلگەن پىكرى كىكەچلىك بىزنى خار ۋە زەبۇنلىقنىڭ گىردابىغا باشلايدۇ.
8-ئەدەبىيات دەرسى ئۆتۈشتە قابىلىيەت ئەمەس، ئادىمىيەت بىرىنجى ئۇرۇندا تۇرۇدۇ.
ئەگەر سىز ئۇقۇتقۇچىلىق خىزمىتىڭىزدە ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىدىيىسىدە بۇرۇلۇش ھاسىل قىلالمىسىڭىز، ئۇ چاغدا سەھنىدىكى قىزىقچىغا ئوخشاپ قالىسىز.
9-بىزنىڭ مىللىتىمىزدە خەقنىڭ ئاجىزلىقىنى كۆرۈپ ئۆزىگە تەسەللىي بىرىش شەكىللەنگەن.
10-دۇنيادا كىم ئەقىللىق بولسا، ئۇنىڭ يالغۇز قېلىشى نورمال ھادىسە بۇلۇپ ئۇ دانالارغا مۇناسىپ.
11-شائىر باشقىچە پىكىر قىلىدىغىنى ئۈچۈن مەڭگۈ باشقىلارنىڭ چۈشىنىشىگە ئىرىشەلمەي، مەنە سۈرگۈنلىكىدىن ياشايدۇ.
12-بىر ئادەمنىڭ يەنە بىر ئادەمگەتەسىر كۆرسىتىدىغىنى ئۇنىڭ بىلىمى ئەمەس، بەلكى ئادىمىيلىكى.
13- ئىنساندىكى ئەڭ ياخشى گىرىم- خۇلق،مىجەز،روھ.
14- شور پىشانە خەلق تەنىچى بوپ قالىدۇ.
15- قورغاق رايۇندا ياشىغان ئادەملەر مەسخىرىگە باي كىلىدۇ.
16- پىكىر ھالىتىدە توختاپ قالغان نەرسىنىڭ قانچىلىك ئۇلۇغ بولىشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇ بىر سەپسەتە.
17- ئۇقۇتقۇچىدا ئالدى بىلەن كۈيۈم، ئاندىن بىلىم بولىشى كىرەك. چۈنكى ئادەم تەربىيلەشتە ئەڭ مۇھىمى كۈيۈم،ئىنسانىي مۇھەببەت.
18- ئۈزىنىڭ تۇرمۇش مەسىلىسىنى توغرا ھەل قىلالمىغان پىداگوگ، قانداقمۇ ئۇقۇتقۇچىلىقتىن ئىبارەت بۇ مۇقەددەس ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن تۇلۇق چىقالىسۇن.
19- ئۇقۇتقۇچىلارنىڭ ھەيۋىتىدىن قورقۇپ ھۆرمەت قىلىش لىكىن قىممىتىنى چۈشەنمەسلىك، قۇللۇق پەلسەپىدۇر.
20- شەھەرلەردە تەبەسسۇم كۆپ لىكىن ساختا،چىنلىق ئاز،يېزىلاردا تاپا- تەنە كۆپ،لىكىن تىگىدىن ئىللىقلىق چىقىپ تۇرىدۇ.
21- ئىنسان ياش ۋاقتىدا رومانتىزىمچى، ئوتتۇرا ياشتا رىئالىزىمچى، ياشانغاندا تارىخچى بولىدۇ.
22- تىل-روھى ۋەتەن،ئەجداد بىلەن ئەۋلادنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كۆۋرۈك.
23- ھەرقانچە ياۋۇز ئىتمۇ  شەھەرگە كىرسە لالمىلىشىپ كىتىدۇ.

ئابدۇقادىر جالالىدىن ئەسەرلىرى


دىل سوراپ يىگانىمەن

1
پەسىللەر كەلدى، كەتتى، قالدى قەلبىم بىر مۇھەببەتتە،
مۇھەببەتلىك كۆڭۈل ئىستەپ كۆڭۈل، يىگانە غۇربەتتە.
كۆڭۈللەر نالەسىدىن كەھرىۋادۇر گۈمبىزى دەۋران،
سېزەر ھەركىم ئۆزىنى بىناۋا بۇ شەھرى نۇسرەتتە.
چاقىرغانلار جاۋاب ئورنىدا ئاڭلار ئۆز ساداسىنى،
قالار سەگەكلىرىم دوقمۇشتىمۇ خىلۋەتتە-خىلۋەتتە.
نىتەي، بۇ رەستىدە دەرۋىش سىياق دەناغا رەنا يوق،
گۈزەللەر مەلىسىدىن سۇ سوراپ چاڭقايدۇ ھىجرەتتە.
تولۇن ئاي كۈلسىمۇ ماراپ روجەكتىن ئۇز شەبىستاندا،
ئېشىم پىشمايدىكەن تەپمەي ھارارەت ئۇشبۇ سائەتتە.
پەسىللەر كەلدى، كەتتى، دىل سوراپ يىگانە مەن قالدىم،
ۋۇجۇد بەھرىدە ئۈزدۈم ھەر تەرەپكە بىر ئىتائەتتە.
جاھان يەتمەيدىكەن ئاخشامدىكى شۇ سەجدىگاھىڭغا،
بۇزۇپ روزاڭنى، سۇلغۇن، تاپمىدىڭ لوقما باراۋەتتە.
2
نېمە بار، بىلمىدىم شۇنچە سوزۇلغان ئۇشبۇ تاقەتتە،
كۆزۈم تالدى ،سۆزۈم بىھۇش ،سەھەر ئاخشامدا تائەتتە.
جانان جانانلىقىنى قىلمىدى، كۆرسەتمىدى دىدار،
دۇئا بىرلە يەنە ياد ئەيلىدىم، كى ياخشى سائەتتە.
نېمە ئىستەيدىكىن دەسسەپ يۈرۈپ زاتىنى ئادەملەر،
گويا ئوكيان ئارا سۇ ئىزدىدى، قالدى قىيامەتتە.
ئەقىدە بىنەزەر قالدى، جاھانپەرۋەر گۈزەر قالدى،
پاراغەت شەبنىمى چاقنار، قارا ياپراق-خىيانەتتە.
گۈزەللەر نازىدىن زىنھار تاپالمايسەن گۈزەللىكنى،
گۈزەللەر بەزمىنىڭ كەيپى ئارا سۇلدى ئاھانەتتە.
ئىلاھا، تاقىتىمگە قۇدرىتىڭدىن بەر كاپالەتنى،
كۆرەي ۋەسلىڭنى شەۋقىڭدىن قۇرۇپ چىققان كامالەتتە.
مېنى شائىر ياراتقانسەن، گۈزەللەرگە قاراتقانسەن،
گۈزەللەر ئالدىدا سۇلغۇننى قويما بۇنچە ھاجەتتە.
3
ساڭا شەيدالىقىم، ھېچ بىلمىدىم ،بىر پەيلى شەيتانمۇ؟
دېگىن شەيتانمۇ سەن يا خۇشخەۋەرلىك پەزلى ئىنسانمۇ؟
شەپەقنىڭ خۇلقىدا ئورمانلىرىمنى چايقىدىڭ لەزران،
قېنى ئېيتقىن، ماڭا بىر نەچچە كۈنلۈك كالتە مېھمانمۇ؟
سۆزۈمگە شۇنچە قايىلسەن، گويا ھەق سۆزگە مايىلسەن،
كۆرۈپ تۇرغان قارا كۆزلەر، سېنى سۆيمەككە ئىمكانمۇ؟
ئۆزۈمگە ئوخشىمايمەنغۇ، يېشىم ئەللىككە بارغاندا،
قارا ساچىڭ مېنى بەند ئەيلىگەن ئەپسۇنچى ئارقانمۇ؟
نېمىكىن بىقارار قىلغان، كۆڭۈلنى ئىنتىزار قىلغان،
پەزىلەتمۇ، ھايامۇ، قانمۇ، جانمۇ، ياكى ۋىجدانمۇ؟
قاراشتا بىر مۇسۇلمانسەن لېكىن نېمانچە قىينايسەن،
گۇناھتىن ساقلىنىپ ئۆتمەك ئۈچۈن سەن ياخشى قالقانمۇ؟
پېقىر سۇلغۇننى يار بىلگىن، بۇ ئۆمرۈڭگە تۇمار بىلگىن،
ئەقىدە بىلمىسەڭ، كار قىلمىغاي ھەرقانچە ئىرپانمۇ.
4
زاماننىڭ نازى مەندەك نا ئىلاجنىڭ بولدى غەم دامى،
غېمىمدىن ئۈندى دەۋران ئەھلىنىڭ خۇنابە خەندانى.
خۇمارى تۇتسا ئىشرەتتە مېنى يۆگەپ چېكەر بەڭگى،
يۈرەكلەر بولدى پاسىق بەزمىسىنىڭ داغى-كۈلدانى.
ئىچىگە تۆكتى شائىر قانچىلاپ تۇزلۇق سىياھداننى،
پەلەكنىڭ پەيلىدىن قورقاق سېلىپ كەلگەندە ئىلھامى.
ئۆمۈر مەدەن قېزىپ سۆز ۋادىسىدىن، يورغىلاپ ئۆتتى،
كېكەچلىك مۇنبىرىدە بىناۋالىق بولدى ئۇنۋانى.
ئۇۋا سالسا ئەقىدە بىرلە چىللاپ قارلىغاچلارنى،
نىتەيكى،ئۆمۈچۈكنىڭ تورلىرىغا تولدى ئايۋانى.
تۇتاشتى يەتتە ئىقلىم تور بىلەن، بىر تەنگە ئايلاندى،
شەرەپلەر يادىغا ئالماس مېنىڭدەك رىسقى يەكتانى.
خىزىرغا تەلپۈنۈپ سۇلغۇن، سەھەر-ئاخشام تاھارەتتە،
يېشەر ھېكمەت بىلەن بىركۈن كېلىپ بۇ سىرى غەۋغانى.
5
باغ ئارا سەيلانىمەن، باغدىن باھار كەتكەندىمۇ،
سولۇشۇپ نازۇك بويىنى، لالىلەر ئەگكەندىمۇ.
نامىلەر پۈتتۈم ساياق بەرگى خازانغا پەم بىلەن،
كۈز ئېيى ئاپئاق قىروۋغا نۇرىنى سەپكەندىمۇ.
ئاڭلىدىم بۇلبۇل ئۈنىنى ناشتىدا گۈلقەنت ئارا،
قۇترىغان جۇتتىن قۇلاققا نالىلەر يەتكەندىمۇ.
دىلبىرىم بىخەستىلىكتىن بىلمىدى ئىستەكلىرىم،
تۈن ئارا سەرسان شامال پىنھان رۇجەك چەككەندىمۇ.
كەيپىدىن خۇشلاشمىدى چۈشلەر ئارا قۇش چاڭگىسى،
ئۈژمىنىڭ مەزمۇت غولىنى ھەرىلەر كەسكەندىمۇ.
بالىلار بىنادا ئېكران ئالدىدا تورغا چۈشۈپ-
ياتتى، باغاقچى سەھەرنىڭ چولپىنى يۈتكەندىمۇ.
قېنى، چىقمامسەن بالام، سولغۇن داداڭ لەگلەكچىدۇر،
يوقمىدۇ پەرۋازغا ئىشقىڭ تۇرنىلار ئۆتكەندىمۇ.
6
شىشىنىڭ قوينىدا ھېكمەتنى قۇچۇپ ياتقان سىياھ،
تەڭرىنىڭ لەۋزىدە تەقدىردىن ساداق ئاتقان سىياھ.
رەڭگىدىن تولغان ئەقىلنىڭ كۆزىمۇ بولغاي غەلەت،
قاپقارا چېھرىگە ئىرپان يۇلتۇزى ياققان سىياھ.
بىر قاراشتا قاپقارا، ئاققا مىجەزى مۇپتەلا،
ئاق-قارا چېگراسىدا چاقماقلىرىن چاققان سىياھ.
بىر بۈيۈك پەرمان بىلەن، ئالەمشۇمۇل ئارمان بىلەن،
ئىجتىھاتنىڭ شۇ پايانسىز بەھرىگە ئاققان سىياھ.
ئوتمۇ سەن، تۇپراقمۇ سەن، ياكى نەپەسمۇ، سۇمۇ سەن،
كائىناتنىڭ نەسلىدىن ئۆز زاتىنى تاپقان سىياھ.
ھەق ماڭا بەرگەن قەلەمنىڭ باغرىدا دولقۇن ياساپ،
قولۋىقىمنى لەيلىتىپ مەنزىلنى بويلاتقان سىياھ.
قان بىلەن جان پۇشتى سەن،باتىلغا ھەقنىڭ مۇشتى سەن،
ناتىۋان سۇلغۇنغا تامچە خۇلقىنى چاچقان سىياھ.
7
دېدىممەن گۈلگە قاراپ:دىلرەباكەن،
ئوزارى لەختە-لەختە، بىناۋاكەن.
دېدى گۈل: ئۆز-ئۆزۈمگە پىچىرلايمەن،
ئىنساننىڭ قۇلاقلىرى بىداۋاكەن.
دېدىم مەن: يۇلتۇزلارغا قەدەم يەتتى،
ئىنسانلار پاراسىتى نۇر ئاراكەن.
دېدى گۈل: ھەممە ئىشلار راۋان بوپتۇ،
كۆڭۈللەر كۆڭۈللەرگە بىراۋاكەن.
دېدىممەن: شېكەر بىلەن دوست ئىكەنسەن،
ۋۇجۇدۇڭ گۈلقەنت ئارا مىڭ ياراكەن.
دېدى گۈل: شېشىلەردە ئېرىپ كەتتىم،
كەچكۈزدە شېكەر قوينى بىر لاۋاكەن.
دېدىم: بۇلبۇل گۈلىستاندا سايرىغاندا،
كىمگە دەپ ئاراڭلاردا ماجەراكەن.
دېدى گۈل:بارچە گۈلنىڭ زاتى بىردۇر،
گۈللەرگە ھەسەت ئوتى بىر قازاكەن.
دېدىم: سۇلغۇن، كامالەت، نازاكەتتە،
گۈل بىلەن پەنجىلەشسەڭ مىڭ خاتاكەن.
8
دىل سىرىمنى ئاشكارا قىلساممۇ كارىڭ بولمىدى،
سۆزلىرىم قاتار-قاتار، ھېچ ئېتىبارىڭ بولمىدى.
باغلىرىڭدا تام ئىكەن، تاملاردا شورا بار ئىكەن،
شۇنچە پەرۋىش ئەيلىسەم، ئالما-ئانارىڭ بولمىدى.
قايسى قىسماقتا قىسىلدىڭ، كۆزلىرىڭدە ياش يۇقى،
يۇلقىنىپ چىقماققا نېچۈن، بىر قارارىڭ بولمىدى.
نەۋجۇۋانلىق پەسلىدە رەڭگىڭدە ئەگىيدۇ خازان،
پەملىسەم ئەنبەرگە تولغان گۈل باھارىڭ بولمىدى.
تالى قەددىڭ تەۋرىتىپ، ھەربىرقەدەمدە سەۋر ئېتىپ،
ھەرتامان يۈرسەڭمۇ، يارىڭ-ئىپتىخارىڭ بولمىدى.
يا نىگارىڭ بولمىدى، يارغا خۇمارىڭ تولمىدى،
ياكى مېھرىڭگە سازاۋەر بەختىيارىڭ بولمىدى.
سەنكى سۇلغۇن، بىر مۇساپىرسەن مۇھەببەت ئىلكىدە،
بۇ مۇساپىر شەھرىدە ھېچ خېرىدارىڭ بولمىدى.
9
سېنىڭدىن شۇنچە مەنالار، گۈزەللىك ھەمدە ئېھسانلار،
ئۆزۈركى، مەندە شۇنچە بىۋاپالىق، شۇنچە نۇقسانلار.
قۇسۇرۇم ئۆزرە ياغدى مەرىپەت ھەم مەغپىرەت سەندىن،
ئازارمەن ھەر قەدەمدە، ھەر قەدەمدە شۇنچە پۇشمانلار.
ماڭا ئىدراكنى سەن بەرگەن، ھاياتقا تۇزۇتەم بەرگەن،
سوراقلاپ قىلمىشىمدىن ئالغۇسى ھېسابنى ۋىجدانلار.
ھىدايەت شولىسىغا زاتىدا پىنھانە مايىللىق،
جاھاننىڭ ئەيشىگە مەست بولدى، كەلدى، كەتتى ئىنسانلار.
سوراشتى، ئازمىغانلار ئاز ئىكەن ئۆتكۈنچى ئالەمدە،
چىشىمۇ ياكى ئەركەكمۇ كۆرۈنمەس جىنسى شەيتانلار؟
چىشى مەردانىلەرگە ۋە لېكىن، زەيپانىلەرگە ئەر،
ئۆگەتتى ھەق تۇغىنى چىڭ تۇتۇپ مىراجغا چىققانلار.
ئايا، سۇلغۇن، قۇسۇرۇڭغا باقار لىللاھ نەزەر بىرلە،
قەلەمنىڭ دەردىگە ئاشنا بولۇپ، ھەققە يولۇققانلار.
10
ئۆتتى دەۋرانلار، كى بەرھەم تاپمىدى بۇ ھالىمىز،
پاتتى باتىلغا ئىنايەت ئىستىگەن بۇ غارىمىز.
ھەققە تەلمۈرگەن كۆزۈمنى توستى تىللا سايىسى،
ئاقچىلار شاۋقۇنلىرىغا بولدى غەرق مۇڭ-زارىمىز.
ھەرزامان شاھىتكى، ئىنسان قىسمىتىگە بۇ پەلەك،
خۇلقىمىزنىڭ قات-قېتىدا بار ئىكەن ئەغيارىمىز.
ھەقنى يىتتۈرگەن سەپەر ھىجرانغا مەھكۇمدۇر ئەبەد،
ئاقمىدى ھەرجان ئۆزىگە پەرۋەرىشتە چارىمىز.
دەھرىلىك ئۆرتەيدۇ يىگانە ھەقىقەت ئەھلىنى،
گەر ھەقىقەت ئەھلى خار بولسا، سامان دىدارىمىز.
سەبرىنىڭ ئىنئامى بەش كۈندە نېسىپ بولماس ئىكەن،
دىل تازا بولماس، ۋېسال كۆرسەتمىگەي دىلدارىمىز.
كۆردى ياقۇپمۇ يۈسۈپنىڭ شەۋكىتىنىڭ تەمىنى،
ئاقلىنار سۇلغۇن، دۇرۇس بىر بەندىلىكتە ئارىمىز.


ئاھ يۈرەكىم ،ئاھ يۈرەكىم،ئاھ يۈرەك!...

ئاي ئىكەنسەن كۆك بۇلاقتا يۇيۇنغان،
گۈل ئىكەنسەن خۇشپۇراققا تويۇنغان.
ئويناپ تۇرار كۆزۈڭ كەپتەر كۆزىدەك،
مۇھەببەتنىڭ ئىمزالىرى ئويۇلغان.

قىزىل ئاتەش باغ ئارىلاپ كەزگەندە
يېشىل ياپراق قۇچتى شېرىن ئۈنۈڭنى.
كۆڭۈل پىنھان بىر تىترەشنى سەزگەندە
ئۇنتۇدۇڭمۇ قۇرغاق ئۆتمۈش كۈنۈڭنى؟

ھېجران پەيتى ھۇۋلىغاندا بورانلار،
توزان ئىچرە پۇلاڭلىدى ئاق بىلەك.
بىر ناخشىنى ئېيتىپ ماڭدىم يول بويى،
ئاھ يۈرەكىم ،ئاھ يۈرەكىم،ئاھ يۈرەك!...




كۆيگەن دېڭىز

1   
  بىر ئىجاتچان مىۋە بەرگەن ئەي شېئىرنىڭ ئىلاھى      
سالقىن كېچە سېنىڭ تاتلىق ئۇخلاۋاتقان ھۈجەيرەڭ   
مۇئەللىقىڭدە توختاپ قالغان قەترە يېشىم شۇ كۈندۈز
ياكى تاڭدا بەرگەن قەسەم يەڭگىل پەرۋاز ئەيلىگەن .
قارىغۇ بىر لەھزىسىدە پارە قىلدىم ئەينىكىمنى
نەسلى ئۆچكەن گۈل ئۇچقۇنى ئېزىپ قالدى كەڭلىكىمدە
زىمىن تۈسلۈك شەكلىڭ بىلەن قىلدىڭ ئىشارە ئوقۇ دەپ  
ئىچىمدىكى ئېچىرقاشنىڭ نامى يۈتكەن شەكلىنى .
قانداق تىلىسەن لۇغەتلەردىن يىقىلغاندا يۆلىگەن
بەردىڭ ناماز كەشتىلەنگەن ئىبلىسلىقىم ئەركىنى .
                               2                                    
گۇڭگا تەبەسسۇمىڭدا تارنىڭ تۇيدۇرماي ئۈزۈلۈشى
چېچېلغاق باشلارنىڭ ئاراچلىرىدا ،
كۆپۈكلەرنىڭ چاقناپ -چاقناپ يېرىلىشى ،
سۇنساڭ قولۇڭنى
چىنلىق شۈبھىسىگە ئايلىنىدۇ يالقۇنلارنىڭ قىيپاش گىرادۇسلىرى
بۇلۇتلار بەرباتلىقىدىن ئۈنگەن شاماللارغا يۈزلىنىپ -
ئەقىلدەك تەن تىنچلىقىدا ئاقار چەكلىرىم
يوقىلار تىنچلىق شۈبھىسىدىن تۈزۈلگەن پىرىنسىپ .
دېڭىز بىلەن كۆك ئارىسىدا جىم بولۇشنى ئويلايدۇ جىملىق
كېچىنىڭ سىرلىرىنى ساقلاش بىلەن چاقنىغان .
ئەسلىرىم ئويناپ ئولتۇرىدۇ قاڭقىپ چىققان بۇزغۇن تاشلىرنى

سۇنىڭ ناشۇدلۇق تېگىپ چاچراپ كەتكەن شۇ كۆزلىرىنى ،
كۆرسەم ئىدى كۆز يېشىنى رەقىپسىز شۇ ئادەمنىڭ
ئاقسام مەنمۇ سەرخۇشلۇقتا نام -نىشانسىز شۇنىڭدەك .
ئويناتساڭچۇ مۇزەپپەر سۈپۈرگەڭنى زەر تاللىق
قىرسىز دەرگاھلارنىڭ يۇمىلاق رەستىسىدە يۈرەي ئايلىنىپ .
                                  3                                       
كىم ئىكەن تاڭ ئارىمىزدىن گەپ سۆزسىزلا يوقالغان
تۈگۈلمەكتە ئەسسىز تاشلار ياتقۇزۇلغان بىر رەستە
ئەي يەردىكى بەربات بولغان ساييارە
نۇرۇڭ قېنى ئەگەشتىمۇ شۇ قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزغا
رەسەتخانا ئەينىكىدە يەم بولدۇڭمۇ تومۇزغا؟
ئەڭ ئاداققى چاقىرىشلار ئۇچقۇنلىدى قار بولۇپ
چىقار ئەمدى چوغلۇقسىمان قەسىدەڭنى بوشلۇققا
ئايەت ئېيى شولىسىدا قايرىۋەتسۇن كېپەننى ،
ئۆرتىنىشنىڭ كۈيى ئاقسۇن دەريا بولوپ تاشلىقتا .
                               4                                
ماي قوڭغۇزى قارغىش تېگىپ شۇنداق ئۇچار چوغ بولغانسەن
ئالۋاستى چۆچىكىدە ماڭا ئېتىلغان تاش ئىدىڭ ئەسلى
كىرپىك بۇرۇختۇملىقىدا شەبنەم بولدى پىرىخۇن چۈشىدىكى قوي مەرىشى
قورقۇش قەھرىتاننىڭ زەھەرخەندە مېۋىسى
بولدۇم شۇڭا مۈگدىشىڭدە "يۇلتۇزغا تولۇپ يېرىلغان ئانار "
كۆتۈرۈپ گۈل تىكەنلىرى مېنى خېرىدار چاقىرىدۇ ساما يولىدا
ھۇۋلاش زۇلمىتىگە ئەۋەتتى مېنى مەڭگۈلۈك قولى
نۇسرەت جىلغىسىدا مەرسىيە شامىلى كېزەر ،  باقسام
ئاسانلىق تۇيىقىدىن چىققان بىر ئۇچقۇنغا ئايلاندى پىراقلىرىم
چوقۇلاپ قۇت داغلىرىنى بولۇپ كەتتى ياپىلاق
ۋەسىيەت قۇندىقىغا قونغان خوراز تۇمشۇقى
ئۇپۇق ئەينىكىدىن قېچىپ كەلگەن چىللاشلار
قانىتىنى باتىنىغا يۆتكىۋالغان قۇشلار سەن .
                               5                                 
ماياك تۇمانىدا غايىب بولدى رەڭدار قولۋاقلىرىم
شەبىستان بارمىقىدىكى ئالتۇن گۈلنىڭ تۆكۈلگەن بەرگىدەك
سۈت شىرنىلىكىگە چۆكمەكتە ئاستا ئۆزەكلىرىم
تۇمانمۇ سەن ، يالقۇنمۇسەن سۇ يۈزىدە تەرلەتكەن
قارچۇقۇمدا قولۇڭنىڭ خوشلاشقان دەمدىكى پۇلاڭلىشى
يۈتكەن مەرمەرلىرىڭ شۇ ئاستىدا بولدى سوراقلار ...
بېلىق سۇغا كىرىپ تىرىلگەن مىشەك
ئىنتىلىش شۇڭلىرىنى ئېلىپ بارار مۇز دەۋرنىڭ چېكىنىشىگە
ئەنە ، دەھرى قوللىرىدىن چۈشكەن ئاپقۇرلار
ئۇچقۇر مېھراپ پەيزى بىلەن كۈتۈشلەرگە ئايلانسا
سوزۇلۇشنىڭ بىر چېكىتى يوللىرىمنى قۇچىدۇ .
شۇنداق كۈيمەن ،  نوتىلىم توزۇپ كەتكەن كەتكەن گۈل رەڭلىك
تېكىستىمتۇر ، شۇ قارايغان چايقىلىشى شارابنىڭ
ئۈپۈشلەرنىڭ تەختىگاھى يىقىلىدۇ ،  قوپىدۇ
نېمىشقىدۇ سۇ لەھزىدە شېھىت ماڭا ئايلاندى .
                             6                              
ئوت يالمىدى مەن تۇغۇلغان ئۆينىڭ ئېسىنى
تۆكۈلدۈم سۇمۇرغ بايرىمىغا كۆك ئاسماننىڭ ئۇرۇقى بولۇپ .
ئۇركىستىر تەكلىرىدىن رەڭگى ئۆچۈپ چىققان تومۇزغىلار
قۇندى ئوچاق بېشىدا يىغلاۋاتقان چىڭقى چۈشنىڭ بېشىغا .
دىل تەكتىدە چېكىپ بىر پەس قىشنىڭ دەردلىك سۆزىنى
سەزمەپتىمەن گۈلدەستەڭنىڭ كېتىشىنى يىراقلاپ .
نەم سەھەرنىڭ يۇمرانلىقتا يانغان يىلىڭ كۆكسىگە
شالى ئېقىپ ھارارەتنىڭ ، باستى كەپسىز ئالۋۇنى
ئاتەش ، ئاتەش
                     مەيدەك قىزىل سوقۇشنىڭ رەيھانى
يۇمشاق جاھىل سوقۇشىڭدا رېتىملارنىڭ ئىمانى
كەل دوستلىرىم ،ئوت ئىچىدىن سۈزۈپ بىرەي قوڭغۇرق
چال خاراپ مەپىسىدە ، شەپەق يايسۇن ئىشتىياق .
                                    7                                 
خەنجەر باراڭ تىلىپ ئۆتتى سەزگۈر ھاۋانىڭ باغرىنى
ئۇيۇپ كەتكەن ۋەھىيلەرگە ئاقتىم مەنمۇ قان بويلاپ
چاقماق يوچۇن رەنجىش بەلكىم قىيىن ۋىسال دەملىرىدىكى
ئۆكسۈشلەر قالدى بۇلۇتنىڭ چوغىدا تەقدىر بىلەن تەڭ ئويناپ
كىملەر بىلسۇن تىكىلىشىمنى ياقىسىدىن قۇچۇشلارنىڭ
تىكىلىشىم شاش بىر ئاتتەك غايىپ بولۇر دۆڭلەردە
ئېيتقانلىرىم شۇنچە ئىتتىك قۇرۇپ كەتكەن ئەي، شەھەر
چىللاپ كەتتى سادالارمۇ ۋاقىت ئۆتكەن بېكەتكە .
                             8                           
كۈزنىڭ قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزى ئارا كۆيدى يېزىقلىرىم
يوقلۇق ئاسمنى بولۇپ چىقتى قۇرۇپ چىققانلىرىم
سۇندۇم چاقناش ئىچىدە دۇنيا سىرتىغا قوللىرىمنى
ئېزىش بولدى يەنە ئىزلار ئىچىدە ئۇتقانلىرىم
لەۋلەر تىترەيدۇ ، لەۋلەر_تۇغۇلىۋاتقان روھ
شەبنەم ھەسىتىدىن تەملەنگەن تەر بولدى يۇتقانلىرىم
يۈرەك كىتەر چېغىدا ئېيتالمىدى ئاخىرقى سۆزىنى
تۈۋرۈككە باغلانغان كىپىنەك بولدى سۈكۈتتىن ئۇققانلىرىم
كېچە تاش بولۇپ قاتقان چاناق ئىسىملىك پىلانىتا
كۆيدى ساداق ئۈچۈن تىككەن قويۇق ئورمانلىرىم
گىياھلىرىڭ دەرگاھىڭدا چايقالغاندۇ ئەي، ئوغۇز
ئىزدەپ يامغۇر نەملىكىنى ئۇچۇرما بولدى جىرالىرىم
خاتا ئوقۇپ تاش دەۋرىگە پۈتۈلگەن  بىر سەدىرنى
تاتلىق تىكەن ئۇچلىرىدا چېچەكلىدى گۇناھلىرىم .
                              9                              
ياشار ۋاھىز ئىبادىتى زامان قۇرتنىڭ زۇۋانىدا
يامرىماقتا قەسەم ئوتلىرى پەرھىزكارنىڭ تامانىدا
كىم بۇ يەردە قانات قاققان ، ناخشىنىڭ جەۋھىرىگە سايە تاشلاپ
بىغۇبار تادۇ ئىچىدە تىڭشاۋاتسام ئۆزۈمنى
قارا، تاشنىڭ قاناتلىرى چاۋاكلار ئارا ئېرىپ يوقالغان  
يىتىم ئەرۋاھنى ئەسلىتىدۇ مۇڭلۇق ئۇچقان ساي شاماللىرى
يىرتىلغان تارىخ ۋاراقلىرى ، تۆكۈلگەن ۋەدە ياپراقلىرى

ئېيتىڭلار سىلەر ئۇچىسىلەر كىملەرنىڭ شاتلىقى ئۈچۈن ؟
قۇرۇق گەپنىڭ جىۋەك مۈشۈكلىرى ، پانۇس قەغىزىدە
تىرناقنىڭ ئىزى
        يۇرۇپ تۇرغان قانداق تەسىرات ، نىمە قىلىسىلەر ئېلىپ ئۇنى ؟
مېتىئورىتنىڭ يۈتكەن نۇرى بىلەن گىرىم قىلىش ھارغىنلىقى
قونار گۈل دەپ قەۋرىستانلىقنىڭ تىرىلگەن كىپىنەكلىرى
ئۆڭكۈر تاشلىرىغا سۇنسا ئۇرۇلۇپ _
پال ئۆيىنڭ ئويۇقلىرىدىكى پارقىرق ئەينەكلەر
تۇنجى گۇلخان ئەلەڭگىسى بەردى ھارارەت .
                                 10                           
دېڭىز تامام ئۇنتۇپ كەتتى ناخشىسىنى ، ئېھتىمال ،
ئىزدەپ ئۇنى يىرقلىدى قاردەك يارقىن دولقۇنلار .
ئەپسانىۋى بىر شەھەرنىڭ خىلۋىتىگە چۆكۈشەر ،
چىملىق ئارا كۆيۈپ تۇرغان  كۆزدەك ئالتۇن بېلىقلار .
سوراپ باققىن ، شاۋقۇنلارغا ئىكەك سالغان كىم ئىكەن
قۇم باغرىدا تارلار چىڭىپ ، ئەسلەر غايىپ نىكاھنى
بارماقلارنىڭ خىسلىتىدىن كۆيەر بۇلبۇل پەيلىرى
تەن ماگمىسى لەيلەتمەكتە چۆكۈپ كەتكەن نىگاھنى
ساكيامونى ، رۇجەكلىرىڭ تاشلاپ كەتتى نىمىشقا
كۆرمەكتسەن قەترە سۇنىڭ سىرغىشىدىن داغلارنى
داغلار سېنى بىشارەتنىڭ سايىسىگە چىللىدى
كۆرمەي قالدى ئاسىيلىقىڭ چېچەك ئاچقان باغلارنى .
بىر زەررە نۇر ئىزھار قىلار دېڭىز ئارا مەۋجىڭنى
ۋەھىي پۈتكەن ۋاراقلىرىڭ يەلكەن بولدى ياشلارغا
قىرغاقتا بىز                                 
             روھىمىزغا يول ئالمىدۇق تېخىچە
پەرھىزلەرنى قويماقتىمىز بىراق ، ئاشۇ قاشلارغا .




قەلەم ۋە شائىر

قەلەم، قەلەمگە خاس ئىمانىمنى بەر،
ئەل ئۈچۈن قاينىغان ۋىجدانىمنى بەر.
قارىنى ئاق قىلىپ يازسام مۇبادا،
نومۇس بەكمۇ يامان ، زاۋالىمنى بەر.

چىلاپ سېنى تۈندەك قارا سىياغا،
سىزاي چوغلۇق گۈلى دىللارغا.   
ئېرىپ سەندە بوغدانىڭ ئاپئاق قارلىرى،
ئەگىز بولۇپ، شارقىراپ كىرسۇن تىللارغا.
  
قەلەم قەلەم ئەمەس، مىسالى ئەلەم،  
ئۇنىڭ ھېكمىتىگە بويسۇنار ئالەم.
جاھان تەسۋىرىنى يورۇتۇپ ھەردەم،   
ئۆزىنى قايتىدىن ياراتتى ئادەم.

ھاكىم بىلەن دېھقان تەڭدۇر قەلەمدە،   
پادىچى ھەم دەنا ئوخشاش مۆجىزە.
پاشىنىڭ ئۆلۈمى تەڭداشسىز ماتەم،   
ھايات تەرىپىگە ئەگەر ئەرزىسە.
  
شائىر كۆرسە توڭلاپ تىترىگەنلەرنى،
قىپقىزىل قېنىنى ئوت قىلىپ چاچار.   
ئۆزگىلەرگە بېرىپ گۈزەل ئەركىنلىك،
ئۆزى تۇتقۇنلۇقتا ئۆرتىنىپ ياتار.
  
قەلەم، قەلەمگە خاس ئىمانىمنى بەر،   
ئەل ئۈچۈن قاينىغان ۋىجدانىمنى بەر.
قارىنى ئاق قىلىپ يازسام مۇبادا،   
نومۇس بەكمۇ يامان زاۋالىمنى بەر.
مەنبە: «كۆيگەن دېڭىز» ناملىق شېئىرلار توپلىمى


ناخشامدا ياراتتىم قىشتىمۇ باھار

ئۇخلىسام، سۈرەنلىك ھاياتقا خوش دەپ،
باھارىم كۈلكىسى چۈشۈمدە ئايان.
خىياللار بەھرىگە چىللايدۇ،بىراق،
رۇجەكنى چېكىشىپ قىشتىكى بوران.

سەھەرنىڭ دىلرەبا جىمجىتلىقىدا،
قار ئۆزرە لاۋۇلداپ كۆيىدۇ شەپەق.
بالىلىق قايتىدىن توغۇلدى گويا،
ئېڭىمدا يالقۇنغا بولغىنىمدا غەرق.

قىراۋدىن يارىلىپ يەنە بىر دۇنيا،
كۆزنەكتە نامايان باراقسان ئورمان.
ئورماننىڭ ئىچىدە ئېرىق بويىدا،
يار بىلەن مەنىلىك ياشايمەن پىنھان.

بىر پەستە شۇ ھايات، شۇ گۈزەل ئورمان،
كۆزنەكنىڭ يۈزىدە ئايلاندى ياشقا.
ھاياتنىڭ ئەبەدىي قۇچاقلىرىدا،
نېمە بار ناخشا ھەم ئارماندىن باشقا.

تاپماققا يارالغان لەۋلەرگە مەلھەم،
ناخشامدا ياراتتىم قىشتىمۇ باھار.
ئونىشىپ قۇياشنىڭ ساقىلى بىلەن،
ئۆيۈمنىڭ سىرتىدا پارقىرايدۇ قار.
<<مىللەتلەر ئەدەبىياتى>> ژورنىلىنىڭ 2011-يىللىق 2-سانىدىن ئېلىندى.

تۇز قەسىدىسى

باشقىچە كۈيلەيدۇ ئالۋۇن مەپىسى،
شاخلاردا تۈنىگەن قانداق بىر ئانار؟
كېلىپلا يوقالدى سىياھ پەنجىسى،
پەنجىلەر كۆكىدىن يوپۇرماق ياغار.
تۇغۇلدۇم خىيابان قۇشنىڭ رەڭگىدە.
شاخلارنىڭ ئەۋجىدىن يۈكسىلەر ئاسمان،
چۆكۈپ يەر يوپۇرماق قاينىمى ئىچرە.
كېلىپلا يوقالدى سىياھ پەنجىسى
پەنجىلەر كۆكىدىن يۇپۇرماق ياغار.
تۇغۇلدۇم خىيابان قۇشنىڭ رەڭگىدە.
شاخلارنىڭ ئەۋجىدىن يۈكسىلەر ئاسمان.
چۆكۈپ يەر يوپۇرماق قاينىمى ئىچرە،
قۇترىغان ئوت كەبى ئۈزىدۇ ھەر يان.
بىلسەڭلا باغلاردىن باشلىنار يولۇم،
قېنىمغا ئىبادەت ئەيلىدىم ھەر ئان.
يوقالغان چاقماقىنىڭ ئېغىر تېشىدا،
ئاھ مېنىڭ جىملىقىم قىلىپتۇ جەۋلان.
توزۇتسا ئۆيۈمنىڭ كېسەكلىرىنى.
ئۆيلىرىم ئىزدىدى، تۇرۇشتى يوقلاپ،
ئېسىمدە، «خوش» دېدىم ئاداققى بىر رەت:
يەنىلا شۇ يەرگە كەلدىم دۇدۇقلاپ.


ئۆلۈم ناخشىسى

بال ھەرىسىنىڭ ئىزدەشلىرىگە،
قوزغۇن سايىسىنى قالدۇردى دېسەم،
بېرىپ كېتىپسەنغۇ پىچىرلىشىڭنى !

ئاتەش قۇتىسىدىن چېچىلغان ئۇچقۇن،
ئالما رەڭ كۈلكەڭگە تىزاي دەپ چاڭگا.
غازاڭ دۆۋىسىنى يۈرەر مالتىلاپ.
ئۇپۇق سەھنىسىدە كۆرسىتىپ سېھىر،
سەن ماڭا قالدۇرغان پىلاستىنكىنى،
كىمدۇر ئورماندىن قاچتى ئوغۇرلاپ.

دېرىزە ئالدىدا تۇرىمەن ئەمدى،
قېنى دەپ ئىمزاسى سېخىي رەسسامنىڭ،
ئالدىمدا خۇشپۇراق تەۋرەنگەي توقاي.
قۇشلار ناخشىسىدىن يوللاپ بىر مەكتۇپ،
مېنى ئېلىپ كەتتى بۇ يەردىن چىللاپ.

شەھەردىكى بالىلار
يېشىل - يېشىل ئورمانلار ،
نەگە كەتكەندۇ؟
ئاسمان تۇتۇق، نىمە دەرد،
ئاڭا يەتكەندۇ؟

ئېگىز بىنا كەينىدىن،
چىققاندا قۇياش.
ئاپام بولار ئالدىراش،
دادام ئالدىراش.

ئاڭلىمايمىز پۈتۈن ياز،
قۇشلار سازىنى.
كۆرەلمەيمىز پاقلاننىڭ ،
ئوماق نازىنى.

ئۆتۈپ گۈزەل بالىلىق ،
بولماقتا ئادا.
تونۇمدىكىن بىزلەرنى ،
تەبىئەت ئانا؟

ھېچكىم يوق

شاۋقۇنلارنىڭ تىلسىمىدا ئۆزۈمنى تىڭشىدىم،
ئاۋازىمنى كەستى ئاپىلېسىن رەڭگى.
ئۇنتۇلماقتىمەن ئاۋات كوچا چىرىغىدەك،
كىرىۋالىمەن كەچكۈزنىڭ تىترەك قوينىغا.
ھاۋا سوغۇق، ئاۋازغا ئايلانغان كۈنۈم،         
توڭلاپ كەتتىم سايىلەرنىڭ يامراشلىرىدىن.
كالا گۆشى سۇيۇقئېشى تۇرار ھورلىنىپ،
قۇچاقلىدى بىر قۇيۇن ئەخلەت دۆۋىسىنى.        
شاكىلات ھەم شىرشىم كەمپۈت قەغەزلىرى،      
نۇر بەھرىدە ئۈزەر ئىدى بېلىجانلاردەك.
مېڭىپ يۈردۈم مىغ - مىغ ئادەم ئارىسىدا،           
ئەركىنلىكىم، سۆيگىنىم پەلەك سىىرتىدا .           
قەلبىمدىكى كۈي قۇشلىرى،
تاشتىن يىراق، ئورماندىكى سۆگەت شېخىدا.
قەسەملەرگە ئوخشىغان ۋارقىراشلىرىم،
پىتنىلەرگە ئەگىشىپ كەتتى ۋاقىتقا.
كىم ئۇ بۇلبۇللارنى مېتالدىن ياساپ،     
ئېسىپ قويغان بوتكىلارنىڭ ئەينەكلىرىگە؟
كىم ئۇ پەرىشتىلەرنىڭ ھەيكەللىرىنى،
ئۇزۇن بامبۇك تايىقىدا كۆرسىتىپ تۇرۇپ.
بىر توپ ئالساڭ ئالتە كوي دېگەن؟
يەر ئاستى ئۆتۈشمىنىڭ پەشتىقىدا،   
كىم ئۇ كۆزلىرىنى يۇمغىنىچە.
ئالدىراش ئادەملەرگە غىجەك چالغان،
ئاقارماقتا پۇل بىلەن ۋەھشىي داغلار .   
كىتابىنى دۇربۇن قىلىپ بىر سەنئەتكار،
ساناپ باقتى بانكىنىڭ پەلەمپىيىنى.

كەتسەڭ مەيلى

كەتسەڭ مەيلى يالغۇز  قالىمەن،
تەن بەرمىسەم بولماس ھىجرانغا.
مىسكىن يۇلتۇز بولۇپ يانىمەن،
سىرلىرىمنى چېچىپ ئاسمانغا!

سەن كېتەرسەن ئېلىپ بەختىمنى،
كەتسەڭ مەيلى قىلىپ دىۋانە.
تەنھالىققا قۇراي تەختىمنى،
كېچە ماڭا قالسۇن يېگانە!

ھېچنەرسەم يوق ساڭا بەرگۈدەك،
بىر يۈرەك بار سوقار مەردانە.
مەن ۋەسلىڭگە تەلمۈرگەن گۆدەك،
تەسەددۇقمەن بولۇپ مىڭ دانە...

مەرىپەت-ئوغلى

مۇھەببەتنىڭ زوراۋانلىقى

ئابدۇقادىر جالالىدىن

  (1)
سېغىنغۇم يوق ھېچكىمنى ،لېكىن
سېغىنماي تۇرالمايمەن بىركىمنى
تاش يۈرەك بىر ئەبلەخ بولغۇم كېلىدۇ
يۇمشاتتى كېلىپ بىرسى ئاۋازىمنى .

ئاق ئەتىرگۈلگە
قارلىغاچ ئىزھارقىپتۇ سۆيگۈسىنى
دەپتۇ ئاق ئەتىرگۈل :
قىزىلغا ئايلاندۇرساڭ ئاقلىقىمنى
سۆيەتتىم رازى بولۇپ شۇندا سىنى .
قارلىغاچ ئۇچۇپ كېلىپ ئەتىرگۈلگە
يېقىپتۇ ۋۇجۇدىنى تىكىنىگە
قانلىق بىر شىرىنلىكتە قىزىلقانلار
كۆچۈپتۇ ئەتىرگۈلنىڭ يۈرۈكىگە
ئەتىرگۈل ھاي بېرەلمەي ئۆز-ئۆزىگە
قارىسا قارلىغاچنىڭ كۆزلىرىگە
كېتىپتۇ غۇۋا ئۆلۈم چۈشلىرىگە .

مەيىن بىر تىترەكتە قالغان شۇ گۈل
ئۇقتۇرالماي قىپقىزىل يالغۇزلۇقىنى
توزۇپ كەتتى سەھەرنىڭ جىمجىتلىقىدا .

نىچۈن مۇھەببەت شەرتى
بولۇپ كەتتى بۇنچىلىك ياۋۇز ؟
بولۇپ قالساڭ بىرسىگە ئاشىق
يوقۇتۇپ قويىسەن مەغرۇرلۇقۇڭنى ؟

ئۆلتۈرەر سېنى مۇھەببەتسىزلىك
ئالار قوينىغا غېرىب چەكسىزلىك
ئۆلتۈرەر ئوخشاشلا سېنى مۇھەببەت
ئۆلتۈرەر سېنى ئەخلاق ،قائىدە
بىدارلىق ،ئۈمۈد ھەم تەشۋىش ئەنسىزلىك .

شېئىرنى يازغۇم بار كىمگىدۇر ئاتاپ
تاپالمايمەن لايىق بىرسىنى .
تۆكۈلگۈم كېلىدۇ قارا يامغۇردەك
ھېچنىمە قوينىغا ئالالماس مىنى .

يازغان شېئىرىمنى يىرتىۋەتكۈم بار
بەڭۋاش شاماللارغا چېچىۋەتكۈم بار
سىرلىرىمنى ئايدىڭدا ئېيتىۋەتكۈم بار
ئايدىڭنى بۇلاقتا يۇيىۋەتكۈم بار .

نىمە دەيمەن ئەرلىكنىڭ قىيا تاشلىرى
كۆرمىسە جاناننىڭ تاپانلىرىنى ؟!
نىمە دەيمەن ناكەسلەر كېلىپ سىلىسا
بىپەرۋا مەشۇقنىڭ ئالقانلىرىنى ؟!

ھېچكىمنى زادىلا سۆيۈپ قالغۇم يوق ،
راستلىقىم بۇخەنجەر بولدى بۇجانغا
ئىنسانمەن ۋۇجۇدۇم سۆيگۈگە تالىق
مۇپتىلا بولغۇم يوق ، لېكىن ئىنسانغا .
(2)   
ياقسۇن دەپ ئېيتتىم ساڭا ياققانلارنى ،
راست گېپىم ئۇيۇپ قالدى دۈۋەتلەردە .
جور بولدۇم خورلىرىڭغا بولۇپ خورچى
كۈيلىرىم تىنىپ كەتتى يۈرەكلەردە .

بارمىدىم قۇش سايرىغان توقايلارغا
ئەگەشتىم سەن باشلىغان تەرەپلەرگە .
قايتۇردى كەينىمىزگە تۇيۇق يوللار
ئىشەندىم پۇشايمانسىز سەۋەبلەرگە .

مەست كېلىپ دۇمبالايسەن خۇيۇڭ تۇتسا
ئاقلايسەن ئۆزۈڭنى ھەم يىشىلگەندە .
ئالدايسەن ۋە بەزىدە چالۋاقايسەن
بۆزخالتاڭ بىگىزلەردە تىشىلگەندە .

باراقسان چىنار تۇرسام ،ئازغان دېدىڭ
باھاردا تۇرۇپ ئۆزۈڭ گۈلسىرايسەن
ھەرنىمە بول دېدىڭسەن ، بولالمىدىم
سۇسېپىپ تۇرۇپ مەندىن چوغ سورايسەن .

بايقىسام ، ئاچا يوللۇق دوقمۇشلاردا
جاناننىڭ كۆڭلى ساڭا كىرەك ئەمەس .
ئۇسسۇلغا سېلىپ مېنى قوقاسلاردا
كۈلىسەن چاۋاكلاردا ، بۆلەك ئەمەس .

ئىشىنەي دېسەم خالىس مۇھەببەتكە
مۇھەببەت ئايلاندۇردى ناتىۋانغا .
ئالدىسا بۇھاياتنىڭ قىسمەتلىرى
ئۆلۈملا  تېتىيدىكەن بۇ جاھانغا ...
  
«شىنجاڭ مەدەنىيىتى» 2011-يىللىق 1-سانىدىن ئىلىندى.

مەرىپەت-ئوغلى

ۋەتەن ۋە ئىمان

ۋەتەن دەپ توۋلىدىڭ،ئىمانىڭ قېنى،
قەلەملەر تەۋرەتتىڭ ۋىجدانىڭ قېنى،
تاڭلارنىڭ ئىشقىدا گۈلخانمەن دىدىڭ،
كۆڭلۈڭ ئاسمىنىدا چولپانىڭ قېنى،
قەلەمنى مەشئەل قىپ،مۈدۈرۈپ ئۆتتۈڭ،
ئۆپكەڭمۇ يوغىناپ،يۆتۈلۈپ ئۆتتۈڭ.

ۋەتەنگە ئىخلاستا باقساڭ ئىڭىشىپ،
قەۋمىڭنىڭ يىلتىزى ياتار چىرمىشىپ،
چاقنايدۇ مازاردا فۇسفۇر يالقۇنى،
كۆكتىكى يۇلتۇزلار بىلەن سىردىشىپ،
بۇ يەردە بۇغرا ھەم ئوغۇز ياتىدۇ،
قوقاسقا ئايلانغان يۇلتۇز ياتىدۇ.

سەپ تۈزۈپ ھەر رەڭدە پەسىللەر ئۆتتى،
‹ۋەتەن›دەپ باھادىر نەسىللەر ئۆتتى،
ئەۋلادقا پەقەتلا ۋەتەن قالىدۇ،
باشلاردىن نى ئەقىل،نەقىللەر ئۆتتى،
ۋەتەن چۆچەك ئەمەس،سەجدىگاھىڭدۇر،
ۋە يا ئەرمەك ئەمەس،باشپاناھىڭدۇر.

‹ۋەتەن-جانان›دىدىڭ،جانان تېپىلار،
ۋەتىنىڭ بولىسلا ھامان تېپىلار،
غۇربەتتە تىنىگەن ساياقلارغىمۇ،
شاھانە قەسىر ھەم ئايۋان تېپىلار،
بەزىدە ۋەتەنسىز سۇلتان بولىدۇ،
ئۆزىنىڭ گۆشىگە ھەم ئوتۇن بولىدۇ.

ۋەتەن ئەسقاتىدۇ ئۆلگەنلەرگىمۇ،
نەپسىنىڭ ئوتىدا كۆيگەنلەرگىمۇ،
ھەتتا ئوسمىسىنى سېتىپ خوتۇنىنىڭ،
بىر ئۆمۈر تاماشا كۆرگەنلەرگىمۇ،
لىكىن ھاقارەتتە قالدى قەبرىسى،
تالاي ئاھانەتتە قالدى نەۋرىسى.

ۋەتەن ئىمان بىلەن بىر تەن ئەمەسمۇ؟
ۋەتەن ئىمانسىزغا ماتەم ئەمەسمۇ؟

مەرىپەت-ئوغلى

ئوق يىلتىزىم - ئانا تىل
(چاتما)

ئابدۇقادىر جالالىدىن

يارىلىش

تۇنجى خىتابىدا ئادەم ئاتىنىڭ ،
يانغان ئەلەم بولۇپ بىزنىڭ تىلىمىز،
يارالمىش قىسسىسى پۈتۈلگەن چاغدا  ،
تەۋرىگەن قەلەم بۇلۇپ بىزنىڭ تىنىمىز.

پەلەكنىڭ يۇلتۇزلۇق تىنىق باغرىدىن  ،
تامچىلاپ تۆكۈلگەن سىرلىق قەترىمىز،
زىمىنغا ھاياتلىق بولغاندا ئەمىر  ،
مەڭگۈلۈك ياشاشقا تۈزگەن ئەھدە بىز.

تاڭلارنىڭ كەينىدىن يانغان سۈبھىنىڭ  ،
ھۆسنىدىن بالقىغان ئانا تىلىمىز،
قۇياشقا يۈكسىلىپ سىڭگەن ئوغۇزنىڭ  ،
كۆزى بولۇپ چاقنىغان ئانا تىلىمىز.

ھېكمەتكە ئايلىنار مىڭ بىر لەھزىدە  ،
توپاندەك ياڭرىغان قىسمەتلىرىمز،
ھەقىقەت كەپتىرى ئۇچقان كۈنىدە  ،
زەيتۇنغا ئايلىنار خىسلەتلىرىمىز.

ئۇرخۇن ئابىدىلىرى

تاش دېمە باغرىمدا ئاقار ئىسسىق قان،
شۆھرەتلىك يىللارنى سۆزلىدىم تەكرار،
پۇچۇلۇپ كەتسىمۇ مۇزلىغان جىسمىم ،
قېنىمدىن تۇغۇلار ئەزىمەت ئەنھار.

بارچە ئادەملەرنى تۇغار ئانىلار ،
ۋە لىكىن باتۇرنى تۇغىدۇ ئۆلۈم،
كۆڭۈللەر تەختىگە ئالغىنىدا يول،
باتۇرغا پايانداز بولىدۇ ئۆلۈم.

مەرىتلىكنىڭ قىلىچى قىلمىسا جەۋلان،
ئابىدە دەقىقە تۇرالماس ئۆرە،
تاش مۇنارى يىقىلار ئۆتمەستىن ھايال ،
باتۇرغا باتۇرلار سالمىسا گىرە.

شائېرلار قەلىمىدىكى قاپقارا سىياھ ،
باتۇرلۇق قېنىدىن ئالمىسا زىيا،
ھېكمەت-پاساھەتكە تولۇپ كەتسىمۇ ،
سىياھدۇر زىيادۇر بەرىبىر سىياھ.

ئىلىم بودۇن ئەردى ئەمدى ئۇ قېنى ،
باتۇرلۇق بودۇن ئەردىن باتۇلار قېنى،
شاھانە قەسىرلەر ئاۋات خانىدان،
بولمىسا پاسىبان ئۆرۈلە تىنى.

تاش دىمە ئىبرەتلىك سۆزلۈرۈم بىلەن ،
تۇيغۇن كۆڭۈللەرگە سىڭىپ كىتىمەن،
قىمىرلاپ يۈرۈشكەن مۇردىدىن ئۆتۈپ،
جەڭلەرگە ئاتلىنىپ مېڭىپ كىتىمەن.

مەھمۇد كاشىغەرى

ئالەمنىڭ ھېكمىتى پۈتۈلگەن تىلغا،
مەن ئۇيغۇر تىلىمنى قويىمەن يانداش.
سىنادا مۇراجىئەت قىلغاندا مۇسا ،
بوغان نەپەسلىرى بولغان زامانداش.

يۇلتۇزلارنى سۈزۈپ پەلەككە تىزدىم ،
ئارىلاپ يۇرتۇمنىڭ قىشلاقلىرىنى.
قۇياشقا ئۇلىدىم ئافراسسىياپنىڭ ،
تەۋەرۈك سەلتەنەت پەشتاقلىرىنى.

ئاتلار تۇيىقىدىن چاچرىغان سۆزلەر ،
ئاداشقان نەسلىمگە بولىدۇ چولپان.
مەن پۈتكەن ھەركالان ھەتتا چىكىت پەش ،
مىڭ يىللىق سۇلالە ياكى بىر زامان.

تىلىم ئامان بولسا ئەجدادىم ئامان ،
مەھشەر ئوتلىرىدا ئەۋلادىم ئامان.
يىشىلىپ پۇتىغا چىرماشقان تۈگۈن ،
ئۆزگە ئىقلىملارغا يوللىرى راۋان.

يۈسۈپ خاس ھاجىپ

ئۆچتى تۇمان باسقان خېرە كۆزلەردىن ،
قەلىمىم ئۇچىدىن ئېچىلغان شەھەر.
نەغمىگە تۇتۇلغان بىھۇش سۆزلەردىن ،
غەش بولۇپ مەغرىپكە ئۇزىدى قەمەر.

خانىقا ئىچىدە يېنىپ جىن چىراق،
نىشە تۈتۈنىگە ئالماشتى قانۇن.
شاھانە ساراينىڭ خارابىسدە ،
ئاينىڭ شولسغا مۇڭ تۆكتى قالۇن.

ھەقىقەت ساداسى يىتىپ قۇلاققا ،
ئەقىل ۋە غورورغا يەتمىسە ئەگەر.
ئۈلگۈرمەي قالىسەن ئاچچىق ساۋاققا،
بۇسۇغۇڭ ئالدىغا كەلگەندە خەتەر.

شاراپنىڭ كەيپىدىن يارالغان چۆلدە ،
دەرۋىشكە ئايلىنار خاقانسىز شائېر.
قەلىمىنى تىگىشەر سۇنۇق تاۋاققا ،
ئاۋات رەستىلەردە ماكانسىز شائېر.

ئەلشىر نەۋائىي

سىياھدىن تولغان تۇمانلىق كۆككە،
چەكتىم خىيالىمنى بولۇپ بىر نەققاش.
قەلىمىم بىسىدىن تۆكۈلگەن زەررە ،
روھىمنى ئاختۇرۇپ يۇرىغان ئوتقاش.

سۆرەتلىك چاقماقلار دەريالىرىمغا ،
تۆكۈلۈپ مۇڭلارغا ئايلىنار تىمتاس.
كۆچۈپ قىيامىغا يىلتىزلار بىلەن ،
غۇنچىلار لىۋىدە كۈتۈرەر قىقاس.

خۇتەن ئاھۇسىنىڭ يۇمران كۆزىدىن،
ئىتراز ئىخلاستا سۇ ئىچەر يولۋاس.
تاغلارنى كۈچ بىلەن ئىرىتكەن فەرھاد ،
بولدى مۇھەببەتنىڭ قوينىدا غەۋۋاس.

تۇران ئىران ئەرمەن يۇنان مۈلكىنى ،
تالاي غېرىچلىدىن ئانا تىلىمدا.
زىمىننىڭ قەھرى ھەم پەلەكنىڭ جەھلى ،
كارىزغا ئايلىنار مىنىڭ قېنىمدا.

بۇلۇتلارنى بېسىپ يىراق ئۇپۇققا ،
مەن كىتىپ بارىمەن شېكىسپىر بىلەن.
پۇشكىن ھەم نىرودا ئەگىشىپ ماڭا ،
سۆزلەر تىلسىمىغا چۆكمەكتە تىرىم.

كۆزۈم كورلىقىدىن يىمەيمەن ۋايىم،
دىلىم كور بولىدۇ تۇتۇلسا تىلىم.
دىلى كور ئۆزىنى تۇنىماس دائىم ،
دىلى كور ئەۋلاتتىن شۈركىنەر تىنىم.

زاھىردىن مۇھەممەت بابۇر

قۇردىم مەن ئۆمرۈمدە ئىككى سەلتەنەت ،
يىراق دىھلىدا ھەم ئانا تىلىمدا.
ھەريىلى شېخىدىن تۆكۈپ مۇئەمما ،
يىلتىزى يېيىلىپ تۇرار جېنىمدا.

ھەيۋەتلىك خاقان مەن لىكىن تىزلىنىپ ،
يۇرتۇمنى مەڭگۈگە ئەيلىدىم سەنەم.
ئانا يەر ھۆسنىگە بۇلۇپ ئىنتىزار ،
خۇن بولغان يۈرەككە چىلدىم قەلەم.

تاجىم جۇلاسىنى سۇندۇردى يىللار ،
قالدى يامغۇرلاردا ياسىداق ئايۋان.
تەڭرى تاغلىرىدا ئامۇ بويىدا ،
جاراڭلاپ تۇرماقتا مەن سۈرگەن زۇۋان.

قالدۇرغان قۇرلىرىم ئوخشار باشاققا ،
تۆكتى دانلىرىنى چىقىپ بورانلار.
ئۈنگەن مايسىلارغا تولۇپ پايانى ،
دېڭىزدەك چايقىلىپ تۇرار زامانلار.

سۆزلەرنى تېرىساڭ ئۈنىدۇ قۇياش ،
قۇياشنى قۇچاقلاپ ئاسمان ئۈنىدۇ.
سىلجىتىپ ئۇپۇقنى يىراق-يىراققا ،
خور قىلىپ ئېيتىلغان داستان ئۈنىدۇ.

ئەھمەد يەسەۋي

يىتىلىپ تولغاقنىڭ ئازاپلىرىدا،
مۇھەببەت دەشتىگە تۇغۇلۇپتىمەن.
يۈرەكنى سىلكىگەن ھەربىر نەپەستە ،
ئىشىقنىڭ سىرىغا بۇغۇلۇپتىمەن.

ھافىز ئاشىقلارنى تارتىپ ئۆزىگە ،
تەنھا كۆيگەن شامنى سالار ئىسىگە.
غەززالىي ماگما دەپ ئاتتى ئۆزىنى ،
غايىپ بىر جاھاننىڭ رىسالىسىگە.

گاھى بوستانلاردا گاھى مازاردا ،
يۈردۈم ئۆلۈملەرنى قىلىپ مەن ھاپاش.
تاغلار دەستە بولدى ھىجرەتلىرىمدە،
تۈنلەردە دەردىنى تۆكتى قارا تاش.

تىلىم شەبنەم كەبىي ساددا ھەم نازۇك ،
سەبىينىڭ كۆڭلىدەك ئوچۇق پاكىزە.
ئىگىز خانتەڭرىگە ئىگىلىپ تۇرغان ،
دېڭىز ھەم ئاسماندىن ئالغان ئەندىزە.

بىلال نازىم

سەھەردىن تۇغۇلۇپ ناۋاغا تولغان ،
ئىلى باغلىرىدا كەزگەن بىر قۇشمەن.
نۇزۇگۇم دەردىنىڭ گىرداپلىرىدا ،
ھىجرانغا چۆمۈلۈپ ياتقان بىھۇشمەن.

سادىرنىڭ يوللىرى تاغلارغا تۇتاش ،
مەن پۈتكەن نامىغا شاھانە قۇرباش.
سادىرنىڭ يوللىرى دەرياغا تۇتاش ،
قۇياشلار بۇ دەريا كۆتۈرگەن ئوتقاش.

مەردانە ئېقىندا چايقاپ خىيالىم ،
دولقۇندىن دولقۇنغا كۆچۈپ تۇرىمەن.
يەتتە سۇ كۆكىدىن مىڭ-بىر كۆز بىلەن،
دەريانىڭ ئەۋجىنى كۈتۈپ تۇرىمەن.

مەن ئېيىتقان پىغانلىق ناخشىلار بۈگۈن،
بارمىدۇ بالىلار قۇلاقلىرىدا.
مەن قەلەم بىلىگەن تەۋەررۈك قىيا،
بارمىدۇ ئابرالنىڭ قۇچاقلىرىدا.

ئابدۇخالىق ئۇيغۇر  

تىنجىق كىچىلەردە ئۆگزەمدە يېتىپ ،
كەپسىز شاماللارغا باغرىمنى ئاچتىم.
يىراقتىن چىللىغان يۇلتۇزنى تېپىپ،
ساما يوللىرىدا يىگانە ئاقتىم.

مۇڭ ئارا مۈگدەپ ياتقان سۆزلەرنىڭ ،
كىلىپ ئىشكىگە توۋلىدىم ،قاقتىم.
كۆيدۈرۈپ سۈكۈتنىڭ قارا جىسمىنى ،
تىنىمسىز قەلىمىمنى ئوت قىلىپ ياقتىم.

مىسكىن ئاۋاز بىلەن چەكمىدىم پەرياد ،
سۆزلەرنى قالدۇرماي دىدىم ئۇياتقا.
ئۆلۈمنى ئاقلىدىم قىسقا ئۆمرۈمدە ،
ھاقارەت قىلمىدىم گۈزەل ھاياتقا.

مىڭ تولغاق ئەۋجىدىن تۇغۇلار بىر سۆز ،
مىسرالار ئوخشايدۇ شىھىتلىكىمگە.
نازۇك گۈللەر ئەمەس يارىشار خەنجەر ،
قەبرەمدىن بالقىغان يىگىتلىكىمگە.

لۇتپۇللا مۇتەللىپ

تېخى بالا ئىدىم ئاققاندا قېنىم،
شىھىتلەر سىپىگە كەتتىم قېتىلىپ.
قاتقان قارچۇقۇمدا ئاداققىي قېنىم،
سۈبھىنىڭ تۇغلىرى كەتتى يىقىلىپ.

ئاتەشلىك قەلبىمگە پاتمىغان دۇنيا ،
خىيالچان تىلەك بۇلۇپ قۇيۇلۇپ چىقتى.
قايناق مىسرالىرىم ئەۋلاد ئالدىغا،
قېنىم ئۆركىشىدە يۇيۇلۇپ چىقتى.

ئۇيقۇسىز تۈنەكتە يىگىتلەر چەككەن،
ئاچچىق مۇخۇركىنىڭ ئىسىدا مەن بار.
ئوغلىنى قايتالماس يەرگە ئەۋەتكەن،
ئانىلارنىڭ تۇزلۇق يېشىدا مەن بار.

مەڭگۈلۈك سۈرگۈندە ياشايدۇ شائېر ،
شائىرنى ياشنىتار خورلۇقنىڭ دېغى.
يىتىشمەس قەلەمگە ئايلانسا ئورمان،
ھېچكىم يازالمىغان بىرسۆز بار تېخى.

مەمەتئېلى توختى ھاجى  

باقتىم مۇزىيلارغا كۈتۈپخانىغا ،
توم-توم دىۋانلارنى قالدۇرماپتىمەن.
لىكىن پەسىللەرنىڭ شاماللىرىدا ،
كىكەچلەپ ئۆزۈمنى ئالدىماپتىمەن.

پىلىك بۇلۇپ ئىشىلدىم ياغ بۇلۇپ ئاقتىم،
يۇرتۇمنىڭ تاشلاندۇق چىراقلىرىغا.
«ئەلف» نى تەمتىرەپ يازغان بالىنىڭ ،
سىڭدىم قۇۋۋەت بۇلۇپ بارماقلىرىغا.

مەردانە چامدىغان ئاياقلىرىمدا ،
سۈزۈلگەن ئۇپۇققا ئايلاندى مۇنبەر.
بولدۇم ئىزچىلارنىڭ سىپىنى باشلاپ ،
جاھالەت كۆكسىگە قادالغان خەنجەر.

يالقۇنغا ئايلىنىپ بولغان تىنىمنى ،
بىلمىدى قايتىلاپ كۆيدۈردى نادان.
كۈل ئارا چوغ بۇلۇپ ياتقان جېنىمنى،
ئوت بىلىپ پىرقىراپ ئايلىنار زامان.

قۇتلۇق شەۋقىي

كۆيگەن كىتاپلارنىڭ قارا ئىسىغا ،
تىرىك دەپنە بولغان ھاياتىمنى كۆر.
كۈيلەپ ھەقىقەتنى بوران تىلىدا،
باھارنى چىللىغان قاناتىمنى كۆر.

ياتلار سۆزلىسە گەر ئانا تىلىمدا ،
ئاغزىغا بال بەردىم قولىغا ئالتۇن.
ئۆزىنىڭ تىلىنى چاينىغانلارنى ،
مىھراپقا ئۆتسىمۇ دىدىم شاياتۇن.

خاقانىيە تىلىدا بەردىم مەن جاۋاپ ،
تارىخنىڭ ئۆتىڭى قىلغاندا سوراق.
ئەيمەندى مەردانە ئەپتىمگە قاراپ،
بىغەم ناكەسىلەرمۇ تارتىپ ئىشتىياق.

ئىگىسى دىگەننى دىگەچكە دوراپ ،
چىرايلىق قەپەزدە بېقىلدى تۇتى.
چۇرۇقلاپ سايرىغان قۇچقاچقا قاراپ ،
ئۆمرىنى تاماملاپ يىقىلدى تۇتى.

ئابدۇقادىر داموللام

گاھىدا ئۆزۈمگە گاھى ئۆزگىگە  ،
ئىستەپ ھەقىقەتنى ئەيلىدىم سەپەر.
يىتەي دەپ قالغاندا ئۇنىڭ ۋەسلىگە  ،
ئامانەت جېنىمنى قورشىدى خەتەر.

ئېچىپ ھەقىقەتنى سىرلىق تۇماندىن  ،
يەتكۈزدۈم خەلقىمگە ئانا تىلىمدا.
پەتىۋا ئېلىشىپ قارا زاماندىن  ،
قۇترىغان چايانلار ئۈندى يېنىمدا.

بۇ بىزگە قاچاندىن تۆرەلگەن ئۇدۇم  ،
نامەرت ئالقىنىدا مەردلەرنىڭ جېنى.
قالدى ئەۋلاتلارغا بولۇپ يادىكار  ،
زەپەرگە ئاشىنا ھەقىقەت جېڭى.

ئانامنىڭ سۆزى
خاتىمە ئورنىدا

ئۈمۈد شامى ئۆچكەن جايلاردىن ،
ھەر قەدەمدە شەيتان تېپىلار.
شەيتانلارنى پىر تۇتۇپ يۈرگەن ،
سۇنۇق چىراي نادان تېپىلار.

ئارمان بولسا يوقسۇل مەن دىمە ،
ئارمان بولسا دەرمان تېپىلار.
تېرىپ تۇرغىن ئېتىزلىرىڭنى ،
دېنىڭ بولسا خامان تېپىلار.

خامان بولسا ئامبار تېپىلار ،
نېنىڭ بولسا دۇكان تېپىلار.
يۇقاتمىسۇن يىگىتلىكىڭنى ،
ئۆيلەنگۈدەك جانان تېپىلار.

ھېچقىسى يوق مىنسەڭمۇ ئىشەك ،
مىنىپ تۇرساڭ تۇلپار تېپىلار.
توۋلىغۇدەك ناخشاڭ بولسىلا،
بەزمە-مەشرەپ دۇتتار تېپىلار

خيال سۈرۈپ جىمىساڭ مەيلى ،
ئويلانغانغا زۇۋان تېپىلار .
تىلىڭ ئامان بولسا بىركۈنى ،
سۆزلىگۈدەك مەيدان تېپىلار.

مەرىپەت-ئوغلى

ساراتوگا شەھىرى
( خاتىرە )

ئابدۇقادىر جالالىدىن

△ئەقىللىق سەيياھ ئۆزىنىڭ يۇرتىنى كەمسىتمەيدۇ.
                                                    ـــ كارلو گودونى ( ئىتالىيە )
△شەھەر ئىنسانلارنىڭ ئىززىتىنى، ھۆرلىكىنى ۋە غورورىنى نامايەن قىلىدىغان جاي.
                                                     ـــ كېۋىن لىنچ ( ئامېرىكا )

ئىنسان بالىسى بۈيۈك تەبىئەتنىڭ ئالدىدا ھامان ئەرزىمەس مەخلۇق، ھاۋادىن يەرگە قارىسىڭىز شەھەرلەر يەر يۈزىدىكى تارتۇقتەك كۆرىنىدۇ، چوڭ ئىمارەتلەر بالىلارنىڭ ئويۇنچۇقلىرىدەك بولۇپ قالىدۇ، ئۇنىڭدىن ئۆزىڭىزنى كاتتا بىر مەخلۇقتەك ھىس قىلىسىز، ئەمما، سىز ئېگىزگە يۈكسەلگەنسېرى ئەتراپىڭىزدىكى دۇنيا تېخىمۇ كېڭىيىپ، كائىناتنىڭ سۈرىنى ھىس قىلىسىز، قارىغاندا ئىنساننىڭ تەبىئەت ئالدىدا مەغرۇرلانغۇدەك ھېچنېمىسى يوق بولسا كېرەك. ئىنسان تەبىئەت ئالدىدا كەمتەر بولغانسېرى، ئۆز قۇدرىتىنى شۇنچە تونۇيالايدىكەن. مانا بۇ مېنىڭ ئايروپىلاندا كېتىۋېتىپ تاساددىپىي ئويلىغانلىرىم، بەلكىم، بۇ ئوينىڭ ھېچقانچە يېڭى تەرىپى يوقتۇ، لېكىن ئۇ مېنىڭ ئەمەلىي تەسىراتىم.

ئايروپىلان سانفرانسىسكو ــــ (San Francisco) شەھىرىنىڭ دېڭىز قولتۇقى رايونىغا پەسلىگەنسېرى، دېڭىزنىڭ مەيىن جىلۋىلىنىپ تۇرغان يۈزى مەغرىپكە قىيسىيىۋاتقان قۇياشنىڭ نۇرىدا ئوت ئالغانىدى، ئۇچقۇچى بىزنى پايانسىز بىر ئاتەش تەكشىلىككە باشلاپ، ۋەھىمىدىن تەجرىبە قىلىۋاتقاندەك بىلىنىپ كەتتى. ئۆزىڭىزنى قازا ۋە تەقدىرنىڭ ئىختىيارىغا تاپشۇرغاندىن كېيىنكى تەشۋىشلىك دەقىقىلەردە، تەبىئەتنىڭ ھەيۋىتىنى تاماشا قىلىش كىشىنى بۆلەكچە روھى كەچۈرمىشكە ئىگە قىلاتتى. ئويلاپ باقسام، ئادەم يەر يۈزىدىن ئايرىلغاندا، تۈزۈم ۋە ئىدىئولوگىيەدىن خالى ئوي-پىكىرلەرگە غەرق بولىدىكەن، يولۇچىلار قايسى مىللەت بولۇشىدىن قەتئىنەزەر، ئۇلارنىڭ قىزىقىشى ۋە مەسىلىسى ئوخشاش بولۇپ قالىدىكەن. خەۋپ- خەتەر تۇيغۇسى ۋە ھارغىنلىق ئۇلارنى يۇۋاش قىلىۋېتەتتى. ئايروپىلان ھەممىمىز ئانچە ئېنىق بىلىپ كەتمەيدىغان بۇ شەھەرنىڭ ئايروپورتىغا قوندى، يولۇچىلار ئالمان-تالمان ھالدا ئاللىقانداق يەرلەرگە تاراپ كېتىشتى، ئىنىمىز

زۇلپىقار ئەبەيدۇللانىڭ ئاپتوموبىلى بىزنى بۈككىدە ئورمان ئارىسىدىكى يوللاردىن ئۆتكۈزۈپ، باغچە تۈسىدىكى بىر شەھەرگە ئېلىپ كىردى. كوچىلاردا ئادەم ئاز ئىدى، ماشىنىلارمۇ شالاڭ ئىدى. قاراڭغۇ چۈشۈپ، شەھەر چىراق يورۇقى ۋە قاراڭغۇلۇقنىڭ گىرىمسەن قۇچىقىدا بىھۇشلانغان ۋاقىتتا قونالغۇمىزغا يېتىپ كەلدۇق.

ئېيتىلىشىچە، بىز ساراتوگا ( Saratoga ) دېگەن كىچىك بىر شەھەرگە چۈشۈپتۇق، بۇ كالىفورنىيە (California ) شىتاتىدىكى Santa Clara ناھىيەسىدىكى ئوتتۇزمىڭچە ئاھالىسى بار ئەپچىل شەھەر بولۇپ، دۇنياغا مەشھۇر ئالىي تېخنىلوگىيە شىركەتلىرى جايلاشقان كىرىمنىي جىلغىسى ( Silicon Valley ) نىڭ غەربىي تەرىپىگە جايلاشقان ئىكەن. داڭلىق بىلىم يۇرتى سىتانفورت ئۇنۋېرسىتېتىمۇ بۇ شەھەردىن ئانچە يىراق ئەمەس ئىكەن.

ھەربىر شەھەر ئادەمنى يېڭىچە بىر پۇراق بىلەن كۈتۈۋالىدۇ، فېۋرالنىڭ ئوتتۇرىلىرى بولسىمۇ يېقىملىق باھار كەيپىياتى ھارغىن بەدەنگە خۇشنەپەس تۇيغۇلارنى ئاتا قىلاتتى، نەمخۇش تۇپراق، قاياقلاردىندۇ كېلىۋاتقان بىلىنەر- بىلىنمەس خۇشپۇراق، ئورمان قاتلىرىدىن تىمسىقلاپ كېلىۋاتقان نېرۋاشىپا جىمجىتلىق، غۇچچىدە يۇلتۇزلىرى بېشىمىزدا كۈلۈمسىرەپ تۇرىدىغان تىنىق ئاسمان، چىراق شولىلىرىنى ئۈستقۇددۇس تۈسىگە كىرگۈزۈپ قويغان باغرى يۇمشاق قاراڭغۇلۇق دىماقلىرىمنى مۇئەتتەر قىلدى، ئۆپكەمنى كەردى، تومۇرلىرىمنى راۋان قىلدى. ماڭا ئارام بېرىۋاتقان، « ئۆزۈڭنى قويۇۋەت» دەپ خىتاب قىلىۋاتقان، مېڭەمنىڭ چوڭقۇر قاتلاملىرىنى ئارىلاپ، كۆرۈنمەس ئالقانلىرى بىلەن سىلاۋاتقان بىر ساھىبخانىنى بايقاۋاتاتتىم، ئويلاپ باقسام، ئۇ بۇزۇلمىغان، ئىنسانلار تەرىپىدىن ھۆرمەتلەنگەن تەبىئەت ئىكەن. كوچىلار بارغانسېرى تارىيىپ دەرەخلىكلەرگە، دۆڭلەرگە ياكى جىلغىلارغا تۇتۇشۇپ كېتەتتى. مەھەللىلەردە بىزنىڭ يۇرتلاردىكىدەك ۋاراڭ-چۇرۇڭ قىلىشىپ ئويناۋاتقان كەپسىز بالىلارمۇ كۆرۈنمەيتتى، بەزى ئۆيلەرنىڭ دەرىزىسىدىن ئۆي ئىچىدىكى دىۋانلار، گىلەملەر، سۇنايلىنىپ ياتقان ئەرمەك ئىتلار، خىرۇستال تىزىلغان ئىشكاپلار كۆرۈنۈپ قالاتتى. گويا ھەممە نەرسە ئۆزىگە قايتقان، يۇلتۇزلار كېچىگە، ئۆيلەر ئىچىگە، ئادەملەر ئۆزىگە قايتقان ـــ بەزى دەرەخلەر يوپۇرماق تاشلاپ، يالىڭاچلىنىپ قاپتۇ، بەزى دەرەخلەر ياپ-يېشىل تۇرۇپتۇ. ھەتتا چېچەكلەپ تۇرغان دەرەخلەرمۇ كۆزۈمگە چېلىقتى. مۇشۇ يەرگە كەلگەندە  تەبىئەت بىلىملىرىنىڭ جۈملىدىن، ئۆسۈملۈكلەر ھەققىدىكى بىلىملىرىمنىڭ پەقەتلا تايىنى يوق ئىكەنلىكىنى تونۇپ يېتىپ، كۆڭلۈم ئەسكى بولدى. قىش بولمايدىغان بۇ ئىقلىمنىڭ دەرەخلىرى خىلمۇ خىل بولۇپ، كۆپلىرىنى ھازىرغا قەدەر كۆرۈپ باقمىغانىدىم. بىزدە رەسىملىك ئۆسۈملۈك قامۇسى بولمىغاچقا، ھەتتا، ۋەتىنىمىزنىڭ ئۆسۈملۈكلىرى ھەققىدىمۇ تولۇق مەلۇماتقا ئىگە ئەمەسمىز. بىلىم تۈسىدىن تەلىمات تۈسى قويۇق بولۇپ كەتكەن مائارىپتا تەربىيەلەنگەن ئادەم تەبىئەتنىمۇ، جەمئىيەتنىمۇ تۈزۈك تونۇماي، نامەلۇم ماكان - زاماندا كۈن ئۆتكۈزگەن بولىدۇ، ئۇ ئاخىرى ئۆزى ھەققىدىمۇ تۈزۈك تونۇشقا ئىگە بولالمايدۇ. مەكتەپتىن چىقماي تەلىم ئالغان بىر بالىنىڭ تەبىئەت ھەققىدىكى بىلىمى ھەرگىزمۇ ساۋاتسىز ئوۋچىنىڭ بىلىمىگە يەتمەيدۇ. مېنىڭ ساياھەت ۋە زىيارەتلىرىم ھەمىشە بىلىمسىزلىكىمنى چاندۇرۇپ قويىدىغان ئازابلىق جەريانغا ئايلىنىپ، ساياھەتنىڭ زوقى پىكىرنىڭ ئىزتىراپلىرى تۈپەيلى يوق بولىدۇ. مانا بۇ يۇرت كۆرمىگەن دۈملەكنىڭ قىسمىتى.

كەچ كىرگەنسېرى ئەتراپ جىمىپ كەتتى، شالاڭ كوچا چىراقلىرى يىگانىلەشتى. تارماق كوچىلار پەقەت تارقاق ئۆيلەرنىڭ ئىشىكىگە قوندۇرۇپ قويۇلغان، يورۇقى بوسۇغىدىن ئاشمايدىغان چىراقلارنىڭ سۇس شولىسىدا سىرلىق كۆرۈنەتتى. بىز چۈشكەن مېھمانخانا ئىككى قەۋەتلىك بولۇپ، ئاددى، ئىخچام، پاكىزە ئىدى. بەزىدە ئىنسان بالىسىغا بېرىلگەن ئەڭ چوڭ سۆيۈنچە پاكىزەلىكمىكىن، دەپ قالىمەن. بۇنداق تۇيغۇنى مۇساپىر ئادەم ھەممىدىن بەك ھىس قىلىدۇ. پاكىزەلىك مۇساپىرنىڭ ئاۋۇنچىقى، پاكىزەلىك  مۈلۈكسىز ۋە ھوقۇقسىز ئىنساننىڭ ئارامگاھى. يۈك-تاقلارنى جايلاشتۇرۇپ بولۇپ، ھارغىن تەنلىرىمنى ئىسسىق سۇنىڭ ئىللىق ئالقانلىرىغا تاپشۇردۇم، ئاندىن كىيىم ئالماشتۇرۇپ سىرتقا چىقىپ، ئادەمنىڭ شىللىسى قورۇلغۇدەك سالقىن ھاۋادا ئازراق ئايلاندىم. بەزى كوچىلارنىڭ قاراڭغۇلىقىدىن تېنىم ئەيمەنگەندەك بولۇپ، ئارقامغا ياندىم. بايلارنىڭ مەھەللىسىنىڭ كېچىسى نېمىشقا بۇنچە قاراڭغۇ بولىدىغاندۇ، دەپ ھەيران بولىۋېدىم، ئەتىسى جاۋابقا ئېرىشتىم. مەلۇم بولۇشىچە، بۇ يەرنىڭ ساپ سەھرا ھالىتىنى بۇزماسلىق ئۈچۈن، كېچىنىڭ كېچىگە ئوخشىشى ئۈچۈن، زۆرۈرىيىتى يوق يەرگە چىراق ئورناتمىغان ئىمىش. يۇلتۇزلار گويا دەرەخ شاخلىرىغا قونىدىغاندەك ئەلپازدا، قولۇمنى سوزساملا يۇلتۇزلار مېنىڭ بولىدىغاندەك... بۇنداق ئارامبەخش، دىلكەش مەنزىرىلەر بالىلىقىمدىكى غۇۋا مەنزىرە ئىدى.

ئەجىبا، سانائەت پىشۋاسى بولغان بىر دۆلەتنىڭ شېئىرغا ئوخشاپ كېتىدىغان سەھراسىمان شەھەرلىرى بار ئىكەندە! ئۇ ھەممە سەراسىمىنى بىز تەرەپكە ئۆتكۈزۈپ بېرىپ، ئەلۋەك تەبىئەتنى ئۆزىگە قالدۇرغانمۇ نېمە!؟

سەھەر قۇشلار ئاۋازىغا بۆلۈنگەن ئىدى. تاختايدىن توقۇلغان پەردىنىڭ دەستىسىنى تارتىۋېدىم، جۈپلەنگەن تاختايلار كۈندىلەڭ ھالدا پاراللېل بولدى، پەيدا بولغان يوچۇقتىن تالانى ئېنىق كۆردۈم. دەرىزە ئالدىدا ساڭگىلاپ تۇرغان ئاسما تەشتەكنىڭ تاجىسىمان گۈلى قىزغۇچ تاۋلىنىپ، شادىمانلىق بەخش ئەتتى، ياتاقنىڭ ئالدىدىكى ھويلا تىپ-تېنچ ئىدى. مەن ھويلىغا چىقتىم، قورودىكى يوغان ئىككى تۈپ دەرەخ مەيلىمنى تارتتى، پەرىزىمدە بۇ ئىمەن دەرىخى ئىدى. غوللىرى چوڭ ھەم مەزمۇت ئىككى تۈپ ئىمەن دەرىخى ئەگرى دوناي شاخلىرىنى ئاسمان بوشلۇقىغا مەغرۇر سوزۇپ يۈكسەلگەنىدى. بۇنداق كاداڭ دەرەخنىڭ ئۆسۈپ – يېتىلىشى ئۈچۈن قانچە يىللار كېتىدىغانلىقىنى بىلمىدىم، بەلكىم بىرەر ئەسىر كەتسە كېرەك، دەپ ئويلىدىم. ئۈستۈمدىن بىر نەرسە چۈشكەندەك بىلىندى. قارىسام دەرەخنىڭ شېخىدا تىيىنلار ئويناۋېتىپتۇ، تىيىنلار يېقىن كېلىپ دۈپ-دۈگىلەك كۆزلىرىنى پارقىرىتىپ قاراپ قوياتتى، ئازراق يېقىن بارسىڭىز ئۆزىنى دەرھال قاچۇراتتى. زېرەك تىيىنلار ئىنسانلار بىلەن ئارىلىق ساقلاشنى بىلەتتى. ئۇلار ئۆزلىرىگە كۈلۈپ باققان ئىنسانلارنىڭ يۈزىنىڭ كەينىدە قورقۇنچلۇق بىر ئېھتىماللىقنىڭ بارلىقىنى نەزەردىن ساقىت قىلمىسا كېرەك. مەن مېھمان كۈتۈش ئۆيىگە كىردىم-دە، نۆۋەتچى مۇلازىمغا سالام بەردىم. مۇلازىم ئايال كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ، « خەيىرلىك ئەتىگەن» دېدى. مەن دەملەكلىك قەھۋەدىن بىر ئىستاكان ئالدىم-دە، ھويلىغا چىقىپ، تىيىنلارنى تاماشا قىلغاچ سۈمۈردۈم. قىرتاق قەھۋا مېنى تېخىمۇ تېتىكلەشتۈرۈپ، سەھەرنىڭ سالقىن ھاۋاسىنىڭ پەيزىنى ئاشۇرغاندەك بولدى. تېخى ئەتىگەن بولغاچقىمىكىن، كوچىلاردا ئادەم كۆرۈنمەيتتى. مىڭ تەستە ئېرىشكىلى بولىدىغان جىمجىت سەھەرنىڭ قوينىدىكى ئورمان شەھەرنى ئارىلاپ كەلگۈم كەلدى. چوڭ كوچىنى بويلاپ، ئازراق ماڭغاندىن كېيىن، سۈپ-سۈزۈك سۇلار ئېقىپ تۇرغان جىلغىغا يانداشقان ئەگرى-بۈگرى يولغا ئۇلاشتىم. ئاندا-ساندا ئاپتوموبىللار ئۆتۈپ قالاتتى. بەلكىم مەندەك پىيادىلەر بۇنداق يوللاردا جىق ئۇچرىمىسا كېرەك، ئاپتوموبىلدىكىلەر تەئەججۈپ بىلەن قاراپ قويۇشاتتى. ئاسفالىت يولنىڭ ئىككى قاسنىقى دۆڭ بولۇپ، ياغاچ بىلەن قاشالانغان ئىككى قەۋەتلىك ئۆيلەر قويۇق دەرەخلەرنىڭ ئارىسىدا بىخىرامان تۇراتتى. ئۆيلەرنىڭ ئالدىدا غۇچچىدە چېچەك ئاچقان مېۋىلىك دەرەخلەر، مېۋىلىرى شاخلىرىنى ئېگىۋەتكەن ئاپلىسىن ۋە لىمون دەرەخلىرى خاتىرجەم، قۇۋناق تۇرمۇشتىن دېرەك بېرىپ تۇراتتى. بىر تۈپ ئاپلېسىن دەرىخى شۇنداق مېۋىلىگەن ئىدىكى، گويا يوپۇرمىقىدىن مېۋىسى تولىدەك كۆرۈندى. تۈۋىگە تۆكۈلۈپ كەتكەن ئاپلىسىنلار گويا ئادىمىزاتتىن خالى ئېرەمباغدىكى تەسىرات بېرەتتى. بالىلىقىمدىكى يۇرتۇم ئەنە شۇنداق خىرامان، تىنچ ۋە ئارامبەخش ئىدى. ئۆستەڭ بويلاپ قاتار كەتكەن ئاق ئۈژمە، چېقىر ئۈژمە ۋە قارا ئۈژمىلەرنى يەيدىغان ئادەم يوق ئىدى. چەت ياقىلاردىكى ئېتىز ۋە باغلاردىكى توغاچ ۋە شاپتۇللار تۈۋىگە تۆكۈلۈپ قالاتتى. قاشاسىز قوغۇنلۇقلارنى ھېچكىم ساقلىمىسىمۇ بولاتتى. پىشىپ تۆكۈلەلمەي قالغان ئەش شاپتۇللار شېخىدىلا مونەك بولۇپ تۇرۇپ قالاتتى. يۇرتۇمنىڭ يەرۇ – ئاسمانلىرى  تۈلۈك قۇشلارنىڭ جەننىتى ئىدى. تەبىئەتنىڭ ئىلھامى بەزى چاغلاردا كونا-يېڭى تەسىراتلارنى بىر- بىرىگە ئۇلىۋېتىدىكەن. بىردەمدىن كېيىن بىر ئاق مۈشۈك پەيدا بولۇپ، ماڭا قاراپ مىياڭلىدى. مەنمۇ ئۇنىڭغا قاراپ «پىش-پىش» دېدىم. مۈشۈك ئاستا كېلىپ، قۇيرۇقلىرىنى دىڭگايتىپ، پارچىقىمغا ئۆزىنى سۈركەپ يېقىنچىلىق بىلدۈردى. ئاھ، غەرەزسىز يېقىنچىلىق نېمىدىگەن گۈزەل!

شاختىكى ساپ-سېرىق ئاپلىسىنلارغا قاراپ قانچىلىك تۇرۇپ كەتكىنىمنى بىلمەيمەن. ئاپلىسىن ئاچكۆزلۈك، ئوغرىلىق، بۇلغىنىشتىن خالى بىر مۇھىتنىڭ ئادەملەرگە بەرگەن جاۋابى ئىدى. ئاپلىسىنلارنى ھېچكىم ئېلىۋالمىغان، ئۇنىڭغا ھېچكىم تاش ئاتمىغان، ھېچكىم ئۇنىڭ شېخىنى يىرمىغان. ئۇ گويا زامانىۋى ئادەملەرنىڭ پەردازلانغان ياۋايىلىقىدىن ئامان قالغان نازۇك تەبەسسۇم ئىدى. ئاپلىسېن مېۋىسى يىلتىزلارنىڭ تاشقى دۇنياغا بولغان سالىمى، ئۇ تەبىئەتنى كۆرۈشكە شەيدا كۆزلەر ئۈچۈن يېقىلغان چىراق.

مەن كەينىمگە قايتتىم، ئەمدىلىكتە ئاندا-مۇندا يۈگۈرەۋاتقانلار ئۇچراشقا باشلىدى، ئۇلار «خەيىرلىك ئەتىگەن» دەپ سالام بېرىپ ئۆتۈپ كېتەتتى. ئىت يېتىۋالغان خانىملار ۋە بوۋايلار ئۇچرىدى، ئۇلارمۇ كۈلۈمسىرەپ سالام بەردى، ياتىقىمغا قايتقۇچە، ئۇچراتقان ھەممە كىشى بىلەن سالاملاشتىم. چوڭلىرىمىز سالام بىر ئىنساننىڭ يەنە بىر ئىنساندىكى ھەققى، دېيىشىدىغان. ئۇ گەپلەرنىڭ ئىجراسى بىزدە بار-يوقنىڭ ئارىلىقىدا. لېكىن كىرىمنىي جىلغىسىدىكى ئادەملەر تېخنىكا بىلەن ئىنسانىيلىقنى بىر – بىرىدىن ئايرىۋەتمىگەندەك قىلاتتى.

ئۇلار يولۇققان ئادەملەرگە كۈلۈمسىرەپ قارايتتى، تەشەببۇسكارلىق بىلەن سالام بېرەتتى. سالام ۋە كۈلۈمسىرەش رەستىلەردە، لېفىتلاردا، پەشتاقلاردا، ئومۇميۈزلۈك يوسۇن ئىدى. مەن توساتتىن ئېچىۋېتىلگەن جەمئىيەتنىڭ پۇقرالىرى تونۇسۇن ياكى تونۇمىسۇن قايسى ئىرقتىن بولسۇن ئادەملەرە ئىنسانىي مۇئامىلە قىلىشقا ئادەتلەنگەن بولىدىكەن، دەپ ئويلاپ قالدىم. يۇرتۇمدا مەن بىلەن بىر بىنادا ئولتۇرىدىغان ئون يىللىق قوشنىلىرىم بار، لېفىتنىڭ ئالدىدا تۇرغاندا سالاملاشمايمىز، مەن ئىشلەۋاتقان ئۇنۋېرسىتېتتا ، تالاي خىزمەتداشلىرىم بار، تەتىل تۈگەپ، يىغىنغا كەلگەن كۈنىمۇ نۇرغۇنلىرى بىلەن سالاملاشمايمىز. دەسلەپتە سالام بېرىشكە تەمشىلىپ باقتىم، لېكىن، ئۇلارنىڭ سالىمىمنى ئىلىك ئالىدىغان تەلەتى يوق ئىدى. ئۇلاردا سالام قىلىش ئادىتى يوق بولسا كېرەك، دەپ ئويلاي دېسەم، ئازراق ئەمىلى بارلارنى كۆرگەندە تېۋىنىپ تۇرۇپ سالام بېرەتتى. ئەمما، يېنىدىكى مەندەك بىر خىزمەتدىشىنى ئايرىپ قوياتتى. سالام-سىھەتتە ئىنسانلىقتىن باشقا، ئىجتىمائىي دەرىجە تۈسىنىڭ بارلىقىنى بارا-بارا ئېتراپ قىلىشقا باشلىغان ئىدىم. كۇڭ زى «ئادەم بالىسى بىلگەنسېرى سىلىقلىشار»، دەپ قەيت قىلىپتىكەن. «ئۆزىنىلا بىلىپ ئۆزگىنى بىلمىگەنلەر قوپاللىشار» دېگەن سۆزنى يانداشتۇرۇپ قويشاق كۇڭ ھەزرەتنىڭ قوبۇل قىلىدىغانلىقىنى قىياس قىلغىلى بولىدۇ. ئۇنۋېرسىتېت ئەسلىدە مەدەنىيەتنىڭ بۆشۈكى بولالىشى كېرەك، ئىنساننىڭ ئىززەت – ئىكرامى ئىلىم بۇلاقلىرىدا سۇغۇرۇلغان بولۇشى كېرەك. ۋاھالەنكى، ئىلىم ئىنسانلىقنى ئۇنۇتقان ئىنسانشۇناسلارنىڭ قولىدا سېسىماقتا.

ساراتوگادا بىرمۇ ئېگىز بىنا يوق ئىدى، يول بويىدا پاكار دۇكانلار ، مېھمانخانىلار، پاكار ھۆكۈمەت بىنالىرى، پاكار مەكتەپ بىنالىرى. لېكىن كىشىلەرنىڭ قەلبىدە ئىنساننىڭ ئورنى ئېگىز. ئاپتوموبىللار پىيادىلەرنى كۆرگەندە يىراقتىن توختاپ يول بېرىدۇ. « ياخشىمۇسىز؟» ، « رەھمەت»، « كەچۈرۈڭ» دېگەن سۆزلەر قۇلاققا ئاڭلىنىپ تۇرىدۇ. بۇنداق سۆزلەر كىشىنىڭ قەلبىدە باشقىلارغا نىسبەتەن دوستانە ھىسسىيات يېتىلدۈرىدۇ.

بىز بىر – بىرىمىزىگە قاراپ كۈلۈمسىرەشنى ئۆگەنسەك بولغۇدەك دېدىم مەن ئىچ - ئىچىمدىن. مەدەنىيەت دېگەن نېمە دېگەن سوئالغا بىر مۇنچە دوگما تەبىرلەرنى بېرىشتىن ئىلگىرى، مەدەنىيەت بىر خىل كۈلۈمسىرەشتۇر، دېگەن تەبىرنى قوبۇل قىلىشىمىز كېرەك ئىكەن. ئەمدى بىز بىر-بىرىمىزگە قاراپ كۈلۈمسىرەشنى ئۆگۈتەلمىگەن مۇئەسسەسەلەرگە سوئال نەزەرى بىلەن قارىشىمىز كېرەك ئىكەن.

ساراتوگانىڭ ئاپلىسىن دەرىخىدىكى ئاپلىسىنلارنىڭ كۈلكىسى قانداق يارقىن! چۈنكى ئۇ يىلتىزىدىن كۈلەلىگەن. ئادەملەرمۇ يۈرىكىدىن كۈلەلىشى ئۈچۈن ئۆزلىرىنىڭ ئىنسانى يۈرىكىنى قوغداپ قېلىشى كېرەك.

2015- يىلى 17- مارت، ئۈرۈمچى

مەرىپەت-ئوغلى

يۈسۈپ ھۈسەيىن

ئابدۇقادىر جالالىدىن

ھەقىقەت ئەكس ئەتكەن ئەخلاق - پەزىلەت دېمەكتۇر.
                                                 - يۈسۈپ ھۈسەيىن

كىشىلەر ئۇنىڭ "نەپەس ۋەزنى"دەشېئىريازىدىغانلىقىنى بىلىدۇ. "نەپەس ۋەزنى" دېگەن بۇ ئىبارەكىشىلەرنىڭدىققىتىنى ئانچە تارتىپ كېتەلمىدى. ھېچبىر سەھىپىدە ئىلمىي مۇلاھىزىلەرمۇبولمىدى. ئەكسىچە، يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭ "نەپەس ۋەزنى"دىكى ئۇزۇن مىسرالىقشېئىرلىرىكىشىلەرنىڭ مەسخىرىسىگە ئۇچرىدى. بىزدە يەڭگىلتەك مەسخىرىلەر ئاز ئەمەس. بىزخۇدىمىزنى يوقاتقان ھالدا كۈلۈشنى ياخشى كۆرىمىز. بۇ كۈلكىلەردىن تارىخىي، دەۋرىيمەسئۇلىيەتنى ئىزدەپ تېپىش قىيىن، پىكىرلىرىمىز تراگېدىيىلىك چوڭقۇرلۇققانامراتبولغاچقا، تارىخ ئوتتۇرىغا قويغان سوئاللارغا جاۋاب بېرىشتىن شۇنچەيىراقتاتۇرۇپتىمىز. بىزنىڭ ئەگەشمە، تەقلىدىي رېئاللىق تۇيغۇمىز ئۆزىمىز كەلتۈرۈپچىقارغاننۇرغۇن مەسىلىلەرنى دەسسەپ ئۆتۈپ كەتتى. ئاخىر نۇرغۇن ئىشلار ئۆز ۋاقتىداھەل بولمايكېلەچەككە مىراس بولۇپ قېلىۋەردى.
خۇددى "نەپەس ۋەزنى" ئىلىمشەرەندازلىرىنىڭدىققىتىدىن خالىي قالغاندەك، يۈسۈپ ھۈسەيىن شۆھرەت سەلتەنىتىدىنتولىمۇ يىراق بىرسەھرادا تۇپراقنىڭ ھەقىقىي ساپ پۇرىقىغا جور بولغان ھالدازامانىمىز كىشىلىرىھەزىم قىلالمىغان ئىلاھىيەت پىكىرلىرىنى تەلقىن قىلىپ، تولۇقخاكسار بىر شەخسكەئايلاندى.
مەن بۇ كىشىگە ئۇنىڭ "نەپەسۋەزنى"دىكىشېئىرلىرىنى كۆرگەندىن كېيىن قىزىقىشقا باشلىغانىدىم. بۇ چاغداقەشقەر پېداگوگىكائىنستىتۇتىدا ئوقۇۋاتاتتىم. گەرچە بىز بىر شەھەردە ياشاۋاتقانبولساقمۇ، ئەدەبىياتكوچىسىدىكى ئېھتىراسلىق ھېسلار تۈپەيلى، مەندە ئۇ كىشى بىلەندىدارلاشقۇدەك جۈرئەتتۇغۇلمىغانىكەن. كېيىن خىزمەتكە چىقتىم. ئۈرۈمچى تەجرىبەئوتتۇرا مەكتەپتە ئىككىيىل ئىشلەپ، شىنجاڭ مائارىپ ئىنستىتۇتى ئىلمىي باشقارمىسىقارىمىقىدىكى "شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى"غا تەھرىربولۇپ يۆتكەلدىم. تەھرىرلىك ھاياتىمدىكى قىزىق بىر ئىش مۇنداق باشلاندى: باشلىقىمىزبىر پارچەماقالىنى مېنىڭ كۆرۈپ بېقىشىمغا بەردى، بۇ دەل يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭ "نوپۇزھەققىدە" دېگەن ماقالىسى ئىكەن. دېمەك، مەن خېلىدىن بېرى دىققەت قىلىپكېلىۋاتقان مىستېتىكشائىر يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭ ئىملاسىنى تۇنجى قېتىم كۆرۈۋاتاتتىم. خەتلەر زىچ ۋە قويۇقيېزىلغان بولۇپ، گەۋدىسى ۋە شەكلى بىر قىسىم چىغاتاي ئۇيغۇرئىنشالىرىغا ئوخشاپكېتەتتى، ماقالە مەن تەھرىرلىك نۇقتىسىدا تۇرۇپ كۆرگەنماقالىلەرنىڭ ئىچىدە مېنىئەڭ سۆيۈندۈرگەن ماقالە بولدى. ماقالىدە نوپۇزنىڭ نورمالۋە بىنورمال تەرەپلىرى، نوپۇزنىڭ زومىگەرلىك ئامىللىرى جەمئىيەتشۇناسلىق، ئېستېتىكا، پسىخولوگىيەتەرەپلىرى بويىچە قويۇق پەلسەپىۋى تۈستە ئوتتۇرىغا قويۇلغانبولۇپ، ئاپتورنىڭ تىلئىشلىتىش جەھەتتىكى خاسلىقى مېنى جەلپ قىلىۋالغانىدى. پروفېسسور ئەپەندىلەرنىڭ باشماقالە ئورامىدىكى جۈملىلىرى ۋە كونسېپىكخاراكتېرىدىكى پىكىرلىرىنى كۆرۈۋېرىپچارچىغان زېھنىم يۈسۈپ ھۈسەيىندىن قۇتلۇقخەۋەر ئىشىتكەندەك شېئىرىي ئىلھام سەزدى. رابغۇزى تەسۋىرلىگەن نەبىيلەرنىڭ بىرەرۋارىسى زاھىر بولغاندەك، ئۇنىڭ ئارامبەخششامىلى يەلپۈپ ئۆتۈپ كەتتى. مەن ماقالىگەئىشلىتىشكە بولىدىغانلىقى ھەققىدە پىكىريازدىم. كېيىن بۇ ماقالىنى بېسىش - باسماسلىق مەسىلىسى باشقارمىمىزدىكى چوڭمەسىلىگە ئايلاندى. ئاخىر ماقالەئىنستىتۇتنىڭ مەلۇم بىر رەھبىرىنىڭ كۆرۈپ بېقىشىغايوللاندى.
"ماقالىدە ئىدېئالىزملىق خاھىش ئېغىر، ئېنگېلسنىڭنوپۇزكۆز قارىشىغا زىت، ئەگەر بۇ ماقالىنى سىلەر باسساڭلار مەن قارشىماقالەيازىمەن" ماقالىگەنىسبەتەن بىزنىڭ ئالغان جاۋابىمىز ئەنە شۇنداق بولدى. بىز بۇگەپتىن قورقۇپ كېتىپماقالىنى ئېلان قىلمىدۇق.
مەن كىتاب كۆرسەم تىل ۋە پىكىردىكى خاسلىقنىبەكرەكئىزدەيمەن، ئاپتورنىڭ سەرگۈزەشتسىگە ۋەكىللىك قىلالايدىغان بىرەر - ئىككىئېغىزگەپنى ئۇچرىتالىسام، كىتابنىڭ پاخال يەرلىرىنى ئەپۇ قىلىۋېتىمەن. كىتابئوقۇپئاپتور تەرىپىدىن ئالدىنىپ قالىدىغان ئىشلاردىن خالاس بولماق تەس. يۈسۈپھۈسەيىندەئۇسلۇب خاسلىقى بولۇش بىلەن بىرگە ئىجادىيلىقمۇ زور ئىدى. خەنزۇ تىل - يېزىقىدانەشر قىلىنغان كلاسسىك پەلسەپە ئەسەرلەرنى كۆرگەندە ئۇيغۇرچە ھەل قىلمىغانبەزىئاتالغۇلار يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭ يازۇلىرىدا ئوبدان ھەل بولغانىدى. ئۇ غەربپەلسەپىسىنىشەرقنىڭ، جۇملىدىن ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت چەمبىرىنىڭ ئاشقازىنىبىلەن ھەزىمقىلغانىدى. يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭ مەنىۋىيەت خەزىنىسىدە گرېك، رىم، ئەرەب، پارس، ھىندىمەدەنىيەت مىراسلىرىدىكى گۈزەل نەمۇنىلەر تېپىلاتتى. ئۇ ئۆزىيولۇقتۇرغانئۇچۇرلارنى، زامانىۋى ئىلىملەرنى ھېكمەت قازىنىدا بىرلىكتە ئېرىتىپ، يېڭىمەھسۇلاتلارنى يارىتىشقا ماھىر كىمىياگەر ئىدى. مۇشۇنداق روشەن تەسىرات مەندەيۈسۈپھۈسەيىن بىلەن پىكىر ئالماشتۇرۇش ئىستىكىنى پەيدا قىلدى. ياشلىقنىڭ شۇنداقبىر پەرىشانچاغلىرى بولىدۇ ئارزۇلىرىڭ جاھانغا پاتمايدۇ، باشقىلار سېنى چۈشەنمەيدۇ، كىشىلەردىن ئاسانلارەنجىپ قېيىداپ قالىسەن، بولۇپمۇ دەۋرنىڭ ھەسرىتىنى ھۆددىگەئالغان بىر شائىرپۈتكۈل كائىناتنىڭ پۇقراسى سۈپىتىدە شور پېشانىلەرگە ئورتاق تىلبىلەن خۇداغاپىچىرلايدىغان بولۇپ كەتكەندە، ئۇنىڭ ئاشىقانە يۈرىكىنى چۈشىنىدىغان نەبىر قىز، نەبىر يولداش تېپىلمايدۇ، سەن بىر ئاددىي بەندە بولۇش سۈپىتىڭ بىلەنئىنسانلارئارىسىدىكى دوستلارغا خۇمارمۇ بولۇپ قالىسەن. دوست ئاسان چىقمايدۇ. مانامۇشۇ چاغدابىر ئىجتىمائىي سائادەتتىن قۇرۇق قالساڭمۇ، يېگانە قەلبىڭ يېپيېڭى تۇيغۇۋەپىكىرلەرنىڭ ئۈنۈملۈك تۇپرىقىغا ئايلىنىدۇ. شۇندىلا قەلبىڭدىكى مۇتالىئەگەشېرىكبولالايدىغان ئارىفلارنى ئىزدىگۈڭ كېلىدۇ.
پەرىشان دەقىقىلەر مەنىلەر دېڭىزىنىڭ نەھرى، بۇ دېڭىزنىڭ تەكتىدەئاداققىچەئۆچمەيدىغان پىراق يالقۇنى بولغاچقا ھەمىشە قايناپ تۇرىدۇ. پول ۋالېرىدېڭىزدىكىئەبەدىي يېڭى باشلىنىشتىن ھايات سىرلىرىنى كۆرسەتكەنىدى.
شائىر مۇزدەك دېڭىزنىڭ ئاستىدا ئوت بار دەيدۇ، بۇگەپنىكۆيۈپ تۇرغان كىشىلەر رەت قىلمايدۇ.
پەرىشان دەقىقىلەر ئىنساندىكى خاسلىقنىڭ رېئاللىقئۈستىدىكىقانائەتسىزلىكىدىن كېلىدۇ، ئەتراپىدىكى تەرتىپ، ئادەت ۋە تۇرمۇشلوگىكىسىنىڭبويۇنتۇرۇقلىرىدىن ئۆزىنى چەتكە ئالالىغان كىشىلەر مەنىۋىيىتىدىكىقۇدرەتنى گاھ - گاھ، خىرە - شىرە كۆرۈپ قالىدۇ. خاسلىق ئىسيانى ئۆز يامراشلىرىداۋامىدا ھامان بىرسىقىلىشنى تېتىيدۇ. شۇڭا ئۆكتىچىلەرنىڭ سۆزلىرى كەسكىن تەنقىد خاراكتېرىگەئىگەبولۇش بىلەن بىرگە، چوڭقۇر تراگېدىيىلىك يىلتىز ھەم مۇڭلۇق تۇرمۇشئارقاكۆرۈنۈشىگە ئىگە.
شۇ مەزگىللەردە تۇرمۇشۇم بەكلا تەرتىپسىز ئىدى، روھىم تۆۋەن، نېرۋام چارچىغانىدى. چۈشكۈنلۈك ئۆزىنىڭ ئېغىر قاناتلىرى بىلەن باش ئۈستۈمدەئەگىپيۈرەتتى، ئۇنىڭ پەرۋازىدىن چىققان سوغۇق شامال ئىچ - تېشىمنى زىمىستانكەيپىياتىغائەسىر قىلاتتى، ھېمىڭۋاي، كاۋاباتا ياسۇنارى، يېسىننىلارنىڭ ئۆزىنىئۆلتۈرۈۋېلىشىھەققىدىكى ئويلار كاللامنى چۇلغۇۋالاتتى. كىشىلەرنىڭ ئەتىگەندە سۈتسېتىۋېلىشلىرى، توينەغمىلىرى، ھۆپىگەرلەرنىڭ قىزغىن توۋلاشلىرى... ئەنە شۇنداقئاددىي، نورمال كىشىلىكتۇرمۇش كۆرۈنۈشلىرى ئەقلىمگە سىغمايدىغان بولۇپ قالدى.
ئۇلۇغۋار تەنھالىقتىكى كىشىلەرنىڭ ئىستىكىنى پەقەتخۇدالاچۈشىنىدۇ. كرېست ئۈستىدىكى ئېيسا ئاسىي بەندىلەرنىڭ بارلىق گۈناھلىرىنىئۆزئۈستىگە ئېلىپ "ئۇلارنى كەچۈرگىن" دەپ پىچىرلىغاندا، ئېيساغايۈرگۈزۈلگەنجازانى تاماشا قىلىۋاتقان گۇمراھلار بۇنى ھەرگىز ئاڭلىيالمىدى. ئېيساپەقەت ھەقئىگىسىگىلا چۈشىنىدىغان بىر سىرنى ئۆزىنىڭ ئاشۇ قالتىس دوقمۇشىدىنئىلگىرىلادالالەتلىرىگە سىڭدۈرۈۋەتكەنىدى.
ئاشۇ پەرىشانلىقلار ۋە بىئاراملىقلار مۇقەددەس تەنھالىقتىكىۋەھىمەپەللىسىگە يېتەلمىسىمۇ، ھاۋادىن نەپەس ئېلىش ھوقۇقىغا ئىگە بىر ئادەمنىڭياشلىقىئۈچۈن سالماقلىق پىكىر ئېلىپ كېلىدىغان روھىي تولغاق ئىدى.
ئاشۇنداق بىر كەيپىياتتا يۈسۈپ ھۈسەيىنگە خەت يازدىم. پىكىرلىرىمنى، ھېسلىرىمنى، روھىي قاپتاللىرىمنى تۆكتۈم. ئانچە ئۇزاق ئۆتمەي يۈسۈپھۈسەيىندىنجاۋاب خەت كەلدى. ئۇ ئۆزىنىڭ خېتىدە "نەپەس ۋەزنى"نىڭ كېلىپچىقىشى، غەمكىنلىكنىڭ نەپەس بىلەن مۇناسىۋىتىنى شەرھلىگەنىدى. مەكتۇب ساھىبى بۇخەتكە خېلىئەستايىدىل مۇئامىلە قىلغان بولۇپ، روھىيەت ھادىسىلىرىگە نىسبەتەن مۇئەللىپنىڭسەمىمىيئەقىدىسى بىلىنىپ تۇراتتى.
كەيپىيات نەپەسنىڭ قانداق بولۇشىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ، دەيتتىيۈسۈپ ھۈسەيىن. شۇنداق ئىكەن، نەپەسنىڭ ئۆزگىرىش قانۇنىيىتى ئارقىلىقكەيپىياتقاتەسىر كۆرسىتىش تامامەن مۇمكىن. بىر قېتىملىق نەپەس سۈمۈرۈش ۋە چىقىرىشبىلەنمەزمۇنلىنىدۇ، بىز نەپەس ئالغىنىمىزدا مۇئەييەن ئوكسىگېنمىقدارىئورگانىزمىمىزدىكى تۈرلۈك ئايلىنىشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ. نەتىجىدە، ئوكسىگېنقان ۋە نېرىپ سۈپەتلىرى بىلەن قوشۇلۇپ كېتىدۇ. ئەگەر ئادەم مەلۇم تۈرتكەتۈپەيلىپىكىر قىلسا، ئاشۇ ئوكسىگېن مىقدارىنىڭ تۈر ئۆزگىرىشلىرى بەدەندىكىئېلېمېنتلارغاشۇنداق تەپەككۇر ئېنېرگىيىسىگە، ئاخىر ئاۋازغا، ھەرپكە، بەلگىلەرگەئايلىنىدۇ. دېمەك، "نەپەس" ھالقىسى ئارقىلىق ماددا ۋە روھنىڭ ئىچكى - تاشقىئالەملىك ئايلىنىشلىرىنى كۆرۈپ يېتەلەيمىز."نەپەس ۋەزنى"دىكىشېئىرلاركىشىلەرگە ئوبراز، ئارزۇ - ئارمان خىللىرى بىلەن تەسىر كۆرسىتىش بىلەنبولدىقىلمايدۇ، بەلكى يەنە ئۇ ھەزىم جەريانىدا مۇئەييەن نەپەس قانۇنىيىتىئۈستىگەقۇرۇلغان تاۋۇش ئېقىنى ياكى جۈملە (مىسرا) قۇرۇلما ئارقىلىق ئادەتتىكىنەپەس مىقدارىنىئۆزگەرتىدۇ، شۇ ئارقىلىق ئورگانىزمدىكى فىزىكىلىق، پسىخىكىلىقئۆزگىرىشلەرنىكەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. كىتابخان شېئىرنى ئوقۇش جەريانىدا نەپەسنىڭئىقتىدارى ئارقىلىقئۆزى سېزىپ يېتەلمىگەن مەنىۋى ھاياتنى باشتىن كەچۈرىدۇ.
يۈسۈپ ھۈسەيىن يۇقىرىقى قاراشلىرىنى بۇددا دىنى ۋەتويىندىنىدىكى بەزى تەلىماتلار ئارقىلىق ئىزاھلىغان، خەنزۇلاردىكى "نەپەسگۇمپىسى"نىڭ قائىدىلىرىنى شېئىرىيەتتىكى كەيپىيات، ھېسسىياتھادىسىلىرىگەتەتبىقلىغانىدى.
بىزنىڭ ئوقۇش ھاياتىمىز ئاللىبۇرۇن كەلتۈرۈپ چىقىرىلىپ، چاسىلاپ قويۇلغانتەييارئۇقۇملارنى ئاڭلاش بىلەن ئۆتكەنىدى. بىر مەسىلە ئۈچۈن ئۇنداق كەڭمەدەنىيەتئىقلىملىرىدىن دەلىل ئىزدەيدىغان پەزىلەتلەرنى كەمدىن - كەم ئۇچرىتاتتۇق. يۈسۈپھۈسەيىن ماڭا قۇم توچكىسى ئارقىلىق كائىنات ھالىتىنى ئىشارە قىلىشتەك خىلۋەتبىركوچىنى كۆرسەتكەندەك بولدى. ئەمما يۈسۈپ ھۈسەيىن قۇمدىن ئىبارەت ئالەمپونكىتىدىكىكۆرسەتكۈچلەرنى ئالەمنى بىر ئالغان روھىي قۇۋۋەت بىلەنھەرىكەتلەندۈرەتتى، ئۇلارنىئۆزى بىلگەن سىفىرلار بىلەن خاتىرىلەپ ئالاتتى. ئېينىشتېيىن تەجرىبە بىلەن روھىيرادىئولوگىيىنىڭ ھەر ئىككىلىسىگە تەڭ تاياندى. ئۇبارمىقىنى بىر چىقىرىۋىدى، دەقىقە ئارا سان - ساناقسىز زامان دەرۋازىلىرىنى تېشىپئۆتتى. ھەربىر سەييارەئۇنىڭ چەكسىز ماكان - زامان ئوربېتالىرى بىلەن پۈتكەنكاللىسىنىڭ ھۈجەيرىسىگەئايلاندى. شۇڭا ئاندىروتوماس:"ئېينىشتېيىننىڭ ئاپئاقچاچلىرى كائىناتتالەپىلدەپ تۇرىدۇ" دېگەنىدى.
يۈسۈپ ھۈسەيىندە بەرەس كېسىلى بار ئىدى. ئۇ ئاشۇتۈپەيلىكېلىپ چىققان مەيۈسلىكلىرىنى، كىشىلەرنىڭ كۆزىدىن چىقىپ تۇرغانيىرگىنىشئالامەتلىرىنى، يېتىمسىراشلىرىنى، ئەلنىڭ كۆزىدىن خالىي بىگانىلەرچەھاياتىنىيېزىپ، ماڭا روھىي ئىستىغپارغا ئوخشاپ كېتىدىغان سەرگۈزەشتلىرىنى كەڭ - كۇشادەئىزھار قىلغانىدى. "قۇياش تازا قىزىغان پېشىن مەزگىللىرىدە قىزىلدەرياۋادىسىنى ئايلىنىپ، ئادەم ئەلەيھىسسالامنىڭ تەنھالىقىنى تەجرىبە قىلىمەن" دەپيازغانىدى ئۇ. بۇ گەپ ماڭا شېئىردەك تەسىر قىلغانىدى. ھېرمان ھېسسى ياشچاغلىرىداساكيامۇنى باشتىن كەچۈرگەن روھىي بېشارەتلەرنى قايتا ئاڭلاش ئۈچۈن خىلۋەتبىر تاغباغرىدا دەرەخ ئاستىدا ئولتۇرۇپ بېقىپتىكەن. مەن قۇرئان قىسسىلىرىنىئوقۇغىنىمدا، ئادەم ئەلەيھىسسالامنىڭ جەننەتتىكى ئانىتىك تەنھالىقى ھەققىدەپىكىرقىلماپتىكەنمەن. پىكىر قىلىش ئادىتىگە ئىگە كىشىلەر ئۈچۈن ھەرقانداق نەرسەئاجايىپپەلسەپىۋى سىستېمىنىڭ يىپ ئۇچى بولالايدۇ.
ئەھمەد يەسەۋى 63 ياشقا كىرگەندە، مۇھەممەدپەيغەمبەردىنئارتۇق ياشامدىم دەپ ئوچۇقگۆرگە كىرىۋالغانىكەن.
يۈسۈپ ھۈسەيىن، ھېرمان ھېسسى، يەسەۋى... بۇلار روھنىتەجرىبەقىلىشنىڭ ئۇپۇقىدا ئۇچرىشىپ تۇرىدۇ، بىز ئۇنى نۇر غەمزىسىدە كۆرۈپ تۇرىمىز.
بىر پارچە خەت روھىيەت سىرلىرى ھەققىدە كۆپ يىپ ئۇچى بەردى. نېمىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىش، نېمىلەرنى ئاختۇرۇش كېرەكلىكى ھەققىدە مەندەنۇرغۇنئويلىنىش بولدى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ئارىمىزدا نورمال خەت ئالاقىسى باشلاندى. ئۇئېلان قىلىنغان شېئىرلىرىمنى كۆرگەندىكى روھىي مۇئەممالىرىنىڭ يېشىملىرىنىدەرھاليېزىپ ئەۋەتەتتى.
ئارىدا بىرەر يىل ئۆتتىغۇ دەيمەن، يازلىق تەتىلدەئانامنىيوقلاپ قەشقەرگە باردىم. يۈسۈپ ھۈسەيىننى ئاتايىتەن ئىزدەپ كۆرۈشتۈم. ئۇماڭا بىرقاراشتىلا ئۆزىنى تاشلىۋەتكەن ئادەمدەك كۆرۈندى. بېشىغا شەپكە كىيىۋالغان، ساقال - بۇرۇتلىرى ئۆسۈپ كەتكەنىدى. قارىغاندا، ئۇ ئۆزىنى جاھانساز زىيالىيلاردەكپاكىز، رەتلىك، خۇشخۇي تۇتۇشقا ئانچە ئەھمىيەت بېرىپ كەتمىسە كېرەك. ئۇ دائىمشۇنداقيۈرەمدۇ ياكى مەن تاسادىپىي بىر ئەھۋالدا شۇنداق ئۇچراتتىممۇ، بۇنىسىنامەلۇم. پەرىزىمچە، ئۇ ئاشۇنداق يۈرۈشتە تەبىئىيلىك ھېس قىلسا كېرەك. ئۇنىڭسالاھىيىتىنىبىلمىگەن كىشىلەر ئۇنى دېھقان دەپ ئويلاپ قالاتتى.
بىز بىرلىكتە شەھەر كوچىلىرىنى ئايلاندۇق، خەلقباغچىسىنىئارىلاپ، سايىلەردە مۇتالىئە قىلدۇق، تاماق يېدۇق، پارىڭىمىز ئاساسەنشەرقتەسەۋۋۇپچىلىقى ھەققىدە بولدى. ئۇ ماڭا ئەلىشىر ناۋائىينىڭ "لىسانۇتتەيىر" (قۇشلار تىلى) دېگەن ئەسىرىنى تەپسىلىي كۆرۈپچىقىشىمنىھاۋالە قىلدى. بىر مۇنچە قۇشلار تاكامۇلىنى ئىزدىدى، يەتتى، ھېچنېمە يوقدېيىشتى. "قۇشلار تىلى"نىڭ ئىدىيىسى ئۇنىڭ قىسقىچە تونۇشتۇرۇشىچە ئەنەشۇنداقئىدى. بۇ دەل فرانسۇز يازغۇچىسى ئالبېرت كامۇسنىڭ مەۋجۇدىيەتچىلىكئىدىيىسىگەيېقىن ئىدى.
"قۇۋۋەت ھەزىمدە" دېدى ئۇ تاماقيەپقايتىۋاتقىنىمىزدا، "ئات بىدە يەيدۇ، تۆگە پاخال يەيدۇ، ئادەمئاشۇپاخاللارنىڭ جەۋھىرى بولمىش گۈرۈچنى يەيدۇ، ئۇنى باشقا قۇۋۋەتلىك خۇرۇچلاربىلەنقوشۇپ ھەرخىل تائاملارنى ئېتىپ يەيدۇ. بىراق ئات بىلەن تۆگە جىسمانىيجەھەتتىنئادەمدىن كۈچلۈك. سەۋەب شۇ يەردىكى، بىدە بىلەن پاخال ئات ۋە تۆگىنىڭھەزىمقىلىشى، ئۆزلەشتۇرۇشى ئارقىسىدا ئادەمگە نېسىپ بولمىغان جىسمانىي قۇۋۋەتنىھاسىلقىلدى. بىراق ئادەم دۇنيانى ئەقلىي ھەزىم قىلىش بىلەن ۋاسىتىگە ئېرىشتى. بۇمۇبىرخىل كۈچ".
"بىر كۈنى ئاشخانىغا تاماق يېگىلى كىردىم" دېدىئۇيەنە، "بىر يىگىت باشقىلار غاجاپ قويغان سۆڭەكنى كوروسلىتىپ چايناۋاتاتتى. مەنھەيران بولۇپ قارىدىم. يىگىت قاۋۇل ۋە كېلىشكەن بولۇپ ماڭا قارىغانداساغلامتۇرۇپتۇ. مەن ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئەۋزەل نەرسىلەرنى يەپ، قوللىرىم بەرەس. بۇنداقسېلىشتۇرما نەدىن كەلدى؟مەسىلە ھەزىم قىلىشتا".
بۇ ھەقىقەتەن غەلىتە پىكىر ئىدى. ئەمما ھەممىدىن بەكئۇنىڭكۆزىتىش ئادىتىگە قىزىقتىم. ئۇنىڭ كۆزىتىش نۇقتىسى قانچىلىك كەڭ بولمىسۇن، بەرىبىرھەممىسى ئۆزىنىڭ روھىي سۈپىتىنى مەركەز قىلاتتى. ئۇنىڭ ئۈچۈن ئۇنىڭئەتراپىدا يۈزبەرگەن ھەرقانداق بىر ئىش ئۇنىڭدىكى روھىي تۈگۈننىڭ ئاللىگورىيىلىككۆرۈنۈشى ئىدى.
بىزنىڭ سۆھبىتىمىز ئاشۇنداق ئاخىرلاشتى. كېيىن قەشقەرگەقايتابارغىنىمدا، ئۇنى ئىزدىگەن بولساممۇ كۆرۈشەلمىدىم. كىشىلەر ئاسانلىقچەئۇنىڭقەيەردىلىكىنى ئېيتىپ بېرەلمەيدىكەن. ئېھتىمال، ئۇ خىزمەتداشلىرى ئارائۇنتۇلغانبىر ئادەمگە ئايلىنىپ كەتكەن بولسا كېرەك.
بىز خەت يېزىشىپ تۇردۇق. ئۇ ھەقىقەتەن ھوسۇللۇق ئادەمبولۇپ، بىرلا ۋاقىتتا خەت بىلەن قوشۇپ ماقالىلىرىنى ئەۋەتەتتى. شۇنىڭ ئۈچۈنخىجىلمەنكى، مەنئۇنىڭ نۇرغۇن خەتلىرىگە جاۋاب يازالمىدىم. مەن ئۇنىڭ ماقالىلىرىنىكۆرۈپ، ئۇنىڭ تىلئۇسلۇبى، پىكرى مېتودىدىن ئىلھام ئالاتتىم ۋە مۇۋاپىق بىرەرمەتبۇئاتقا ھاۋالەقىلاتتىم.
ئاڭلىسام، يۈسۈپ ھۈسەيىننى ساراڭ دېگەنلەر بولغانىكەن، ئۇنداق دەيدىغانلار ھازىرمۇ يوق ئەمەس. بەزىلەر ئۇنىڭ ماقالىلىرىنى كۆرۈپ "قىزىتمىسى ئۆرلەپ قېلىپ يېزىپتۇ" دەپ جاۋاب بەردى. مەن ھېچنېمەدېمىدىم. بەزى ماقالىلەرنى ئۇلاردىن قايتۇرۇۋېلىپ ساقلاپ قويدۈم. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىمەتبۇئاتلارداناھايىتى ئاز ئېلان قىلىندى. ئاساسلىق سەۋەب، ئۇ ھېچكىمگەئوخشىمايدىغان ئۇسۇلداپىكىر قىلىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ نەچچە نۇر يىلى چوڭقۇرلۇقىدائولتۇرۇپ ئۆزىدىن ناھايىتىيىراقتا قالغان جاھانسازلارغا توۋلىغاندا، ئۇنىڭ ئاۋازىبىلىنەر - بىلىنمەس چىقىدۇ. دېمىسىمۇ ھەقىقەتەن قاتتىق ۋارقىراپ جاكارلىمىسىمۇھەققانىيەت قۇلىقى بار ئادەملەرئاڭلىيالايدۇ. نادانلارنىڭ قۇلاق پەردىسى يىرتىلىپكەتكۈچە ۋارقىرىساڭمۇ ئۇلارچۈشەنمەيدۇ. دانالار جىمجىتلىقتىن ۋەھىمىگە ئېرىشىدۇ.
يەنە باشقا سەۋەبلەرمۇ بار، مۇھەررىرلەر ئۇنىڭخېتىنىئوقۇشنى تەس كۆرىدۇ، ئۇنىڭ ھادىسىلەرگە ئىچكىرىلەپ كىرىشى ناھايىتى مەۋھۇم. ئۇرېئال بىلەن خىيالنى پەرقلەندۈرمەيلا بىر پۈتۈن مەۋجۇدىيەت دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭتەتقىقات خاراكتېرلىك ماقالىلىرىدە خىيالىيلىق بەكلا ئېغىر، ئۇ دەۋر بىلەندەۋرنى، شەخس بىلەن شەخسنى شەيئى بىلەن شەيئىنى بۇددىزمدا دېيىلگەن سامسارا روھىبىلەنتۇتاشتۇرىدۇ. مەڭگۈ تايىنىپ تۇرىدىغان بىر روھىي سۇبىستانسىيە ئۇنىڭدۇنياسىدىكىبارلىق تۈرلەرنى ئارىلاپ تۇرىدۇ. يۈسۈپ ھۈسەيىن گويا سانلىق تەپەككۇردىنخالىيئىدى، ئۇنىڭ نەزەرىدىكى سان كۈندىلىك تۇرمۇشتىكى ئېلىم - بېرىم، ھېساب - كىتاب، خاتىرىلەش - ئۆلچەش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىستېمال خاراكتېرىدىكىسانبولماستىن، بەلكى روھنىڭ ھەرىكىتى ياكى تەقى - تۇرقىغا ۋەكىللىكقىلىدىغانماھىيەتلىك بەلگە ئىدى. ئۇ ماتېماتىكىدىكى سانلارنى فورمال لوگىكاكاتېگورىيىسىدىنچىقىرىپ، يۈسۈپ ھۈسەيىن دۇنياسىنىڭ خاس ھەرپلىرىگە ئايلاندۇراتتى. ئومۇمەن، سانلار، ھەرپلەر، بەلگىلەر، گېئومېتىرىك شەكىللەر قانداق تەرىزدەبولۇشىدىن قەتئىينەزەر، يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭ باشقىلار چۈشىنىپ كېتەلمىگەن ئۆز - ئۆزىنىئىزاھلىشىدىكى خۇسۇسىيماتېرىيال ئىدى.
كىشىلەر يۈسۈپ ھۈسەيىننى ئانچە چۈشەنمىدى. ئەمما ئۇنىڭبۇنىڭبىلەن كارى بولمىدى. ئۇ نام چىقىرىش، ئۇلۇغ شەخسلەردىن بولۇش، كىتابچىقىرىش، ئىقتىسادىي نەپ ئۈندۈرۈش ئۈچۈن پىكىر قىلمىدى. ئەكسىچە، ئۇ پىكىرقىلمىساتۇرالمايدىغانلىقى ئۈچۈن پىكىر قىلدى. ئۇ ئۆزىنىڭ "پىكىر ئېقىمى" دېگەنخۇراپات تۈپەيلىدىن، سەن "لوپا ئەينەك مېتودىغا دۇچ كېلىسەن" دېگەنپىكرى بويىچە، خاس پىكىر يولىنى ئىزدەشتە تىنىمسىز تەۋەككۈلچىلىك قىلدى.
ئۇ دەل ئاشۇ تەۋەككۈلچىلىك روھى، ئۆزگىچە، غەلىتەپىكرىئۈچۈن ھاقارەتلەندى، يەكلەندى ياكى پىكىر ئەھلى ئۈچۈن كەم تېپىلىدىغانيېگانەتۇرمۇش ئۇسلۇبىغا ئېرىشتى. ئامېرىكا شائىرى ئېدگار ئاللان پوئې ئامېرىكائەدەبىياتتارىخىدىكى ئۆلمەس قۇرلارنى يېزىۋاتقاندا، ئامېرىكا جەمئىيىتى ئۇنى ئاچقويغانىكەن، ئۇ ئاچلىق دەردىدىن تەھرىر بۆلۈملىرىگە مۇراجىئەت قىلغانىكەن. ئۇبەختسىز ھاياتىنىئاخىرلاشتۇرۇپ، ئۇ دۇنياغا كەتكەندىمۇ تۆھمەتكە قالغانىكەن. دۇنيادىكى ھەقىقىيئىجادكارلارنىڭ نۇرغۇنلىرى بەختسىزلىك ۋە نامراتلىقتىن قۇتۇلالمىغان.
بىزنىڭ يۈسۈپ ھۈسەيىن بەلكىم ئاچ قالمىغاندۇ، ئەممائۇھېچبولمىغاندا "ساراڭ" دېيىلدى، بىزدە باشقىلارغا ئوخشىمىغانيولنىتۇتقانلار ئاسانلا "ساراڭ"غا ئايلىنىپ قالىدۇ. بىزدە ئاتالمىشپەزىلەتنىڭخان تاجىنى ئاممىباب ئادەملەر دەل ۋاقتىدا كىيەلەيدۇ. تارىخ ئۈچۈن ئاز - تولا ئىشقىلغانلار تۆھمەتكە قالىدۇ ياكى كېچىكىپ چۈشىنىلىدۇ. تىرىكلىكىدە قەدىر - قىممەتتاپالمىغان ئەھلى پازىللار ئۆلگەندىن كېيىن كەچۈرۈمگە ئېرىشىدۇ ياكىئۇنتۇلىدۇ، ھەرقانچە بولسا بىرقانچە ئون يىل، بىرقانچە يۈز يىلدىن كېيىن ئۇنىڭغائابىدەتىكلىنىدۇ. بېخىللارچە باھا بېرىلىدۇ.
يۈسۈپ ھۈسەيىن ئاغرىنىشنى ئۇنتۇپ كەتكەندەك تۇرىدۇ. ئۇئۆزىمۇ شۇنداق دېگەن:
"بىلدۈرۈلسە مەلۇمدۇر، بىلدۈرۈلمىسە مەجھۇلدۇر،
كۆنمىگۈچە مەجبۇرىيەت، كۆنگەنگە مەمنۇنىيەت".
بەلكىم، بەختنىڭ نېمىلىكى ھەققىدە يۈسۈپ ھۈسەيىننىڭجاۋابىباردۇر.
بەلكىم، ئۇ ئۆزىنى ئىسپاتلاشقا ئۈلگۈرەر.

1997 - يىل دىكابىر

مەرىپەت-ئوغلى

بىزگە قانداق ئانىلار كېرەك ؟

ئابدۇقادىر جالالىدىن

<<ئانا>> - ئۇيغۇرلارغا نىسبەتەن ھەرگىزمۇ ئادەتتىكى ئۇقۇم ئەمەس. «ئانا» - ئۇيغۇرلار ئۈچۈن بارلىق كېلىپ چىقىشنىڭ سىمۋولى.
ئۇيغۇرلارنىڭ نەزىرىدە دۇنيادىكى ھەممە نەرسە ئانىدىن ئاپىرىدە بولىدۇ ۋە ئانىغا باغلانغان ھالدا ياشايدۇ، ئاخىرى يەنە ئانىغا قايتىدۇ. دېمەك، مەۋجۇدات ئانىدىن تۇغۇلىدۇ، ئانىدا ياشايدۇ، ئانىغا قايتىدۇ. ئانا مەنە بۇلىقى، ئۇيغۇرلار دۇنيا ھەققىدىكى تەسەۋۋۇرلىرىنى «ئانا» ئۇقۇمىدىن خالىي ھالدا ئېلىپ بارالمايدۇ. ئۇلار ئۈچۈن ئانا - ئالەم، ئانا - بىلىم ۋە تەپەككۇرغا سەلتەنەت بېغىشلايدىغان مۇقەددەس سۇبستانسىيە. مېنىڭچە، ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتىقاد ۋە تەپەككۇر تارىخىنى «ئانا» ئۇقۇمىدىن مۇستەسنا ھالدا يورۇتقىلى بولمايدۇ ھەم يازغىلى بولمايدۇ. ئۇيغۇرلار «ئانا»نى مەركەز قىلىپ، بىر ئائىلىنىڭ شەجەرىسىنى قۇرۇپ چىقىدۇ. ھەتتا «ئانا»نى سۈپەت قىلىپ پۈتۈن بىر ۋەتەننىڭ ئوبرازىنى سىزىپ چىقىدۇ. ئانا - ئۇيغۇر پەلسەپىسىنىڭ كىندىكى.
«ئانا» دېگەن ئۇقۇمنىڭ مەنە قاتلىمى مۇنداق بولسا كېرەك: ئانا - ھاياتنىڭ كېيىنكى ھالقىلىرىنى تۇغقۇچى. بۇ جەھەتتە «ئانا» ئۇقۇمى بارچە شەيئىگە ئورتاق بولۇپ، بىر تۈپ ياۋا ئوتمۇ ئانا، ئۇمۇ ئۆز ۋۇجۇدىدا ئۆزىنىڭ كېيىنكى نەسلىنى يېتىلدۈرىدۇ. مېكيانمۇ ئانا، ئۇمۇ چۈجىلىرىنى ئەگەشتۈرۈپ، تاپقان-تەرگەنلىرىنى شۇلارغا بېرىدۇ. بىزدىمۇ «ئانا» ئۇقۇمىنى پەقەت «تۇغۇپ قويغۇچىدىنلا ئىبارەت» دەپ چۈشىنىدىغانلار تالاي. بۇنى بىز بىئولوگىيىلىك ئانىلىق، دەپ ئاتىساقمۇ بولىدۇ. ۋەھالەنكى، ئىنسان بۇنداق ئانىلىق بىلەن «ئىنسان» بولۇش شەرىپىنى ئۆتىيەلمەيدۇ. «ئانا» يەنە مېھىر-مۇھەببەت تۇپرىقى ياكى ئۈن-تىنسىز بەدەل، بۇ يەنىلا ھەممە مىللەتتە ئورتاق. ئەگەر تەڭرى ئىنسانلارغا «مېھىر»دىن ئىبارەت بۇ گۈزەل تەبىئەتنى بەرمىگەن بولسا، ئانىلار ئۆز پەرزەنتلىرىنىڭ تۈگىمەس جەبىر-جاپاسى تۈپەيلى ئۇلارنى تۇنجۇقتۇرۇۋەتكەن بولاتتى. ئانىلار ئۆز پەرزەنتلىرى ئالدىدا دەل مۇھەببەت تۈپەيلى ئۆمۈرلۈك مالاي. مۇھەببەت بۇ خىل مالايلىققا شۇنداق قىممەت ئاتا قىلغانكى، ئانا دەل مۇھەببەت ئارقىلىق تۆلىگەن بەدەللىرىنى ئۇلۇغۋار مەنىگە ئېرىشتۈرەلىگەن. ئەگەر دۇنيادا ئانا مېھرىدىن ئىبارەت ئىپتىدائىي مۇھەببەت بولمىسا، دۇنيا قاباھەت بىلەن تولغان كۇھىقاپقا ئايلانغان بولاتتى، شۇنىڭدەك ئانا مېھرىدىن بەھرىمەن بولمىغان پەرزەنتمۇ باغرى تاش جىنايەت ماشىنىسىغا ئايلىنىپ كېتىدۇ.
بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ «ئانا» ئۇقۇمى ئەنە شۇ مۇھەببەت باسقۇچىدا ئەللەيلىنىپ ياشايدۇ: ئۇلار ئانىلارنىڭ مېھىرلىك قىياپەتلىرىنى، ئاق كۆڭۈللۈكلىرىنى، بەرگەن قۇربانلىرىنى، پەرزەنت ئالدىدىكى پەيۋەندىلىكلىرىنى، ھازا ئىچىدىكى مىسكىن ئۆلۈمىنى ناخشا－قوشاقلارغا ئايلاندۇرۇپ، تېلېۋىزور ئېكرانلىرىغا ئېلىپ چىقىشتى، VCD قىلىپ ئىشلەپ، بازارلارغا سېلىشتى. لېكىن، ئانىلىقنىڭ تېگى-تەكتى ۋە پەرزەنتلىك مەسئۇلىيىتى ھەققىدە كېيىنكىلەرگە ئىبرەت بولمىش پاراسەتلەرنى ئىشلەپ چىقالمىدى. بۈگۈنكى شائىرلار ئانا ھەققىدە ئەڭ كۆپ يازدى، ناخشىچىلارمۇ ئانا ھەققىدە ئەڭ كۆپ كۈيلىدى. بۇلارنىڭ ھەممىسى ماھىيەتتە ئانىنىڭ شەپقىتىگە بېقىندى بولۇپ كەتكەن مىشچان ئەۋلادلارنىڭ قەلب ساداسى. ئۇنداقتا، بۇنداق بېلى بوش ئەۋلادلار نېمىنىڭ مەھسۇلى؟ بۇ يەنىلا مېھىر-شەپقەتتىن باشقىسى قولىدىن كەلمەيدىغان ساددا، ئاق كۆڭۈل ئاتا-ئانىلارنىڭ مەھسۇلى. قەدىمقى ئۇيغۇرلاردىكى ئانىلار ئەرلىرىنى ۋە ئوغۇللىرىنى جەڭگاھقا ئۇزۇتۇۋېتىپ، ئىپتىخار قىلىشاتتى، ئۇلار ئەرلىرى ۋە ئوغۇللىرىنىڭ شېھىت بولغىنىنى ئاڭلىغىنىدا كۆزلىرىنى «مىت» قىلمايتتى، بەلكى، ئۇلارنىڭ روھىغا ئاتاپ دۇئا قىلىشاتتى. ھازىرقى كۆپىنچە ئانىلار بولسا بالىلىرىنى يىراق بىر شەھەردىكى ئالىي مەكتەپكە ئۇزاتقانلىرىدا، ئۆرتىنىپ يىغلاپ كېتىشىدۇ. قارىغۇلارچە مېھىر-ەپقەت - بولۇمسىز ئەۋلادلارنى يېتىشتۈرىدىغان بۆشۈك. ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنيا قارىشى تەسەۋۋۇپ بىلەن سۇغۇرۇلغان خەلق، ئۇيغۇرلارنىڭ ئاممىۋى مەدەنىيىتىنىڭ چوڭ-كىچىك ساھەلىرىگە نەزەر سالساق، بۇ خەلقنىڭ تەسەۋۋۇپ روھىنى ئاممىۋى مىقياستا كېڭەيتىۋەتكەن خەلق ئىكەنلىكى مەلۇم بولىدۇ. جۈملىدىن، ئۇيغۇرلاردىكى «ئانا» ئۇقۇمىمۇ تەسەۋۋۇپ خاھىشىدا راسا پىشۇرۇلغان. بۇ ھال مەشرەپ شېئىرلىرىدا بىرقەدەر روشەن ئەكس ئېتىدۇ:
«ئانا رازى، خۇدا رازى، مۇھەممەد مۇستاپا رازى».
دىققەت قىلىش كېرەككى، ئاتالمىش ئانىلارنىڭ ھەممىسىنى رازى قىلسىلا خۇدا رازى بولۇپ كەتمەيدۇ، بەلكى، خۇدانىڭ بۇيرۇقىنى چۈشەنگەن ۋە ئىجرا قىلغان ئانىلارنى رازى قىلغاندىلا، ئاندىن خۇدا رازى. مەشرەپنىڭ دېمەكچى بولغىنىمۇ ئەنە شۇ ئىدى. ئەمما، بۇ پرىنسىپ شېئىرلاشتۇرۇلۇپ ئېيتىلغاچقا، قويۇق ھېسسىيات تۈسىگە ئىگە. پرىنسىپلارنى ھېسسىياتلاشتۇرۇش شېئىرىي مىللەتنىڭ بىر ئالاھىدىلىكى. تەسەۋۋۇپمۇ ماھىيەتتە شېئىرىي قايناق. كۆيۈم - ئانىلاردىكى ئىنسانىي سۈپەتنىڭ يارقىن بىر ئىپادىسى. ئەمما، بۈگۈنكى ئۇيغۇرلار «ئانا»لىقنىڭ ئۆلچىمىنى «كۆيۈم» بىلەنلا چەكلىگەن ۋە شۇ دائىرىدە تەلقىن قىلغان.
«ئانا» دېگەن ئۇقۇمنىڭ ئۈچىنچى بىر مەنىسىمۇ بار، بۇنى ئانىلىقنىڭ تاكاممۇل ئىپادىسى، دېيىشكىمۇ بولىدۇ. ئانىلىق، پەرزەنتكە بولغان مېھىر-مۇھەببەتنى ئېتىقاد يۈكسەكلىكىگە كۆتۈرەلىگەندىلا، پېداگوگىك مەنىگە ئىگە بولىدۇ. ئانا ئۆز پەرزەنتىگە مەلۇم بىر ئېتىقادنى چۈشەندۈرەلىگەندە ۋە قوبۇل قىلدۇرالىغاندا؛ ئۇلارغا كۆيۈنگەندە، ئېتىقادنى پرىنسىپ قىلالىغاندا، ئۇلارنى جازالىغاندىمۇ ئېتىقادنى مىزان قىلالىغاندا، بۇنداق ئانا ئۆزىدىكى ئانىلىق تەبىئەتنى مۇقەدەس پەللىگە يەتكۈزەلەيدۇ. بۇنداق چاغدا ئانا ئۆزىدىكى ئىنسانىي ھېسسىياتنىڭ ۋاكالەتچىسى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئۆزىدىن ئۈستۈن تۇرىدىغان مۇقەددەسلىكنىڭمۇ ئەلچىسىگە ئايلانغان بولىدۇ.
   ھېكايەت: بىر ئايالنىڭ بىر ئوغلى بار ئىكەن، ئۇ يىراق بىر شەھەرگە كېتىپتۇ، بۇ ئارىدا ئۇنىڭ ۋەتىنى ياۋلارنىڭ تاجاۋۇزىغا ئۇچراپتۇ، ئايال ئۆز ئوغلىنىڭ دېرىكىنى قىلسا، ئوغلىنىڭ سودا قىلىپ يۈرگىنى مەلۇم بوپتۇ. غەزەپلەنگەن ئانا ئوغلىنى ئىزدەپ تېپىپتۇ ۋە ھېچبىر ئىككىلەنمەي ئوغلىنى قەتلى قىپتۇ. كېيىن ئۇقسا، ئوغلى ۋەتەننى قۇتقۇزۇش يولىدا سودا قىلغانىكەن، بۇنىڭدىن ئۆكۈنگەن ئانا ئوغلىنىڭ روھىغا دۇئا قىپتۇ ۋە ئوغلىنىڭ بۇرچىنى ئۆز زىممىسىگە ئاپتۇ. شائىر ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ «ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك» دېگەن ئەسىرىدىمۇ ياۋغا تەسلىم بولۇپ، ئۇلارغا مالايلىق قىلغان ئوغلىنى ئۆز قولى بىلەن قەتلى قىلغان بىر ئانا تەسۋىرلەنگەن. بۇنداق تېما ھەربىر مىللەتنىڭ ئەدەبىياتىدىن كۆپلەپ تېپىلىدۇ. ئانا بىر ئىنسان بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۆز پەرزەنتىنى تولىمۇ سۆيىدۇ، دۇنيادا بالىسىنى سۆيمەيدىغان ئانا بولمىسا كېرەك. لېكىن، بۇ سۆيگۈنى شەخسىيەتتىن ھالقىغان ئالىيجاناب سۆيگۈگە ئايلاندۇرغان ئانىلار ھەممە يەردە ئۇچراۋەرمەيدۇ.
  تۇمارس - ئانىلىق پەزىلەتكە ۋەكىللىك قىلىدىغان تارىخىي ئانىلارنىڭ بىرى. كەيخسىراۋ ماساگىتلارنىڭ ۋەتىنىگە بېسىپ كىرگەندە، تۇمارس ئوغلىنى جەڭگە ئەۋەتىدۇ، ئارقىسىدىن ئۆزى بېرىپ كەيخسىراۋنى مەغلۇپ قىلىدۇ ۋە ئۇنىڭ كاللىسىنى ئېلىش بىلەن ئوغلىنىڭ قىساسىنى ئالىدۇ. بۇنداق ھەيۋەتلىك سىمالارنى بۈگۈنكى دەۋر بىلەن سېلىشتۇرغاندا، ئانىلاردا بولۇشقا تېگىشلىك روھنىڭ قانداق بولۇشى كېرەكلىكى ھەققىدە قايتا ئويلىنىمىز. ئانىلاردا باتۇرلۇق بولۇش بىلەن بىرگە، زامانغا لايىق پاراسەت، ئەخلاقىي چىركىنلىككە قارشى تەقۋالىق بولۇشى كېرەك بولماقتا.
ئۇيغۇرلاردا «بالاڭنى ئايىساڭ بالاغا قالىسەن» دېگەن گەپ بار. ۋاپاسىز بالىلار - ئانىلىقنى نوقۇل كۆيۈنۈش دەپ چۈشەنگەن ئاتا－ئانىنىڭ قېشىدا ئۈنگەن شۇمبۇيا.
ئاددىي ئانىلار ۋە مەشھۇر ئانىلارنىڭ ھەممىسى ئانا. ئانىنىڭ ئاددىيلىقىدا بەزىدە ئالەمچە ھېكمەت بولىدۇ. ئەسلىدە ئانىلارنىڭ بىر تامچە سۈت ھەققى ئۆمۈرلۈك ۋاپاغا ئەرزىيدۇ، لېكىن، بارلىق سۈت ئەمگۈكچىلەرنىڭ ئىچىدە پەقەت ئىنسانلارلا ئۆز پەرزەنتلىرىنى ئېتىقاد ۋە دۇنيا قاراش بىلەن تەربىيىلەشنى بىلىدۇ. مانا بۇ ئىنساننىڭ جاپاسى ۋە شان-شەرىپى. شۇنداق بولغاچقىلا، ئانىلىق - سۈت بېرىش ۋە مېھىر ئاتا قىلىشلا ئەمەس، بەلكى، پەرزەنتلەرنى خاتىرجەمسىز مۇھىتتا تىز پۈكمەي ياشىيالايدىغان قىلىش.
بالىلىرىمىز مەدەنىيەت ۋە دۇنيا قاراشلار ئۈستۈنلۈك تالىشىۋاتقان دەۋردە ياشاۋاتىدۇ. بۇنداق مۇھىتتا بىزگە مېھىر-شەپقەتنى غەپلەت بۆشۈكىگە ئايلاندۇرۇۋالغان ئانىلار كېرەك ئەمەس، بەلكى، ئۇنى يۈكسەك ئېتىقاد ئىستراتېگىيىسىگە ئايلاندۇرغان ئانىلار كېرەك.
ئانا، مەن سېنىڭ ئالدىڭدا مەڭگۈ قەرزدار.

ئاي بەرگى

ئەسەرلىرىنى بەك ياقتۇرىمەن،مەن مەنچىلىكتىن خالىي،ئادەمگە تولىمۇ يېقىملىق تەسىر بېرىدۇ.بىر قانچە شېئىرلىرىدىن باشقىنى ئاساسەن ئوقۇپ بوپتىكەنمەن.
بىر لىكسىيىسىدە 《مېنى مۇئەللىم دەپ چاقىرىشنى ياخشى كۆرىمەن》دىگىنىنى ئاڭلىغىنىمدا يۈرىكىم جىغغىدە قىلىپ قالغان.ھەقىقەتەن بىر كەسىپنى قىلىش ئوخشىمىغان نىيەت-مەقسەتتە بولغاچقا ئاخىرىدا ئوخشىمىغان نەتىجە بېرىدۇ.
بۇ تېما ھەقىقەتەن نادىرلىنىشقا مۇناسىپ

ئەزىزىم

ئوقۇپ بولالمىدىم ھەممىنى،ساقلاپ قويۇپ ئوقۇسام بولغۇدەك.
مول ئەسەركەن بۇ.ئەجرىڭىزگە رەھمەت.

ئېرفان

بۇ تېمىنى قايتا ئۇچىرىتىپ سۈيۈندۈم،مەرىپەت ئوغلىغا كۆپ تەشەككۈر.