تۇرپان شېۋىسى ۋە تۇرپان ئۇيغۇرلىرىنىڭ بىر قىسىم تىل ئادەتلىرى

yabgu

	تۇرپان شېۋىسى ۋە تۇرپان ئۇيغۇرلىرىنىڭ بىر قىسىم تىل ئادەتلىرى       تۇرپان _ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى ئانا ماكانلىرىنىڭ بىرى . ئۇ ئۆزىنىڭ قەدىمىيلىكى ، سىرلىقلىقى ، باغرىغا كۆمۈلگەن مەدەنىيەت ئىزنالىرىنىڭ كۆپلۈكىدەك ئۆزگىچە سېھرىي كۈچى بىلەن يىپەك يولىدا ئالاھىدە جۇلالىنىپ تۇرىدۇ . تالاي مەدەنىيەت تىندۇرمىلىرىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن توم-توم تۇرپان تېكىستلىرى ، قېزىلىپ تۈگىمەس قەدىمكى قەبرىلەر ۋە ئۇلاردىن تېپىلىۋاتقان ھېسابسىز مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى سۆزىمىزنى مۇنازىرىسىز ئىسپاتلاپ تۇرۇپتۇ . تۇرپاننىڭ تارىخى ھەققىدە تەپسىلىي توختىلىش بۇ يەردە بىھاجەتتۇر . بۇ توغرۇلۇق ئايرىم تېما ئاستىدا سۆز ئاچقايمىز . تۆۋەندە بايانىمىز ئەسلى مەقسەت ئۈستىدە داۋام ئەتكەي .       شۈبھىسىزكى ھەربىر يۇرتنىڭ شېۋىسى ۋە تىل ئىشلىتىش ئادەتلىرى ئۆز نۆۋىتىدە شۇ يۇرتنىڭ تارىخى ، مەدەنىيەت جۇغلانمىسى ، تۇرمۇش ئادىتى ۋە جۇغراپىيىلىك شارائىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ ، ئەلۋەتتە . شۇ جۈملىدىن تۇرپان رايونىمۇ زامانلار داۋامىدا ئۆزىگە خاس تىل ئادىتى ۋە رەڭدار شېۋىلەرنى مەيدانغا كەلتۈرگەن . مۇشۇ پۇرسەتتە گۈزەل يۇرتۇم تۇرپاننىڭ ئاز بىر قىسىم يەرلىك شېۋىلىرىنى سىزلەر بىلەن ئورتاقلاشقۇم كېلىۋاتىدۇ :       چۈكۈلۈك _ كىچىك سېۋەت       سىرتىق _ ئىز-دېرەك ، خەۋەر ، ئۇچۇر       جۈجەم _ ئۈجمە       كانتۇ _ ئوغرى       گەشەت قىلىش _ غەم قىلىش       سۈزۈش _ ئۈسۈش       بىزە _ سەل ، بىرئاز       ئامدان _ ئوبدان ، ياخشى       تەپچە _ كېۋەز شادىسى       بىزمان _ سەل تۇرۇپ       ئەڭگىزە _ ئۇنىڭدىن كېيىن ، شۇنىڭ بىلەن       ھەگزىم _ ھەرگىزمۇ       مالاكا(مالكا) _ "موللا ئاكا" دېگەن سۆزنىڭ قىسقارتىپ ئېيتىلىشى ؛ ئاكا       ئايلا _ ئاچا ، ھەدە       كېپىش _ ئاياغ       تاللىق _ تاتلىق       تىيزا _ پۇل       سارا _ باھار ، نورۇز       ئاڭۋاچۈن _ شۇنىڭ ئۈچۈن       يۇقاينى _ يۇقىرىسى       ئايلى _ ئالدى       كىلىت _ ئاچقۇچ       سېرىقئېشەك (ئېشەك) _ چايان       مەزىم _ مەزلۇم       تاتما _ شوتا       تۈۋە (ئۆينىڭ تۈۋىسى) _ ئۆگزە       ھەجەپسىلا _ ئەجەپمۇ ، ئاجايىپ       پاپىلاش _ ئۆمىلەش       ئاقتۇرما _ تۇرۇپ       سۇقۇش _ يوشۇرۇش ، مۆكۈش (مۆكۈشمەك ئويۇنى "سۇقۇنماق" دېيىلىدۇ)       داپقۇر _ قېتىم ، رەت (بىر داپقۇر ، ئىككى داپقۇر دېگەندەك)       ماز بولۇش* _ مەستلىكى كېلىش ، زوقلىنىش ، ھۇزۇرلىنىش       پارلاش _ تاللاش ، ئىلغاش       قاپتۇرغا _ پۇل قاپچۇقى (توقسۇندا شۇنداق ئاتايدۇ)       شالدىرشاپ _ قېقىلغان ئۈجمىنى چۈشۈرىدىغان داستىخان       دىخمار _ تەنە ، دوق (دىخمارلاش _ خورلاش ، تاپا-تەنە قىلىش)       پەنجىرە _ دېرىزە       ............       ھازىرچە ئېسىمگە ئالالىغانلىرىم مۇشۇنچىلىك ، بۇنىڭ بىلەنلا چەكلىنىپ قالمايدۇ ، ئەلۋەتتە . ئەل ئارىسىدىكى شېۋىلەر يەنە نۇرغۇن نۇرغۇن...             تۇرپان ئۇيغۇرلىرىنىڭ قىسمەن تىل ئادەتلىرى :       1. كۆپ ھاللاردا "گ" تاۋۇشى "ۋ" تاۋۇشىغا ئالمىشىپ كېلىدۇ . مەسىلەن : داگۇت(ئۆزگىرىشى) _ داۋۇت(ئەسلىسى) ، ھالگا _ ھالۋا ، پالگان _ پالۋان ، ئۇگال _ ئۇۋال ، گاختى _ ۋاقتى ، يۇگاش _ يۇۋاش ، ئۇگاك _ ئۇۋاق...       2. تۇرپانلىقلار "دادا" نى "ئاتا" ، "بوۋا"نى "دادا" ، "موما" نى "ئانا" ، "ئۇكام" نى "ئۈكەم" دەيمىز . تاغىمىزنى _ ئاتىمىزنىڭ ئاكىسىنى "چوڭ ئاتا" ، ئىنىسىنى "كىچىك ئاتا" ، ھاممىمىزنى _ ئاپىمىزنىڭ ھەدىسىنى "چوڭ ئاپا" ، سىڭلىسىنى "كىچىك ئاپا" دەپ ئاتايمىز .       3. تۇرپان شېۋىسىدە سۆزلەر زور دەرىجىدە قىسقىراپ ئىخچاملىنىپ كېتىدۇ . مەسىلەن : "موللا ئاكا" دېگەن سۆز "مالكا" دەپ ، "خان ئايلا" دېگەن سۆز "خايلا" دەپ ، " چىقىپ كېلىۋاتىدۇ" ، "كىرىپ كېلىۋاتىدۇ" دېگەن بىرىكمىلەر "چىكىلدۇ" ، "كىركىلدۇ" دەپ... قىسقارتىلىپ ئېيتىلىدۇ .       4. تۇرپاندا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى نۇرغۇن سۆزلەر ۋە تەلەپپۇز ئادەتلىرى ئەينەن ساقلىنىپ قالغان . مەسىلەن : "ئاقتۇرما" (تۇرۇپ) ، "كىلىت" (ئاچقۇچ) ، "پەنجىرە" (دېرىزە) ، "پۆشكەل" (پوشكال)... دېگەنگە ئوخشاش .       5. تۇرپان شېۋىسىدە سۈپەتداشنىڭ قوشۇمچىسى بولغان ، "-ئۇر"دىن "-ئار ، -ئەر" گە ئۆزگىرىپ قالغان بۇ قوشۇمچە ئەسلىسى بويىچە ئۆزگەرتىلمەي "-ئۇر" دەپ قوللىنىلىدۇ . مەسىلەن : چىقۇر _ چىقار ، ئالۇر _ ئالار ، سوقۇر _ سوقار ، ئاقۇر _ ئاقار ، بىلۇر _ بىلەر ، كۆرۇر _ كۆرەر ، ئىچۇر _ ئىچەر ، كېتۇر _ كېتەر... دېگەندەك .       6. تۇرپان شېۋىسىدە ئىككىنچى شەخس سىپايە تۈرى "سىز" نىڭ كۆپلۈك شەكلى "سىزلەر" دەپ قوللىنىلىدۇ . يەنى "قىلىڭىزلەر" ، "ئېتىڭىزلەر" دېگەندەك . باشقا يۇرتلاردا "تاماققا بېقىڭلا ، داستىخانغا كېلىڭلا" دېيىلسە ، تۇرپاندا "تاماققا بېقىڭىزلەر ، داستىخانغا كېلىڭىزلەر" دېيىلىدۇ . ئىككىنچى شەخس ھۆرمەت تۈرى ئاساسەن "سىلى" دەپ ئىشلىتىلمەيدۇ ، بەلكى "ئۆزلە ، ئۆزلىرى" دېيىلىدۇ . پىچان لۈكچۈننى مەركەز قىلغان تاغ جەنۇبى رايونىدا "سەن ، سىز" نىڭ ئورنىغا پۈتۈنلەي دېگۈدەك "ئۆزلە ، ئۆزلىرى" قوللىنىلىدۇ ، ئاتا-بالا ، ئاكا-سىڭىل ئارىسىدىمۇ ھەم شۇنداق .ئۇندىن باشقا ئۆتۈنۈش ، تىلەك رايىنى بىلدۈرىدىغان "قىلساڭچۇ ، ئەتسەڭچۇ ، قىلسىڭىزچۇ ، ئەتسىڭىزچۇ ، قىلساڭلارچۇ ، ئەتسەڭلارچۇ" دېگەن شەكىلنىڭ ئورنىغا "قىلسىنا ، ئەتسىنا ، قىلسىڭىزا ، ئەتسىڭىزا ، قىلسىڭىزلىرا ، ئەتسىڭىزلىرا" دېيىلىدۇ .       7. تۇرپاندا "يېيەلمەيمەن ، دېيەلمەيمەن" دېگەن سۆزلەر "يالالمايمەن ، دالالمايمەن" دەپ ئېيتىلىدۇ .              سەۋىيەمنىڭ چەكلىك ، بىلىمىمنىڭ يېتەرسىز بولۇشى تۈپەيلى يىغقان-توپلىغانلىرىمنى مۇشۇنچىلىكلا ئىپادە قىلالىدىم . تۇرپاننىڭ يەرلىك شېۋىلىرىنى ، تىل ئادەتلىرىنى سۈرۈشتۈرۈپ كەلسەك بەكمۇ كەڭ دائىرىلەرگە چېتىلىدۇ . تۇرپانشۇناسلىقمۇ ئۆز ئالدىغا زور بىر مۇستەقىل ئىلىم ، تۇرپان رايونىدا يەنە ئېچىلىشنى ، ئىچكىرىلەپ تەتقىق قىلىنىشنى كۈتۈپ تۇرۇۋاتقان ساھەلەر تېخى كۈرمىڭ ... بۇ يەردە شېۋىلەرنى ئېتىمولوگىيە دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ تەھلىل قىلىشقا ئىمكان بولماي قالدى ، يۇقارقى بايانلىرىم سەۋەنلىكلەردىن ، يېتەرسىزلىكلەردىن مۇستەسنا ئەمەس ، ئەلۋەتتە . مۇنبەرداشلارنىڭ توغرا پىكىر-تەنقىدلىرىنى ئايىماسلىقىغا ، بۇ تېما ئۈستىدە بىرلىكتە ئىزدىنىشىمىزگە تىلەكداشمەن!       يەرلىك شېۋىلەر ئالتۇن تىلىمىزنىڭ ئۈستىدىكى ياقۇت كۆزدۇر . يەرلىك شېۋىلەردىكى ئاز بولمىغان ئىبارىلەر ھازىر يوقىلىشقا قاراپ يۈز تۇتماقتا . ئەجدادلىرىمىز قالدۇرۇپ كەتكەن رەڭدار شېۋىلەرگە ۋارىسلىق قىلىش ، قوغداش ، تىل بايلىقىمىزنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇش تولىمۇ زۆرۈر . ھەممەيلەن ھەرىكەتكە كېلىپ شۇنىڭ ئۈچۈن كۈچ چىقارساق بۇمۇ بىر سۆيۈنەرلىك ئەمگەك بولۇر ئىدى .       ئاخىرىدا بارلىق مۇنبەرداشلارنىڭ ئارام كۈنىگە خاتىرجەملىك ۋە شادلىق تىلەيمەن . ئاللاھ ئاسايىشلىق كۈنلەرنى نېسىپ قىلغاي! ___________________________________________ *ماز بولۇش _ شۇنى ئەسكەرتىپ ئۆتۈش كېرەككى ھازىر ناخشىچىلىرىمىز ئۇلۇغ شائىرىمىز ئابدۇخالىق ئۇيغۇر تېكىستىنى يازغان خەلق ناخشىسى "ئاچىل" نى خاتا ئېيتىپ كېلىۋاتىدۇ . يەنى : يارىم ماڭا ناز قىلۇر، كۈلۈپ مېنى ماز قىلۇر. يار قەدرىنى بىلمەيسەن، زىمىستاننى ياز قىلۇر. دېگەن كۇپلېتتىكى "ماز قىلۇر" دېگەن سۆزنى بەزىلىرى خالىغانچە "مەس قىلۇر" ، يەنە بەزىلىرى "خۇش قىلۇر" دەپ ئېلىۋاتىدۇ . ئەسلىي شېئىرنى بۇنداق قارىغۇلارچە ئۆزگەرتىش شائىرغا قىلىنغان چوڭ ھۆرمەتسىزلىك ۋە ھاقارەتتۇر . بۇ ئەھۋال تۇرپان شېۋىسىدىكى "ماز بۇلۇش" نىڭ مەنىسىنى چۈشەنمىگەنلىكتىن كېلىپ چىقىۋاتىدۇ . بۇ يەردىكى "ماز بولۇش" ھەرگىز ھازىرقى كىشىلىرىمىز ئىستېمال قىلىۋاتقان سەلبىي مەنىدىكى "ماز" ئەمەس ، بەلكى زوقلىنىش مەنىسىدە . بۇندىن كېيىن ئەسلىي ئەسەر بويىچە "ماز قىلۇر" دەپ توغرا ئېيتىلسا بولاتتى! مەنبە : توپلىغانلىرىم ۋە بايقىغانلىرىم ئاساسىدىكى ئۆز قەلىمىم

zumrettash

	بىزنىڭ سىنىپتا بىر قىز بار بۇلۇپ،بەكلا تىرىشچان،بەك ئۇماق.مەن بەك ماز بۇلىمەن ئۇنىڭغا...بۇنىڭدىكى ماز بۇلۇش ____ھەۋەس قىلىش،قىزىقىش ئامراقلىقى كېلىش دىگەندەك مەنىلەردە....ماز بۇلۇشنىڭ يەنە بىر مەنىسى____ ئوسال بۇلۇش.مات بۇلۇش دىگەندەك مەنىلەردە. كاللامغا بىر سۆز كەلدى،ۋاراق_گاراق.......ھاھاھاھا.........قىزىقارلىق سۆزلىرىمىز بەك كۆپكەن جۇمۇ،ئامراقلىقىم كېلىۋاتىدۇ....... ياتىر ئامدان چوڭ بولۇپتۇغۇ بۇ بالا،كەڭۇر كىشىنى جاپاغا سالمىغۇدەك، يەنە نۇرغۇن سۆزلەر بار...........بەك بەلەن............

meyinshamal

	بىزنىڭ سىڭگىمدە بۇ يەرلىك شىۋىلەرنىڭ كۆپىنچىسىنى ئۇچراتقىلى بۇلىدۇ .

zakira

	تۇرپاننىڭ ئايدىڭكۆل ، چاتقال ،يالقۇنتاغ ، سىڭگىم  دېگەندەك يېزىلىرىدا ، پىچاننىڭ  لەمجىن ، خاندو ،لۈكچۈن قاتار يېزىلىرىدا يۇقىرقى شىۋىلەرنى كۆپ ئۇچراتقىلى بولىدۇ .

XAMXAR1001

	كىمدە بار بۇلسا يۇللاپ قۇيۇڭلا قېرىنداشلار يەنا

ark-ay

	بىزە _ سەل ، بىرئاز بىزمان _ سەل تۇرۇپ   ئەڭگىزە _ ئۇنىڭدىن كېيىن ، شۇنىڭ بىلەن   كېپىش _ ئاياغ سېرىقئېشەك (ئېشەك) _ چايان شالدىرشاپ _ قېقىلغان ئۈجمىنى چۈشۈرىدىغان داستىخان بىزغۇ تۇرپانغا يېقىن ئەمەس ، لىكىن بۇلارنى بىزمۇ ئىشلىتىدىكەنمىز ،بەزىلەر  ھالۋىنى ھالگا مۇ دەيدۇ .

kanat

	بەزىلىرىنى بىز خوتەندىمۇ ئىشلىتىمىز،ئوخشىشىپ قالىدىكەن.

iltebir

	بىزمان دىگەن سۆزنى قەشقەر تەرەپلەردىمۇ ئىشلىتىدىغۇ دەيمەن. مەسلەن :بىزمانلىققا كەلسىڭىز دادام ئۆيگە كېلىدۇ.بىزمان دىگەن سۆز سەل تۇرۇپ،بىر ئازدىن  كىيىن دىگەن مەنىدە.دەماللىققا كاللامغا مۇشۇ سۆز كەلدى.

Dakyanos

	يابغۇ قېرىندىشىمىز خېلى ئامدانلا تەھىلىل قىپتۇ. بەزىلىرى مەن كەرى ئاڭلىغان بەزى پەقەتلا ئاڭلىمىغان گەپلەركەن. ھەقىقەتەن يەرلىك شېۋىلەر بىزنىڭ تەتقىق قلىش ۋە ئىزدىنىشىمىزگە مۇھتاج.