ئەتەبەتۇلھەقايىق(كىلاسسىك ئەسەر)

xahdiyarjan

	نەشىرگە تەييارلىغۇچىدىن ھازىرغىچە مەلۇم بولغان قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىدىكى يازما يادىكارلىقلارنىڭ مۇھىم بىرى ئەدىپ ئەخمەت تەرىپىدىن يېزىلغان زور ھەجىملىك شېئىرىي ئەسەر‹‹ئەتەبەتۇلھەقايىق››يەنى(ھەقىقەت ئىشىكى)بۇلۇپ ھىسسابلىنىدۇ. ئەسەرنىڭ يېزىلغان ۋاقتى ئېنىق ئەمەس، بىراق ئۇنىڭ مەزمۇنى ۋە تىل خۇسۇسىيىتىگە ئاساسەن، ئۇنى 12-ئەسىرنىڭ ئاخىرى،13-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا، يەنى قاراخانلار دەۋىرىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىرىدە يېزىلغان دەپ پەرەز قېلىشقا بولىدۇ.ئەسەر 14باب ، 484مىسرادىن تەركىب تاپقان،ئۇنىڭدا كېيىن باشقىلار تەرىپىدىن ئىلاۋە قىلىنغان 3 پارچە شېئىرنى قوشقاندا، ھەممىسى بۇلۇپ512 مىسرا بولىدۇ. ئەسەر ئارزۇ ۋەزىننىڭ مۇتەقارىپ بەھىرىدە يۈكسەك ماھارەت بىلەن يېزىلغان.ئەسەرنىڭ ئاپتۇرى ئەسەرنىڭ ئاخرىدا ئۆزىنى ‹‹ئەدىپ ئەخمەت››دىگەن نام بىلەن ئاتايدۇ.ئەسەرگە ئىلاۋە قىلىنغان پارچىلاردا ئاپتۇر ‹‹ئەدىپ››نامى بىلەن ئاتالغاندىن باشقا ، بىر پارچىدا ئەدىپنىڭ يۇرتى‹‹يۈكنەك›› ئىكەنلىكى ، ئاتىسىنىڭ ئىسمى ‹‹مەھمۇت يۈكنەكى››ئىكەنلىكى ئېيتىلىدۇ.شۇنىڭ ئۈچۈن ئاپتۇرنىڭ تۇلۇق نامىنى‹‹ئەدىپ ئەخمەت بىننى مەھمۇت يۈكنەكى››دەپ ئاتاشقا بولىدۇ. ‹‹ئەتەبەتۇلھەقايىق››دىداكتىك داستان بۇلۇپ،ئاپتۇر ئۆزىنىڭ ئەخلاقى، پەلسەپىۋىي قاراشلىرىنى ئوبرازلىق شېئىرىي تىل بىلەن بايان قېلىدۇ.ئاپتۇر ئىلىم-مەرىپەتكە ، بىلىم ئېلىش ئۈچۈن تىرىشقان كىشلەرگە، مەرتلىك،، ئادىللىق ، كەمتەرلىك قاتارلىق ئىنسانى خىسلەتلەرگە قىزغىن مەدھىيە ئۇقۇيدۇ.بىلىمسىزلىك،جاھىللىق، خەسسىلىك،ئاچكۆزلۈك،تەكەببۇرلۇق قاتارلىق ئىللەتلەرنى قاتتىق ئەيىپلەيدۇ ۋە مەسخىرە قېلىدۇ. ئاپتۇرنىڭ بۇ خىل قاراشلىرى ئۆز دەۋىرى ئۈچۈن ئىيتقاندا زور ئىلغارلىققا ئىگە.لېكىن دەۋىر چەكلىمىسى تۈپەيلدىن، ئاپتۇر بىر مۇنچە پاسسىپ قاراشلارنىمۇ ئوتتۇرغا قويغان. بىز بۇ ئەسەرنىڭ مۇنداق پاسسىپ تەرەپلىرىگە تەنقىدىي مۇئامىلىدە بولۇشىمىز كېرەك، ئەلۋەتتە.بۇ ئەسەر ئۇيغۇر ئەدىبىياتى تارىخىدا مۇھىم ئۇرۇننى ئىگەللەش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇيغۇرتىلى تارىخىنى تەتقىق قىلىشتىمۇ ناھايتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.بۈيۈك ئەمىر ئارسىلان خوجا تارقان تەرىپىدىن يېزىلغان ئەسەرنىڭ ئاخرىغا ئىلاۋە قىلىنغان بىر شېئىردا ئەسەر ‹‹قەشقەر تىلى››بىلەن يېزىلغان دەپ ئېنىق ئەسكەرتىلگەن. بۇ يەردە تىلغا ئىلىنغان قەشقەر تىلى بىلەن مەھمۇت قەشقىرى‹‹دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك›› تە تىلغا ئالغان‹‹خاقانى تۈرك تىلى›› ئەمىليەتتە بىر تىل بۇلۇپ، ھەر ئىككىلسى قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىنى كۆرسىتىدۇ. ئەسەردە قەدىمقى ئۇيغۇرتىلى ئامىللىرى بىلەن چاغاتاي تىلى (14-ئەسىردىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە قوللىنىلغان ئۇيغۇر يېزىقى تىلى) ئامللىرىنىڭ ئارىلاش قوللىنىلغانلىغىنى ،يەنى ئەسەر تىلىدىن چاغاتاي تىلىغا كۈچۈۋاتقان ئۆتكۈنچى تىلنى ئەكىس ئەتتۈرگەنلىگىنى كۆرىمىز، بۇ ھال ئۇيغۇر يېزىق تىلىنىڭ تارىخىنى ئايدىڭلاشتۇرۇشتا ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ تۈركى تىللار ئىچىدىكى تارىخىي ئورنىنى ئايدىڭلاشتۇرۇشتا بىزنى ئىنتايىن قىممەتلىك ماتىريال بىلەن تەمىنلەيدۇ. ھازىر بۇ ئەسەرنىڭ 3 خىل قوليازما نۇسخىسى بار، بىرى، قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى(Aنۇسخا) بۇلۇپ، 1444-يىلى زەينۇن ئابدىن ، سۇلتان بەخىت ، ھۆسەيىن قاتارلىقلار تەرىپىدىن سەمەرقەنتتە كۆچۈرۈلگەن، ھازىرقى بۇ نۇسخا ئىستامبولدىكى ئاياسوفىيا(Ayasofya)كۈتۈپخانىسىدا ساقلانماقتا. ئىككىنچىسى،قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن ئەرەپ يېزىقىدا قۇرمۇ-قۇر پاراللىل قېلىپ كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى (Bنۇسخا)بۇلۇپ، 1480-يىلى ئابدۇلرازاق قاتارلىقلار تەرىپىدىن ئىستامبولدا كۈچۈرۈلگەن،بۇ نۇسخىمۇ ئىستامبولدىكى ئاياسوفىياكۈتۈپخانىسدا ساقلانماقتا؛ئۈچىنچىسى، يالغۇز ئەرەب يېزىقىدا كۈچۈرۈلگەن نۇسخىسى (Cنۇسخا) بۇلۇپ، بۇمۇ ئىستانبولدا كۆچۈرۈلگەن بۇ نۇسخسىنىڭ كۈچۈرۈلگەن ۋاقتى ۋە كۈچۈرگۈچىسى ئېنىق ئەمەس،بۇ نۇسخا ھازىر ئىستانبولدىكى توپكاپى-سارىيى(Topkapi-sarayi) كۈتۈپخانىسىدا ساقلانماقتا. بۇ ئەسەر بەزىدە‹‹ھىبەتۇلھەقايىق›› (ھەقىقەتلەر سوۋغىسى)دىگەن نام بىلەنمۇ تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇ نام ئەسەرنىڭ B,Cنۇسخىلىرىغا بېرىلگەن نامدىن كېلىپ چىققان،ئەسەرنىڭ A نۇسخىسى نۇسخىلارنىڭ ھەممىسى كونا ھەم تۇلۇق بۇلۇپ، شۇ نۇسخىدا ئەسەرنىڭ نامى‹‹ئەتەبەتۇلھەقايىق››دىيىلگەنلىكى ھەم بۇ نام ئەسەرنىڭ مەزمۇنىغا تېخىمۇ ئۇيغۇن كېلدىغانلىقنى ئۈچۈن،ھازىر ئەسەر ئۇمۇمەن شۇ نام بىلەن ئاتالماقتا.    بىز كەڭ ئىجتمائى پەن خادىملىرىنىڭ،بۇلۇپمۇ ، تىل، ئەدىبىيات ۋە تارىخى تەتقىقاتچىلىرىنىڭ تەتقىق قىلشى ۋە پايدىلىنىشى ئۈچۈن بۇئەسەرنى تۈركىيە تۇركولوگى رېشىد رەخمەتى ئاراتنىڭ تەييارلىشى بىلەن تۈركىيە ئاتەش نەشىرياتى تەرىپىدىن 1951-يىلى ئىستانبولدا نەشىر قىلنغان نەشىردىكى قوليازما نۇسخىنى سېلىشتۇرۇپ توغىرىلاش ئاساسىدا بېكىتكەن تېكىستى ۋە تۈركچە تەرجىمىسىدىن پايدىلنىپ كونائۇيغۇر يېزىقىدا تىرانسكىرىپىسىيىلەشتۈرۈپ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قېلىپ چىقتۇق. سەۋىيىمىز چەكلىك بولغانلىقتىن كەمچىلىك، خاتالىقلارنىڭ بۇلىشى تەبىئى ، بۇ جەھەتتە بېرىلگەن تەنقىتلەرنى سەمىمىي قارشى ئالىمىز. ئەسەرگە مۇناسىۋەتلىك رەسىملەر نەشىرگە تەييارلىغۇچى؛خەمىت تۆمۈر،تۇرسۇن ئايۇپ مەسئۇل مۇھەررىر؛نۇرمۇھەممەت دۆلەتى پۈتۈكچى؛شاھدىيار قېنى ئەمدى ئەدىپنىڭ شېئىرلىرىغا نەزەر سالايلى! تېكىسىت A بىسمىللاھىررەھمانىررەھىم I ئاللاھنىڭ مەدىھىيىسى ھەققىدە 1.ئىلاھى ئوكۇش ھەمىد ئايۇرمەن ساڭا سەنىڭ رەھمىتىڭدىن ئومارمەن ئوڭا 2.سەنامۇ ئايۇغاي سەزا بۇ تىلىم ئۇنارچا ئايايىن يارى بەر ماڭا 3.سەنىڭ بارلىقڭغا تانۇقلۇق بەرۇر جەماد جانۋار ئوچغان يۈگۇرگەن نەڭە *ماۋزۇلارنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى قوليازما نۇسخىلرىدا ئەرەپچە بېرىلگەن. تەرجىمە A بىسمىللاھىررەھمانىررەھىم I ئاللاھنىڭ مەدىھىيىسى ھەققىدە 1.خۇدا ساڭا كۆپلەپ مەدھىيە ئۇقۇيمەن، (دائىم)سېنىڭ رەھمىتىڭدىن ياخشىلىق كۈتىمەن، 2.(سېنى)لايىقىڭدا مەدھىيلەشكە مېنىڭ بۇ تىلىم يارارمۇ، ئىقتىدارىمنىڭ بارىچە سۆزلەي،ماڭا يارى بەر، 3.جانلىق، جانسىز،ئۇچقان ، يۈگۈرگەن(ھەممە)نەرسىلەر سېنىڭ بارلىقڭغا گۇۋاھلىق بېرىدۇ. __________________________________________ 1-تەرجىمىنىڭ ئاخىرسى 4.سەنىڭ بىرلىكىڭگە دەلىل ئارقاغان بۇلۇر بىر نەڭ ئىچىرە دەلىللەر مىڭە 5.يوق ئەردىم ياراتتىڭ يانا يوق قېلىپ ئىككىنچى بار قىلۇرسەن مۇقىرمەن مۇڭا 6.ئايا شەك  يولىنىدا يىلىگلى ئودۇن كەل ئوتتىن ئوزۇڭ يول ئۇلۇمدىن ئوڭە 7.ياراتتى ئول ئوغان تۇنۇڭ كۈندۈزۈڭ ئۇدۇپ بىرى بىركە يورىر ئوڭ سوڭا 8.تۈنەتۇر تۇنۇڭنى كۈنۈڭ كىتەرىپ تۇنۇڭ كىتەرىپ باز يارۇتۇر تاڭا 9.ئولۇگىدىن تىرىگ ھەم تىرىگىدىن ئولوگ چىقارۇر كورۇر سەن مۇنى كەد ئاڭا 10.بۇ قۇدرەت ئىدىسى ئۇلۇغ بىر بەيات ئۈلۈكلەرنى تىرىلدۈرمەك ئاسان ئاڭا 4.سېنىڭ بىرلىكىڭگە دەلىل ئىزدىگەنلەر بىر ئىشتىن مىڭلارچە دەلىلگە ئىگە بولىدۇ 5.يوق ئىدىم، ياراتتىڭ ،يەنە يوق قېلىپ، ئىككىنچىلەپ بار قىلسەن،مەن بۇنىڭغا ئىقرارمەن، 6.ئەي،شەك يولىدا يۈرگەنلەر، ئويغىنىڭلار، كېلىڭلار، ئۈلۈشتىن بۇرۇن ئۆزەڭلارنى ئوتتىن قۇتقۇزۇڭلار، 7.قادىر(ئاللا)تۈننى ۋە كۈندۈزنى يارتتى، (ئۇلار)بىر بىرىگە ماسلىشىپ ئالدى-كېيىن ماڭىدۇ، 8.(ئۇ) كۈننى كەتكۈزۈپ تۈننى كەلتۈرىدۇ تۈننى ھەم كەتكۈزۈپ قايتىدىن تاڭنى يارىتىدۇ، 9.(ئۇ) ئۈلۈكنى تىرىلدۈرىدۇ ھەم تىرىكنى ئۆلتۈرىدۇ، كۆرىسەن، بۇنى ياخىشى بىل. 10.بۇ قۇدرەتنىڭ ئىگىسى بىر تەڭرىدۇ، ئۈلۈكلەرنى تېرىلدۈرۈش_ئۇنىڭغا ئاساندۇر. داۋامى ئىنكاس شەكىلدە داۋاملىق يوللىنىدۇ......

مارشال

	شىنجاڭ ئۇنۋىرسىنتى يېنىدىكى غالىبىيەت كىتابخانىسىدا ھازىرمۇ بارغۇ دەيمەن،مەن 10يۈەنگە تۇنجى نەشىرىنى سېتىۋالغان،شۇ چاغدىمۇ 100پارچىدىن ئارتۇق بار ئىكەنتۇق بۇ بىباھا كىتاب...

kaLGundi

	ئۇشبۇ ئەسەر  ئەتەبەتۇل ھەقايىقنىڭ ئاپتۇرى ئەدىب ئەخمەت بىننى مەخمۇت يۈكنەكى تۈركنىڭ نەسلىدىن بولغان ئىلىمدار پەرىزكار كىشى ئىدى ئۇ  ئەينى ۋاقىتتىكى  كۇچا قۇچۇ خانلىقى چىگرىسىدىكى يەردە دۇنياغا تەۋەللۇت بولغان.

abdul915

	بۇ كىتاپ مەندىمۇ بار،  سېتىۋالغىلى بىر يىل بوپقالغان بولسىمۇ،  ئوقۇشقا ۋاقىت چىقىرالمىغانىدىم،  يېقىندا تولۇق ئوقۇپ چىقتىم . بۇ كىتاپ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى ھازىرقى زامانىمىزغىچە يېتىپ كىلەلىگەن ئەسەر بولغانلىقى ئۈچۈن سېتىۋېلىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلىگەن مىللەتسۆيەرلەرمىڭ ساقلاپ قويۇشىغا ئەرزىيدۇ، بىراق زىيادە كۆپ پۇلغا سېتىۋېلىشنى توغرا كۆرمەيمەن،  شۇ پۇللىرىڭىزنى يىغىپ قويۇپ "تۈركىي تىللار دىۋانى " نىڭ ئەڭ يېڭى نۇسخىسىنى سېتىۋالغىنىڭىز ياخشى.

abdul915

	بۇ كىتاپ مەندىمۇ بار،  سېتىۋالغىلى بىر يىل بوپقالغان بولسىمۇ،  ئوقۇشقا ۋاقىت چىقىرالمىغانىدىم،  يېقىندا تولۇق ئوقۇپ چىقتىم . بۇ كىتاپ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى ھازىرقى زامانىمىزغىچە يېتىپ كىلەلىگەن ئەسەر بولغانلىقى ئۈچۈن سېتىۋېلىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلىگەن مىللەتسۆيەرلەرمىڭ ساقلاپ قويۇشىغا ئەرزىيدۇ، بىراق زىيادە كۆپ پۇلغا سېتىۋېلىشنى توغرا كۆرمەيمەن،  شۇ پۇللىرىڭىزنى يىغىپ قويۇپ "تۈركىي تىللار دىۋانى " نىڭ ئەڭ يېڭى نۇسخىسىنى سېتىۋالغىنىڭىز ياخشى.

بۇغداي

	ئەدىپنىڭ كۆزى ئەما بولسىمۇ نۇرغۇن جاپالاردا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا زور تۆھپىلەرنى قوشقان. ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ‹‹ ئەتەبەتۇلھەقايىق›› ئەدەبىيات تارىخىدىكى ئۆچمەس نامايەندە. بىلىملىكلەرنىڭ سۆزىگە قۇلاق سالغىن، (ئۇلار) ئەڭ بىرىنچى پەزىلەت، تىلنى تىزگىنلەش دەيدۇ. تىلىڭنى قاماقتا تۇتقىن، چىشىڭ سۇنمىسۇن، ئەگەر (ئۇ) قاماقتىن چىقىپ كەتسە، چىشىڭنى چاقىدۇ. ئاغزىڭغا كەلگەننى سۆزلەۋەرمە، تىلىڭنى يىغىپ تۇت، ئېغىز بوشلۇغى ئاخىر بېشىڭغا چىقىدۇ. ئاغزى بوش كىشىنى ئەقىللىق دىگىلى بولمايدۇ، ئېغىز بوشلۇغى نۇرغۇن باشنى يىدى. كىشىنى تىل بىلەن ئازاپلىما، شۇنى بىلگىنكى، ئوق يارىسى ساقىيىدۇ، (لېكىن) تىل يارىسى ساقايمايدۇ. تەنتەكنىڭ تىلى ئۆز بىشىغا دۈشمەندۇر، ئۆزتىلى سەۋىۋىدىن نۇرغۇن كىشلەرنىڭ قېنى تۇكۇلىدۇ. كۆپ سۆزلىگەنلەردىن ئۆكۈنگەنلەر كۆپ، تىلنى تىزگىنلىگەنلەردىن ئۆكۈنگىنى قېنى؟ كىشىگە ھەر ئىش كەلسە، تىلىدىن كېلىدۇ، كىمنىڭ ياخشى ، كىمنىڭ ئەسكىلىگى تىلىدىن مەلۇم بولىدۇ. بۇ سۆزنى ئاڭلىغىن ۋە شۇنىڭغا ئىشەنگىنكى،تەن ھەر تاڭدا_ تۇرۇپ تىلغا يۈكۈنۈپ يالۋۇرىدۇ. ئەگەر بىر كىشىدە(مۇنۇ) ئىككى نەرسە بىرىكسە، ئۇ كىشىگە ئادەمگەرچىلىك يولى ئېتىلىدۇ: (ئۇنىڭ) بىرى قۇرۇق گەپنى كۆپ قىلىش بولسا، ئىككىنچىسى يالغان سۆزلەشتۇر. يالغانچىدىن يىراق تۇرغىن ۋە تەزگىن، ئۆمرۇڭنى راستچىللىق بىلەن ئۆتكۇزگىن. راست گەپ ئېغىز ۋە تىلنىڭ بىزىكىدۇر، راست گەپ قىلىپ تىلىڭنى بىزە. راست گەپ ھەسەلدەك، يالغىنى پىياز، ھەسەل يىگىن، پىياز يەپ ئاغزىڭنى ئاچچىق قىلمىغىن. يالغان سۆز گويا كېسەل،راست سۆز شىپادۇر، بۇ بۇرۇندىن تارتىپ دىيلىپ كەلگەن مەسەلدۇر. راستچىل بول، راستچىللىق قىل، راستچىل ئاتال، كىشىلەر سېنى راستچىل ئادەم دەپ بىلسۇن. ئەگرىلىكنى قويۇپ، راستچىللىق تونىنى كىيگىن، كىيىملەرنىڭ ياخشىسى راستچىللىق تونىدۇر. چىڭ ساقلا، سىرىڭنى كىشىلەر بىلمىسۇن، سۆزۇڭدىن ئۆزۇڭگە ئۆكۈنۈچ كەلمىسۇن. بارىلىق يوشۇرۇن ئىشلىرىڭ ئاشكارا بولۇپ، (بۇنى) كۆرگەن ۋە ئاڭلىغانلار ساڭا كۈلمىسۇن. دوستۇم دەپ ئىشىنىپ سىرىڭنى ئېيتما، ھەزەر قىل، ھەر قانچە ئىشەنچىلىك يېقىن دوستۇڭ بولسىمۇ. سىرىڭنى ئۆزەڭ ساقلىيالمىساڭ، دوستۇڭ ساقلىيالارمۇ،  بۇنى ياخشى ئويلان. ‹‹كىشىنىڭ يۈزىنى ئوتقا ئاتقۇچى تىلدۇر›› دىدى،تىلىڭنى يىغ ،ئوتتىن يۈزۈڭنى قۇتقاز. مەنبە: ‹‹ ھەقىقەت ئىشىگى›› دىن:

yasinawut

	رەخمەت  ...

خۇش

	ئەھمەد ئىبنى يۈكنەكى تۇغما ئەما كىشى بولسىمۇ مۇشۇنداق كاتتا ئەسەرنى يىزىپ چىققان ئىكەن ئەكىسچە مەنچۇ! بەش ئەزارىم بىجىرىم تۇرۇپ تۇرغان تۇرىقۇم مۇشۇ،توۋا!

esilzad

	مەن  ئالدىنقى ئىككى يىلدا  بۇ  كىتاپنى بەك ئىزدەپ كەتتىم.

بەگزات

	kaLGundi يوللىغان ۋاقتى  2012-12-21 11:23 PM ئۇشبۇ ئەسەر  ئەتەبەتۇل ھەقايىقنىڭ ئاپتۇرى ئەدىب ئەخمە ... ئەھمەد يۈكنەكىنىڭ ھاياتى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق ئىدى. سىز يېڭىچە مەلۇماتنى ئوتتۇرىغا چىقىرىپسىز، مۇشۇ ھەقتە تەپسىلىرەك مەلۇمات بەرسىڭىز بوپتىكەن.