ئۇيغۇرلارنىڭ تەركىۋىنى بىلەمسىز؟

sirikbuya

	ئۇيغۇرلارنىڭ تەركىۋىنى بىلەمسىز؟ ئۇيغۇرلارنىڭ تەركىۋى «ئون ئۇيغۇر» ۋە «توققۇز ئۇيغۇر» دىنتەشكىل تاپقان. بۇ ھەقتە مۇنداق بىر رىۋايەت بار: «...ئۇيغۇريۇرتىدا غايەت زور ئىككى تاغ بولۇپ، بىرسىنىڭ ئېتى بۇغراتۇ بۇزلۇق، يەنە بىرسىنىڭ ئېتىئاسكۇملۇق تەڭرى ئىدى. ئىككى تاغنىڭ بىر تەرىپىدە يەنە بىر تاغ بولۇپ، قۇت تاغ دىيىلەتتى. بۇ تاغنىڭ بىر يېرىدە ئون دەريا بولۇپ، يەنە بىر يېرىدە توققۇز دەريا ئاقاتتى. قەدىمىيئۇيغۇرلارنىڭ ماكانى بۇ ئىككى دەريا ۋادىسى بىلەن تاغلارنىڭ ئارىسىدىكى يايلاقلار ئىدى. ئون دەريا بويىغا ماكانلىشىپ ياشىغان خەلقلەر ‹ئون ئۇيغۇر› توققۇز دەريا بويىغا ماكانلىشىپياشىغان خەلقلەر ‹توققۇز ئۇيغۇر›، دەپ ئاتالغان. يۇقۇرىدىكى ئون دەريا بويىدا ياشىغانلاريەنە ‹ ئون ئۇرقۇن› دەپمۇ ئاتىلىدۇ. باشتىكى ئۈچ دەريا بويىدا توققۇز قەبىلە، تارماقتۆت دەريا بويىدا بەش قەبىلە ئورۇنلاشقان... بۇ جايلارنىڭ ئەتراپىدىكى جەمئىي 120 قەبىلەبولۇپ، بۇ قەبىلىلەرنىڭ نامى تىلغا ئېلىنمىغان». («جامىئۇت تەۋارىخ»2- باب، رادلوۋيازغان «قۇتادغۇبىلىك» نىڭ كىرىش سۆزى (خەنزۇچە تەرجىمىسى) دىن. دىمەك، بۇ يەردە كۆرسىتىلگەن «ئون ئۇيغۇر»، «توققۇز ئۇيغۇر» خەلقلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمىي ئەجدادلىرىنىڭ بولۇپ ھىسابلىنىدۇ. كۆك تۈرك خانلىقى (مىلادى 552- 745- يىللار) دىن كېيىن قۇرۇلغانقەدىمقى ئۇيغۇر خانلىقى (مىلادى 745- 840- يىللار)، ئىدىقۇت (قۇجۇ) ئۇيغۇر خانلىقى (مىلادى860-1250- يىللار)، قاراخانىلار خانلىغى (مىلادى 870- 1213- يىللار) قاتارلىقلار يەنىلا ئۇيغۇر قەبىلىلىرىئىتتىپاقىغا كىرگەن ئىچكى توققۇز ئۇرۇق ۋە تاشقى توققۇز قەبىلىنى ئاساس قىلىپ قۇرۇلغانبولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدىكى ئىچكى توققۇز ئۇرۇق ۋە تاشقى توققۇز قەبىلىنىڭ ناملىرى تۆۋەندىكىچە: 1) ئىچكىتوققۇز ئۇرۇق ياغلاقار قۇرتارغار دېرېمار بايىرسىق ئابدال قاسار قۇلاس ئوۋۇغار (ياغما؟) سابار (سارورغۇر؟) 2) تاشقىتوققۇز قەبىلە ئۇيغۇر بارغۇت قۇن بايىرقۇ توڭرا ئىزگىل چەۋىك باسمىل قارلۇق دېمەك،يۇقىرىدا ئىسمى ئاتالغان ئىچكى توققۇز ئۇرۇق ۋە تاشقىتوققۇز قەبىلىنى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئەڭ قەدىمقى ئاساسىي تەركىپلىرى دەپ قاراشقا بولىدۇ. بۇ قەبىلىلەرنىڭ كېيىنكى دەۋرلەردىمۇ ئورخۇن – سېلىنگا دەرياسى ۋادىلىرى ۋە تىيانشان، پامىر ئېتەكلىرىدە زور تەسىر دائىرىگە ئىگە سىياسى ۋە ئىجتىمائىي پائالىيەتلەر بىلەنشۇغۇللانغانلىقى مۇناسىۋەتلىك تارىخىي ماتېرىياللاردا تەپسىلىي بايان قىلىنغان. بۇ يەردە يەنە شۇنى قەيت قىلىپ ئۆتۈش زۆرۈركى، تۈركى قەۋملەرنىڭئىچىدە شانلىق مەدىنىيەت تارىخىنى ياراتقان ئۇيغۇر خەلقى ئۆزىنىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك تارىخىتەرەققىياتى داۋامىدا ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتىدا ئالاھىدە چوڭ ئورۇنتۇتۇپ كەلدى. پروفېسسور ئا. ف. ياكۇبوۋسكىنىڭ «9- 11- ئەسىرلەردىكى ئۇيغۇر ھەم تۇرپانكىنەزلىكلىرى توغرىسىدا ئەرەب، پارس ھۆججەتلىرى» دىگەن تېمىدىكى ئەسىرىدە كۆرسىتىلىشىچە، «..ئۇلارنىڭ (ئۇيغۇرلارنىڭ) كۆپچىلىك قىسمى باشقا تۈركى خەلقلەردىن ئاۋالراق ئولتۇراقلاشقانھالەتكە كۆچۈپ، دىھقانچىلىق ئىشى بىلەن مەشغۇل بولۇشقا باشلىغان، باشقىلاردىن ئاۋالشامانىزىمدىن ئالاقىسىنى ئۈزگەن، دەسلەپ ھانىخىزم مەھزىپىنى قۇبۇل قىلغان، كېيىن بۇددىزىمغاكۆچكەن. ئۇلار باشقا تۈركى خەلقلەردىن ئاۋال ئۆزىنىڭ يېزىغىنى پەيدا قىلغان ۋە خەنزۇلاربىلەن ماۋۇرا ئۇننەھر (ئامۇ ۋە سىر دەرياسى ئارىلىغىدىكى رايونلار) ئارىلىقىدا ياشىغۇچىخەلقلەر ئىچىدە ئەڭ مەدەنىيەتلىك خەلقلەردىن بولۇپ قالغان. تارىخچى ئەبۇلغازىنىڭ يېزىشىچە، ئۇيغۇرلار تارىم ۋادىسىنىڭبويىدا كۈچلۈك خانلىق قۇرۇپ، ئولتۇراقلىق ھالەتتىكى يۇقۇرى مەدىنىيەتكە ئىگە بولۇشتىنئىلگىرى ئۈچ قىسىم ئىگىلىك شەكلى بىلەن مەشغۇل بولغان. يەنى بۇلارنىڭ بىرقىسمى «بەشبالىقشەھىرىگە ئورۇنلىشىپ، دىخانچىلىق بىلەن كۈن كۆچۈرسە، يەنە بىر قىسمى يازلىقى كۆچمەنلىكبىلەن كۆچۈپ يۈرۈپ مال باققان، قىشلىقى باشبالىققا كېلىپ قىشلىغان، ئۈچىنچى بىر قىسمىبولسا ئىرتىش دەرياسىنىڭ قېلىن توقايلىقلىرىدا ئوۋ ئوۋلاپ، بېلىق تۇتۇش بىلەن كۈن كەچۈرگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمقى مەدەنىيىتى ۋە ئۇلارنىڭ ئىجتىمائىيھاياتى توغرىسىدىكى مەلۇماتلار ئەرەبچە، پارسچە مەنبەلەردىمۇ ساقلىنىپ قالغان. 11- ئەسىردەئۆتكەن تارىخچى گەردىزى ئۆزىنىڭ « زەينۇل ئەخبار» دىگەن كىتابىدا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشھاياتىنى تەسۋىرىلەپ كېلىپ: «... بۇ يەردە مېۋە – چىۋە ناھايىتى نۇرغۇن، ئارپا، بۇغدا، قوناقنىڭ كۆپلىكىدىن قەدەم ئېلىپ ماڭغىلى بولمايدۇ. باغۋەنچىلىك ئىشى شۇنداق تەرەققىقىلغانكى، ھەتتا ئالما، ئۈرۈك، ئامۇت دىگەن نەرسىلەر يولدا چېچىلىپ ياتىدىكەن. يىپەكچىلىككەسپى بۇ يەردە ئالاھىدە جانلانغان ئىكەن، بۇ يەرنىڭ سۇلىرى شۇنداق ئەلۋەك، سۇ تېگىدەخىلمۇ – خىل ئېسىل مەرۋايىت تاشلار، ئالتۇن- كۈمۈشلەر بار، ئۇيغۇرلار بۇ تاشلاردىن ھەرخىل نەرسىلەرنى ياساپ ساتىدۇ» دەپ يازغان ھەم ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆستەڭ چېپىش، تېرىقچىلىققىلىشتىكى ماھارىتى ۋە سۇ تۈگمەنلىرى ياسىغانلىقىنى چوڭقۇر قىزىقىش ئىچىدە ھەۋەس بىلەنبايان قىلىپ ئۆتكەن. مەنبە: ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدىبىياتى تىزىسلىرى. ئاپتورى:ئەسقەر ھۈسەيىن , ۋاھىتجان غوپۇر (شورۇق مۇنبىرىدىن) ئىلىندى

xaripa2011

	بىلىۋالدىم رەھمەت سىزگە!!1

xahboy

	خىلى  كۆپ  نەسىلەرنى  بىلىۋالدىم ، رەخمەت

100100

	«تىيانشان»دىگەن قانداق گەپ؟«تەڭرىتاغ»دىيىشنى بىلمەمدۇ بۇ كىشى،«قۇجۇ»ئەمەس«قۇچۇ».«ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى860-1250»؟قالغان250يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت قېنى؟

axek13999649893

	بىز ئۇيغۇرلارنىڭ  تارىخى 14. ئەسىرلەردىمۇ  باكەن  شۇنىڭغغا قارىغاندە بىرمۇ خىلى تارىخقا ئىگكەنمىز

uqkun5

	تارىخىمىزنى چۇشۇنۇشلۇك يېزىپسىز تارىخىمىزنى ئۇنتۇش نۇمۇس.

1670154432

	مەنمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى توغۇرلۇق بىر كىتاپتا ئۇقۇغان لىكىن ئىسمى ئىسمدە قالماپتۇ ،سىزنىڭ بۇ تېمىڭىزنى كۆرۇپ ئىسىمگە كىلىۋاتىدۇ ئۇنتۇلغانلىرىم.

sayipkiran

	ئالتىنجى قەۋەتتىكى axek13999649893 ناملىق قىرىندىشىم ئۇيغۇر تارىخى خىلىلا ئۇزۇن ھىلىغۇ 14-ئەسىر كەن مىلادىدىن بۇرۇنلا ئۇيغۇرلا ياشىغان.كىرورەن گۈزىلى ۋەئاتۇش ئادىمىنىڭ  تاشقا ئايلانغانسۆڭكىنىڭ تېپىلىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالىى بولالايدۇ .كاربۇن ئاتومىنىڭ قالدۇقغا ئاساسەن ھەر ئىككى تاشقا ئايلانغان سۆڭەكنىڭ 6000يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە .ئىكەنلىكىنى ياپۇنيە ئالىملىرى ئسپاتلاپ چىققان.

kaplan5

	رەھمەت ،خىلى كۆپ نەرسىلەرنى بىلۋالدىم.!