تارىخقا يېزىلمىغان ئىشلار

tograk11

	تارىخقا يېزىلمىغان ئىشلار مەھمۇد ئىلياس ئىدىقۇتلۇق ( شىنجاڭ تەجرىبە ئوتتۇرا مەكتىپىدىن ) 1937 –يىلى قەشقەر ، باش ئەتىياز . شېڭ شىسەينىڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق – 6 دېۋىزىيىسنىڭ قوماندانى مەھمۇت مۇھىتى ئىشخانىسىدا چىرايلىق بۇرۇتقويغان ئاق يۈزلۈك بىر ئادەم بىلەن سۆ ھبەتلىشىپ ئولتۇراتتى . بۇ ئادەم مەھمۇت مۇﻫىتىنىڭ سۆھبەت ئۈلپىتى ،دېۋىزىيە سىياسىي – قانۇن باشقارمىسىنىڭ باشلىقى ، تىۋىپ بايئاخۇن ئەزىزى ئىدى . سۆﻫبەت ئۈستىگە ئىشخانا كاتىپى كىرىپ ، قەشقەر گارنىزوندىن بىر ئادەمنىڭ كەلگەنلىكىنى خەۋەر قىلدى . نېمە ئىش بىلەن كەپتۇ ، دەپ سورىدى مەھمۇت مۇﻫىتى . نېمە ئىشلىقىنى ماڭا دېمىدى ، سىجاڭنىڭ ئۆزى بىلەن كۆرۇشىمەن ، مۇﻫىم ئىشىم بار دەيدۇ . سىرتتا ساقلاپ تۇرىدۇ . مېنى ئالدىراش دېمىدىڭمۇ ؟ شۇنداق دېدىم سىجاڭ ، گېپىڭ بولسا ماڭا دە ، مەن يەتكۈزۈپ قوياي دېسەم ، ئۇ مۇﻫىم بىر ھۆججەت بار ، سىجاڭنىڭ ئۆزىگە تاپشۇرىمەن ، دەپ تۇرۇۋالدى . كىرگۈزىۋەت . كاتىپ چىقىپ كەتتى ، ﻫايال بولماي ، مەﻫمۇت مۇھىتىنىڭ بىر قوغدىغۇچىسى پۇقراچە كىيىنگەن پاكار بويلۇق بىر كىشىنى باشلاپ كىردى . مېھمان گارنىزون سىياسىي باشقارمىسىنىڭ خىزمەت گۇۋاﻫنامىسىنى چىقىرىپ مەﻫمۇت مۇﻫىتىغائۇزاتتى . قوغدىغۇچى ئۇنى سىجاڭغا يەتكۈزۈپ بەردى . نېمە ئىش ؟ دېدى سىجاڭ قىسقىلا قىلىپ . مەن مەلۇماتنى ئاغزاكى يەتكۈزمەكچى ، بۇ يەردە ئادەملەر تۇرسا بولمايدۇ – دېدى پاكار ئادەم ئەتراپتىكىلەرگە قاراپ . سىجاڭ ئىشارەت قىلدى ، مۇﻫاپىزەتچى چىقىپ كەتتى . بۇ كىشى .... – دەپ بايئاخۇنغا قارىدى گارنىزون خادىمى . ﻫېچقىسى يوق ، بۇ كىشى مېنىڭ ئۆز ئادىمىم ، گەپنى مەن بىلەن بىللە ئاڭلىسا بولىدۇ . گارنىزون خادىمى سەل ئىككىلەنگەندەك قىلىپ سۆزىنى باشلىدى . بىزنىڭ چۇجاڭ جاناپلىرى سىلىگە سالام ئېيتتى ، ئۇنىڭ ئۆزلىرى بىلەن كۆرۈشكىسى بار ئىكەن ، مەن چۇجاڭ جانابلىرىنىڭ مۇش ئۈمىدىنى سىلىگە يەتكۈزگىلى كەلگەن . گەپ ئوچۇقراق بولسۇن ، چۇجاڭ جانابلىرى نېمە ۋەجىدىن مەن بىلەن كۆرۈشىدىكەن ، نېمىشقا ئۆزى كەلمىدى ؟ چۇجاڭ جانابلىرى سىجاڭنىڭ ئىشلىرىغا بەك كۆڭۈل بۆلىدىكەن ، مۇﻫىم بىر ئىشنى سىلىگە مەلۇم قىلماقچى ئىكەن ، چۇجاڭنىڭ سىلىڭبۇغا كېلىشى بىئەپ ئىكەن ، كۆرۈشۈش ئورنى ۋە ۋاقتىنى بېكىتىپ بەرگەن بولسىلا ، چۇجاڭ جانابلىرى شۇ جايدا سىلى بىلەن دىدارلاشسام دەيدۇ . مەھمۇت مۇﻫىتى جاۋاپ قىلمىدى ، ئۇ ئورنىدىن قوزغالماي جىمجىت ئولتۇراتتى . شۇنداق مۇﻫىم ئىشمىكەن ، بەك ئالدىراشمۇ ؟ دېدى مەﻫمۇت مۇﻫىتى . شۇنداق تەقسىر . بەك مۇھىم ئىش ئىكەن . چۇجاڭ جانابلىرىنىڭ دېيىشىچە ، بۇ ، سىجاڭ جانابلىرىنىڭ ﻫايات – ماماتىغا مۇناسىۋەتلىك چوڭ ئىش ئىكەن ، ئۇ كىشى سىلىگە خەيرلىك تىلەيدۇ . ئوبدان ، ئەمىسە گەپ مۇنداق بولسۇن : مانا بۇ كىشى ، دېدى مۇﻫمۇت مۇﻫىتى بايئاخۇننى كۆرسىتىپ تۇرۇپ ، ئەتە نامازدىگەر بىلەن نامازشام ئارىلىقىدا چۇجاڭنىڭ يېڭىشەﻫەردىكى ئۆيىگە سالامغا بارىدۇ . بارغىچە ﻫېچقانداق ئالاقە گۇۋاﻫنامە بېرىلمەيدۇ . سىجاڭنىڭ نېمەن گېپى بولسا ، مۇشۇ كىشىگە خاتىرجەم دەۋەرسۇن ، بۇ كىشىگە دېيىلگەن گەپ مېنىڭ ئۆزەمگە دېگەنگە ئوخشاش ، يەنە نېمە ئىش بار ؟ باشقا ئىش يوق تەقسىر ، دېدى گارنىزون شتابىنىڭ خادىمى ، ئاندىن بايئاخۇنغا ئوبدان سىنچىلاپ قارىۋالغاندىن كېيىن ئىشخانىدىن چىقىپ كەتتى . ﻫويلىدا مۇنداقلا بىر مەپە يولغا چىقىشقا تەييار تۇراتتى . بايئاخۇن دىگەرنى ئوقۇپ بولۇپ ئۆزىنى تۈزەشتۈرگەندىن كېيىن ، بىسمىللا دەپ ئوڭ پۇتى بىلەن بوسۇغا ئاتلاپ ئۆيدىن چىقتى . سىرتتا پۇقراچە كىيىنگەن ئېگىز بويلۇق بىر مۇھاپىزەتچى بىلەن يەنە ھارۋىكەش ئۇنى مەپە يېنىدا ساقلاپ تۇراتتى . ئۇلار سالاملاشقاندىن كېيىن مۇھاپىزەتچى بايئاخۇننى مەپىگە چىقىرىپ قويۇپ ، ئۆزى مەپىنىڭ ئالدى تەرەپ ئوڭ شوتىسىغا سەكرەپ چىقىپ جايلاشتى ، مەپە يېڭىشەھەر تەرەپكە يۈرۈپ كەتتى . بۇ كۈنلەردە مەھمۇت مۇھىتى بەكمۇ قىيىن ئەھۋالدا قالغاندى . ئۆلكە دۈبەنى شېڭ شىسەي قەشقەردە تۇرۇۋاتقان قوراللىق كۈچلەرنىڭ باشلىقلىرىدىن خوجانىيازﻫاجى بىلەن مەﻫمۇت مۇﻫىتىنى يوقىتىشنىڭ كويىغا چۈشكەن بولۇپ ، بىرىنچى قەدەمدە خوجانىيازﻫاجىنى ئۆلكە مۇئاۋىن رەئىسى نامى بىلەن يۆتكەپ ئېلىپ كەتكەن ، مەﻫمۇت مۇﻫىتى تىزگىنلەپ تۇرۇش ئۈچۈن ليۇ بىڭ دېگەن ئادەمنى قەشقەر گارنىزون قوماندانى قىلىپ تەيىنلەپ ، شۇنىڭغىمۇ خاتىرجەم بولالماي ، مەﻫمۇت سىجاڭنىڭ كۈچىنى ئاجىزلىتىش ئۈچۈن ئۇنىڭ تايانچ كادىرلىرى ، تۈەنجاڭ ،ليەنجاڭلىرىدىن بولۇپ 10 نەچچە كىشىنى مەﻫمۇت سىجاڭنىڭ ئۇنىمىغىنىغا قويماي ، ئۇگىنىشكە دەپ ئۇرۈمچىگە چاقىرتىۋالغاندى . ئۇنىڭدىن باشقا شېڭ شىسەي يەنە قەشقەر شەﻫىرى ۋە جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ساقچى ئورۇنلىرىنىئىگىلەپ ، كەڭ ئىشپىيونلۇق تورى ئارقىلىق مەﻫمۇت سىجاڭ ۋە ئۇنىڭ ئادەملىرىنى قاتتىق نازارەت ئاستىغائالغاندى . مەﻫمۇت مۇﻫىتى شېڭ شىسەينىڭ ئۆزىنى يوقىتىش سۇيقەستىنى بىلگەن بولسىمۇ ، لېكىن شېڭ شىسەيگە ئوچۇق قارشى چىقالمايتتى ، چۈنكى سوۋېت ﻫۆكۈمىتى شېڭ شىسەينى قوللايتتى . ۋەزىيەتكە تاقابىل تۇرۇش ئۇچۈن ،مەﻫمۇت مۇﻫىتى ئەڭ ئىشەنچلىك كىشىلىرى بىلەن مەخپىي مۇزاكىرە ئۆتكۈزگەندە بىرسى يىغىن مەزمۇنىنىقەشقەردىكى گارنىزون قوماندانى ليۇ بىڭغا ۋە سوۋېت كونسۇلىغا يەتكۈزۈپ قويىدۇ . بۇنداق ئىش يەنە ئىككىنچى قېتىم تەكرارلىنىدۇ ، ئىشلار ئۇدۇللۇق شېڭ شىسەيگە مەلۇم بولۇپ تۇرىدۇ ، شۇنىڭدىن كېيىن شېڭ شىسەي مەﻫمۇتمۇﻫىتىنىڭ ئاساسلىق كادىرلىرىدىن يەنە يىگىرمە نەچچە كىشىنى ئۈرۈمچىگە چاقىرتىۋالىدۇ . مۇشۇلارنى ئويلاپ بايئاخۇن ئۆزىنىڭ يېڭىشەﻫەر گارنىزون سياسىي باشقارما باشلىقىنىڭ ئۆيىگە قانداق بېرىپ قالغانلىقىنى تۇيماي قالىدۇ . بايئاخۇن مۇﻫابىزەتچىسىنى سىرتتا قالدۇرۇپ قوبۇلخانىغا مەپىكەش بىلەن بىللە كىردى . مېﻬمانلارنى باشقارما باشلىقىنىڭ كاتىپى – تۈنۈگۈن مەﻫمۇت مۇﻫىتىنىڭ ئىشخانىسىغا بارغان ﻫېلىقى پاكار كىشى ئوچۇق چىراي قارشىئېلىپ بۇ يەرگە باشلاپ كىرگەنىدى. مانا بۇ كىشى چۇجاڭ جانابلىرى بولىدۇ ، دەپ تۇنۇشتۇردى ئۇ يېنىدىكى تۈگمىلىرى ياندىن ئېتىلىدىغان ئۇزۇن چاپان كىيگەن ئېگىز بويلۇق تاقىرباش ، قاشلىرى ئۆسكىلەڭ كەلگەن ئورۇق خەنزۇ كىشىنى كۆرسىتىپ . باشقارما باشلىقى ئۇلارنى ئورۇندۇققا تەكلىپ قىلدى ۋە سىجاڭنىڭ ئامانلىقىنى سورىدى . كاتىپ ئارىدىكى گەپلەرنى تەرجىمە قىلىپ تۇردى . ﻫەرقايسىلىرى بىلەن كۆرۈشكىنىمدىن بەك خۇرسەنمەن ، دېدى باشقارما باشلىقى ۋە مەپىكەشنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ ، بۇ كىشى كىم بولىدۇ ، دەپ سورىدى . بۇ كىشى تۇڭچى بولىدۇ ، دېدى بايئاخۇن . بۇ » تۇڭچى « ئەسلىدە ئۆلۈم جازاسىغا ﻫۆكۈم قىلىنىپ تۈرمىدە ياتقان جىنايەتچى بولۇپ ، ئۇستا تىلماچ ئىدى . مەﻫمۇت مۇﻫىتى بۈگۈن ئۇنى بايئاخۇنغا » مەپىكەش « قىلىپ قوشۇپ بەرگەندى . بۇ كىشى چىقىپ كەتسۇن ، بىز ئىككىمىز يالغۇز سۆزلىشىمىز ، بۇ كىشىمۇ چىقىپ كېتىدۇ ، دەپ ئۆزىنىڭ تەرجىمانىنى كۆرسەتتى . مەن سېنىڭ سۆزۈڭنى بىلمەيمەن ، دېدى بايئاخۇن . مەن سېنىڭ سۆزۈڭنى بىلىمەن ، دېدى باشقارما باشلىقى ئۇيغۇرچە ئوبدانلا تەلەپپۇز بىلەن ، ئۇ ئۆزىنىڭ تەرجىمانىغا ئىما قىلغاندى ، كاتىپ بايئاخۇننىڭ تۇڭچىسىنى باشلاپ چىقىپ كەتتى . ئىككەيلەن يالغۇز قالغاندىن كېيىن ئۆي ئىچى سىرلىق جىمجىتلىققا چۆكتى . ئەمدى ئۇلار تەرجىمانسىز سۆزلەشتى ، باشقارما باشلىقىنىڭ سۆزى ئانچە راۋان بولمىسىمۇ ، مەزمۇنى ئېنىق ئىدى . ﻫازىر مەﻫمۇت سىجاڭغا يامان بولدى ، دەپ سۆز باشلىدى باشقارما باشلىقى تاقىر بېشىنى سىلاپ تۇرۇپ . بۇ قانداق گەپ ؟ ! سىجاڭنىڭ يېنىدا ئىشپىيون بەك كۆپ ، شېڭ دۇبەن بوش ئادەم ئەمەس ، ئۇ سىلەرنىڭ سىلىڭبۇغا نۇرغۇن ئىشپيون قويدى . سەن بۇنى بىلەمسەن ؟ بۇنى بىز بىلىمىز . ﻫەي ... شۇنداق ، سەن بىلىسەن ، لېكىن كىم ئىشپىيون بۇنى بىلەمسەن ؟ بۇنى سەن بىلەمسەن مەن ئوبدان بىلىمەن . گەپ مانا مۇشۇ يەردە . ئۇ يەردىكى ئىشپيونلارنى مەن سىجاڭغا ئېيتىپ بەرسەم بولامدۇ ؟ بايئاخۇن سەل تۇرۇپ قالدى – يۇ ، ئۆزىدىكى ئەجەپلىنىشنى چاندۇرماسلىققا تىرىشىپ : سەن نېمىشقا ئىشپيونلارنى سىجاڭغا دەپ بېرىسەن ؟ سەن توغرا دېمەيسەن ، بىز ئىشەنمەيمىز، دېدى ئاخىر . راست دېمەيسەن ، ئەگەر مەن ئىشپىيونلارنى ئېيتىپ بەرسەم سىجاڭ گېپىمگە ئىشەنمەيدۇ . ﻫازىر مەندە دۇبەن ئەۋەتكەن بىر مەخپىي ئالاقە بار ، بۇ دۇبەن ئۆزى قول قويغان ئىشپيونلار تىزىملىكى ، مەن شۇنى سىجاڭغا بەرمەكچى ،قانداق بولامدا ؟ چۇجاڭ سەل تۇرۇۋالغاندىن كېيىن : ئەﻫۋال سىلەر ئويلىغاندىن كۆپ ئېغىر ، دەپ قوشۇپ قويدى . بۇ گەپلەرنى ئاڭلاپ بايئاخۇن سەل ئويلىنىپ قالدى . سەن كىمنىڭ ئادىمى ؟ بايئاخۇن . مەن شېڭ دۇبەننىڭ ئادىمى ، ﻫۇشۇم جايىمدا ، سىلەر ئۈچۈن ئىشلىمەيمەن ، لېكىن تىزىملىكنى بېرىشتە مېنىڭ ئالاﻫىدە بىر شەرتىم بار ، سىجاڭ بۇنى چوقۇم ئورۇنداپ بېرىشى كېرەك . ئۇ قانداق شەرت سىجاڭ شەﻫەرلىك پوچتا ئىدارىسىنىڭ جۈيجاڭىنى ئۆلۈمگە ﻫۆكۈم قىلىپ بېرىدۇ . بايئاخۇن كەينى – كەينىدىن چىقىۋاتقان بۇ يوچۇن گەپلەرنى ئاڭلاپ ئۆزىنى تېخىمۇ تەمكىن تۇتۇشقا تىرىشتى . ئۇ قانداق ئادەم ، نېمىشقا ئۆلۈمگە ﻫۆكۈم قىلىنىدۇ ؟ جۈيجاڭ ياخشى ئادەم ،لېكىن ئۇ ئۆلسە ئۇنىڭ خوتۇنىنى مەن ئالىمەن . ياخشى ئادەمگە ئۇۋال بولغۇدەك ، بولمايدۇ ، باشقا شەرتىڭ بولسا دە ، بىز ئورۇندايلى . باشقا شەرتىم يوق ، سەن بىر ياخشى نىيەتلىك مۇسۇلمان ، چىرايىڭدىن نۇر يېغىپ تۇرۇپتۇ ، مەن بىلىمەن ،باشقىلارغا ئۇۋال بولىدىغان ئىشنى سەن قىلمايسەن ، لېكىن ئەﻫۋال مۇشۇ يەرگە يەتكەندىمۇ ئارىسالدى بولىدىغان ئىش بولسا ، بولۇنغان گەپ مۇشۇ يەردە قالسۇن ، مەن ساڭا يەنە شۇنى دەي : جۈيجاڭنىڭ راستىنلا ئۆلۈمگە لايىق جىنايىتى بار مەن ئۇنى ئۆزەم توغرىلاپ قويدۇم ، سىجاڭ پەقەت ﻫۆكۈمنى ئىجرا قىلىپ بەرسىلا بولدى . سىلەرگە ﻫېچقانداق ئاۋارىچىلىق يوق . قولۇڭدىكى ﻫۆججەتنى قاچان بېرىسەن ؟ دېدى بايئاخۇن ، سەل ئويلىنىۋالغاندىن كېيىن . ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىنىپ بولغاندا . سېنىڭ گېپىڭگە قانداق ئىشىنىمىز ؟ ئەگەر سىجاڭ مەسلىﻬەتىمگە كۆنسە قالغان ئىشنى شۇ چاغدا دېيشەيلى ، گەپ مۇشۇ يەرگىچە بولسۇن ، دەپ چۇجاڭ ئورنىدىن تۇرۇپ كەتتى . بايئاخۇن ئەزىزى مېڭىشقا تەمشەلدى . كېيىنكى قېتىملىق سۆﻫبەت ئەتىسى – 6 دېۋىزىيە شتابىغا يېقىن بىر جايدىكى بىر يەرلىك كىشىنىڭ مېﻬمانخانىسىدا بولدى . بۇ قېتىمقى سۆﻫبەتكە بايئاخۇن ئەزىزى يالغۇز ئۆزى باردى . سۆﻫبەتتە چۇجاڭنىڭ تەلىپى ئورۇندىلىدىغان بولدى . پوچتا ئىدارىسىنىڭ جۈيجاڭى دۆلەت مەخپىيەتلىكى جىنايىتى بىلەن ئەيىبلىنىدۇ ، دېدى چۇجاڭ بايئاخۇنغا چۈشەندۈرۈۇپ ، مەن سىلەرگە بەرمەكچى بولغان ﻫۆججەت مۇشۇ ئاينىڭ – 7 كۈنى پوچتا ئىدارىسىغا يېتىپ كەلگەن ، ئۇنى پوچتا ئىدارىسىنىڭ باشلىقى ئۆزى قول قويۇپ ئالغان . ئەتىسى – 8 چىسلا مەن ئۇنى پوچتا ئىدارىسى باشلىقىنىڭ ئۆز قولىدىن ئالدىم . لېكىن خەت – ئالاقە تىزىملىك دەپتىرىگە قول قويمىدىم . جۇيجاڭ ئەمدى ﻫۆججەتنى ماڭا بەرگەنلىكىنى ئىسپاتلىيالمايدۇ . ئۇ دۇبەننىڭ قەتئىي مەخپىي ﻫۆججىتىنى يوقاتقان بولىدۇ ، بۇ جىنايەت ئۆلۈم جازاسىغا تولۇق توشىدۇ . مېنىڭ ﻫۆججەتنى سىلەرگە تاپشۇرۇش ئىشىغا كەلسەك ، سوراق كۈنى مېنى گۇۋاﻫلىققا چاقىرتىسىلەر ، سوراقتىن كېيىن مېنى گۆرۈ ئورنىدا تۇتۇپ قالسىلەر . كاتىپ ﻫۆججەتنى ئېلىپ كېلىپ مېنى قايتۇرۇپ كېتىدۇ . – 2 قېتىملىق سۆﻫبەت تۈگىدى . سۆﻫبەت ئاخىرلىشىپ جىددىي تەييارلىقتىن كېيىن شۇ كۈنى كېچىسى دېۋىزىيە ﻫەربىي سوتى سوت يىغىنى ئاچتى . سوتتا پوچتا ئىدارىسىنىڭ باشلىقى خەت – ئالاقە ئىشلىرىنىڭ راۋانلىقىنى ئېيتىپ ، – 7 چىسلادىكى ﻫۆججەتنىڭ مۇناسىۋەتلىك كىشىگە يەتكۈزۈلگەنلىكىدە چىڭ تۇردى . گۇۋاﻫلىققا چۇجاڭ چاقىرتىلدى ، مەخپىي ﻫۆججەتلەر تىزىملىك كەلتۈرۈلدى ، پوچتا ئىدارىسىنىڭ باشلىقى – 8 چىسلا كۈنىدىكى چىقىش خاتىرىسىگە قول قويۇلمىغانلىقىنى كۆرگەندە بىردىن تاتىرىپ ئوڭدىسىغا ئۇچۇپ كەتتى . سوت ئاخىرلاشتى ، سوتتا پوچتا ئىدارىسىنىڭ باشلىقى دۆلەت مەخپىيەتلىكىنى ساتقان جىنايىتى ئۇچۈن ئۆلۈم جازاسىغا ﻫۆكۈم قىلىندى . ئەتىسى ئەتىگەندە سوتنىڭ ﻫۆكۈمى يېزىلغان ئېلان كوچىغا چاپلىنىپ سائەت 10 لاردا ئىجرا قىلىندى . ئۇزۇن ئۆتمەي سىياسىي باشقارما كاتىبى مەخپىي ﻫۆججەتنى ئېلىپ كېلىپ ، چۇجاڭنى ئېلىپ كەتتى . پوچتا ئىدارىسىنىڭ باشلىقىغا ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىنىۋاتقان شۇ چاغدا ئۈچ كىشى قەشقەردىن تۇرپانغا قاراپ يولغا چىققاندى ، ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى بىرى ئۇيغۇرچە ياساندۇرۇلغان خەنزۇ كىشى بولۇپ ، بېشىغا تاشلانمىغان ئۆرە تېرە تۇماق ، ئۈستىگە ئۇزۇن چەكمەن چاپان كىيدۈرۇلۇپ ، بېلىگە پوتا باغلاپ قويۇلغان ، گازىر كۆز ، ساقاللىق بۇ كىشى جېنىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ئىچكىرىگە كېتىشكە رازى بولغان پوچتا ئىدارىسىنىڭ باشلىقى ئىدى . سىلىڭبۇ ئۇنىڭغا يېتەرلىك يول خىراجەت بېرىپ ، ئۇنىڭ توقسۇنغا بىخەتەر بېرىۋېلىشى ئىككى ئادەمنى قوشۇپ بەرگەندى . جازا مەيدانىدا ئېتىۋېتىلگەن كىشى بايئاخۇن بىلەن چۇجاڭنىڭ ئۆيىگە مەپە ﻫەيدەپ بارغان ، ئەمدىلىكتە پوچتا ئىدارىسى باشلىقىنىڭ كىيىمىنى كىيگەن ﻫېلىقى تىلماچ ئىدى . مەﻫمۇت سىجاڭ ﻫۆججەتنى ئېچىپ ئوقۇپ ، ﻫۆججەتتە يېزىلغانلارغا ئىشىنەلمەي قالدى . ﻫۆججەتكە شېڭ شىسەينىڭ ئۆز ئىمزاسى قويۇلغان بولۇپ ، مەﻫمۇت مۇﻫىتىنىڭ ئۈرۈمچىگە ئۈگىنىشكە بارغان بىر قىسىم مۇﻫىم ئادەملىرىنىڭ ئىسمى يېزىلغان ﻫەمدە ئۇلارنىڭ ئۆلكىلىك ﻫۆكۈمەت ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغانلىقى ، قەشقەر گارنىزون سىياسىي باشقارمىسىنىڭ ئۇلارنىڭ خىزمەتلىرىگە قولايلىق يارىتىپ بېرىشى ۋە ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە مەسئۇل بولۇشى ئۇقتۇرۇلغاندى . مۇشۇ ئىشتىن كېيىن مەﻫمۇت مۇﻫىتى دېۋىزىيە شتابىدا بۇنىڭدىن كېيىنكى ئىشلارنى ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل يۈرگۈزۈشكە ئىمكانىيەت قالمىغانلىقىنى تولۇق تونۇپ يەتكەندى . قانداق قىلىش كېرەك ! ئەمدىلىكتە ئۇنىڭ ئالدىدا ئىككى يول تۇراتتى ، بىرى ، جاننى تىكىپ قويۇپ ئىشەنچ بولمىغان جەڭگە ئاتلىنىپ قان تۆكۈش ؛ يەنە بىرى پەشنى قېقىپ چەتكە چىقىپ كېتىش . ئۇنىڭ كۆڭلى كېيىنكى تەدبىرنى تارتىپ تۇرسىمۇ ، لېكىن ئۆزىنى كېچە – كۈندۈز پايلاپ تۇرغان گارنىزون قوماندانى ليۇ بىڭنى قانداق ئازغاشتۇرۇپ قەشقەردىن چىقىپ كېتىش بىر مەسىلە ئىدى . قەشقەر گارنىزون قوماندانى ليۇ بىڭ قەشقەر يېڭىشەﻫەر سېپىلى ئىچىدىكى گارنىزون شتابىنىڭ ﻫويلىسىدا ئۆزى يالغۇز ئەتىگەنلىك ﻫەربىي مەشىق چامباشچىلىق ﻫەركەتلىرىنى قىلىۋاتاتتى . سېپىل ئىچىدىكى قاراۋۇللارنىڭ شۇ كۈنلۈك نۆۋەتچى باشلىقى ليۇ بىڭنىڭ ئالدىغا ئالدىراپ يېتىپ كەلدى . دوكلات قوماندان ، دېدى نۆۋەتچى پۇتلىرىنى جۈپلەپ ﻫەربىيچە سالام بېرىپ ، سېپىل ئۈستىدىكى قاراۋۇللار دۇربۇندا 40 – 30 ئادەمنىڭ كونىشەﻫەر تەرەپتىن بىز تەرەپكە قاراپ كېلىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپتۇ ، مەن قاراپ باقسام ئۇلار – 6 دېۋىزىيىنىڭ ئەسكەرلىرىدەك تۇرىدۇ . ئۇلار قانچىلىك يىراقلىقتا ؟ دېدى قوماندان . مولچەرىمچە ئۇلار ﻫازىر بەش يول يىراقلىقتا بولسا كېرەك . ئۇنىڭغىچە يەنە بىر ئوفىتسېر يۈگۈرۈپ كەلدى . دوكلات ، دېدى ئۇ ، ﻫاسىراپ ﻫۆمۈدەپ تۇرۇپ ، كوناشەﻫەردىن كېلىۋاتقان ئاتلىقلارنىڭ ئالدىدىكى مەﻫمۇت سىجاڭ ئىكەن ، ئۇنى تونۇۋالدۇق . ئېنىق كۆردۈڭمۇ ؟ شۇنداق ، قوماندان مەن ئۇنى ۋە ئۇنىڭ مىنگەن ئېتىنى ئوبدان تونۇيمەن . ليۇ بىڭ سەل جىددىيلەشكەندەك بولۇپ دەرﻫال ئۆزىنى ئوڭشىۋالدى . بۇيرۇق ! – ليۇ بىڭ ئالدىدىكى ئىككى ئوفىتسېرغا قاراپ : سېپىل ئۈستىدىكى قاراۋۇللار ﻫەسسىلەپ كۆپەيتىلسۇن ، سېپىل ئىچى جىددىي ﻫالەتكە ئۆتسۇن . ئاتلىقلار سېپىلغا يېقىنلاشقاندا ليۇ بىڭ رەسمىي ﻫەربىي كىيىم بىلەن بىرنەچچە ئادەمنى ئۆزىگە ﻫەمراﻫ قىلىپ ، ئۇلارنىڭ ئالدىغا چىقتى . ليۇ بىڭ بىلەن ئاتلىقلار يۈزمۇ – يۈز ئۇدۇللاشتى . سىجاڭ جانابلىرى ئامان بولغاي ، دېدى ليۇ بىڭ ئوچۇق چىراي بىلەن كۈلۈپ تۇرۇپ ، مۇبارەك قەدەملىرىنىڭ بۇ يەرگە يېتىپ كېلىشىدىن خەۋەرسىز قاپتىمىز ، ئالدىلىرىغا چىقالمىدۇق ، كەچۈرگەيلا . ئۇنداق بولامدىغان ، ئەتىگەندە قومانداننىڭ ئارامىنى بۇزۇپ ، جانابلىرىنى مالال قىلىپتىمىز ، ئالدىلىرىدا خىجىلمەن ، دېدى – مەﻫمۇت مۇﻫىتى ئاتتىن چۈشۈپ تەكەللۇپ بىلەن : ئۇزۇندىن بۇيان يەپ يېتىپ ﻫورۇنلىشىپ قالدۇق ، ﻫاۋا يېگەچ ئەتىگەنلىك چىنىقىشقا چىققان ، جاناپلىرى بەﻫوزۇر ئارام ئالغاي ، دەپ مەﻫمۇت مۇﻫىتى. قولىنى كۆكسىگە قويدى ؛ ئاندىن ئاتقا يەڭگىل مىنىپ ﻫەمراﻫلىرى بىلەن سېپىل ياقىلاپ سەﻫرا تەرەپكە يۈرۈپكەتتى . گارنىزون قوماندانى ليۇ بىڭ ئاتلىقلارنىڭ كەينىدىن ئۇزۇنغىچە قاراپ تۇرۇپ قالدى ، ئۇلارنىڭ ﻫەرىكىتىنى كۈزىتىش ئۈچۈن كەينىگە ئادەم قويدى . ئاتلىقلار يېزا يوللىرى بىلەن ئاتلىرىنى تەكشى يورغىلىتىپ خېچىرچىغىچە بارغاندىن كېيىن ، ئۆستەڭ بويىدا ئاتتىن چۈشۈپ يۈز – كۆزلىرىنى يۇيۇپ ئازراق دەم ئېلىشتى ، ئاندىن يەنە ئاتلىق كەينىگە قايتىپ سېپىل تۈۋىدىن ئۆتتى ، ئۇلار كەلگەن يولى بىلەن ئۇدۇل شەﻫەرگە كىرىپ كەتتى . شۇ كۈندىن باشلاپ ئەتىگەنلىك چىنىقىش ﻫەر كۈنى ئۆز قەرەلىدە بولۇپ تۇردى ، چىنىقىش بەزى كۈنلىرى پىيادە ،بەزى كۈنلىرى بولسا ئاتلىق ئېلىپ بېرىلاتتى . پىيادە بولغان كۈنلىرى مەﻫمۇت مۇﻫىتى ئادەملىرى بىلەن ﻫەزىرەتكىچە ياكى مىراخۋاشتامغىچە پىيادە بېرىپ كېلەتتى . ئاتلىق بولغان كۈنلىرى ئوخشاش بىر يول بىلەن سېپىل تۈۋىدىن ئۆتۈپ ، خېچىرچىغىچە بېرىپ ياناتتى . ئاتلىقلار بېرىپ قايتىشتا ﻫەر قېتىم سېپىل تۈۋىدىن ئۆتكەندە قاراۋۇللار بىر قېتىم جىددىيلەشتى . كۈنلەر ئۆتكەنچە بۇنداق جىددىيلىشىشمۇ پەسلەپ باردى . بىر كۈنى مەﻫمۇت مۇﻫىتى شېڭ شىسەينىڭ تېلېگراممىسىنى تاپشۇرۇپ ئالدى . تېلېگراممىدا مەﻫمۇت سىجاڭنىڭ ئۆلكە بويىچە ئېچىلىدىغان يىغىننىڭ تەييارلىق كېڭەش ئىشلىرى ئۈچۈن ئۈرۈمچىگە كېلىشى ئۇقتۇرۇلغاندى . مەﻫمۇت مۇﻫىتى بۇنىڭ ئۆزىگە قويۇلغان قىلتاق ئىكەنلىكىنى ئېنىق كۆرۈپ يەتتى . مەﻫمۇت مۇﻫىتى شېڭ دۇبەنگە جاۋاپ تېلېگرامما يازدى ، تېلېگراممىدا مۇنداق دېيىلدى : » مۆﻫتىرەم شېڭ دۇبەن جانابلىرى ، كەمىنە مەن ئۆزەمنىڭ يىغىن تەييارلىق ئىشى ئۈچۈن ئۈرۈمچىگە بېرىش ﻫەققىدىكى تېلېگراممىنى تاپشۇرۇپ ئالدىم . ﻫازىر قەشقەردىكى ﻫەربىي قىسىمنىڭ ئىچى ئانچىلا تىنچ ئەمەس . بىر قىسىم جاﻫىل ئوفىتسېر ۋە ئەسكەرلەر بويۇنتاۋلىق نەسىﻬەتنى قۇلاققا ئالماي ، جاﻫاننى مالىمان قىلىش كويىدا بولۇۋاتىدۇ ، ئۇلارنى نىيىتىدىن ياندۇرۇش ، ﻫەربىي ئىنتىزامنى چىڭىتىش بىلەن كەمىنەنىڭ قولى بوشىمايۋاتىدۇ . مەن يوق مەزگىلدە نادانلارنىڭ ئىش تېرىپ ئاۋامنى پاراكەندە قىلىپ قويۇشىدىن ئەنسىرەپ تۇرۇۋاتىمەن ، شۇڭا مەسلىﻬەت ئىشى ئۈچۈن ﻫازىرچە ئاغام موسۇل ﻫاجى ﻫوزۇرلىرىغا بارىدۇ . بۇ يەردىكى ئىشلار ئىزىغا چۈشكەندىن كېيىن ئۆزۈم قوبۇللىرىغا بارىمەن . « دېمىسىمۇ شۇ مەزگىللەردە – 6 دېۋىزىيە ئىچىدىكى بىر قىسىملارنىڭ قوزغىلىپ جەڭ بىلەن ئىشنى ﻫەل قىلىش نىيىتىدە بولۇۋاتقانلىقىنى شېڭ شىسەي بىلەتتى . ئەگەر سوۋېت ئىتتىپاقى ئارقا تېرەك بولمىسا بۇنىڭغا بەرداشلىق بېرىشكە شېڭ شىسەينىڭ كۆزى يەتمەيتتى . شۇڭا شېڭ شىسەي مەﻫمۇت سىجاڭنىڭ تېلېگراممىسىغا باشقىچە پىكىردە بولدى . ئېيتىشلارغا قارىغاندا ، موسۇل ﻫاجى ئۈرۈمچىگە يېتىپ بارغاندا شېڭ شىسەي ﻫاجىمنى ئىززەت – ئېكرام بىلەن قارشى ئېلىپ ئۇنىڭ بىلەن ئۈچ كېچە – كۈندۈز سۆﻫبەت قىلغانىكەن . سۆﻫبەت جەريانىدا موسۇل ﻫاجى باشتىن – ئاخىر بېشىنى تۆۋەن سېلىپ بىر ئېغىزمۇ سۆز قىلماي جىمجىت ئولتۇرۇپتۇ ، ئۇ پەقەت تايىنىپ ئولتۇرغان ﻫاسىسىنىڭ ئۇچىنى تاختايلىق پولغا توك – توك ئۇرۇپ قويىدىكەن . 3–كۈنى شېڭ شىسەي تەكەللەپنى قويۇپ : ﻫاجىم ، ئۈچ كۈن بولدى ، بولۇنغان گەپلەرگە بىر ئېغىزمۇ جاۋاپ قىلمىدى . مېنىڭ گېپىمنى چۈشەنگەنمىدۇ ؟ دەپتۇ . موسۇل ﻫاجى : يىغىپ كەلگەندە ، دەپ ﻫاسىسىنى يەنە بىر قېتىم توك – توك ئۇرۇپ قويۇپ : مۇشۇ زىمىننىڭ ئىشى ئىكەن ، دەپتۇ . شۇنىڭدىن كېيىن دۇبەن ﻫېچقانداق سۆز قىلماپتۇ ، سۆﻫبەتمۇ ئاياقلىشىپتۇ موسۇل ﻫاجىنى شېڭ شىسەي تەمىرات ( قۇرۇلۇش ) نازارىتىنىڭ نازىرى مەنسىپى بىلەن ئۈرۈمچىدە تۇتۇپ قاپتۇ . ئۇزۇن ئۆتمەي مەﻫمۇت مۇﻫىتى شېڭ شىسەيگە مۇنداق مەزمۇندا يەنە بىر تېلېگرامما يازدى : » ﻫازىر قەشقەردىكىﻫەربىي قىسىملارنىڭ ئىچى بىر قەدەر تىنچلاندى . كەمىنە مەن دۇبەن جانابلىرى بىلەن دىدارلىشىش ئۈچۈن ئۈرۈمچىگە بېرىشقا تەرەددۈتلەندىم ، شۇندىمۇ ئەمدىلا تەرتىپكە چۈشكەن ﻫەربىي ئىچىنىڭ تىنچلىقىغا ئوبدان كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن ، مەن يوق مەزگىللەردە ﻫەربىي ئىچىدىكى ئەڭ نوپۇزلۇق كىشى ئاغام موسۇل ﻫاجىمنىڭ قەشقەردە تۇرۇپ بەرمىكى زۆزۈردەك تۇرىدۇ . موسۇل ﻫاجىم قەشقەرگە يېتىپ كەلگەن ﻫامان پېقىر يولغا چىقىدىغانلىقىمنى جانابلىرىغا مەلۇم قىلىمەن . « مەﻫمۇت مۇﻫىتىنى ئۈرۈمچىگە ئەكىلىش ئۈچۈن شېڭ شىسەي ئۇزۇندىن بېرى كۆزلەپ كېلىۋاتقان ، ئۇنىڭ ئۈچۈن بەكمۇ مۇﻫىم ئىش ئىدى . شېڭ شىسەي ئىشنى ئاسانراق ﻫەل قىلىشنى ئويلايتتى ، ئۇ سەل گۇمانلانغان بولسىمۇ ،موسۇل ﻫاجىنى دەرﻫال قەشقەرگە يولغا سېلىۋەتتى . 1937–يىل 4–ئاينىڭ 8–كۈنىدىكى ئەتىگەنلىك چىنىقىشتا مەﻫمۇت مۇﻫىتىغا يېڭىدىن موسۇل ﻫاجى ﻫەمراﻫ بولدى . ئۇلار سېپىل تۈۋىدىن ئۆتكەندە سېپىل ئۈستىدىكى ئەسكەرلەر ئۆز جايلىرىدا مىلتىقلىرىنى قولتۇقلىشىپ ئەسنەپ ئولتۇرۇشاتتى . ئاتلىقلارنىڭ مەشىقتىن قايتقان – قايتمىغانلىقى بىلەنمۇ ﻫېچكىمنىڭ كارى بولمىدى . ئاتلىقلار شۇ ماڭغانچە يېڭىسارغا يېتىپ بارغاندىلا ئاندىن ئۇلارنىڭ مەشىقتىن قايتمىغانلىقى مەلۇم بولدى . مەﻫمۇت مۇﻫىتى يېڭىساردا ئۇ يەردە تۇرۇۋاتقان ئىشەنچلىك ئادىمى غوپۇر تۈەنجاڭ بىلەن كۆرۈشكەندىلا ، ئاندىن ئۆز ئىشلىرىدىن خاتىرجەم بولغان ﻫەمدە ئۇ يەردىن يەكەنگە بېرىپ ﻫىندىستانغا ئۆتۈپ كەتكەن . مەن كۆرگەن ماتىرىياللاردا مەﻫمۇت مۇﻫىتىنىڭ قەشقەردىن چىقىپ كەتكەن كۈنى – 4 ئاينىڭ –4 -كۈنى دېيىلگەن ،ماڭا سۆزلەپ بەرگۈچىلەر بۇ كۈننى قەشقەرنىڭ بازار كۈنى ئىدى دەيدۇ . ئاتلىقلار يولدا قەشقەر شەﻫىرىگە كىرىۋاتقان نۇرغۇن بازارچىلارنىڭ مەسىلىسىگە دۇچ كەلگەن . ئېنىقلىنىشىچە ، قەشقەر شەﻫىرىدە پەيشەنبە كۈنى بازار بولىدىغان بولۇپ ، مەﻫمۇت مۇﻫىتى12 –ئاپرېل ( بايرام ) ﻫارپىسىدا چىقىپ كەتكەنلىكتىن ، شۇ كۈنلەردىكى پەيشەنبە كۈنى كالىندار بويىچە4 –ئاينىڭ – 8 كۈنى( ياكى1 –كۈنى ) بولىدۇ . مەن بۇ ئىشلارنىڭ ﻫېچقايسىسىنىڭ شاﻫىدى ئەمەس ، ئۇ چاغلاردا مەن تېخى دۇنياغا تۆرەلمىگەندىم . ئۈچ ئاغا –ئىنى – موسۇل مۇﻫىتى ، مەخسۇت مۇﻫىتى ، مەﻫمۇت مۇﻫىتىلارنىڭ تۇرپان ئاستانىدىكى قورۇ جايلىرى بىزنىڭ مەﻫەللىدە بولۇپ، بوۋام نىياز ﻫاجى مۇﻫىتىلارنىڭ ۋەﻫپە ئىشلىرىغا ئارىلاشقان . كېيىن بۇ ئىش دادام ئىلياس قارىغا مىراس بولۇپ قالغانكەن ، دادامنىڭ تاغىسى ئابدۇراﻫمان پاقاباش – 1932 يىلىدىكى تۇرپان – قۇمۇل دېﻬقانلار قوزغىلىڭىدا مۇﻫىتىلار بىلەن قەشقەرگە بارغان ﻫەمدە مايور دەرىجىسى بىلەن ئۇلارنىڭ يېنىدا خىزمەت قىلغان . دادامنىڭ ئىنىسى ئەيسا نىياز تۇرپان ۋە قەشقەرلەردە ئىزچىل ﻫالدا مەﻫمۇت مۇﻫىتىنىڭ مۇﻫاپىزەتچىلەر قوشۇنىدا ئەسكەر بولۇپ تاكى – 1935 يىلى تاشكەنتكە ئوقۇشقا ماڭغىچە دېۋىزىيە شتابىدا خىزمەت قىلغان . ئۆزۈم مۇﻫىتىلارنىڭ ئوغۇللىرىدىن ئۈچ كىشى بىلەن ( گەرچە تەڭ دېمەتلىك بولمىساممۇ ) بىۋاستە تونۇشىمەن . مۇشۇنداق مۇناسىۋەتلەر تۈپەيلى ، يىگىت چاغلىرىمدىمۇ يۇقۇرىدا دېيلگەن كىشىلەرنىڭ ئېغىزىدىن قۇمۇل – تۇرپان دېﻬقانلار قوزغىلىڭى ﻫەققىدە ﻫەر خىل سورۇنلاردا پارچە – پۇرات ﻫەر خىل ئىشلارنى ئاڭلىغان بولساممۇ ، ئۆز ۋاقتىدا ئۇلارغا ئانچە سەڭگەرمەپتىمەن . يېشىم چوڭىيىپ بىر قىسىم تارىخى كىتاپلارنى ئوقۇپ باقسام ، ئۇلاردا خوجانىيازﻫاجى ، مەﻫمۇت مۇﻫىتىلارغا مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم ۋەقەلەر سۆزلىنىپتۇ . كېينرەك تەزكىرە ماتىرىيللىرىنى ئوقۇشقا كىرىشىپ قالدىم . گەرچە بۇ ماتىرىياللاردا نۇرغۇن مەلۇماتلار يېزىلغان بولسىمۇ ، مەﻫمۇت مۇﻫىتىنىڭ چەتكە چىقىپ كېتىشىگە مۇناسىۋەتلىك بىز يۇقۇرىدا بايان قىلغان ئىشلار ﻫەققىدە ﻫېچقانداق ماتىرىيال ئۇچراتمىدىم . بۇنداق بولۇشىدىكى سەۋەب ، بۇ ئشلارنى باشقا بىلىدىغان ئادەم يوقمۇ ياكى بۇ ئىشلار يېزى قالدۇرۇش قىممىتىگە ئىگە ئەمەس دەپ قارالغانمۇ ، بۇنىسى ماڭا مەلۇم ئەمەس . مەن بۇ يازمامنىڭ دەسلەپكى نۇسخىسىنى چوڭ ئاكام يۈسۈپ ئىلياسقا ئوقۇپ بەرسەم ، ئۇ ، بۇلارنى ئۆزىنىڭ چوڭلاردىن بىرنەچچە قېتىم ئەينەن ئاڭلىغانلىقىنى ئېيتىپ ، يازغانلىرىمنى تەستىقلىدى ، بىر قىسىم مۇﻫىم تۈزىتىش ۋە تولۇقلاش پىكىرلىرىنى بەردى . شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى ژورنىلى – 2004 يىللىق – سانى

XERHAN

	تارىخقا يېزىلمىغان ئىشلار يەنىمۇ بولىشى مومكىن !

قالقان

	ئاخىرى يېزىلىپتۇ مانا ....يېزىلمىغانلارنى يازىدىغانلار يازىدۇ .....

tumurkala

	تارىخقا يىزىلمىغان ھەم ئۆزگەرتىلىپ يىزىلغان ئىشلار بەك كۆپ!

ark-zat618

	ھەي مەخمۇت مۇھىتى ھەققەتەن يىراقنى كۆرەر ئادەم ئىدى. داھى خوجىنىياز شۇسوۋىت چوشقىلىرىغا ئىشەنمىگەن بولسا . شۇ دەۋىردە شۇ سوۋىتقا ئىشنىپ ئىشەنمەيمۇ ئامال يوقكەنتۇق. چۈنكى بۇ ئىشلارنى سىتالىن ئاللاقاچان پىلانلاپ يېزىپ بولغان سىنارىيە ياكى خۇدا پىشانىگە پۈتۋەتكەن تەقدىردەكلا ئىش ئىكەن.

بۇغداي

	ھەقىقى زەپەرنامىلەرنى تارىخ ئۆزى مەدھىيىلىگۈسى. كىشىلەر ئۆزلىرىنى ۋە ئۆز موھىتىنى ئەينەن بىلگەن جايدا نۇر ھۆكۇمرانلىقى سايىلەرگە ئورۇن قالدۇرمايدۇ.

saba888

	توۋا . بۇلارنىڭ ياتقان يېرى جەننەتتە بولسۇن.

KUTALQESI

	ھەي تەقدىرگە ئامال يوق ئوخشايدۇ.

ghojidar

	تولمۇ ياخشى ماتىريالكەن

شرئەلى118

	بىلمىگەننى بىلىۋالدۇق مانا  ، رەھمەت !