جىنسىي قىلمىش ۋە ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇش خەۋپى

Naprat2009

	ئۇيغۇر رايونىدىكى ئەيدىز مەسىلىسىدە، بۇرۇنقى تەكشۈرۈش دوكلاتى ۋە ھۆكۈمەتنىڭ تەشۋىقاتلىرىدە پەقەت شىپرىسنى ئورتاق ئىشلىتىش ۋە قالايمىقان جىنسىي مۇناسىۋەت قىلىش دېيىلگەن بولۇپ، ئەنئەنىۋى ئەخلاقنىڭ يىمىرىلىشى ۋە دىنىي ئېتىقادنىڭ سۇسلىشىنى ئەزەلدىن تىلغا ئالمايتتى (ياكى رەت قىلاتتى)؛ مەزكۇر ماقالىدە بولسا ئەيدىز كېسىلى بىلەن ئەنئەنىۋى ئەخلاقنىڭ بۇزۇلىشى، دىندىن يىراقلىشىشنىڭ مۇناسىۋىتى ھەققىدە تەھلىل قىلىنغان ھەمدە ئەنئەنىۋى ئەخلاقنىڭ كۈچەيتىش تەكلىپى بەرگەن؛ لېكىن كەمچىلىكى دىنىي تەربىيىنى كۈچەيتىش ھەققىدە ئېغىز ئاچمىغان، تورداشلارنىڭ سوغاققانلىق بىلەن ئوقۇپ چىقىشىنى ئۈمىد قىلىمەن، ماقالە ھەجىمى سەل چوڭراق، ئوقۇپ بولۇشقا ۋاقىت يار بەرمىسە ئېلكىتابىنى يانفۇن ياكى تاختا كومپيۇتىرغا چۈشۈرۈۋالسىڭىز بولىدۇ، ئېلكىتابىنى چۈشۈرۈش ئادرىسى ئەسەر ئاخىرىدا بېرىلدى. جىنسىي قىلمىش ۋە ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇش خەۋپى -شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردە ئەيدىز كېسىلىنىڭ جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق تارقىلىش ئەھۋالى ھەققىدە سوتسىئولوگىيىلىك تەھلىل ئاپتورلىرى:زۇلھايات ئىسمائىل  ساۋ چىيەن (曹谦) تەرجىمىدە: نەپرەت 2009 قىسقىچە مەزمۇنى: ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئاممىسىدا ئەيدىزنىڭ يامرىشى كۈنسېرى ئېغىرلىشىۋاتقان ۋەزىيەتتە، بىز ئىختىيارسىز ئەيدىز كېسىلىنىڭ خەۋپىگە دۇچ كەلگەندە، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئاسانلا زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچى بولۇپ قېلىشىنى نېمە كەلتۈرۈپ چىقاردى؟ دەپ سورايمىز. بىز بۇ خەۋپلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغان سەۋەبلەر ئىنتايىن مۇرەككەپ دەپ قارايمىز، سىياسىي، مەدەنىيەت، ئىقتىساد ھەمدە مەلۇم بىر ئىجتىمائىي مۇھىتتا ياشاۋاتقان شەخسنىڭ پىسخىكىسى ھەمدە قىلمىشى قاتارلىق كۆپلىگەن ئامىللارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. مەزكۇر ماقالە ئەمەلىي زىيارەت قىلىپ تەكشۈرۈش ۋە پايدىلىنىش ماتىرىياللىرىنى بىرلەشتۈرۈش ئارقىلىق يۆلىنىشلىك تەھلىل قىلغان ماقالە، ئۇيغۇر رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ جىنسىي قىلمىشى ۋە پوزىتسىيسى بىلەن ئەيدىز كېسىلى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەھلىل قىلغان. ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى، نىكاھ ئۆرپ-ئادىتى، جىنسىي قىلمىش شەكلى، نومۇس، ئەيدىز كېسىلىدىن يۇقۇملىنىش                               كىرىش سۆز جۇڭگودا، نۇرغۇن ئاز سانلىق مىللەتلەر چېگرا رايوندا ئولتۇراقلاشقان، نۇرغۇن دۆلەتلەر بىلەن قوشنا، رايونلۇق زەھەر سودىسى ئۇزۇن مۇددەت مەۋجۇت، رايونلۇق ئىقتىساد نىسپىي ئارقىدا قالغان، مەدەنىيەت تەربىيىسى دەرىجىسىنى نىسبەتەن تۆۋەن، ئەيدىز كېسىلىنى چۈشىنىش ۋە ئالدىن ئېلىش نىسبەتەن ئاجىز، جىنسىي قوغداش ئېڭىمۇ نىسبەتەن ئاجىز بولۇش قاتارلىق كۆپلىگەن ئامىللار بەزى ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونىنى ئەيدىز كېسىلى كۆپ قوزغىلىدىغان رايونغا ئايلاندۇرۇپ قويدى، بەزى ئاز سانلىق مىلللەتلەر يۇقۇملانغۇچىلار ۋە قوزغالغۇچىلارنىڭ ئاساسىي گەۋدىسىنى شەكىللەندۈردى. يۈننەن، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى، گۇاڭشى، سىچۈەن ئەيدىز كېسىلى بىمارلىرى ئەڭ كۆپ رايون، بۇ رايونلاردا نۇرغۇن ئاز سانلىق مىللەتلەر ئولتۇراقلاشقان④ جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئومۇمىي نوپۇستا %8 نى ئىگىلەيدۇ، ئەمما تىزىمغا ئېلىنغان HIV مۇسبەت كېسەللەردە، ئاز سانلىق مىللەتلەر %36 نى ⑤ ئىگىلىگەن. ئادەتتە ئېيتىلغاندا، ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇش يوللىرى ئاساسلىقى تۆت خىل بولىدۇ: 1. ئەيدىز ۋىرۇسى ئېلىپ يۈرگۈچى (HIV مۇسبەت) بىخەتەر بولمىغان جىنسىي مۇناسىۋەت ئۆتكۈزسە، يۇقۇملانغان قان، ئىسپېرما اكى سۈيدۈك يولى ئاجراتمىلىرى بىلەن ئۇچراشسا؛ 2.ئەيدىز ۋىرۇسى ئېلىپ يۈرگەن زەھەر چەككۈچى بىلەن شپىرىسنى ئورتاق ئىشلىتىپ تومۇرغا ئۇرۇش؛ 3. ئەيدىز ۋىرۇسى بار قان ياكى قان ياسالمىلىرىنى كىرگۈزۈش؛ 4. يۇقۇملانغان ئاياللانىڭ ھامىلىدار بولغان، تۇغقان ياكى ئېمىتكەن ۋاقىتتا ۋىرۇسنى بوۋاققا يۇقتۇرۇش. بۇنىڭدا دورىنى قالايمىقان ئىشلىتىش (بولۇپمۇ تومۇردىن زەھەرنى ئوكۇل قىلىش) ۋە جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق يۇقۇش ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونىدا ئاساسلىق مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇۋاتقان يۇقىرى خەۋپتىكى ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇش يولى. يېقىنقى ئىككى يىلدىكى ئەيدىز كېسىلىنى نازارەت قىلىش نەتىجىسىگە ئاساسلانغاندا، ئەيدىز كېسىلىنىڭ تومۇردىن ئوكۇل قىلىش ئارقىلىق يۇقۇملىنىشتىكى ئۆرلەش نىسبىتىدە تۆۋەنلەش بولغان. ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونىدا زەھەر چەكلەش ۋەزىپىسى بەلگىلىك ئۈنۈمگە ئېرىشكەن، يىللىق دوكلاتتىكى يۇقۇملانغۇچىلار بىلەن كېسەللەر سانىنىڭ نىسبىتىنىڭ ئېشىشى 2008-يىلدىكى %16.8 تىن 2009-يىلى %9.3 كە تۆۋەنلىگەن، 2010-يىلى 1-10 ئايدا ئوخشاش مەزگىلگە سېلىشتۇرغاندا %1.4 تۆۋەنلىگەن. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ بىخەتەر جىنسىي مۇناسىۋەت قوغداش ئېڭى نىسبەتەن ئاجىز بولۇش قاتارلىق ئامىللار سەۋەبىدىن، جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق تارقىلىشىمۇ پەيدىنپەي ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونىدىكى ئاساسلىق تارقىلىش يولى بولۇپ قالدى.⑥ ئاسىيا رايونىدىكى مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىگە ئالاقىدار دوكلاتقا ئاساسلانغاندا، ئەيدىز كېسىلى ھەقىقەتەن ئاسىيا رايونىدىكى مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىگە تەھدىت پەيدا قىلغان.⑦ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى مۇسۇلمان مىللەتلەر رايونى بولۇش سۈپىتى بىلەن، جۇڭگودىكى ئالتە چوڭ ئەيدىز كېسىلى ئېغىر ئاپەت رايونىنىڭ بىرى، ئوخشىمىغان مىللەتلەردىكى زەھەر چەككۈچىلەر ۋە ئەيدىز ۋىروسىدىن يۇقۇملانغۇچىلارنىڭ ئەھۋالىدا پەرق بار. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ ئەتراپىدىكى قازاقىستان، تاجىكىستان، قىرغىزىستان، تۈركمەنىستان، ئۆزبېكىستان، ھىندىستان قاتارلىق دۆلەتلەردىكى ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىشى نىسبەتەن تېز سۈرئەتتە بولۇپ، خەلقئارا جامائەتنىڭ دىققىتىنى تارتتى.⑧ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى مۇھىتى ئاستىدا بولۇپ، ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىش سۈرئىتىگە سەل قاراشقا بولمايدۇ. ئۇيغۇرلار پۈتكۈل ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى نوپۇسىنىڭ يېرىمىغا يېقىننى ئىگىلەيدىغان ئاساسلىق مىللەت، ئەمما زەھەر چەككۈچىلەر سانى پۈتكۈل ئاپتونوم رايون زەھەر چەككۈچىلەر ئومۇمىي سانىدا ئىگىلىگەن نىسبىتى %50 تىن كۆپ ئېشىپ كېتىدۇ، زەھەرنى تومۇردىن ئۇرۇش ھەمدە شىپرىسنى ئورتاق ئىشلىتىش ھادىسىس نىسبەتەن ئېغىر.⑨ زەھەر چېكىش ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئەيدىز بىمارلىرىنىڭ ئاساسلىق يۇقتۇرۇش يوللىرىنىڭ بىرى، ئەمما مەزكۇر ماقالە ئاساسلىقى باشقا بىر ئاساسلىق يۇقۇش يولى بولغان-بىخەتەر بولمىغان جىنسىي قىلمىش نۇقتىسىدىن چىقىش قىلىپ، ئۇيغۇر رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھ ئۆرپ-ئادىتى، جىنسىي قىلمىشى ھەمدە ئەيدىز كېسىلى ئۇقۇمى بىلەن ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغۇچىلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋىتىنى سىناق خاراكتېرىدە تەھلىل قىلىدۇ. بىرىنچى:شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھ ئۆرپ-ئادىتى بىلەن ئەيدىز كېسىلى بىلەن يۇقۇملىنىشى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت گەرچە نۆۋەتتىكى جەمئىيەتتە بىر قىسىم جىنىسسىز نىكاھ مەۋجۇت بولسىمۇ، ئەمما نىكاھ ھەقىقەتەن قانۇنلۇق جىنسىي قىلمىشنىڭ قانۇنىي كاپالىتى، شۇڭا نىكاھ بىلەن جىنسنىڭ مۇناسىۋىتىنى جىنس بىلەن ئەيدىز كېىسلىنىڭ مۇناسىۋىتىگە كېڭەيتكىلى بولىدۇ. ئەمەلىيەتتە، بىخەتەر بولمىغان جىنسىي قىلمىش ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇشىدىكى ئاساسلىق بىر يول. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئەيدىز كېسىلى مەسىلىسىنى تەكشۈرگەن ۋە مۇھاكىمە قىلغان ۋاقىتتا، بىز  پەقەتلا كېسەل ئالاھىدىلىكى جەھەتتىلا ئەيدىز كېسىلىنى تەكشۈرۈپ ۋە تەتقىق قىلىپ، ئالاھىدە مىللىي ئىجتىمائىي مەدەنىيىتى، دىنىي ئېتىقادى، ئەخلاق ئېتىكىسىنى ھەرگىز قايرىپ قويساق بولمايدۇ.(Wang, 2006) ⑩ پەقەت مەزكۇر مىللەتنىڭ مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنىشى، مىللىي پىسخىكىسىنى چوڭقۇر چۈشەنگەندىلا ئاندىن ئەيدىز كېسىلى مەسىلىسىنىڭ ئىچكى ماھىيىتىنى تېخىمۇ ياخشى چۈشەنگىلى بولىدۇ. (Painter et al., 2005) ⑪ ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھلىنىش ئۆرپ-ئادىتى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ شەخسىي جىنسىي قىلمىشى ۋە جىنسىي قارىشىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ، ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا تېخىمۇ شۇنداق. بۈگۈنكى جەمئىيەتتە، نىكاھتا دەۋرنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ نۇرغۇن ئۆزگۈرۈشلەر بولدى، نىكاھنىڭ شەكلىمۇ بۇرۇنقىدەك ئۇنداق ئاددىي ئەمەس، مۇرەككەپ قۇرۇلما ۋە ئەندىزە شەكىللەندى. شۇڭا ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئاز سانلىق مىللەتلەردە نىكاھ ئۆرپ-ئادىتىدىكى مەدەنىيەت ئۆزگۈرىشىنى تەكشۈرۈش ۋە تەھىلىل قىلىش زۆرۈردۇر. (1) ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىسىدىكى نىكاھلىنىش ئۆرپ-ئادىتى ئۇزۇن مۇددەتلىك تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ھەر قايسى مىللەتلەر قويۇق مىللىي ئالاھىدىلىككە ئىگە نىكاھ ئادىتىنى شەكىللەندۈردى. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھلىنىش ئۆرپ-ئادىتى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئەنئەنىۋى جەمئىيەت تۈزۈلمىسى، مىللىي مەدەنىيىتى، مىللىي ئىقتىسادى، دىنىي ئېتىقادى، ئېتىكىلىق ئەخلاق قارىشى ھەمدە ئىنسانىي جۇغراپىيىسى قاتارلىق ئامىللارنىڭ ئۆز ئارا رولىنىڭ مەھسۇلاتى، بىرلا ۋاقىتتا بۇ ئامىللارنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ ئۆزگەردى. تۆۋەندىكىلەر ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىدە مەۋجۇت بىر قىسىم ئومۇملاشقان نىكاھ ئۆرپ-ئادەتلىرى. 1. ئەنئەنىۋى لايىق تاللاش شەكلى مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىدە، ئەر ئايال ئىككى تەرەپ لايىق تاللاشتا ئادەتتە  «قۇرئان كەرىم»، «ھەدىس» تىكى بەلگىلىمىلەرگە ئەمەل قىلىدۇ، نىكاھتا يەنە كۆپلىگەن چەكلىمىلەر مەۋجۇت، ئايال مۇسۇلمان بولمىغان ئەر بىلەن توي قىلسا بولمايدۇ، ئەمما ئەر مۇسۇلمان بولمىغان ئايال بىلەن توي قىلىپ ھەمدە ئۇ ئايالنى ئىسلامغا كىرگۈزسە ساۋاب بولىدۇ؛ ئاتا-ئانىسى باش بولىدىغان ۋە مەلۇم كىشى ياكى قوشنىلىرى ياش ئوغۇل-قىزلارنىڭ ئاتا-ئانىسىغا لايىق تونۇشتۇرىدىغان ئەھۋال ئومۇميۈزلۈك مەۋجۇت. ئىسلام دىنىنىڭ تەسىرىدىن ئەركىن مۇھەببەتلىشىپ توي قىلىش ئىنتايىن ئاز ئىدى. جەمەتى ياخشى، ئۆز جايىدىكى كىشىلەر ئارىسىدا توي قىلىشنى تەشەببۇس قىلىدۇ. ئىسلام قانۇنى ۋە ئەنئەنىسىدە ئەرنىڭ پەقەت ئىقتىسادىي كۈچى بولسىلا كۆپ بولغاندا تۆت خوتۇن ئالسا بولىدۇ، ئۆزىنىڭ ياكى قىز بالىنىڭ ياش چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدۇ. 2. ئەنئەنىۋى نىكاھ قارىشى ئىسلامدا نىكاھ مۇسۇلمانلار ھاياتىدىكى ئەڭ مۇھىم ئىشلارنىڭ بىرى ھەم ئەڭ كەسكىن پەرزلەرنىڭ بىرى، بىرلا ۋاقىتتا نىكاھلىنىش ئارقىلىق نۇرغۇن ماددىي، ئەخلاقىي، ئېتىكىلىق ئىجتىمائىي مەنپەئەت ئاتا قىلىدۇ دەپ قارايدۇ، شۇڭا ئىسلام مۇسۇلمانلارنى توي قىلىشقا، ئائىلە قۇرۇشقا رىغبەتلەندۈرىدۇ، بويتاقچىلىققا قارشى تۇرىدۇ. ئىسلام ئەقىدىسى نىكاھلىنىش ئارقىلىق جىنسىي تەلەپنى قاندۇرۇشنى ئىلھاملاندۇرۇش بىلەن بىرگە، ھەر قانداق شەكىلدىكى نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشنى چەكلەيدۇ. «قۇرئان» دا:«زىنادىن يىراق تۇرۇڭلار، چۈنكى زىنا قىلىش ھەقىقەتەن چاكىنا ئىش، يىرگىنىشلىك قىلمىش» دېيىلگەن. چۈنكى ئىسلام ئەقىدىسىدىن قارىغاندا، زىنا قىلىش مۇقەررەر قان سىستېمىسىنىڭ قالايمىقانلىشىشى، ئائىلىنىڭ بۇزۇلىشى، جەمئىيەتنىڭ يىمىرىلىشى، جىنسىي كېسەللەرنىڭ يامرىشى، ئەخلاقنىڭ چۈشكۈنلىشىشى، ئىنسانىي پەزىلەتنىڭ يوقىلىشى، ھاۋايى-ھەۋەسنىڭ تاپتىن چىقىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەنئەنىۋى ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتى ئىسلام ئەقىدىسىگە قاتتىق ئەمەل قىلىپ، كەسكىن نىكاھ قارىشىنى شەكىللەندۈرگەن. نىكاھتىن بۇرۇنقى، نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشقا، نىكاھتىن ئاجرىشىشقا كۈچلۈك قارشى تۇرىدۇ، ئەر-خوتۇنلارنى بىر-بىرىگە سادىق، سەمىمىي نىكاھ مۇناسىۋىتىدە بولۇشقا تەشەببۇس قىلىدۇ. (2) ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ زامانىۋىلاشقان نىكاھ ئادىتى 1. ئەركىن مۇھەببەتلىشىپ لايىق تاللاش 20-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىنىڭ دەسلىپىدىن باشلانغان سوتسىيالىستىك ئۆزگەرتىش ھەرىكىتىدىن باشلاپ، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىنىڭ كونا ئىشلەپچىقىرىش ۋە جەمئىيەت قۇرۇلمىسىنى ئۆزگەرتىپلا قالماستىن، مۇسۇلمانلارنىڭ كونا نىكاھ قارىشى، ئائىلە قارىشى ھەمدە تۇرمۇش قارىشىنى پەيدىنپەي ئۆزگەرتتى. سوتسىيالىستىك تۈزۈمنىڭ ئۈزلۈكسىز تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، ھەر خىل قانۇن بەلگىلىرى ۋە دىنىي سىياسەتلەرنىڭ تۈزۈلىشىگە ئەگىشىپ، ئائىلە تەشكىلىي شەكلى، قۇرۇلمىسى، ئەر-ئاياللارنى ھوقۇق مەنپەئەتى ۋە ئورنى ھەمدە باشقا ھەر قايسى تەرەپلەردە پەيدىنپەي ئۆزگۈرۈش كۆرۈلدى. ئاتا-ئانىسى لايىق تونۇشتۇرىدىغان لايىق تاللاش ئادىتى كۆپلىگەن خىرىسقا دۇچ كەلدى، سىرتتىن كەلگەن مەدەنىيەتنىڭ زەربىسى ۋە ھەر خىل ئۇچۇرلارنىڭ يېڭىلىنىشى كۆپلىگەن ياشلارنىڭ ئىدىيىسىنى ئېچىۋەتتى، ئۇلار ئەركىن مۇھەببەتلىشىپ لايىق تاللاشنى تەشەببۇس قىلىدىغان بولدى. 2. نىكاھ ئەخلاقىنىڭ كەمچىللىكى، مىللەت ئىچىدىكى جامائەت پىكىرى بېسىمىنىڭ ئاجىزلىشىشى نىكاھتىن بۇرۇنقى جىنسىي قىلمىش، نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشلارنىڭ ھەممىسى ئەنئەنىۋى ئاز سانلىق مىللەتلەر نىكاھ قارىشىدا ئېغىر ئەيىبلەشكە ۋە ھاقارەتكە ئۇچرايتتى، ھەتتا شەرىئەتنىڭ جازاسىغا ئۇچرايتتى. ئەمما ھازىرقى زامان ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىۋى قارىشىنىڭ سۇسلىشىشى بىر قاتار زەنجىرسىمان ھادىسىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. نىكاھتىن بۇرۇنقى جىنسىي قىلمىش، نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش ياكى نىكاھتىن ئاجرىشىشى نىسپىي قىلىپ ئېيتقاندا مىللەت ئىچىدىكى جامائەت بېسىمىنىڭ ئەيىبلىشىگە ئۇچرىشى ئەنئەنىۋى جەمئىيەتكە نىسبەتەن ئېيتقاندا ئاجىزلاشتى. ئەنئەنىۋى نىكاھ ئەخلاقى قارىشىغا خىلاپلىق قىلىدىغان كىشىلەرنىڭ جازالىنىش ۋە دىققەت قىلىش دەرىجىسىمۇ ئىلگىرىكىگە ئوخشاش ئۇنداق ئېغىر ئەمەس، مىللەت ئىچىدىكى جامائەت پىكىرى، نازارەت قىلىشنىڭ ئاجىزلىشىش نىكاھ ئەخلاقىنىڭ كەمچىل بولۇشىدىكى مۇھىم ئامىل بولۇپ قالدى. (3)ئاز سانلىق مىللەتلەر نىكاھ ئۆرپ-ئادىتىنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن ئەيدىز كېسىلىنىڭ مۇناسىۋىتى تېزلىكتە ئۆزگۈرۈش يۈز بېرىۋاتقان ئاز سانلىق مىللەتلەر نىكاھ ئۆرپ-ئادىتى يېڭى بىر ئەۋلاد ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ جىنسىي قىلمىش ئەندىزىسى ۋە جىنسىي قارىشىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتمەكتە. قىسمەن كىشىلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، دىن ۋە ئەنئەنىدىكى ئەخلاق نىكاھنىڭ سىرتىدىكى جىنسىي قىلمىشقا بولغان چەكلەش كۈچى پەيدىنپەي ئاجىزلىشىشى ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتىدە ھەر خىل سەۋەبلەر تۈپەيلى نىكاھتىن بۇرۇنقى جىنسىي قىلمىش ۋە نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشنىڭ تەرەققىياتىنىڭ تېزلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى، يەنە كېلىپ بىخەتەر جىنسىي مۇناسىۋەت ئېڭى ۋە قوغداش تەدبىرى كەمچىل بولغانلىقتىن، بىر قىسىم مەينەت جىنسىي قىلمىشنىڭ يۈز بېرىشى ۋە تارقىلىشىنىڭ يامرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئاممىسىنىڭ ئەيدىز كېسىلىگە بولغان ئېڭى يەنىلا نىسبەتەن سۇس، داۋالاش مۇلازىمىتى سىستېمىسى قالاق، ئومۇميۈزلۈك بەدەن تەكشۈرۈش سانى نىسبەتەن تۆۋەن بولۇشى بىر قىسىم HIV مۇسبەت بولغان بىمارلارنىڭ ئەھۋالنى بىلمىگەن ئەھۋالدا سەزمەيلا ئەيدىز ۋىرۇسىنىڭ يۇقۇملىنىش مەنبەسى بولۇپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى، ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىدا يوشۇرۇن يۇقىرى خەۋپتىكى يۇقۇش مەنبەسىگە ئايلىنىپ قالدى. جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق تارقىلىش ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىشىدىكى ئاساسلىق يوللارنىڭ بىر بولغانلىقتىن، شۇڭا نىكاھ تۈزۈلمىسى ئىچىدە قانۇنلۇق جىنسىي قىلمىشتا بولۇش بىخەتەر بولمىغان جىنسىي قىلمىشلارنى ئازايتىش يوللىرىنىڭ بىرى. ئەمما، بىز ھازىرقى زامان جەمئىيىتىدە، نىكاھ ئائىلىنىڭ جىنسىي قىلمىشقا بولغان چەكلەش كۈچىنىڭ نىسبەتەن ئاجىزلىغانلىقىنى ئىتراپ قىلماي تۇرالمايمىز، شۇڭا ئەيدىز كېسىلىنىڭ جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق يۇقۇشىنى ئازلىتىشتا بىخەتەر جىنسىي قىلمىشنى تەشەببۇس قىلىش زۆرۈردۇر. ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش تەشۋىقاتىنى كۈچەيتىش ئەيدىز كېسىلىنى ئۈنۈملۈك تىزگىنلەشنىڭ بىر يولى. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھ تۈزۈلمىسىنىڭ جىنسىي قىلمىشقا بولغان چەكلەش  كۈچىنىڭ پەيدىنپەي ئاجىزلىشىشى نىكاھنى بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىدا ئەمدى بىردىنبىر جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىشنىڭ شەرتى ئەمەس قىلىپ قويدى، بۇ خىل ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشتە، نىكاھ بىلەن جىنسىي مۇناسىۋەتنىڭ بىۋاستە مۇناسىۋىتى سۇسلاشتى، شۇڭا ئەيدىز كېسىلىنىڭ جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق تارقىلىشىنى چەكلەشنىڭ ئاچقۇچى بىخەتەر جىنسىي قىلمىشنى تەشەببۇس قىلىشتۇر. ئىككىنچى، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ جىنسىي قىلمىشى بىلەن ئەيدى كېسىلىنىڭ يۇقۇملىنىشى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت (1) ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىسىدىكى جىنسىي قاراش ئاز سانلىق مىللەتلەر مۇسۇلمان ئاممىسىنىڭ ئەنئەنىۋى جىنسىي قارىشى ئاساسلىقى ئىسلام ئەقىدىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان، قاتتىق چەكلىنىدىغانلىقى، ئەنئەنىۋىلىكى بىلەن مەشھۇر. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر مۇسۇلمان ئاممىسى ئىسلام دىنىنىڭ تەسىرىدە ئۆزگىچە مۇسۇلمانلار جىنسىيەت مەدەنىيىتىنى شەكىللەندۈرگەن. Takyi(2003) نىڭ كۆرسىتىشىچە، دىن بىلەن ئەيدىز كېسىلىنىڭ مۇھىم مۇناسىۋىتى بار ئىكەن⑫، بىر قىسىم دىنىي ئېتىقاد بىر قىسىم مۇرىتلارنىڭ بىخەتەرلىك قاپچۇقى (گاندون) ئىشلىتىشنى خالىماسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان، بۇ ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇملىنىش مەنبەسىنى تېخىمۇ يوشۇرۇن قىلىۋەتكەن. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ جىنسىي قىلمىشىدا ئىجتىمائىي مەدەنىيەتنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ بىر قىسىم ئۆزگۈرۈشلەر يۈز بەردى. 1. «نامەھرەم بولىدۇ» دىكى ئەنئەنىۋى جىنسىي قىلمىش مۇسۇلمانلار جەمئىيىتى ئەزەلدىن ئىككى جىنىسنى ئايرىۋېتىش بىلەن مەشھۇر، «نامەھرەم بولىدۇ» دېگەن شەكىلدە. چەت رايونلاردا، ئۇيغۇر، تۇڭگان، دوڭشىياڭ، سالا قاتارلىق مۇسۇلمان خانىم-قىزلار ھازىرغا قەدەر «ئائىلە ئاياللىرى سىرتتىكى ئەرلەرگە قارىسا بولمايدۇ» دېگەن بەلگىلىمىگە ھېلىمۇ قاتتىق ئەمەل قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى مۇسۇلمان ئاممىنىڭ ئەنئەنىۋى جىنسىيەت قارىشى «قۇرئان» ۋە «ھەدس» تىكى ئەقىدىلەر بويىچە ئۆزىنىڭ جىنسىي قىلمىشىنى قاتتىق چەكلەپ كېتىلىۋاتىدۇ. جەنۇبىي ئۇيغۇر رايونىدا ئاياللار ھازىرغا قەدەر يۈزىنى ئوراپ، يات ئەرلەرنىڭ قارىشىدىن ساقلىنىدۇ، مۇسۇلمان ئاياللار ھەتتا ياز كۈنلىرىمۇ ئۇزۇن كىيىملەرنى كىيىش ئارقىلىق بەدىنىنى يېپىپ تۇرىدۇ. ئىسلام دىنىدا ئەر-ئاياللارنىڭ زىيادە ئوچۇق بولۇپ كېتىشى قاتتىق چەكلىنىدۇ، زىيادە ئوچۇق بولۇپ كېتىش ئىسلام دىنىغا خىلاپ، ئەرلەرنىڭ يامان نىيەتتە بولۇش غەرىزىنى كۈچەيتىدۇ دەپ قارىلىدۇ. ئەنئەنىۋى جىنسىي قىلمىشتا، دىنىي ئەقىدە ۋە جەمئىيەت ئەخلاقىنىڭ چەكلەش كۈچى ئىنتايىن كۈچلۈك. 2. ئەنئەنىۋى جىنسىي تەلەپ ئىسلام دىنى قانۇنلۇق نىكاھ ئارقىلىق جىندىي تەلىپىنى قاندۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ ۋە ئىلھاملاندۇرىدۇ. ئىسلام دىنى جىنسىيەتكە ئۆزگىچە تونۇش ۋە قاراشقا ئىگە. ئىسلام دىنىي جىنسىي ھەۋەسنى چەكلىمەيدۇ ھەم شەھۋەتپەرەسلىككە ئۈندىمەيدۇ، بەلكى نورمال بولۇشىنى تەكىتلەيدۇ. ئىسلام دىنىنىڭ قارىشىچە، جىنسىي ھەۋەسنى چەكلەش بىلەن شەھۋەتپەرەسلىككە بېرىلىش ئىپادىلىنىش شەكلى ئوخشىمىسىمۇ، ئەمما ماھىيىتى ئوخشاش بولۇپ، ئكىلىسىلا ئاشقۇنلۇق، ئىنساننىڭ تەبىئىتىگە خىلاپتۇر. چۈنكى، ئىسلام دىنىدا ئادەم يېمەيدىغان-ئىچمەيدىغان، پاك پەرىشتە ئەمەس ھەمدە ئۆزىنىڭ تەبىئىتىگە بوي سۇنىدىغان چاكىنا ھايۋان ئەمەس. ئىسلام دىنى ئەقىدىسىگە ئەمەل قىلىپ، ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتى نىكاھ ئارقىلىقلا جىنسىي تەلەپىنى قاندۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ، ھەر قانداق نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش قانۇنسىز ۋە ئەخلاقسىزلىق دەپ قارىلىپ، ئەيىبلەشكە ئۇچرايدۇ. بەزىدە بىرەر ئادەم يولدىن چىقىپ نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش سادىر قىلسا، جامائەت ئالدىدا رەسۋا بولۇپ، ئاۋامنىڭ تىل-ئاھانىتىگە قالىدۇ. سوتسىئولوگ خوفمان (Goffman,1963) نىڭ نومۇسسىزلىق (stigma) قا بەرگەن ئېنىقلىمىسىغا ئاساسلانغاندا (نومۇسسىزلىقنىڭ قارشى ئېلىنماسلىققا ئوخشىمايدىغان يېرى، جەمئىيەتنىڭ باشقا كىشىلەرگە بولغان سەلبى باھاسى ئارىلاشقان)⑬، ئۇيغۇر رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىۋى جەمئىيىتىنىڭ ئېتىكا ئەخلاقى ۋە دىنىي مۇھىتىدا، ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىنىڭ نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىشتا بولۇشى تىپىك نومۇسسىز قىلمىش ھېسابلىنىدۇ، شۇڭا ئاز سانلىق مىللەتلەر باشقىلارنىڭ ھاقارەتلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن دىنىي كەيپىياتقا تولغان مۇھىت بىلەن ئەنئەنىۋى جەمئىيەت ئەخلاقى مۇھىتى ئاسىتىدا ئۆزىنىڭ ناچار قىلمىشىنى چەكلەيدۇ. (2) ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ زامانىۋى جىنسىي قىلمىشى-جىنسىي قىلمىشنىڭ پەيدىنپەي ئېچىۋېتىلىشى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تېز سۈرئەتتە تەرەققىي قىلىش باسقۇچىدا تۇرماقتا، يېپىق ھالەتتىن ئېچىۋېتىلىشكە، ئەنئەنىدىن زامانىۋىلىشىشقا قاراپ ماڭدى. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ تەرەققىياتى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئىجتىمائىي مەدەنىيىتى ۋە كىشىلەرنىڭ قارىشىنىڭ كۆپ خىللىشىشنى پەيدا قىلدى. دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى زور مىقداردىكى ئۇچۇرلار ئەنئەنىۋى ئاز سانلىق مىللەت كىشىلىرىگە شىددەت بىلەن ھۇجۇم قىلماقتا. زامانىۋى مەدەنىيەت تەربىيىسى ئالغان بىر قىسىم زىيالىيلار ۋە مەمۇرلار تۇيۇقسىز كەلگەن دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى «جىنسىيەت ئىنقىلابى» دا قانداق قىلىشنى بىلەلمەي قالدى. تېخىمۇ كۆپلىگەن ئاز سانلىق مىللەت كىشىلىرى ئەمدى جىنسىيەت ھەققىدىكى پاراڭلارنى يوشۇرۇپ ئولتۇرمايدىغان بولدى، «ئەر-ئاياللارنىڭ ئوچۇق يەرلىرى تېگىشسە بولمايدۇ» دېگەن ئەنئەنىۋى قاراش پەيدىنپەي ئاجىزلاشتى، دىن ۋە ئەخلاقنىڭ چەكلەش كۈچى ئاجىزلىدى. جىنسىيەت ئەمدى ئۆزىنى قاچۇرىدىغان تېما ئەمەس، بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسى جىنسىيەت ئازادلىقىنى ئىستەيدىغان ۋە سىناق بېقىشقا ئۇرۇنىدىغان بولدى. بۇ دەۋردىكى جەمئىيەت ئەخلاقىنىڭ كەمچىللىكى كۆرۈنەرلىك بولۇشقا باشلىدى. «سوئال: ئەگەر سىز ۋە دوستلىرىڭىز نىكاھتىن سىرت جىنسىي مۇناسىۋەتتىن بەھرىمان بولۇش پۇرسىتىگە تۇيۇقسىز ئېرىشىپ قالسا، سىلەرنىڭ ئاراڭلاردا نەچچە ئادەم خۇشاللىق بىلەن بۇ پۇرسەتنى چىڭ تۇتىدۇ؟ جاۋاب: مېنىڭچە ئېھتىمال %50~%60 ئادەم بۇ پۇرسەتنى چىڭ تۇتىدۇ. تەخمىنەن %30~%40 ئادەم جىنسىي كېسەل يۇقۇپ قېلىشتىن قورقۇپ رەت قىلىدۇ.⑭» ئىسلام دىنى مەدەنىيىتىدە جىنسىيەت ئەخلاقىنى تەكىتلەپ، قالايمىقان جىنسىي قىلمىشنى چەكلەيدۇ. ئەنئەنىۋىلىك بىلەن زامانىۋىلىقنىڭ بىر مەيدان ئويۇنىدا، بىر قىسىم كىشىلەر جىنسىي قىلمىشتا ناھايىتى ئىختىيارىي بولۇپ كەتتى، نىكاھتىن سىرت مۇھەببەتلىشىش ۋە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىشتا بولۇش ئۈزلۈكسىز يۈز بېرىپ تۇردى، نومۇسىنى سېتىش، پاھىشىۋازلىق قاتارلىق يىرگىنىشلىك ھادىسىلەر ھەددىدىن ئېشىشقا باشلىدى. تەكشۈرۈشتە، كۆپ قىسىم زىيارەت ئوبيېكىتلىرى %20 تىن %50 كىچە كىشىلەردە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش ۋە نىكاھتىن بۇرۇن جىنسىي قىلمىشتا بولۇش ھادىسىسىنىڭ بارلىقىغا ئىشىنىدىكەن. بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىمۇ دىن بىلەن ئەنئەنىۋى جەمئىيەت ئەخلاقىنىڭ جىنسىيەتكە بولغان چەكلەش كۈچىنىڭ پەيدىنپەي ئاجىزلاۋاتقانلىقىنى ئوچۇق ھېس قىلىشقا باشلىدى ھەمدە ئەنئەنىۋى ئەخلاقنى قوغداش قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويدى. سوئال: خىزمەتداشلىرىڭىزنى چۈشىنەمسىز، دوستلىرىڭىز ياكى قوشنىلىرىڭىزدا نىكاھتىن سىرت ياكى نىكاھلانماي تۇرۇپ جىنسىي قىلمىشتا بولغان ئەھۋال بارمۇ؟ جاۋاب: جەمئىيەتمۇ بەك ئوچۇق بوپ كەتتى. جىنسىيەتمۇ ئوچۇقلىشىپ كېتىپ بارىدۇ. ھازىر نىكاھلىنىشتىن بۇرۇن بىرگە تۇرىدىغان، نىكاھتىن سىرت مۇھەببەتلىشىدىغان ئەھۋاللار بارغانسېرى كۆپيىۋاتىدۇ. ئەمما مېنىڭچە بۇ ئىشلارغا مەيلى دىنىي ئېتىقاد بولسۇن، مىللىي ئۆرپ-ئادەتمۇ يول قويمايدۇ. بىز توسۇشىمىز، كۆپىيىپ كېتىشىنىڭ ئەخلاقنىڭ بۇزۇلۇپ كېتىشىدىن ساقلىنىشىمىز كېرەك. مەيلى كىم بولسۇن ھەممىسى ئۆزىنى باشقۇرۇشنى كۈچەيتىپ، ئۆزىنىڭ قىممىتىنى ئۆزى ئەمەلگە ئاشۇرۇشى كېرەك⑮. (3) ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ جىنسىي قىلمىش شەكلى بىلەن ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇشى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت ئاز سانلىق مىللەتلەر جىنسىيەت قارىشىنىڭ ئۆزگىرىشى ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇملىنىش مەسىلىسىگە مۇھىم تەسىر كۆرسەتتى. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئەنئەنىۋى جىنسىيەت قارىشى نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشقا ۋە قالايمىقان جىنسىي قىلمىشتا بولۇشنى قاتتىق چەكلەيدۇ، بۇزۇقچىلىق قىلىشنى چەكلەيدۇ. ئىسلام دىنى ئاز سانلىق مىللەتلەردىكى مۇسۇلمانلارنىڭ جىنسىي قىلمىشىدا كۈچلۈك چەكلەش كۈچى بار. لېكىن بۈگۈنكى كۈندە دىنىي ئەخلاق قارىشىنىڭ ئاجىزلىشىشى ئەنئەنىۋى جىنسىيەت قارىشىنىڭ سۇسلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش، نىكاھتىن بۇرۇن جىنسىي مۇناسىۋەت ئۆتكۈزۈش  ئومۇميۈزلىشىشكە يۈزلەندى. بۇ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئەيدىز كېسىلىنى تىزگىنلەش خىزمىتىگە غايەت زور خىرىس پەيدا قىلدى. جىنسىيەت ئەمدى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئۆزىنى قاچۇرىدىغان تېما ئەمەس بولۇپ قالدى، ھەتتا «سەھنە» گە چىقىشقا باشلىدى، نىكاھتىن سىرت بىخەتەر بولمىغان جىنسىي قىلمىشنىڭ يۈز بېرىشى ھەقىقەتەن ئەيدىز كېسىلىنىڭ جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق تارقىلىشىغا ئىسسىق ئۇۋا تەمىنلەپ بەردى. جەمئىيەتنىڭ تەرەققىي قىلىشى، ئىقتىسادنىڭ گۈللىنىشىگە ئەگىشىپ، جىنسىي قىلمىش شەكلى ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردە كۆپ خىللىشىش شەكلى كۆرۈلدى. غەربنى ئېچىۋېتىش دولقۇنىدا، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى ئىقتىسادىنىڭ يۈكسىلىشى بايلىقنىڭ توپلىنىش ۋە ماددىي بايلىقنىڭ موللىشىشىنى ئاتا قىلىپلا قالماي، تەرەققىياتمۇ يەرلىك مەدەنىيەتتە كۆپ خىللىشىشقا قاراپ تەرەققىي قىلىش يۈزلىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. بۇ ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىۋى مەدەنىيەت ئەندىزىسى ۋە نىكاھلىنىش ئۆرپ-ئادىتىگە ناھايىتى زور دەرىجىدە زەربە بەردى، ئاز سانلىق مىللەتلەر جىنسىي قىلمىش شەكلى ئەمدى نوقۇل ئائىلىۋى جىنسىي قىلمىش شەكلى ئەمەس بولۇپ، چىگىش مۇرەككەپ ۋەزىيەت شەكىللەندى. جىنسىي قىلمىشنىڭ شەكلى كۆپ خىللىشىشى، مۇرەككەپلىشىشى ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش خىزمىتىگە بەلگىلىك قىيىنچىلىق تۇغدۇردى. تۆۋەندە ھازىرقى زامان جەمئىيىتىدىكى نىسبەتەن كۆپ كۆرۈلىدىغان نەچچە خىل جىنسىي قىلمىش شەكلىنى بىرلەشتۈرۈش ئارقىلىق، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ كۈنسېرى كۆپ خىللىشىۋاتقان جىنسىي قىلمىش شەكلى بىلەن ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇشى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت بايان قىلىنىدۇ. ئەنئەنىۋى ئائىلە ئاتا، ئانا، بالىدىن ئىبارەت ئۈچ مۇھىم ئامىلدىن تەركىب تاپقان، ئەر-خوتۇنلار يەككە مۇقىم جىنسىي قىلمىش شەكلىگە ئىگە. قانۇنلۇق ئائىلە يەككە جىنسىي قىلمىش شەكلىنى دۆلەت ۋە ھازىرقى زامان جەمئىيىتىنىڭ ئېتىكا ئەخلاقى تەشەببۇس قىلىدۇ ھەم ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىۋى جەمئىيىتى ۋە ئېتىكا ئەخلاقىمۇ، دىنىي ئېتىقادىمۇ ئىتراپ قىلىدۇ، ئەمما ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتىدىكى ئەنئەنىۋى دىنىي ئەخلاق ئېتىكىسى قارىشىنىڭ سۇسلىشىشى ۋە چەكلەش كۈچىنىڭ ئاجىزلىشىشى قانۇنلۇق ئائىلە جىنسىي قىلمىش شەكلىنى ئىلگىرى كۆرۈلۈپ باقمىغان تەھدىتكە دۇچار قىلدى. بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەتلەردە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش شەكىللەندى. بۇ خىل جىنسىي قىلمىش ئوبيېكتىكىنىڭ ئالاھىدىلىكى قانۇنلۇق نىكاھتىكى ئائىلىنىڭ سىرتىدا بولۇپ، بىر ياكى كۆپلىگەن ئەمەلىيەتتىكى نىكاھتىن سىرت جىنسىي مۇناسىۋەت شەكىللەندۈرگەن. مۇبادا مۇرەككەپ نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش شەكلى شەكىللەندۈرسە، ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇشىدىكى يوشۇرۇن خەۋپ ئاشىدۇ. نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشىنى تاللاشتىكى ئوبيېكىتنىڭ دائىرىسى بارغانسېرى كەڭ بولسا، يۇقۇش نىسبىتى ۋە خەۋپىمۇ شۇنچە چوڭلايدۇ. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش شەكلىنىڭ كۆرۈلۈشىدە كۆپ تەرەپلەر سەۋەبلەر بار، بىز تەكشۈرۈش ماتىرىياللىرىنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق تۆۋەندىكى نەچچە جەھەتتىكى ئاساسلىق سەۋەبىنى تېپىپ چىقتۇق: 1. جورىسىدىن رازى بولماسلىق سوئال: مەيلى ئەر ياكى ئايال بولسۇن سىرتتىن ئاشنا ئىزدىشىنىڭ مەقسىتى نېمە؟ جاۋاب:مېنىڭچە، ئاساسلىق سەۋەبى جىنسىي جەھەتتە قارشى تەرەپتىن رازى بولمىسا سىرتتىن ئاشنا تاپىدۇ.⑯ سوئال: سىزنىڭچە ئۇلاردا بۇ خىل نىكاھتىن سىرت ياكى نىكاھسىز جىنسىي قىلمىش كۆرۈلۈشىنىڭ سەۋەبىدىن قايسىلار بار؟ جاۋاب: ئېنىقلا جورىسىدىن رازى بولماسلىق دە، رازى بولمىغانلىقىدىن باشقىلارنى ئىزدەيدۇ مېنىڭچە. سوئال: ھە، ئاساسلىقى موشۇ سەۋەب، شۇنداقمۇ؟ جاۋاب: ھە، توغرا، توغرا، توغرا، ئەڭ ئاساسلىق سەۋەبى موشۇ.⑰ زور مىقداردىكى قۇرۇلمىلىق سۆھبەت ۋە يېرىم قۇرۇلمىلىق سۆھبەت ماتىرىياللىرىنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق، جىنسىي جەھەتتىن راھى بولماسلىق ۋە جىنسىي مۇناسىۋەتتە ماسلىشالماسلىقنى ئۆز ئىچىگە ئالغان جورىسىدىن رازى بولماسلىق نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىشىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق سەۋەبى بولۇپ قالغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. گەرچە ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھلىنىش ئۆرپ-ئادىتىدە، ئەركىن مۇھەببەتلىشىش ئاساسلىق لايىق تاللاش شەكلى بولۇپ قالغان بولسىمۇ، ئەمما بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسى بەلگىلىك دەرىجىدە ئاتا-ئانىسى، تۇققانلىرى، مەدەنىيەت قاتارلىق ئامىللارنىڭ تەسىرىدە، ئائىلە بېسىمى بىلەن توي قىلىش ئوبيېكتىنى تاللاشقا مەجبۇر بولىدۇ. بۇ نىكاھتىن سىرتقى مۇھەببەتنىڭ يۈز بېرىشىنىڭ ئادەتتە ئەركىن مۇھەببەتلىشىپ توي قىلغان ئائىلىلەردىن يۇقىرى بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقرىپ، نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. قانۇنلۇق نىكاھتا ئەر-ئايال ئىككى تەرەپنىڭ ئۆز ئارا جەلب قىلىش كۈچىنىڭ كەمچىل بولۇشى، جىنسىي تۇرمۇش جەھەتتە ماسلىشالماسلىقى، ئادەتتىكى جىنسىي تۇرمۇشىنىڭ نىكاھتا قانائەت تاپالماسلىقى بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەتلەردە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. بۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئۇزۇن مۇددەت بىر خىللا ئەر-خوتۇنلۇق تۇرمۇشى سەۋەبلىك، كۆڭۈل خوشى تېپىشمۇ بىر قىسىم نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. 2. ئىقتىسادىي سەۋەب سوئال: مەيلى ئەر بولسۇن ياكى ئايال بولسۇن سىرتتىن ئاشنا تېپىشىنىڭ مەقسىتى نېمە؟ جاۋاب: ئىقتىسادمۇ ئاساسلىق سەۋەبلەرنىڭ بىرى، ئەرلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، پۇلى جىق بولسىلا سىرتتىن ئاشنا تاپقۇسى كېلىدۇ، ئاياللار بولسا پۇل ياكى ئىش بېجىرىش ئۈچۈن بۇ يولنى تاللاشقا مەجبۇر بولىدۇ.⑱ ئاز سانلىق مىللەتلەردە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىش سەۋەبلىرىدە، ئىقتىسادىي سەۋەبمۇ ئىنتايىن مۇھىم ئامىلدۇر. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ تەرەققىياتى ئاز سانلىق مىللەتلەرگە پۇرسەت بېرىپلا قالماستىن ھەم ئۇلارغا بايلىق ۋە پۇل ئاتا قىلدى. ئىقتىسادىي ئىقتىدارىنىڭ يۇقىرى كۆتۈرۈلىشى بىلەن، تېخىمۇ كۆپلىگەن كىشىلەر يەككە مۇقىم ئائىلىۋى جىنسىيەت شەكلىدىن قانائەت قىلماي، نىكاھتىن سىرت قىسقا ۋاقىتلىق ياكى ئۇزۇن مۇددەتلىك ئاشنا تاپىدىغان بولدى، بۇنى ھەمىشە ئىپپەت سودىسى بىلەن ئايرىۋالغىلى بولمايدۇ. قۇرئاندىكى دىنىي ئەقىدىلەردە، ئەنئەنىۋى ئىسلام دىنىدا بىر ئەر تۆت خوتۇنلۇق بولۇشقا رۇخسەت قىلىنىدۇ، بىر ئەرنىڭ كۆپ خوتۇنلۇق بولۇشى ئابروي ۋە ئەرلىك سالاپەتنىڭ نامايان قىلىنىشى دەپ قارىلىدۇ، ئەمما بۇ ھازىرقى زامان نىكاھ تۈزۈلمىسىدىكى بىر ئەر بىر خوتۇنلۇق بولۇش تەشەببۇسى بىلەن توقۇنۇشۇپ قالىدۇ. بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەتلەردە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىشىدا جىنسىيەت سودىسىنىڭ مەۋجۇتلىقى ئېھتىمال ئەرلىك ئابرويىنى قانائەتلەندۈرۈشتىكى ساختا شۆھرەتپەرەسلىكنىڭ ئىقتىسادتىكى ئىپادىلىنىشى مۇمكىن. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتىنىڭ 2004-يىلدىكى دوكلاتىغا ئاساسلانغاندا، ئاياللار جىنسىي قىلمىش جەريانىدا ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت ئورنى ئەرلەرگە قارىغاندا نىسبەتەن ئاجىز بولغانلىقتىن، ھەمىشە جىنسىي قىلمىشتا پاسسىپ ئورۇندا تۇرىدۇ، بۇ ئاياللارنىڭ جىنسىيەت سودىسىدا ئاسانلا بىخەتەرلىك بولمىغان جىنسىي قىلمىشنىڭ ئوبيېكتىغا ئايلاندۇرۇپ قويۇپ، ئەيدىز كېسىلى بىلەن يۇقۇملىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.⑲ مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىدە، ئەرلەر ھەمىشە كۆپلىگەن سۆز قىلىش ھوقۇقىغا ئىگە، شۇڭا جىنسىي مۇناسىۋەتتە ھەمىشە ئەرلەر بىخەتەرلىك قاپچۇقىنى ئىشلىتىش ئىشلەتمەسلىكنى بەلگىلەيدۇ، ئاياللار ھەمىشە بوي سۇنغۇچى ئورۇندا تۇرىدۇ. تەكشۈرۈش ماتىرىياللىرىغا ئاساسلانغاندا، ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئاممىسىدا ئەرلەرنىڭ بىخەتەرلىك قاپچۇقى ئىشلىتىش نىسبىتى يەنىلا ناھايىتى تۆۋەن بولۇپ، ياللار نۇرغۇن ئەھۋالدا ئەرلەردىن بىخەتەرلىك قاپچۇقى ئىشلىتىشنى تەلەپ قىلىش ھوقۇقى كەم بولغان، بۇ ئاياللارنىڭ ئاسانلا ئەيدىز كېسىلىدىن يۇقۇملانغۇچىغا ئايلىنىپ قېلىشىدىن دېرەك بېرىدۇ. (Elin Lönn et al. 2007) نىڭ 2007-يىلدىكى دوكلاتىغا ئاساسلانغاندا، جىنسىي سودىدا بىخەتەرلىك قاپچۇقى ئىشلىتىدىغان جىنسىي قىلمىش نىسبىتى يېرىمدىن تۆۋەن ئىكەن، بۇ ئەيدىز كېسىلى بىلەن يۇقۇملىنىش ئېھتىماللىقىنى %50 تىن ئېشىپ كېتىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.⑳ 3. ھەر خىل يىغىلىشلارنىڭ كۆپىيىشى سوئال: سىز ياكى باشقا دوستلىرىڭىز، خىزمەتداشلىرىڭىزدا نىكاھتىن سىرت ياكى نىكاھسىز جىنسىي قىلمىش مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىنىڭ سەۋەبى نېمە؟ ئۆزىنىڭ جورىسىغا رازى بولماسلىقمۇ؟ ياكى قارىغۇلارچە باشقىلاردىن ئۆگىنىپمۇ؟ ياكى باشقا سەۋەبلەر بارمۇ؟ جاۋاب: ھازىر مائاشىمىز ئۆستى، ئولتۇرۇشلارمۇ كۆپەيدى. مەن ساقچى ئەمەسمۇ، ئادەتتە خىزمەت بېسىمى چوڭ، ھەپتە ئاخىرىدا راسا كۆڭۈل ئېچىپ پۇخادىن چىققۇم كېلىدۇ. بەزىدە كەچلىك دۇكانلارنى ياكى ئىشرەت سورۇنلىرىنى ئارىلاپ تەكشۈرىمىز، مۇنداق جايلار بىلەن كۆپرەك ئۇچرىشىمىز[21] بۈگۈنكى كۈندە، تۇرمۇش سەۋىيىسىنىڭ يۇقىرى كۆتۈرۈلىشىگە ئەگىشىپ ماددىي تۇرمۇش موللاشتى، مەنىۋى تۇرمۇشنى قوغلىشىشمۇ ئاز سانلىق مىللەتلەر تۇرمۇشىدا كۈنسېرى ئاساسىي ئېقىمغا ئايلىنىپ قالدى. بىرلا ۋاقىتتا، ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتىدە، ھەر خىل نامدىكى ئولتۇرۇشلارنىڭ كۆپىيىشى نىكاھتىن سىرتقى مۇھەببەتلىشىشكە، ھەتتا نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىشتا بولۇشقا سىرتقى شارائىت ۋە پۇرسەت يارىتىپ بەردى. ئۈچىنچى: ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش شەكلىنىڭ ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا كەلتۈرگەن يوشۇرۇن ئاپىتى (1) جىنسىي قىلمىش ئوبيېكتىنىڭ تۇراقسىزلىقى ۋە يوشۇرۇنلىقى نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش خىزمىتىگە كەلتۈرگەن يوشۇرۇن ئاپىتىنى غايەت زور دېيىشكە بولىدۇ، چۈنكى جىنسىي قىلمىش ئوبيېكتىنى تاللاش مۇقىم بولماسلىقى ھەمدە بەلگىلىك يوشۇرۇنلۇققا ئىگە بولغاچقا، ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇملىنىش مەنبەسىنى تېپىشقا غايەت زور قىيىنچىلىق تۇغدۇردى. بولۇپمۇ ئاز سانلىق مىللەتلەر ئىسلام ئەقىدىسىدىكى ئېتىكا ئەخلاقنىڭ چەكلەشىگە ئۇچرىغانلىقتىن، نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش يوشۇرۇنلۇققا ئىگە. توي قىلىپ بولغانلىقتىن، مەيلى ئەر ياكى ئايال بولسۇن ئۆزىنىڭ نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشىنى باشقىلارنىڭ بايقاپ قېلىشىنى خالىمايدۇ، سەۋەبى ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتىدە، نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش يەنىلا جامائەت پىكىرىنىڭ ئەيىبلىشىگە ئۇچرايدۇ. (2) جورىسىغا يۇقتۇرۇش نىسبىتىنىڭ مۇتلەقلىقى ئائىلىدە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش كۆرۈلگەن بىر تەرەپتە، ئەگەر نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىشتا ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغان بولسا، كۆپ ئەھۋاللارنى ۋىرۇسنى نىكاھىدىكى جورىسىغا يۇقتۇرۇپ قويىدۇ. ئائىلە نىكاھى مۇقىم جىنسىي قىلمىش شەكىللەندۈرگەن ھەمدە ئائىلىدىكى مۇقىم جىنسىي مۇناسىۋەتتە ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ بىخەتەرلىك قاپچۇقى ئىشلىتىش ئېڭى نىسبەتەن سۇس. بۇ خىلدىكى ئەھۋاللارنىڭ مەۋجۇت بولۇشى جورىسىغا ۋىرۇسنى يۇقتۇرۇپ قويۇش نىسبىتىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرغان، نىكاھتا پەقەت بىر تەرەپتە نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش يۈز بەرگەن بولسا، جورىسى يوشۇرۇن خەتەر ئىچىدە تۇرىدۇ. نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىشتا بولۇشتىن سىرت، يەككە ئاشىق-مەشۇق شەكلىدىكى جىنسىي قىلمىش شەكلى ھېسىياتنى ئاساس قىلغان بولۇپ، نىكاھتىن بۇرۇنقى جىنسىي قىلمىشقا تەۋە، ھەم نىكاھلىنىشقا سەۋەب بولۇشى مۇمكىن ھەمدە توختاپ قېلىشى مۇمكىن. كۆپ ئاشىق-مەشۇقلۇق شەكلى ئاساسلىقى بىر تەرەپ ياكى ئىككى تەرەپنىڭ بىرلا ۋاقىتتا نەچچە مۇقىم ئاشىقى بولۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالدىغان بولۇپ، نىكاھتىن بۇرۇن جىنسىي قىلمىش مەۋجۇت بولسا، نىكاھلىنىشنىڭ نىسبىتى كىچىكلەيدۇ. دەۋرنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ، ئاز سانلىق مىللەتلەردە كۆپ ئاشىق-مەشۇق بولۇش شەكىلدىكى جىنسىي قىلمىش شەكلى كىشىلەرنىڭ بارغانسېرى دىققىتىنى تارتىشقا باشلىدى. ئىسلامدا نىكاھتىن بۇرۇن جىنسىي مۇناسىۋەت ئۆتكۈزۈش قەتئىي چەكلىنىدۇ. ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەنئەنىسىدە ھاممىسى ھەر خىل ئاماللار بىلەن كېلىننىڭ قىز ياكى ئەمەسلىكىنى تەكشۈرىدۇ، ئەگەر كېلىن توي قىلغان چاغدا قىز ئەمەسلىكى بايقالسا، ئۇنداقتا بۇ قىز بىر ئۆمۈر ئېچىنىشلىق ئەھۋالغا قالىدۇ، نۇرغۇن كىشىنىڭ تىل-ئاھانىتىگە ئۇچرايدۇ. ئەمما كۈنسېرى يېڭىلىنىۋاتقان تېخنىكا، مۇرەككەپ كۆپ خىل ئۇچۇرلار، ھەر تەرەپكە تۇتۇشقان تور ئاز سانلىق مىللەتلەر ياشلىرىغا ئىدىيىدە بىر قېتىملىق ئىنقىلابىي بۆھران كەلتۈردى. بۇ بۆھرانىنىڭ ئەڭ يارقىن نۇقتىسى ئىدىيىنىڭ ئازاد بولۇشى ۋە ئەنئەنىۋى ئەخلاق قارىشىنىڭ ئاجىزلىشىشى ئىدى. ئەنئەنىۋى جەمئىيەتتە ئۆزىنى قاچۇرىدىغان جىنسىيەت تەبئىيلىكى خەتەردە قالدى. ھازىر، ئاز سانلىق مىللەت ياشلىرىدا «جىنسىيەتتىن ئۆزىنى قاچۇرۇش»، «ئۆزىنى قاردەك پاك ساقلاش» دەرىجىسى نىسبەتەن تۆۋەنلىدى. بالدۇر توي قىلىپ بالدۇر بالىلىق بولۇش ئاز سانلىق مىللەتلەردە پەيدىنپەي بۇرۇنقى ئىشلار بولۇپ قالدى، كېچىپ توي قىلىپ كېچىكىپ بالىلىق بولۇشنىڭ زور كۈچى بىلەن تەشەببۇس قىلىندى. كېچىپ توي قىلىپ كېچىپ بالىلىق بولۇش گەرچە بەلگىلىك دەرىجىدە نوپۇسنىڭ كۆپىيىشىنى چەكلىگەن بولسىمۇ، ئەمما باشقا بىر تەرەپتىن جىنسىي قىلمىشنىڭ يوشۇرۇن ئاپىتى بولۇپ قالدى، نۇرغۇن «راھەتپەرەسلەر» مەيدانغا كەلدى. نۇرغۇن ياشلار توي قىلىش يېشىغا بېرىپ بولغان بولسىمۇ بۇرۇنلا نىكاھلىنىشنى ئويلىمىغان بولۇپ، نىكاھنىڭ كىشىنىگە چۈشۈپ قېلىشتىن قورقىدۇ، سەۋەبى ئېھتىمال كۆپلىگەن مەشۇقلىرى بولغانلىقىدىن بولۇشى مۇمكىن. مۇھەببەتنىڭ «ئۇلۇغ» چاقىرىقىدا، نىكاھتىن بۇرۇن بىرگە تۇرۇش ئاز سانلىق مىللەت ياشلىرى ئارىسىدا بارغانسېرى ئومۇملىشىشقا باشلىدى، ئۇلارنىڭ جىنسىي فىزىئولوگىيىسى پىشىپ يېتىلگەنلىكتىن، جىنسىي ھەۋىسى جانلانغان ھالەتتە تۇرۇۋاتقان بولغاچقا، جىنسىي قىلمىشتىن «راھەتلىنىش» نىڭ ئېزىقتۇرۇشىنى رەت قىلىشى ناھايىتى تەس. ئەنئەنىۋى ئائىلە تەربىيىسى ۋە مەكتەپ تەربىيىسىدە، ئاز سانلىق مىللەتلەر ياشلىرىنىڭ جىنسىيەت تەربىيىسى كۆرۈشى ئىنتايىن چەكلىك، ئۇلارنىڭ جنسىي بىلىمىنىڭ كۆپ قىسىمى تور ۋە ژۇرناللاردىن كەلگەن. شۇڭا ياشلار جىنسىي قىلمىشتا بولغاندا، بىخەتەرلىك ئېڭى ۋە ئۆز ئۆزىنى قوغداش ئېڭى نىسبەتەن ناچار، بۇ تەرىپى ياشلارنى ئەيدىز كېسىلىدىن يۇقۇملىنىش خەۋپى يۇقىرى كىشىلەر توپىغا ئايلاندۇرۇپ قويدى. ئەيدىز كېسلى كەڭ تارقالغان ھەر قانداق رايوندا، ياشلارنىڭ ھەممىسى ئىنتايىن مۇھىم ئىككىلەمچى كىشىلەر توپى[22]. ئۇيغۇر رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ياشلىرى ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينىماقتا، ھازىرقى زامان ئاز سانلىق مىللەتلەر ياشلىرىنىڭ جىنسىيەت قارىشى كۈنسېرى ئېچىۋېتىلمەكتە، لېكىن جىنسىي كېسەل، ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئېڭى ۋە قىلمىشى ماس ھالدا يۇقىرى كۆتۈرۈلمىدى، بۇ ھادىسە ياشلارنىڭ جىنسىي كېسەل، ئەيدىز كېسىلىدىن يۇقۇملىنىش خەۋپىنى ئاشۇرۇپ تاشلىدى. شۇڭا، ئالىي مەكتەپ قاتارلىق ياشلار توپلاشقان سورۇندا مۇۋاپىق، ۋاقىتقا ماس كېلىدىغان، نورمال مىقداردىكى جىنسىي ساغلاملىق تەربىيىسى ۋە توغرا مۇھەببەت قارىشى تەربىيىسىنى، ئۆزىنى پاك تۇتۇش ئەخلاق تەربىيىسىنى قانات يايدۇرۇش كېرەك، يەنە بىخەتەرلىك قاپچۇقىنىڭ جىنسىي كېسەل، ئەيدىز كېسىلىدىن ئالدىنى ئېلىشتىكى رولىنى توغرا تەشۋىق قىلىپ، ياشلارنىڭ جىنسىي كېسەل ۋە ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئېڭىنى يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ياشلارنىڭ ئۆز ئۆزىنى كونترول قىلىش ۋە ئۆزىنى قوغداش ئىقتىدارىنى يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ئەيدىز كېسىلى بىلەن يۇقۇملىنىشنىڭ خەتىرىنى تۆۋەنلىتىش كېرەك. بۇنىڭدىن سىرت، ئىسلاھات ئېچىۋېتىش ۋە ئىقتىسادىي تەرەققىياتقا ئەگىشىپ، نومۇسىنى سېتىش سودىسىدىن ئىبارەت بۇ قەدىمقى كەسىپ جۇڭگودا قايتىدىن گۈللەندى ھەمدە كۆلەملەشكەن «مەخپىي جىنسىيەت ئىگىلىكى» گە قاراپ تەرەققىي قىلىش يۈزلىنىشى بار. جۇڭگونىڭ يىللىق سىتاتىستىكىسغا ئاساسلانغاندا، 1998-يىلى پۈتۈن مەملىكەتتىكى جامائەت خەۋپسىزلىك ئورگانلىرى جەمئىي قوبۇل قىلغان نومۇسىنى سېتىش ۋە پاھىشىۋازلىق دېلوسى 189 مىڭ 972 بولۇپ، 189 مىڭ 453 دېلونى بىر تەرەپ قىلغان، 1999-يىلى جەمئىي 216 مىڭ 660 دېلونى قوبۇل قىلىپ، 215 مىڭ 128 دېلونى بىر تەرەپ قىلغان؛ 2000-يىلى جەمئىي 225 مىڭ 693 دېلونى قوبۇل قىلىپ ، 222 مىڭ 132 دېلونى تەكشۈرۈپ بىر تەرەپ قىلغان؛ 2001-يىلى جەمئىي 242 مىڭ 53 دېلونى سوراق قىلغان. [23] يەنى يېقىنقى يىللاردا ھەر يىلى نومۇسىنى سېتىش ۋە پاھىشىۋازلىققا قاتناشقان ئادەم سانى ئاز دېگەندە ئىككى مىليوندىن يۇقىرى بولغان.[24] جىنسىيەت سودىسى ئىجتىمائىي ئەخلاق، ئىجتىمائىي تەرتىپ، نوپۇس مەسىلىسى قاتارلىق كۆپ تەرەپلەرگە چېتىلىپلا قالماستىن، تېخىمۇ مۇھىمى ئەيدىز كېسىلى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئىسلام دىنى گەرچە پاھىشىۋازلىق ۋە نومۇسىنى سېتىش قىلمىشىنى قاتتىق چەكلىسىمۇ، ئەمما دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ھەر خىل مەدەنىيەتلەرنىڭ زەربىسىدە، ئاز سانلىق مىللەتلەر جەمئىيىتىدە نومۇسىنى سېتىش سودىسى، جىنسىي مۇلازىمەت قىلغۇچى قىزلارنىڭ سانىدا ئېشىش كۆرۈلىشى قاتارلىق مەسىلىلەرمۇ كۈنسېرى گەۋدىلىنىپ چىقىپ، ئومۇميۈزلۈك دىققەتنى قوزغىدى. (3) جىنسىي سودىنىڭ ئورنىنىڭ كۆپ خىللىشىشى ۋە مۇرەككەپلىشىشى سوئال:سىز نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش قانداق سورۇنلاردا يۈز بېرىدۇ دەپ قارايسىز؟ سىزدە نىكاھتىن سىرت جىنسىي مۇناسىۋەت ئۆتكۈزۈش قىلمىشى بارمۇ؟ جاۋاب: مېنىڭچە مېھمانخانا، مەيخانا، ھور مۇنچىسى (ساڭنا-سائۇنا) نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىدىغان سورۇن. [25] تەكشۈرۈشتە، نىكاھتىن سىرت جىنسىي قىلمىش ياكى جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىدىغان ئورۇن سورالغاندا، نۇرغۇن تەكشۈرۈلگۈچىلەر مېھمانخانا، مەيخانا، ھور مۇنچىسى، بەزمىخانا ياكى ئۆزى ئايرىم سېتىۋالغان شەخسىي تۇرالغۇسى دەپ جاۋاب بەردى. يېقىنقى يىللاردا ئالىي دەرىجىلىك مېھمانخانا، ھور مۇنچىسى، يۇيۇنۇش مەركىزى قاتارلىق سورۇنلار ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا كۆپلەپ قۇرۇلدى. بۇ ئۇيغۇر رايونىدىكى ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ كېچىلىك تۇرمۇشىنى بېيىتىپلا قالماستىن، مەخپىي، يوشۇرۇن جىنسىيەت سودىسىغا قولايلىق يارىتىپ بەردى، كىرىمى، ئوتتۇرا ھال، يۇقىرى سەۋىيىدىكى كىشىلەرمۇ ئىستېمال قىلالايدىغان بولدى، يىغىلىش، خىزمەت مۇناسىۋىتى قاتارلىق سەۋەبلەر بىلەن بارغانسېرى كۆپلىگەن كىشىلەر بۇ مۇلازىمەت مەركەزلىرىگە قەدەم تەشرىپ قىلىدىغان بولدى. ئالاھىدە مۇلازىمەت قىلىدىغان نۇرغۇن قىزلارمۇ ھەرىكەتكە ئۆتتى. 2. ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ سودا خاراكتېرىدىكى جىنسىي قىلمىش شەكلىنىڭ ئەيدىز كېسىلىگە بولغان تەسىرى جىنسىي يول ئارقىلىق يۇقۇش تومۇرغا ئوكۇل قىلىش ئارقىلىق يۇقۇشتىن قالسا ئىككىنچى چوڭ ئەيدىز كېسىلى يۇقۇش مەنبەسىگە ئايلانغاندا، جۇڭگودىكى نومۇسىنى ساتىدىغان، پاھىشىۋازلىق قىلىدىغان ۋە جىنسىي مۇلازىمەت خىزمەتچىلىرى پەيدىنپەي ھۆكۈمەت ۋە جەمئىيىتىنىڭ دىققىتىنى تارتىشقا باشلىدى. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئىزچىل «قۇرئان» دىكى دىنىي ئەقىدىلەر بىلەن ئۆزىنىڭ قىلمىشىنى چەكلەپ كېلىۋاتقان مۇسۇلمان ئاممىسىدىكى بىر قىسىم كىشىلەر بىر مەيدان كۆپ خىللاشقان مەدەنىيەت تاللىشىدا ئېزىپ كەتتى. بەزىلەر ئەنئەنىۋى ئەخلاق قارىشىدىن تەلتۆكۈس ۋاز كېچىپ، چېكىدىن ئاشقان ئازغۇنلۇققا قاراپ ماڭدى. كىرىمنىڭ ئېشىشى بۇ ئەھۋالنى ئېغىرلاشتۇردى. ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردىن بولغان پاھىشىلەر ۋە پاھىشىۋازلارنىڭ ئەھۋالى ئۇنچە كۆڭۈلدىكىدەك ئەمەس. جىنسىيەت سودىسىنىڭ يوشۇرۇنلىقى ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە داۋالاشقا بەلگىلىك قىيىنچىلىق تۇغدۇردى. جىنسىي مۇلازىمەت بىلەن شوغۇللانغۇچىلار يەنە جەمئىيەتنىڭ تۆۋەن قاتلىمىدىكى تۆۋەن كىرىملىك كىشىلەر توپى بولغاچقا، ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىك ۋە قوغدىنىش ئېڭى نىسبەتەناچار، يەنە بەلگىلىك مەجبۇرلىنىشچانلىققا ئىگە، ئاجىز ئورۇندا تۇرماقتا. مەيلى پاھىشىلەر بولسۇن ياكى پاھىشىۋازلار بولسۇن بەلگىلىك ئوبيېكتىپ شارائىتتا ئۆزىنى ئاشكارىلاشنى خالىمايدۇ، مۇددەتلىك تېنىنى تەكشۈرۈشنى تېخىمۇ خالىمايدۇ، جامائەتنىڭ كەمسىتىشىدىن قورقىدۇ. شۇڭا، سودا خاراكتېرىدىكى جىنسىي قىلمىش شەكلىدە دائىرىسى كەڭ، يۈز بېرىش شارائىتى قولايلىق، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلار زور، يۇقۇملىنىش نىسبىتى چوڭ بولۇش قاتارلىق ئالاھىدىلىكلەر مەۋجۇت بولغاچقا، ئەيدىز كېسىلىدىن يۇقۇملىنىشتىكى يۇقىرى خەۋپلىك تارقىتىش شەكلى بولۇپ قالدى. تۆتىنچى خۇلاسە گوفمان ئېنىقلىما بەرگەن «نومۇس» تۇيغۇسىنى [26] ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر ئاممىسىدا ئەيدىز كېسىلىنى تىلغا ئالغاندا ئاسانلا كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىش يولى ئاساسلىقى زەھەر چېكىش ۋە جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق يۇقۇش بولۇپ، ئاخبارات ۋاستىلىرىنىڭ تەشۋىقاتىمۇ ئاساسلىقى بۇ ئىككى يولدىن ئەيدىز تارقىلىش شەكلىدۇر. ئاز سانلىق مىللەتلەر ئاممىسىدا ئەيدىز كېسىلىنى تىلغا ئالغاندا، تەبىئىيلا ئەيدىز بىمارى بىلەن نامۇۋاپىق جىنسىي قىلمىش ياكى زەھەر چەككۈچىلەر بىلەن باغلىۋالىدۇ. ئەيدىز كېسىلى دېگەن بۇ سۆزگە ماس بولغىنى ئاخباراتلارنىڭ كەڭ كۆلەمدە تەشۋىقات قىلىشىدىكى ئەندىشىدۇر، بۇنىڭ بىلەن يانداش بولغىنى زەھەر چېكىش ۋە قالايمىقان جىنسىي مۇناسىۋەت قىلىش قاتارلىق ناچار تۇرمۇش ئادەتلىرى بولۇپ، يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ ئەخلاقنىڭ چۈشكۈنلىشىشى بىلەن مۇسۇلمانلار جەمئىيىتىدىكى دىندىن ئېزىش ۋە دىنغا ئاسىيلىق قاتارلىق قوشۇمچە ئۇچۇرلارمۇ بار.[27] لېكىن جەمئىيەت (ئائىلە، نىكاھ، دىن قاتارلىقنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مەدەنىيەتلەر) ئەيدىز كېسىلىگە قارىتا نومۇس قىلىش پوزىتسىيىسىدە بولغاچقا، نۇرغۇن ئاز سانلىق كىشىلىرى HIV تەكشۈرۈشى قىلىشنى خالىمايدۇ، HIV ھالىتىنى يوشۇرىدۇ، يەنە كېلىپ ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىنىڭ بىخەتەر جىنسىي قىلمىشقا بولغان ئېڭى نىسبەتەن ئاجىز بولغانلىقتىن، ئاياللار جىنسىي مۇناسىۋەتتە پاسسىپلىقى بىلەن ئەرلەرنىڭ جىنسىي مۇناسىۋەتتە ھەمىشە بىخەتەرلىك قاپچۇقى ئىشلەتمەسلىكى ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىش مەنبەسىنى ئىز قوغلاش ۋە كونترول قىلىشنىڭ ناھايىتى تەس بولۇپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئەمەلىيەتتە، بىر قىسىم ئەيدىز بىمارلىرى ئانا بىلەن بوۋاقنىڭ يۇقۇملىنىشى ياكى قان بەرگەندە يۇقۇملىنىش ياكى مەقسەتىسىز ھالدا ئەيدىز ۋىرۇسى مەنبەسى بىلەن ئۇچرىشىپ قېلىشلار ئارقىلىق يۇقۇملانغان بولۇپ، ئۆزى نومۇسسىز قىلمىش بىلەن مۇناسىۋىتى يوق. شۇڭا ئەيدىز كېسىلىدىكى سەلبىي نومۇس ئۇچۇرلىرىنى ئاجىزلاشتۇرۇش، ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىغا ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىش يولىنى پەيدىنپەي چۈشەندۈرۈپ ۋە توغرا تىببىي ساۋاتلارنى بېرىپ، ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىنى ئەيدىزگە ئالاقىدار بىلىملەرنى ئاكتىپلىق بىلەن مەسلىھەت سوراشقا يېتەكلەش ھەمدە ئۇلارغا بىر قىسىم ئاساسىي ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرىنى ئۆگىتىش كېرەك. كۆپ قىسىم ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ مائارىپ تەربىيىسى دەرىجىسى نىسبەتەن تۆۋەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئەيدىز تەشۋىقاتىنى قوبۇل قىلدۇرۇشتا نىسبەتەن چوڭ قىيىنچىلىق مەۋجۇت. ئىقتىساد، مائارىپ نىسپىي ئارقىدا قالغان قەشقەر، مارالبېشى، غۇلجا قاتارلىق شەھەر، ناھىيەلەردە، زەھەر چەككۈچىلەرنىڭ ساۋاتىسىزلىق نىسبىتى تېخىمۇ يۇقىرى. نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدا ئەيدىز كېسىلى تەشۋىقات پائالىيىتىنىڭ كۆپ قىسىمى خەنزۇ تىلىدا بولۇپ، ئۆز ئانا تىلىدا سۆزلەيدىغان ئاز سانلىق مىللەتلەر خەنزۇ تىلىنى بىلمىگەنلىكتىن، شۇڭا، ئەيدىز كېسىلى تەشۋىقاتى يۈزەكى ھالدا داغدۇغىلىق قىلىنىۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما ئەمەلىيەتتە كۆپ قىسىم ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسى تىل سەۋەبلىك ئەيدىز كېسىلىگە بولغان چۈشەنچىسى يەنىلا ئاز. تەكشۈرۈشتە، ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىنىڭ بىخەتەرلىك قاپچۇقىنى ئىشلىتىش نىسبىتى خېلى تۆۋەن بولۇپ، بەلگىلىك دەرىجىدە ئەيدىز كېسىلى بىلەن ئاسان يۇقۇملىنىش ئېھتىماللىقىنى ئاشۇرۇپ تاشلىدى. نۆۋەتتىكى جەمئىيەتتە ناھايىتى چوڭ ئۆزگۈرۈش يۈز بەردى، ئەنئەنىۋى ئېتىكا ئەخلاقى ۋە دىننىڭ چەكلەش كۈچى پەيدىنپەي ئاجىزلىدى، جىنسىيەتتىن نوقۇل ھالدا ئۆزىنى قاچۇرمايدىغان ۋە ھەۋىسىنى چەكلىمەيدىغان بولدى. ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئۆزىنىڭ تارقىلىشى جىنسىي قىلمىش بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋىتى يوق، پەقەت ئەيدىز بىمارى بىلەن بىخەتەر بولمىغان جىنسىي قىلمىش يۈز بېرىپ، يۇقۇملانغان قان سۇيۇقلىقى، ئىسپېرما ياكى جىنسىي يول ئاجراتمىلىرى بىلەن ئۇچراشقاندىلا ئاندىن ئەيدىز كېسىلى يۇقۇپ قالىدۇ. نوقۇل ھالدا ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىدا جىنسىي مۇناسىۋەتنى ئازلىتىش شەكلىدە ئەيدىز كېسىلىنى تىزگىلەشنى تەشەببۇس قىلىش ئۈنۈمسىزدۇر، چۈنكى ساغلام جىنسىي تۇرمۇش قورامىغا يەتكەنلەرنىڭ نورمال تۇرمۇشى. پەقەت بىخەتەرلىك جنسىيەت تەربىيىسىنى كۈچەيتكەندە، جىنسىي مۇناسىۋەتتە بولغاندا بىخەتەرلىك تەدبىرى قوللانغاندىلا ئاندىن ئەيدىز كېسىلىنىڭ تارقىلىشىنى تىزگىنلەشتىكى باشقا بىر ئۈنۈملۈك يولدۇر. نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر رايونى جەمئىيىتىدە، دىنىي مەدەنىيەت قاتارلىق كۆپلىگەن ئامىللارنىڭ تەسىرىدىن، گەرچە ئاز سانلىق مىللەت ئاممىسىنىڭ جىنسىي قىلمىشى كەڭ يۈز بېرىۋاتقان بولسىمۇ (نىكاھتىن بۇرۇن ياكى نىكاھتىن سىرتقى جىنسىي قىلمىش، ھەمجىنىسلار جىنسىي مۇناسىۋىتى)، ئەمما دىن ھەمدە جەمئىيەت، ئائىلە، نىكاھ، ئەخلاق قاتارلىقلارنىڭ ئەيىبلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، كۆپ قىسىم جىنسىي قىلمىشلارنىڭ ھەممىسى ئىنتايىن يوشۇرۇن ئەھۋالدا يۈز بەرمەكتە، بۇ جىنسىي قىلمىشنىڭ يوشۇرۇنلىقىنى ئېغىرلاشتۇرۇپ، ئەيدىز كېسىلىنىڭ يۇقۇش مەنبەسىنى ئىز قوغلاشنىڭ قىيىنلىق دەرىجىسى ئاشۇرۇۋەتتى. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردە ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش خىزمىتىنى قانات يايدۇرۇشتا، ئەھمىيىتى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ مەۋجۇتلۇق بوشلۇقىنى مۇستەھكەملەش ۋە كۈچەيتىشقا باغلىق بولۇپ، ئەنئەنىۋى ئەخلاقنىڭ چەكلەش كۈچىنى تەشەببۇس قىلىشى كېرەك، چۈنكى ئەيدىز كېسىلىنىڭ زەربىسى پەقەتلا بىر مىللەتنىڭ گەۋدىسىگە بولۇپلا قالماستىن، يەنە مىللەتنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىيات كۈچى، ئىجتىمائىي تەرەققىيات كۈچى، مەدەنىيەت تونۇشى قاتارلىقلارغىمۇ زەربە بېرىدۇ. شۇڭا ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئاز سانلىق مىللەتلەرگە بولغان زىيىنى يۇقۇملۇق كېسەللەر ئىلمىدىكى ئېنىقلىمىسىدىكىلا زىيان ئەمەس بەلكى بىر تولۇق يۆلىنىشلىك زىياندۇر. بۇ بىر مىللەت ئاممىسىنىڭ ساغلاملىقى ۋە تەرەققىياتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپلا قالماي، ئىجتىمائىي مۇقىملىق، مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى ۋە دۆلەت مەنپەئەتىگە تېخىمۇ مۇناسىۋەتلىكتۇر. بۇنىڭدىن سىرت، جەمئىيەت ئاز سانلىق مىللەتلەردىكى ئەيدىز بىمارلىرىنى كەمسىتىشتىن ئامال بار ساقلىنىشى كېرەك، پەقەت شۇنداق قىلغاندىلا ئەيدىز بىمارلىرى باتۇرلۇق بىلەن ئالاقىدار داۋالاشلارنى قوبۇل قىلىدۇ ھەمدە ئاڭلىق ھالدا ئەيدىز كېسىلىنى باشقا گۇناھسىز ئاممىغا يۇقتۇرۇشتىن ساقلىنىدۇ. ئومۇملاشتۇرغاندا، ئەيدىز كېسىلى مىللەتنىڭ مەۋجۇتلىقى، ئىجتىمائىي تەرەققىياتىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ، بارلىق جەمئىيەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىيات مەسىلىسى بۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك. مەزكۇر ماقالە ئالاقىدار تەكشۈرۈش ماتىرىياللىرى ۋە پايدىلىنىش ماتىرىياللىرىغا قاراپ چىقىپ، ئاساسلىقى نىكاھلىنىش ئۆرپ-ئادىتى ۋە جىنسىي قىلمىشى ئىككى نۇقتىدىن ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردە ئەيدىز كېسىلىنىڭ جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق تارقىلىش ئەھۋالىنى بايان قىلىپ، ئۇيغۇر رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردىكى ئەيدىز كېسىلى بىلەن جىنسىي قىلمىشنىڭ مۇناسىۋىتىنى تەھلىل قىلغاندا، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئالاھىدە تارىخىي، مەدەنىيەت، ئىجتىمائىي، دىن ھەمدە باشقا ھازىرقى زامان مەۋجۇتلۇق ھالىتى قاتارلىقلارنى تولۇق ھېس قىلىش كېرەكلىكىنى كۆرسىتىدۇ، مۇشۇنداق قىلغاندىلا ئاندىن ئاز سانلىق مىللەتلەرگە ماس كېلىدىغان ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش سىياسىتى تۈزۈپ چىقىپ، ئاز سانلىق مىللەتلەرگە قارىتىلغان ئەيدىز كېسىلىدىن مۇداپىئە كۆرۈشنى كېڭەيتكىلى بولۇشى مۇمكىن. ئىزاھاتلار: [1] فوند تۈرى: 2010-يىللىق مائارىپ مىنىستىرلىكى ئىنسانشۇناسلىق ئىلمى تەتقىقاتىدىكى تۈر «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ شەھەرلىشىش مۇساپىسىدىكى مىللەتلەر مۇناسىۋىتى ھەققىدە ئەمەلىي تەتقىقات» [2] زۇلھايات ئىسمائىل، ئۇيغۇر، ئۈرۈمچىلىك، شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى سىياسەت ۋە ئاممىۋى باشقۇرۇش ئىنىستۇتىنىڭ مۇئاۋىن پرافىسسورى، بېيجىڭ ئۇنۋېرسىتېتى سوتسىئولوگىيە دوكتورى، مىللەتلەر سوتسىئولوگىيە تەتقىقاتى بىلەن شوغۇللىنىدۇ. ساۋ چىيەن، شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى سىياسەت ۋە ئاممىۋى باشقۇرۇش ئىنىستۇتىنىڭ لېكتورى، سوتسىئولوگىيە ماگىستىرى، مىللەتلەر سوتسىئولوگىيە تەتقىقاتى بىلەن شوغۇللىنىدۇ. [3]  Elin Lönn, Karin Sahlholm, Rena Maimaiti, Kaisaier Abdukarim, and Rune Andersson. AIDS Patient Care and STDs. January 2007, 21(1): 48-56. doi:10.1089/apc.2006.0063 [4] يۈ شىن (于欣)، ئەيدىز (H IV/ AIDS) غا ئالاقىدار روھى ساغلاملىق مەسىلىسى   . www. xinqiao. net ، بېيجىڭ ئۇنۋېرسىتېتى روھىي ساغلاملىق تەتقىقات ئورگىنىنىڭ باشقۇرۇشىدا. [5] سەھىيە مىنىستىرلىكى كېسەللىكلەردىن مۇداپئە كۆرۈش ۋە كونترول قىلىش ئىدارىسى ئورگان تور بېتى: [6]  Kelley LM, Eberstadt N, Behind the veil of a public health crisis: HIV/AIDS in the Muslim world. NBP Special Report: The National Bureau of Asian Research. 2005 [7]Hasnain, Memoona 2005, “Cultural Approach to HIV/AIDS Harm Reduction in Muslim Countries”. Harm Reduction Journal 2005, 2:23 [8] ساۋ يۈنجېن (曹韵贞) ؛ «ئەيدىز كېسىلى كىلىنكىلىق يۇقۇملۇق كېسەللەر ئىلمى بىلەن مۇداپىئە كۆرۈش ۋە كونترول قىلىشنىڭ كەلگۈسى»، «چەتئەل تىبابىتى» (يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر ئىلمى يۇقۇملۇق كېسەل ئىلمى قوللانمىسى)؛ 2003،29 (1):1-4 [9]Wang, Ailing (2006). “Uses of Prevention of Mother-to-child Transmission of HIV Services: A Study of HIV-positive Women in Yining, Xinjiang, China”. Ph.D Thesis, Mahidol University [10] Painter, T.M., et al. (2005). Sociodemographic factors associated with participation by HIV-1-positive pregnant women in an intervention to prevent mother-to-child transmission of HIV in Cote d’Ivoire. Journal of STD AISDS. 16(3): 237-242 [11]Takyi, B.K. (2003). Religion and women’s health in Ghana: insights into HIV/AIDs, preventive and protective behavior. Social Science Medicine. 56 (6): 1221-1234 [12]Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of a spoiled identity. New York: Simon& Schuster [13] سۆھبەت ماتىرىيالى: 2011314 ئوقۇتقۇچى (ئەر، 37 ياش) [14] سۆھبەت ماتىرىيالى: 2011326 [15] سۆھبەت ماتىرىيالى: 2011318 دۆلەت مەمۇرى (ئەر، 40 ياش) [16] سۆھبەت ماتىرىيالى: 2011504 دۆلەت مەمۇرى (ئايال، 29 ياش) [17] سۆھبەت ماتىرىيالى: 2011318 دۆلەت مەمۇرى (ئەر، 40 ياش) [18] WTO. (2004) Women’s Vulnerability to the Epidemic is Increasing Throughout the World [19] Elin Lönn, Karin Sahlholm, Rena Maimaiti, Kaisaier Abdukarim, and Rune Andersson. AIDS Patient Care and STDs. January 2007, 21(1): 48-56. doi:10.1089/apc.2006.0063 [20] سۆھبەت ماتىرىيالى: 2011323 ئالاھىدە ساقچى (ئەر، 36 ياش) [21] جاڭ سىمىڭ (张思明)، يەن چۈرۇ (晏渠如)، شى شياۋپىڭ (施少平) قاتارلىقلار، «ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى ئەيدىز بىلىملىرى، پوزىتىسىيىسى ھەققىدە تەكشۈرۈش»، «جۇڭگو كىلىنكا تىبابىتى» 2004، 12 (23): 54 [22] خۇاڭ شىياۋشۈن (黄小洵)، فۇخۇا (傅华)، شاڭ شۈجېڭ (商继政)، «جىنسىيەت سودىسىنى قانۇن بويىچە تىزگىنلەش ھەققىدە»، «ئېلىكترون پەن تېخنىكا ئۇنۋېرسىتېتى ئىجتىمائىي پەنلەر نۇسخىسى» 2009-يىلى 6-سان، 10 [23] ۋاڭ گاڭ (王刚)، ۋاڭ يۈەنشىن (王元新)، «نومۇسىنى سېتىش ۋە پاھىشىۋازلىقنىڭ ھازىرقى ھالىتى ۋە تاقابىل تۇرۇش سىياسىتى ھەققىدە»، «گەنسۇ سىياسىي قانۇن چوڭلار مائارىپ ئىنىستۇتى ئىلمىي گېزىتى» 2004، (2):98. 100 [24] قوشۇمچە 5:5-2011323 ئوقۇتقۇچى [25] «شېنجىن شەھىرى ئەرلەر ھەمجىنىسلار، يات جىنىسلارنىڭ جنسىي قىلمىشىنىڭ ئالاھىدىلىكى ھەمدە تەسىر كۆرسىتىدىغان ئامىللار تەتقىقاتى»، «جەنۇبىي جۇڭگو ئالدىنى ئېلىش تىبابىتى» 2010-يىلى 4-ئايلىق 63-توم 2-سان [26] شىياڭ دېپىڭ (向德平)، ۋۇ دەن (吴丹)، «ئەيدىز بىمارلىرىنى جەمئىيەتنىڭ قوللىشى ۋە ھاياتلىق سۈپىتىنىڭ سېلىشتۇرما تەتقىقاتى-ھەقلىق قان تەغدىم قىلغۇچىلار، MSM كىشىلەر توپى ھەمدە ئايال جىنسىي مۇلازىمەتچىلىرى ھەققىدە تەكشۈرۈش»، «ئىجتىمائىي پەن فرونتى» 2010-يىللىق 4-سان «ئەيدىز كېسىلىدىن مۇداپىئە كۆرۈش مەسىلىسى تەتقىقاتى [27] ليۇ گاڭ (刘刚) قاتارلىقلار، «شېنجىن شەھىرى ئەرلەر ھەمجىنىسلار، يات جىنىسلارنىڭ جنسىي قىلمىشىنىڭ ئالاھىدىلىكى ھەمدە تەسىر كۆرسىتىدىغان ئامىللار تەتقىقاتى»، «جەنۇبىي جۇڭگو ئالدىنى ئېلىش تىبابىتى» 2010-يىلى 4-ئايلىق 63-توم 2-سان [28] Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of a spoiled identity. New York: Simon& Schuster. [29] Liu H,, et al. (2006) “Understanding interrelationships among HIV-related stigma, concern about HIV infection, and intent to disclose HIV serostatus: A pretest-posttest study in a rural area of eastern China”. AIDS Patient Care STDs 2006; 20: 133-142 مەنبەسى : سىنا بلوگى ئېلكىتابىنى چۈشۈرۈش ئادرىسى: http://uqkur.cn/viewfile.php?file_id=20502

h.n.uyghur

	بىز چوقۇم مۇشۇ تىمىدا بىر ياخشى ھەل قىلىش ئۇسۇلى تىپىپ چىقساق بولتى !!!  ئوتنى پاختىدا يوشۇرغىلى بولمايدۇ !!

1670154432

	مەن بۇ تېمىنى ئەستايىدىل ئۇقۇپ چىقتىم ،بۇ تېمىدا دېيىلگەن مەسلىلەرنى بەزىلەر ئۇمۇيۇزلۇك بىلمىسىمۇ كۆپ قىسىم كىشلەر ئاساسى جەھەتتىن بىلىىدۇ ،شۇ قانداق قىلىپ مۇشۇ ئىللەتلەتنى ،تۇگىتەلەيمىز ؟نىمىشكە بۇلارغا قاتتىق چارە-تەدبىر قوللانمايدۇ ؟مەسلەن ھازىر جەمىيىتىمىزدە سىياسىغا ياتىدىغان بىرەر گەپ-سۆز بولسا بۇشىكىدىلا ئۇجۇقتۇرىدىغان ھۇكىمەت بۇ ئىشنى نىمىشقا كەسكىن بىر تەرەپ قىلالمايدىغاندۇ دەپ ئويلاپ قالىمەن .

rahatmakan

	ناھايتى ئىلمى  ئەستايىدىل يىزىلغان ياخشى تىمىكەن

dawan~

	ئاللاھ ئىگەم بۇ كىسەلدىن ساق سالامەت قىلغاي

!UYGHURJAN

	ۋەزىيەتنىڭ تەقەززاسى مۇقۇملۇق ، كىسەلنىڭ ئەسكىسى يۇقۇملۇق ! مۇقۇملۇققا كۈچەيتىپ يۇقۇملۇققا سەل قارىسا ، ئاقىۋەتتە يۇقۇملۇق چاتاق قىلىدۇ . ئەخلاقى يىمىرىلگەن مىللەت زاۋال تاپۇر . پاھىشخانا ، زەھەرلىك چىكىملىك دېگەنلەر جەمىيەتنىڭ يامان سۇپەتلىك ئوسمىسىگە ئوخشايدۇ ، ۋاقتىدا كىسىپ يوقاتمىسا جەمىيەتنى ھالاك قىلىدۇ . خۇددى راك ئۆسمىسى ، ئادەمنى ئۆلتۈگەنگە ئوخشاش . يامان سۈپەتلىك ئۆسمىنى يۇقاتماي  GDP نى ئاشۇرىۋەرگەننىڭ پايدىسى يوق .

dilbar

	ئەيدىز ھازىر تىلىمىزدىكى ئاددى ئۇقۇمغا ئايلىنىپ بولدى.ئەسلى ھەقىقى ئىسلام ئەھكاملىرى بويىچە ئىش  قىلغان  ،توسالىغان بولساق بۇنداق زەئىپلىشىش  ھادىسىسى كۆرۈلمەيتتى. لېكىن  دىن سوتسىيالىزىمغا ماسلاشتۇرۇلغان ئۇيغۇر  جەمىيىتىدە بۇ مۈمكىن ئەمەس ..ئەيدىز روھىيىتى  ئاجىز  شۇ بىر تۈركۈم كىشىلەر تەرىپىدىن تارقىلىپ بولدى،،ئەڭ قورقۇنۇچلۇقى بۇ نىجىس ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملانغان بىر توپ سەبى بالىلار توپى شەكىللىنىپ بولدى،خۇددى قار دومىلىغانسىرى يوغانغاندەك بۇ كېسەلمۇ كىچىك دائىرىدىن كېڭەيمەكتە..

بانكىر

	بۇزۇق كىشى ئوڭشالمايدىغان چىراي، ئاشكارا قىلىۋاتسا نومۇسسىزلىقىنى.   بىر ئاغىنەم بىر سىستىرا قىز بالا بىلەن مۇھەببەتلىشىپتىكەن، جىنسىي مۇناسىۋەت قىلىپتۇ، كىيىن قىزنىڭ قورسىقىدا قاپتىكەن، 80 كويغا دورا ئىلىپ بىرىپ بالىنى چۈشۈرۈۋەتكەن دىدى. تىخى ئىككىسىنىڭ قىپيالىڭاچ سۈرەتلىك ئىشلىرىنى تىلىفۇندا سۈرەتكە تارتىپ ماڭا كۆرسەتكىلى ئەكەپتىكەن تىخى. ھازىر بۇ ئاغىنەم تىببى ئىنىستوتنى پۈتتۈرۈپ كىلىپ پىراكتىكا قىلىۋاتىدۇ.  دەپ بىرىشىچە 500 دىن كۆپ ئايال بىلەن جىنسىي مۇناسىۋەت قىلىپ باقتىم دىگەن ئىدى. لىكىن  بۇرۇنقى مۇھەببىتى بىر ئەرگە تىگىپلا، ئاجرىشىپ كەتكەندىن بىرى بازار ئوينىغاچ سىستىرا. جەمىئەت مانا مۇشۇنداقكەن شۇنداقلارغا.

mator

	بانكىر يوللىغان ۋاقتى  2013-2-13 01:23 PM بۇزۇق كىشى ئوڭشالمايدىغان چىراي، ئاشكارا قىلىۋاتسا نو ... ئاۋۇ دوستىڭىزنى ئۇدۇللا جەھەننەمگە يولغا سەپ قويىدىكەن ئىشكەنتۇق ، ئۇنى دوستۇم دەپ بىلگەندىكىن ئۇنداق ئىشتىن چەكلەڭ ، ئەگەر ئۇنىمىسا ئۇنداق دوست بىلەن دوست بولۇپ نىمە قىلىسىز ؟ ئالغانمۇ ئوغرى ، كۆگەنمۇ ئوغرى دەپتىكەن ، تەلىم -تەربىيە قىلىپ قوياڭلار ئانىڭغا ، ئوغولبالىمۇ نىمە ئۇ ؟ 500 قىزنى بۇزدۇم دەپ ، ئانىسى يوقمىكەن ، سىڭلىسى يوقمىكەن ئۇنىڭ ، مۇنبەر بولۇپ قالدى ، ھەي قاچانلاردىن بۇيان ھايۋانلار قاتارىغا ئۆتۈۋالغاندۇ ...

بانكىر

	mator يوللىغان ۋاقتى  2013-2-13 01:52 PM ئاۋۇ دوستىڭىزنى ئۇدۇللا جەھەننەمگە يولغا سەپ قويىدىك ... ئادەمنىڭ گەپ قىلغىنى  باكا.