زاغرا تىلنى قېزىپ باقايلى

totem

	تەكلىماكان خەلقىنىڭ ئۆتمۈشتە دۇنيا مەدەنيەت خامىنىغا ئالتۇن باشاقلارنى تاشلاپ ئالەمشۇمول مەدەنيەت ياراتقانلىقىنى ئارخىلوگ،تارىخشۇناس،مەدەنيەتشۇناس ئالىملار جەزىملەشتۈرمەكتە.بۇ خىل تەتقىقات مەيلى چەتئەللەردە بولسۇن مەيلى زېمىنىمىزدە بولسۇن بۇنىڭدىن كېيىن تېخىمۇ يۈكسىلىشىگە ئۈمۈدۋار كۆزىمىز بىلەن قارايمىز ئەلۋەتتە.مىللىتىمىز ئوتتۇرا ئەسىردە خان تىلى يەنى چاغاتاي تىلىنى كەڭرى ئومۇملاشتۇرغانلىقى يازما مەنبەلەردىن ئىسپاتلانماقتا.ئۇنىڭ فونتىكا ۋە گىرامماتىكا جەھەتتىكى تۈپ قائىدىلېرى بىلەن ئاساسىي لوغەت تەركىبى چاغاتاي تىلىغا ئاساس بولغان ئىدىقۇت ۋە قەشقەر ئۇيغۇرلېرىنىڭ جانلىق تىلىدىن كەلگەن.تىلىمىز ھازىرقىدەك زور خىرىسقا دۈچ كەلگەن دەۋىردە ئۆزىمىنىڭ قەدىمىي تىلىمىزنى قېزىپ چىقىشنىڭ زۈرۆريىتى تۇغۇلماقتا.بۇ ھەقتە نۇرغۇن ئەقلىي ئۇيغاق زىيالىلېرىمىز زور كۈچلەرنى سەرىپ قىلىۋاتىدۇ ئەلۋەتتە.قۇساقتا ئۇماچ كەم ۋە سەھىپە مۇناسىۋىتى بىلەن ئۆزەم ھازىرچە كاللامغا كەلگەن يەرلىك شىۋىلەرنى تىزىپ باقاي.تۇغۇلغان تار مەزموندىكى ماكانىم تۇرپان بولغاچقا(بۇ ھەرگىز يۇرت ئايرىمچىلىق ئەمەس شۇنداقلا يۇرتۋازلىققا يىشىل چىراق ياققانلىق تېخىمۇ ئەمەس)ئالدى بىلەن ئۆزەم بر ئاز ئەتراپلىق بىلىدىغان تۇرپاننىڭ شىۋىسىنى تىزاي.يەنە بىر مۇھىم نۇقتا شۇكى،كىلاسسىك ئەسەرلەرنى ۋە 12 مۇقامنى ئاڭلىغىنىمىزدا بەزى سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى چۈشىنەلمەيمىز.ئەمىليەتتە كۈپۈنچە مىسرالار ئەلشىر نەۋائىي ۋە مەشرەپلەرنىڭ تېكىتسلېرى بۇلۇپ(باشقا ئۇيغۇر شائىېرلېرىمىزنىڭمۇ بار ئەلۋەتتە)ھازىرقى سۆز ياساش ھالىتىمىز بۇرۇنقى ساپ ئۇيغۇر تىلى ئەنئەنىسىدىن جىق يىراقلاپ كەتتى.تەكلىماكان بويلېرىدىكى ھەر شەھەرنىڭ ئۆزگىچە بولغان شىۋىسى مەۋجۈت،لېكىن بۇنىڭلىق بىلەن ئۆز ئانا تىلىمىزدىن ۋايساپ قېزىشنى تۇختىتىش تۇز كورلۇقنىڭ ئىپادىسى سانىلىدۇ.ئەڭ ئاددى مىسال ئىچكىرى ئۆلكىلەردە ھەر 500 كىلومېتر دائىرە ئىچىدە بىر خىل يەرلىك دىئالىكتىكا بۇلۇپ خەنزۇلارمۇ تەرجىماننىڭ ياردىمى بىلەن ئۆز بەلۋاغ-دائىېرلېرى بىلەن پىكىر-ئالاقە قىلالايدۇ.لېكىن قۇمۇلنىڭ ئارا تۈرۈك ناھىيىسى بىلەن خوتەننىڭ ئەڭ چەت جايىدىكى ئۇيغۇرلار 7 ياشتىن 70 ياشقىچە تەرجىمانسىز پىكىر ئالماشتۇرالايدۇ.تىلشۇناس بۇۋىمىز مەھمۇد كاشغەرىينىڭ«دىۋانى لوغەت تۈرۈك»(تۈركى تىللار دىۋانى)دىمۇ سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى ئىزاھلاش بىلەن بىرگە يەرلىك شىۋە ئاتالغان نۇرغۇن سۆزلېرىمىزنىڭ كەڭرى تەكلىماكان بويلىرىدا  يەرلىك شىۋە بۇيىچە سۆز ئىستىمالى قىلۋاتقانلىقى تىلشۇناسلىرىمىز ئىسپاتلاپ چىقتى ۋە چىقماقتا. تۇرپان شىۋىسى(ئىسىمگە كەلگەنلېرىنى دەيمەن،كۆپچىلىكمۇ ئۆز تەۋەلىكىدىكى يەرلىك(زاغرا)شىۋىلەرنى قېزىپ چىقسا دىگەن ئۈمۈدتىمەن) چامچا-كۆڭلەك كىلىت-ئاچقۇچ(كىلىت سۆزى تىركى تىللار دىۋانىدىمۇ ئۆز ئەينى ئىلىنغان بۇلۇپ،ئاچ دىگەن سۆز تۈمۈرىغا قۇچ قۇشۇمچىسى ئۇلىنىپ ھازىرقى ئەبجەش ئاتالغۇ مەيدانغا كەلگەن) مالاكا-ئاكا ( لۈكچۈن ۋاڭلىقى دەۋرىدە ئەل قىزىقچىسى موللا زەيدىننى ھەممە ئۇيغۇر بىلىدۇ.ئۇنى موللا ئاكا دەپ چاقىرىدۇ،مالاكا ئاتالغۇسى موللا ئاكانىڭ تىز ئېيتىلىشى بۇلۇپ،ھازىرمۇ تۇرپاننىڭ بەزى جايلېرىدىكى دېھقان ئاممىسى ئىستىمال قىلىدۇ. كىپىش-ئاياق( بەزى جايلاردا ئىستىمال قىلىدۇ.تۈركى تىللار دىۋانىدىمۇ بار كىپىش ئاتالغۇسى) ئايلا-ئاچا،ھەدە ئۈكەم-ئۇكام كانتو-ئۇغرى دايەرگە-ئاۋۇ يەرگە،ئاۋۇياققا يامداق-كوچا سۈپۈردىغان ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ سۈپۈرگىسىنىڭ چۇڭى. تاتما-شۇتا ھاگا-ھاۋا كۇنۇپكا تاختىسى بىر مەشغۇلاتنىڭ خاتالىقى سەۋەبىدىن جۈملىلەر جايىدا چىقماي قىلىپ يۈتۈپ كىتىشنىڭ ئالدىنى ئالغاچ يوللاپ سالدىم.ئىسىمگە كەلگىنىنى داۋاملىق يوللايمەن. ئاراۋا-ھارۋا گۇيتوزا-(باشقا يەردە نىمە دەيدىكىن،خەنزۇ خېتى بۇيىچە تەرجىمە قىلسا جىننىڭ بىشى دىگەن مەنە چىقىدىكەن) مۆڭ-دۆت،كالۋا ھېقېتسىز-ئەقىلسىز،كالتە پەم جۇگان-جۇۋان داگۈت-داۋۈت مېچىت-مەسچىت چاخسا-دەرۋازا(خەنزۇچىغا مايىل بۇلۇپ دامۇڭ مۇ دەپ قۇيىدۇ،بۇ بەلكىم شىنجاڭ بۇيىچە قۇمۇل-تۇرپانغا پويىز ئەڭ بالدۇر كىلىپ خەنزۇ قېرىنداشلېرىمىز بىلەن باشقىلارغا قارىغاندا كۆپلەپ-بالدۇر ئالاقە قىلغانلىقىمىزنىڭ ئىپادىسى بۇلۇشى مومكىن.بۇ ھەرگىز قازى يەكۈن ئەمەس،ئەلۋەتتە) چامدان-چامادان ئەگلەك-ئەلگەك غالۇر-غەلۋىر پەنجىر-دەرىزە ئىلان-يىلان پوۋاش-پوقۋاش يۇققا=نىپىز يەنە مۇشۇنچىلىك ئىسىمگە كەلدى. تىيزا-پۇل(غۇلجا خەلقى سومنى ئىشلىتىدۇ) گەنزە-ئاشخانا (يۇقۇرقى ئىككى ئاتالغۇنى رەھمەتلىك بۇۋام دائىم ئىشلىتەتتى،ھازىر بۇ خىل ئاتالغۇنى ئىشلىتىدىغان ئادەملەر يوق بولسا كېرەك،بەلكىم ياشتا 80 دىن ئاشقانلار ئىشلىتىشى مومكىن) مارەك بولسۇن-مۇبارەك بولسۇن بەندىڭ-ئورۇندۇق(كىچىك باللار ئولتۇردىغىنى،بۇ سۆزمۇ خەنزۇچىدىن ئۆزلەشكەندەك تۇرىدۇ) لەھۋا،لەخۋا-كالۋا،دۆت زەدىگال- زەدىۋال ئەرجەن-نەشپۈت(بۇ ئاتالغۇنىمۇ ھازىر ئىستىمال قىلدىغانلار قالمىغىلى تۇردى) دادىر-دادۇر خەمەك-سويما گەردىن-چوڭ قاچا(90-يىللاردا لەنجۈلۇقلار كىلىپ «نىيۇ رۇمىيەن»ئۇسىدىغان چوڭ سىدام قاچىنى كۆز ئالدىڭىزغا كەلتۈرۈڭ) سۇز-تۇتۇق،خىرە سۇزە-ئۇسە(تاماقنى ئۇسقاندىكى گەپ،ئوغوتنى ھارۋا،تىراكتورغا ئۇسقاندىمۇ ئىشلىتىدۇ) ياڭخو-سەرەڭگە(بۇمۇ بەلكىم خەنزۇچىدىن يېقىنقى زاماندا ئۆزلەشكەن بۇلۇشى مومكىن) غۇلۇپ-قۇلۇپ لەيمەن-لەغمەن شۇدا-قاسماق (پايپىقىڭ شۇدا بوپ كىتىپتۇ،يۇساڭ بولمامدۇ،دىگەندەك) ساۋا-سايۋا ئۈزۈم(ئۇزۇنچاق ئۈزۈم شۇ) سۆرۈن-كۈلەڭگە(قىلىن،داپشاق سۆزىگىمۇ بۇ سۆرۈن دىگەننى ئىشلىتىدۇ) شۈلۈك گۆش-ئۇستىخاندىن ئاجىراتقان لوق گۆش شۇ ئىدە توي-بۈشۈك توي شۇ مومكىن بولسا باشقا يۇرتتىكى تورداشلارمۇ ئۆزلېرى تۇرۇشلۇق جاينىڭ يەرلىك شىۋىسىنى قالدۇرۇپ باقسا بوپتىكەن.يەنە جىق شىۋىلەر بار ئىدى،ھازىرچە ئىسىمگە كەلگەنلېرى مۇشۇنچىلىك.كۈزنى قىشقا،قىشنى يازغا ئۇلاپ يەنە داۋاملاشتۇرىمەن يادىمغا كەلسىلا. كامالىي ئېھتىرام بىلەن:توتېم

rizwangul0995

	تۇرپان شىۋىسى ئاڭۋاچۇن؛؛باغلۇغۇچى شۇڭا شۇڭلاشقا ،مەسىلەن '' سۇمەييە كىلەلمەيۋاتدۇ ئاڭۋاچىن مەن سىنى ئەۋەتكەن. ئەرەڭ سەرەڭ ،سۇپەت، ھەرخىل ھەر ياڭزا ئوڭ تەتۇر ،بىر خىل ئەمەس،قاملاشمىغان،مەسىلەن ''سەزگۇرنى، خېلى ئوڭمىكىن دىسەم ئەرەڭ سەرەڭ سۆزلەپ يۇرۇيدۇ باغرو، ئىسىم' باغرى قاتتىق ئادەم ئەڭكىزە'' ئالماش ،ئاندىن كىيىن ،مەسىلەن''بايخىنىم سىلەر ئۇرۇمچىگە بېرىپ ئەڭكىزە يەنە نەگە بار دىڭلار تۇرپان ژۇرنىلدا ئۇقغان ئىدىم ئىسىمدە قالغىنىنى يېزىپ قويدۇم

uygurjan09

	rizwangul0995 يوللىغان ۋاقتى  2012-9-16 07:18 PM .......... سىلەنىڭ تۇرپاندا   چىكىتنىمۇ   زاغرا تىل ئورنىدا ئىشلىتەمدۇ ؟

AHMATJAN0995

	مەنمۇ دەپ قۇياي بىر ئىككى ئېغىز؛ كەرى_كۆپ ياقاپ_چايقاپ مىشە-مۇشۇ يەر داباي_ھېلى

aptap104

	سۆرۈن دىگەن گەپنىڭ ئىشلىتىش دائىرىسى بەك كەڭرى . ئاتا  ئانىسىنى قاڭشاتقان ئادەمنىڭ يۈزى سۆرۈن بولىدۇ . سۆرۈن سوغۇق دىگەن مەناغا ئىگە . بىرىكەل  - بۇياققا كەل . كەش  - ئاياغ جۇۋاپ  - كايىش غول  - كۆپ سودۇرۇق - سوۋغات ، ھەدىيە ھازىرچە شۇنى دەپ تۇراي ..

شاتئاي

	ئادەم داۋاملىق دېگەندە بىلىنمەيدىكەن.ئەمدى بىر دەپ باقاي دېسەم كاللامغا كەلمەيۋاتىدۇ يا

turpan0995

	سىز لۈكچۈن دىنمۇ قانداق؟؟

rizwangul0995

	uygurjan09 يوللىغان ۋاقتى  2012-9-16 07:22 PM سىلەنىڭ تۇرپاندا   چىكىتنىمۇ   زاغرا تىل ئورنىدا ئىشلى ... نىمە دىمەكچى سىز قايتىدىن قاراپ بىقىڭ

uyghur05

	دۇچۇنى يەنە بىر دورايدىكەنمىزدە

tarimlih

	ئۆزبېك ئۇيغۇر دىگەن گەپنى  يولداش  سىتالىن دەپ بېرىپتىكەنمىش  ، ئۇنىڭ ئالدىدا  قاشقالىق ،ئەنجانلىق  دەپ ئاتىلىپ كەپتىكەن ، دىمىسىمۇ تىلمۇ ئوخسشاش ، كىيىم ،كىچەك ، ئۆرۈپ ئادەتمۇ ئوخشاش ، مۇشۇ ئەنجانلىق  بىلەن قاشقالىق پاراڭلاشسىمۇ 50%بولسىمۇ مەقسىدىنى بىلدۈرەلەيدىغۇ ، خوتەن جۆندەك - نامرات ،يوقسۇل   ئۇز     -كىلىشكەن ،جايىدا     ئاقسۇ داۋۇز -دەرۋازا كىپىش-چوڭ ،يوغان ئۈرۈمچى ئوخىخو -ۋاي -ۋۇي بالاڭزا -بالىلار