ئارىسلان:«مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين»دىن «مەارىفۇل لۇغەتەين»»(قوش تىللىق م

arislanzada

	«مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين»دىن «مەارىفۇل لۇغەتەين»گىچە --ئەلىشىر نەۋاىي سېلىشتۇرما تەتقىقاتىغا مۇقەددىمە كىرىش نۇرغۇن ئالىي مەكتەپلەرگە ئوخشاشلا، مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇر-قازاق –قىرغىز تىل –ئەدەبىيات فاكولتېتىمۇ «نەۋاىي تەتقىقاتى» ئاتلىق بىر دەرس تەسىس قىلغانىدى. بۇ نۆۋەت ، تەشكىل مېنىمۇ مۇشۇ ساھەدە ئۆز چامى ۋە ئىمكانىچە تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ ئەمگەك قىلغان ۋە قىلىۋاتقانلارنىڭ بىرى ساناپ ، مەزكۇر دەرسنى ماڭا تەقسىم قىپتۇ . تەشكىلگە كۆپ رەھمەت! بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۈرى ئەلىشىر ئىبنىي غىياسىددىن ناۋاىي ئىلىم دۇنياسىدا 500 يىلدىن بۇيان تەتقىق قىلىنىپ كەلمەكتە . ئۇنىڭ كىملىكى ، كىشىلىكى، ئەسەر – ئەمگەكلىرى ۋە ئارزۇ – ئارمانلىرى ھەققىدە توم- توم كىتابلار يېزىلدى ۋە يېزىلماقتا. ئەگەر نەۋاىي ئۇ قەدەر ئالىيجاناب ئۆرنەك ئىنسان بولمىسا ، ئۇنىڭ ئەمگەكلىرى ئۇ قەدەر قىممەتلىك ئەينەك ئەسەرلەر بولمىسا ئىدى ، ئىلىم ئەھلى ئۇنىڭغا بۇ قەدەر ئىخلاس قىلمىغان بولاتتى. ئالىي مەكتەپلەردە «نەۋاىي تەتقىقاتى» دەرسىنىڭ تەسىس قىلىنىشى ئەلمىساقتىن بۇيانقى تۇنجى ئىش ئەمەس. ئۇ پەقەت كونا مەدرىسەلىرىمىزدىكى « نەۋاىي» ئاتلىق دەرسنىڭ كۆچۈرۈلمىسى.خالاس. دېمەكچىمەنكى ، بىز بۇ بۈگۈنكى «نەۋاىي تەتقىقاتى» دەرسىنى ئۆتۈش، ئۆزلەشتۈرۈش ۋە ئۈنۈم قازىنىش جەھەتلەردە كونا مەدرىسلىرىمىزدىكى «نەۋاىي » دەرسىنى بېسىپ چۈشەلمىسەك ، ئۆزىمىزنىڭ « تەرەققىي قىلىپ كەتكەن » ۋە «راۋاجلىنىپ كەتكەن» لىكىمىزدىن لاپ ئۇرمىساق بولىدۇ. شۇ ۋەجىدىن ، مەن : « نۆۋەتتىكى (نەۋائي تەتقىقاتى) دەرسىمىزدە ئالدى بىلەن ئەلىشىر نەۋائينىڭ ( مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين) ، (ئىككى تىل توغرۇلۇق مۇھاكىمە) ناملىق ئەسىرىنى بۈگۈنكى كۈنىمىزدىكى (مەارىفۇل لۇغەتەين –قوش تىللىق مائارىپ) ئەمەلىيىتى بىلەن سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلساق دەيمەن» دېۋىدىم ، دەرس ئاڭلاۋاتقان ئوقۇغۇچىلىرىم بىردەك چاۋاك چېلىپ ، قىزغىن ئالقىش ياڭراتتى ، قارىغاندا ، ياقتى ، ئەمىسىچۇ؟! مۇەييەن بىر تەتقىقات شۇ تەتقىقاتچى ياشاۋاتقان دەۋرنىڭ ئەمەلىيىتى بىلەن بىرلەشتۈرۈلمىسە ، سېلىشتۇرۇلمىسا ، ئۇنىڭ ھېچبىر ئەھمىيىتى بولمايدۇ – دە ! شۇنىڭ بىلەن «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» دىن «مەارىفۇل لۇغەتەين » گىچە دېگەن بۇ ماۋزۇ ئوتتۇرىغا چىقتى . «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» دېگەن ئەسەر 15 – ئەسىرنىڭ 90 – يىللىرىدا ، ئەرەپ-پارس تىللىرى ئىسلام مەدەنىيىتى مۇنبەرلىرى ۋە ئىچىقلىرىنىڭ ۋاسىتىسى ئارقىلىق ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنىڭ سوستاۋىغا خۇددى سەلدەك ئېقىپ كىرىۋاتقان چاغدا ، ئۆز دەۋرىنىڭ شىرى ئاتالغان بۈيۈك مۇتەپەككۇر ئەلىشىر نەۋائي تەرىپىدىن يېزىپ ئېلان قىلىنغان . «قوش تىللىق مائارىپ » (مەارىفۇل لۇغەتەين ) بولسا ، 20 – ئەسرنىڭ 70 – يىللىرىدا ، ئۇيغۇر قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ تىلى مەدەنىيەت – مائارىپ ساھەسىدە خەنزۇ تىلى بىلەن يانمۇ يان ئالغا ئىلگىرىلەۋاتقان چاغدا ، ئۇيغۇر قاتارلىق ئاز سانلىق مىللەتتىن بولغان ئوقۇغۇچىلارغا خەنزۇتىلى ئۆگىتىدىغان ئوقۇتقۇچى ۋەباشقا بىلىم ئادەملىرى تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان. كېيىنچە ، ئۇ تەرەققىي قىلىپ كۈنىمىزدىكى ياش ۋە ھاياتى كۈچكە ئىگە پەن_«‎‎‎قوش تىلچىلىق» ( 双语学 ) پېنى بولۇپ شەكىللەنگەن. «مۇھا كەممەتۇل لۇغەتىين»دېگەن ئەسەرنىڭ مەقسىتى ئۆز زامانىسىدىكى ئۇيغۇر_تۈرۈك تىلىنىڭ شۇ دەۋر ئوتتۇرىدا ئاسياسنىڭ تىل ۋە ئەدەبىيات ساھەسىنى كونترول قىلىۋاتقان پارس تىلىدىن ھېچبىر قالغۇچىلىكى يوق ،بەلكى سۆزلۈك خەزىنىسى ،ئىپادىلەش ئىقتىدارى ۋە قوللىنىش ئەپچىللىكى قاتارلىق جەھەتلەردە پارس تىلىدىن ئەۋزەل بىر تىل ئىكەنلىكىنى پاكىت ئارقىلىق ئىسپاتلاپ ،ئالەمگە جاكارلاش ئىدى. «قوش تىللىق مائارىپ»تەدبىرىنىڭ غايىسى بولسا مەملىكىتىمىزدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ مەۋ جۇد تىل _يېزىقىنى ،شۇ جۈملىدىن ئاز دېگەندىمۇ 1500يىلدىن بۇيان قوللىنىپ كېلىۋاتقان ئۇيغۇر تىل يېزىقى ئۆزساھەسىدە ،جۇڭگو تۇپرىقىدا دۆلەت تىلى قىلىپ قوللىنىۋاتقان خەنزۇتىلى بىلەن تەڭ باراۋەر قوللىنىلىش ئىمكانىغا ئىگە قىلىش ۋە ئىمكانىيەت مەيدانىنى ئەبەدىي قوغداشتىن ئىبارەتكى ھەرگىزمۇ ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئاداققىي جەھەتتە يوقىتىپ تاشلاش ئەمەس. ھەرگىز! سىز بۇ چۈشەنچىمىزگە ۋە يەكۈن ھۆكمىمىزگە « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىدىكى مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى تەڭ – باراۋەردۇر. دۆلەت ھەرقايسى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ قانۇنىي ھوقۇقىغا ۋە مەنپەەتلىرىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ: ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ باراۋەرلىك ، ئىتتىپاقلىق ۋە ئۆز ئارا ياردەملىشىش مۇناسىۋەتلىرىنى قوغدايدۇ... ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە راۋاجلاندۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە » (قاراڭ: «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنىي» نىڭ 4 – ماددا خەنزۇچە 10 – بەت ، خەلق نەشرىياتى 1982 – يىل نەشرى) دەپ بەلگىلەنگەن . «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنىي»نى ، (37-ماددا: « مىللىي ئاپتونومىيىلىك جايلارنىڭ ئاپتونومىيە ئورگانلىرى مىللىي مائارىپنى ئۆز ئالدىغا راۋاجلاندۇرىدۇ، ساۋاتسىزلىقنى تۈگىتىدۇ، ھەرخىل مەكتەپلەرنى ئاچىدۇ ، توققۇز يىللىق مەجبۇرىيەت مائارىپىنى كۆپ خىل شەكىل بىلەن راۋاجلاندۇرىدۇ، شاراىتى ۋە ئېھتىياجىغا قاراپ ئالىي مائارىپنى راۋاجلاندۇرۇپ ، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئىختىساسلىق كەسپىي خادىملىرىنى تەربىيىلەپ يېتىشتۈرىدۇ ... ئاز سانلىق مىللەتلەر ئوقۇغۇچىلىرىنى قوبۇل قىلىشنى ئاساس قىلغان مەكتەپلەر (سىنىپلار) ۋە باشقا مائارىپ ئاپپاراتلىرىنىڭ شاراىتى يار بېرىدىغانلىرى ئاز سانلىق مىللەت تىللىرىدا دەرس ئۆتۈشى كېرەك » ( قاراڭ: « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى» ، ئۇيغۇرچە 35-،36 - بەتلەر ، مىللەتلەر نەشرىياتى 2001-يىل نەشرى) دەپ بەلگىلەنگەن « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى»نى شۇنداقلا «جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق مائارىپ تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ نىزامنامىسى » قاتارلىق سىياسىي ۋە ئەمەلىي ھۆججەت،دەلىللەرنى ئاساس قىلىپ كۆرسىتىمىز . بىراق ، نۆۋەتتە مېنى تىڭىرقاتقان سۇاللار شۇ : بەزى ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى تەدرىجىي ئەمەلدىن قالدۇرۇش پىكرىنى ئوتتۇرىغا قويغان ۋە ئۇنى سىياسەت دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ ، بەس-بەس بىلەن ئەمەلىيلەشتۈرۈشكە ئالدىراۋاتقانلارنىڭ دەلىل ئىسپاتى نېمىدۇ؟ ئۇيغۇر تىل – يېزىقى دەسلەپ ئالىي مەكتەپلەردە ئەمەلدىن قالدۇرۇلسا ، ئۇنىڭ ئارقىسىدىن نۆۋەت قەيەرگە كېلىدۇ ؟ ئاندىنچۇ ؟ ئى، ئەلىشىر نەۋاىينىڭ ئەۋلادلىرى! مىڭ يىللاردىن بۇيان مەدەنىيەت ۋە مائارىپنىڭ ھەممە ساھەسىدە قوللىنىلىنىپ كېلىۋاتقان تىلىڭ ئەمەلدىن قالدۇرۇلسا ، ئەمدى سەن قانداقمۇ تەرەققىي قىلغان ، راۋاجلانغان مىللەت بولىسەنكى !؟ «نەۋاىي تەتقىقاتى» دەرسىنى ئىچىپ بەرگەن تەشكىلگە مىڭ رەھمەت دەيمەن ، كىم بىلىدۇ ، بۇ دەرسنى ئۆتۈش جەريانىدا ، 15 – ئەسىردىكى «مۇھاكىمەتۇل لۇغەيەين»نى ، خۇسۇسەن ئۇنىڭ بەش ئەسىردىن بۇيان نامايىش قىلىپ كېلىۋاتقان غەلىبە مىۋىسىنى كۈنىمىزدىكى «مەارىغۇل لۇغەتەين»(قوش تىللىق مائارىپ)نىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلۇشى ، ئەمەلىي ئىجراسى ۋە ئۇنىڭ نۆۋەتتىكى يۈزلىنىشى بىلەن دەۋر روھىغا ئۇيغۇن ۋە ئىنسان ۋىجدانىغا مۇناسىپ ھالدا سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلساق ، بەلكىم يۇقىرىدىكى سوئال تۈگۈنلىرىمىز يېشىلىپ قالار ، ئىنشااللا ! مېنىڭچە ، ئەلىشىر نەۋاىي ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلىرى دەۋرىمىز دۇچ كېلىۋاتقان رېئال مەسىلىلەر بىلەن سېلىشتۇرۇلۇپ تەتقىق قىلىنىپ ، خەلقىمىزگە پايدىلىق بىر ئۈنۈمگە ئېرىشىلمىسە ، نەۋاىي ئەسەرلىرىنىڭ بەدىئىيلىكىنى ماختاپ ، نەزم توقۇش بىلەنلا نەتىجىلەنگەن تەتقىقاتنىڭ ھېچبىر ئەھمىيىتى ۋە ئەمەلىي قىممىتى بولمايدۇ ، ئەلۋەتتە . شۇڭا ، مەن بۇ ئەسىرىمگە «ئەلىشىر نەۋاىي سېلىشتۇرما تەتقىقاتىغا مۇقەددىمە » دەپ قوشۇمچە ماۋزۇ قويدۇم . 1 – تىلىمىز ، دىلىمىز ۋە بېلىمىز بۈيۈك مۇتەپەككۇر بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋاىي ئۆزىنىڭ «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين » ناملىق ئەسىرىدە : « سۆز ئۈنچىدۇر ، ئۇنىڭ دېڭىزى كۆڭۈلدۇر ، گۆھەر دېڭىزدىن غەۋۋاس ۋاسىتىسى بىلەن چىقىپ ، ئۆز جىلۋىسىنى نامايىش قىلىدۇ ۋە گۆھەرچىلەرنىڭ ئالدىدا ئۆز قىممىتىنى تاپىدۇ » دېگەن (قاراڭ : شۇ ناملىق ئەسەر، قوليازما، 3-بەت). ئەگەر بىز بۇ يەردىكى «سۆز » كەلىمىسىنى ئومۇمىيەتلىك كەڭ مەنىدە «تىل » دېگەن ئۇقۇمنىمۇ بىلدۈرىدۇ ، دەپ چۈشەنسەك ، بۇ ھالدا مەزكۇر بايان بىزگە بىر تىلنىڭ قىممىتىنى ۋە ئۇ تىلنىڭ ئۆزىنىڭ ساھە-مەيدانىدا ئاشۇنداق بىر تىل بولۇپ ۋە قەد كۆرۈرۈپ تۇرالىشى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ماددىي ۋە مەنىۋى دەسمىنى تولىمۇ روشەن ۋە ئوبرازلىق نامايان قىلىپ بەرگەن بولىدۇ . دېمەكچىمەنكى ، ھەرقانداق بىر تىل ئۆزىنىڭ ئىستېمال مەيدانىدا بەجايىكى بىر گۆھەردۇر . تىل ساھىبى ، سۆز ئىگىسى ئۆز تىلىنىڭ بۇ قەدەر يۈكسەك قىممىتىنى بىلىشى كېرەك. بۇ – بىر تىل ئىگىسى ئۈچۈن ئېيتقاندا ، ئەڭ ئەقەللىي ساۋات ، ئەڭ باشلانغۇچ بىلىمدۇر . شۇنداق ، بىزنىڭ تىلىمىز شۇ قەدەر قىممەتلىك . چۈنكى ئۇ بىزنىڭ ئانىمىزنىڭ تىلى . بىزنىڭ ئانىمىز دۇنيادىكى پۈتكۈل ئانىلارغا ئوخشاشلا ئەزىز . سۆيۈملۈك ۋە قەدىرلىك بولغىنىغا ئوخشاش، بىزنىڭ ئانا تىلىمىز ئۇيغۇر تىلىمۇ ئالەمدىكى ھەرقانداق مۆھتەرەم تىللارغا ئوخشاشلا مۆھتەرەم ، ئېتىبارلى ۋە بىباھادۇر . بىزنىڭ تىلىمىز شۇ قەدەر قىممەتلىك .چۈنكى ئەلىشىر ناۋاىينىڭ «چاھاردىۋان» ئى، «خەمسە»سى مۇشۇ بىزنىڭ بىباھا تىلىمىز بىلەن يېزىلغان . «تۈركىي تىللا دىۋانى» بىلەن يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتاتغۇبىلىك»ئىمۇ ئىنسانىيەت مەدەنىيەت تارىخىنىڭ بېتىگە بىزنىڭ مۇشۇ ئۈنچە كەبى تىلىمىز بىلەن تىزىلغان . بىزنىڭ تىلىمىز شۇ قەدەر قىممەتلىك. چۈنكى بىزنىڭ تارىخىمىز كەچمىشىمىز ، بىزنىڭ تۇرمۇش پەلسەپىمىز ، پەقەت بىز چۈشىنەلەيدىغان سېھىرلىك مۇزىكا ئاھاڭلىرى بىلەن ئورۇندىلىدىغان جاھانغا داڭدار ئون ئىككى مۇقامىمىزنىڭ تېكىستلىرىمۇ ئۇشبۇ گۆھەر مىسالى تىلىمىز بىلەن بايان قىلىنغانكى، بۇ ئۆلمەس ئەسەرلەرنىڭ قىممىتى ئەمەلىيەتتە دەل ئاشۇ بىزنىڭ تەڭداشسىز مېراسلىرىمىزنىڭ باھاسى دەل بىزنىڭ دۇردانە تىلىمىزنىڭ باھاسىدۇر . ئەمەلىي ئەھمىيەتلىك يېرى شۇكى ، جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغان 53 يىل ۋە شىنجاڭدا ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى قۇرۇلغان 47 يىل مابەينىدە ، ئۇيغۇر تىلى پۈتكۈل جۇڭخۇا ئېلىدىكى زاڭ، موڭغۇل ۋە چاۋشيەن قاتارلىق يېزىقى بار مىللەتلەرنىڭ تىللىرى قاتارىدا ھېچبىر سۇنۇپ قالغىنى يوق . ئۇيغۇر تىل – يېزىقى يېرىم ئەسىردىن بۇيان كومپارتىيىگە ۋە ھۆكۈمەتكە ھېچقانداق بىر زەرەر يەتكۈزگىنى يوق . ئەمەلىي پاكىت شۇكى ، ئۇيغۇرنىڭ تىلى ۋە يېزىقى بولغانلىقى ئۈچۈنلا پارلاق قەدىمىي ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋارىسلىق قىلىش ۋە تەرەققىي قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولدى. ئۇيغۇر تىل – يېزىقى باش بەلگە بولغان رەڭدار ۋە مول ئۇيغۇر مەدەنىيىتى زاڭ ، موڭغۇل ۋە چاۋشيەن قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ مىللىي مەدەنىيىتىگە ئوخشاشلا پۈتكۈل جۇڭخۇا ئېلىنىڭ ئومۇمىي مەدەنىيەت خەزىنىسىگە بىر تۆھپىكار مىللىي مەدەنىيەت بولۇپ قوشۇلدى . ھەتتا ئىقتىسادى ئۈنۈم ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇلۇۋاتقان بۈگۈنكى كۈندىمۇ ، ئۇيغۇر تىل – يېزىقى ھېچبىر پېتىدىن چۈشكىنى يوق . ئۇنىڭ بىلەن يېزىلغان ۋە نەشر قىلىنغان گېزىت –诙ئورناللار ، سىياسىي ، ئىلمىي ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەر دۇنيانىڭ ھەممە بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىغا يېيىلىپ ، ئۇنى ئىشلىگۈچى نەشرىياتچى ۋە كىتاپچىلارغا ئىقتىسادىي پايدا يەتكۈزۈپ ، ئۇلارنى ئىش ۋە ئاش بىلەن تەمىنلەپ كەلمەكتە ، ئۇنىڭ بىلەن نىدالاندۇرۇلغان بارلىق سىملىق ۋە سىمسىز رادىئو – تېلېۋىزىيە مۇەسسەسەلىرى ۋە ئىنتېرنىت تورلىرى ئۆزلىرىنىڭ «مۇنبەت تۇپراق » لىرى ، «ئالتۇن كۆزنەك»لىرى ۋە «كۆڭۈلدىكى سۆزلىرى» بىلەن جىلۋىلىنىپ ، كومپارتىيىنىڭ ئەدلى – ئادالىتىنى ۋە سوتسىيالىزمنىڭ ئىمكان كاپالىتىنى ، شۇنداقلا ئۇيغۇرنىڭ ئىقتىدار –قابىلىيىتىنى ۋە مىللىي مەۋجۇتلۇق ئىرادىسىنى نامايان قىلىپ كەلمەكتە . مانا بۇلار ھەرقانداق ئەھۋالدا كۆز يۇمۇپ ئۆتۈپ كەتكىلى بولمايدىغان بۈيۈك ئۇتۇقكى ، ئەگەر ئۇيغۇر تىل – يېزىقىدىن ئىبارەت بۇ ئاساس – بۇ ئۇل بولمىسا ، بۇ ئۇتۇقنىڭ ئىستىقبالى تۇتۇق ، ھەتتا كېلەچىكى پۈتۈنلەي يوق بولىدۇ . خالاس . بۇ نۇقتىنى ، بۇ ئاددىي زاكوننى جەزمەن پىكىر بىرلىكى بىلەن تونۇپ يېتەيلى ، ئىي ئۇيغۇرلار ! بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋاىي: « سۆز ئۈنچىدۇر ، ئۇنىڭ دېڭىزى كۆڭۈلدۇر » دەيدۇ . بۇ ئىككى جۈملە ئەمەلىيەتتە ، تىل بىلەن دىلنىڭ ئورگانىك مۇناسىۋىتىگە بولغان ئەڭ قىسقا ، ئەمما ئەڭ دانا شەرھتۇر. دېمەكچىمەنكى ، تىل بەجايىكى گۆھەردۇر ، ئەممە بۇ گۆھەرنى گۆھەر قىلىدىغان ، ئۇنىڭ قىممىتىنى ھەقىقىي نامايان قىلىدىغان نەرسە كۆڭۈلدۇر، دىلدۇر. ئەگەر دېڭىزنىڭ بىپايان قوينى ۋە ئۇنىڭ خاس مۇھىتى ۋە شاراىتى بولمىسا ، ئۇنىڭدا ئۈنچە –گۆھەرنىڭ بولۇشىمۇ بىر گۇمان ! ئاشۇنداق قىممەتدار ، ئالىي دەرىجىلىك گۆھەر بولۇپ يېتىلىشى مۇمكىن ئەمەس . خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش ، بىر تىل ساھىبىنىڭ كۆڭلىدە ، دىلىدا ئۆز تىلىغا نىسبەتەن يېتەرلىك ئورۇن ، يېتەرلىك مۇھەببەت ۋە سۆيۈك بولمىسا ئۇ تىلنىڭ ئۆز ساھەسىدە قەد كۆتۈرۈپ تۇرالىشى مۇمكىن ئەمەس. شۇنداق ، بىزنىڭ ئۇيغۇر تىلىمىزنىڭ ئەمەلدىن قالماي ، ئۆز سورۇنىدا ئەبەدىلئەبەد قەد كۆتۈرۈپ تۇرۇشىنى كۈچلۈك كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان نەرسە بىزنىڭ دىلىمىزدۇر ، ئەگەر بىز ئۇيغۇر مىللىي تىلىمىزنى چىن دىلىمىزدىن سۆيسەك ، سۆيگەندىمۇ ھەممىمىز – رەىسمۇ ، دېھقانمۇ ، نازىرمۇ ، چولپانمۇ ، مەكتەپدارمۇ ، پۇلدارمۇ ...بىرنىيەتتە ، دىل بىرلىكى بىلەن سۆيسەك ، بىزنىڭ تىلىمىز تاكى قىيامەتكىچە بار بولىدۇ. ئەكسىچە ، ئەگەر بىز ئۆز تىلىمىزنى چىن دىلىمىزدىن بىر نىيەت ، بىر مەقسەتتە سۆيمىسەك ، قەدىرلىمىسەك ، بۇ ھالدا ئۇنىڭ ئىستىقبالى بارغانسېرى تار بولىدۇ ، ھەتتا ئاخىرىدا يوقىلىپ ، پۈتۈنلەي تار-مار بولىدۇكى ، ھېچبىر ئۇيغۇر بۇ ئاقىۋەتنى خالىمايمىز ، ئەلۋەتتە ! ئەلىشىر نەۋاىي بىزگە ئۆرنەك . ئەلىشىر نەۋاىي بىزگە ئەينەك . بوۋىمىز ئەلىشىر ئېبنىي غىياسىددىن ناۋاىينىڭ زاماننىڭ زورى بىلەن ئەرەب – پارس تىلى ئومۇملىشىپ كەتكەن ئاشۇ 15 – ئەسىردە ، ئۆزىمۇ 40 يىشىغىچە پارسچە شېىر يازغان تۇرۇقلۇق ، يازغاندىمۇ ئۆز دەۋرىدىكى ھەرقانداق پارس ئەدىبلىرىنى قايىل قىلغۇدەك يۇقىرى سەۋىيىلىك پارسچە شېىر يازغان تۇرۇقلۇق ، يازغاندىمۇ ئۆز دەۋرىدىكى ھەرقانداق پارس ئەدىبلىرىنى قايىل قىلغۇدەك يۇقىرى سەۋىيىلىك پارسچە دېۋان يېزىپ ، نەشر قىلدۇرغان تۇرۇقلۇق ، ئاخىرىدا زاماننىڭ تەتۈرلۈك قىلىشلىرىغا زامانداشلىرىنىڭ مەسخىرە قىلىشلىرىغا پىسەنت قىلماي ، ئۆز ئانا تىلى بىلەن ئەسەر يېزىشنى تەشەببۇس قىلىشى ۋە ئۆزى باش بولۇپ ئۇيغۇر – تۈرك تىلىدا ئاشۇنداق ئالەمشۇمۇل مول ۋە نادىر ئەسەرلەرنى بارلىققا كەلتۈرۈشى ئەمەلىيەتتە ، ئالدى بىلەن ئۇنىڭ دىلىدىن ئۇرغۇپ چىققان ئانا تىل مۇھەببىتىنىڭ شانلىق مەھسۇلىدۇر . ھالبۇكى ، 21 –ئەسىردە كەڭ ئىمكانلار ئىچىدە ياشاۋاتقان بىز نەۋاى ئەۋلادلىرى ، ئالدى بىلەن ئىش بېشىدىكى ۋەلىيلەر ، مەكتەپدارلار ۋە پۈتكۈل مەدەنىيەت – مائارىپ كادىرلىرى باش بولغان بارلىق زىيالىي ئۇيغۇرلار ئەگەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ قىممىتىنى تونۇپ يەتكەن ، ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ قەدرىنى بىلگەن بولساق ، ئەمدى ئۇنى ئەلىشىر نەۋاىيچە سۆيەيلى ، ئۇنىڭغا ئەلىشىر ناۋاىيدەك كۆيەيلى . پەقەت بىزنىڭ دىل رىشتىمىز ئۆز تىل –يېزىقىمىزغا خۇددى ئەلىشىر ناۋاىينىڭكىدەك مۇستەھكەم باغلانسا ، بۇ ھالدا بىزنىڭ تىلىمىزنى ئالىي مائارىپ سورۇنىدىنمۇ ، ئوتتۇرا مائارىپ سورۇنىدىنمۇ ئەمەلدىن قالدۇرۇشقا ھەرگىز ھاجەت چۈشمەيدىغانلىقىنى چوڭقۇر ھېس قىلىمىز ۋە بۇ مەسىلىنىڭ تېگىنى ئوچۇق بىلىپ يېتىمىز . «گۆھەر دېڭىزدىن غەۋۋاس ۋاسىتىسى بىلەن چىقىپ ، ئۆز جىلۋىسىنى نامايىش قىلىدۇ ۋە گۆھەرچىلەر ئالدىدا ئۆز قىممىتىنى تاپىدۇ » دەيدۇ بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋاىي . بىر مىللەتنىڭ تىلى قىممەت جەھەتتە بەجايىكى بىباھا گۆھەردۇر . شۇڭا ، بىر مىللەت ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت ، جەمئىيەت ۋە قىسمەت ئەھۋالىنى ھېچ قالدۇرماي خاتىرىلەپ كېلىۋاتقان تىلىنى چىن دىلىدىن سۆيۈشى كېرەك . بىراق ، بىر مىللەتتە ئۆزىنىڭ مىللىي تىلىنى ساقلاپ قېلىش ، قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن ئۇ تىلنىڭ قىممىتىنى تونۇش ۋە ئۇنى مۇھەببەت بىلەن سۆيۈش كۇپايە قىلمايدۇ ، بەلكى يەنە ئۇ مىللەتتە ئۆز تىلىنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش پائالىيىتىنى ئەمەلىيلەشتۈرىدىغان كۈچلۈك ، مىللىي ئىرادە ، مەھكەم باغلانغان بەل بولۇشى لازىم . مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا ، ئەگەر بىز ئۇيغۇر مىللىتى مىڭ نەچچە يۈز يىلدىن بۇيان دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ۋە جۇڭگو مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئوخشاشلا مىقدار ۋە ئوخشاشلا ئىقتىدار بىلەن تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشۇپ كېلىۋاتقان گۆھەر تىلىمىزنى قوغدايمىز ۋە ئۇنى ئۆز ساھەسسدە يەنىمۇ راۋاجلاندۇرىمىز دەيدىكەنمىز ، ئەمدى بۇ غايە ئۈچۈن بېلىمىزنى مەھكەم باغلاپ ، قانۇنىي يوسۇندا ئەمەلىي ھەرىكەت قىلىشىمىز كېرەك . بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋاىي بىر ئۇيغۇر ئىنسانى بولۇش سۈپىتى بىلەن ، ئۆز تىلىنىڭ قىممىتىنى تونۇش ، ئۇنى چىن يۈرىكىدىن سۆيۈش جەھەتتىلا ئەمەس ، بەلكى يەنە ئۇ قىممەتلىك تىلنى ۋە ئۇ سۆيۈملۈك يېزىقنى قوغداش قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنى ئەمەلىي كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان كۈچلۈك ئۇيغۇر ئىرادىسىگە ساھىب بولۇش جەھەتتە ئۆرنەك زات ئىدى . شۇنداق ، ئۇ ئۆز ھاياتىدا ئۇيغۇر –تۈرك تىلىنى دىلىدىن قىزغىن سۆيدى . ئاندىن خۇددى غەۋۋاس دېڭىزدىن گۆھەر سۈزۈپ چىققاندەك پىداكار ۋە نەق ئەمگەك ئارقىلىق ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنى شۇ چاغدىكى دۇنيا مەدەنىيەت ساھەسىدە تېگىشلىك ئورۇنغا ئىگە قىلدى . ئاندىن ئۇنىڭ تەرەققىياتىنى ۋە ئەبەدىلئەبەد قوغدىلىشىنى بولسا ، سىز –بىزگە ئامانەت قىلدى . ئامانەتكە خىيانەت قىلىش ئۇيغۇر مىللىتىگە يات ناەھلىلىكتۇر . ھالبۇكى ، بىز ئۇيغۇرلار بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋاىينى ئۆرنەك قىلىپ ، ئۆز تىلىمىزنىڭ قىممىتىنى تونۇساق، ئۇنى پىكىر بىرلىكى بىلەن چىن دىلىمىزدىن سۆيسەك ، ئۇنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن بېلىمىزنى مەھكەم باغلىساق ، بۇ ھالدا مۇنۇ ھەقىقەت كۆز ئالدىمىزدا نامايان بولىدۇ : ئۇيغۇر مىللىتى ئەلمىساقتىن بۇيان ئۆزىنىڭ تىلى ، ئۆزىنىڭ دىنى ۋە ئۆزىنىڭ يېرى بار مۇكەممەل بىر مىللەت . شۇڭا ئۇ دۆلەت تىلى بولغان خەنزۇ تىلىنى تەلەپتىكىدەك ئۆگىنىپ ، ئىگىلەش (بۇ ھەقتە ئەسىرىمىزنىڭ «زۆرۈرىيەت ، مەجبۇرىيەت ۋە مەسئۇلىيەت » دېگەن بابىدا دادىغا يەتكۈزۈپ بايان قىلىمىز) ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا ئۆزىنىڭ ئانا تىلىدىن ھەرگىزمۇ ۋاز كەچمەيدۇ . ئۇيغۇر تىلى – ئۇيغۇرنىڭ جېنى! جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى زېمىنىدا ئۇيغۇر مىللىتى ئۆزىنىڭ جېنىنى قوغدىيالايدىغان بولۇشى كېرەك ۋە چوقۇم قوغدىيالايدۇ ! چۈنكى ، جۇڭگودا كومپارتىيىنىڭ ئادالىتى بار . خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ « ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل –يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە » دېگەن كاپالىتى بار ! – زۆرۈرىيەت ، مەجبۇرىيەت ۋە مەسئۇلىيەت 2-قوش تىللىق مائارىپ ۋە ئۇيغۇر تىل يېزىقىنىڭ تەقدىرى مۇەييەن مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، بۇ ئالەم زۆرۈرىيەت ئالىمىدۇركى، دۇنيادىكى نۇرغۇن شەيئى ۋە ئىشلار زۆرۈرىيەت ئالىقىنىدا گۈللەپ ياشنايدۇ، مەغلۇپ بولغانلار بولسا ، ئاخىرىدا يەنىلا زۆرۈرىيەت ئايىغى ئاستىدا يەنچىلىپ تۈگەيدۇ . نۇرغۇن ئالىملارنىڭ بىردەك قارىشىچە ، ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولغاندىن تارتىپ، 15 – ئەسىر نەۋاىي زامانىغىچە بولغان ئارىلىقتا ،تۈركىي تىللار سوستاۋىغا ئەرەب ، پارس تىللىرى ئامىللىرىنىڭ شۇنچىۋالا كۆپلەپ كىرىپ ئۆزلىشىپ كېتىشى، ھەتتا مەدەنىيەت – مائارىپ ساھەسىدە تۈركىي تىلنى ئەمەلدىن قالدۇرۇۋەتكۈدەك دەھشەتلىك دەرىجىگە بېرىپ يېتىشى پۈتۈنلەي زۆرۈرىيەتتىن ، ئوچۇق ئېچىپ ئېيتقاندا ، زاماننىڭ زورىدىن بولغان. دەرۋەقە، تارىخنىڭ ھېچبىر بېتىدە ، شۇ چاغلاردا بىرەر پادىشاھ ياكى باشقا بىرەر ھۆكۈمران تەرىپىدىن : «بۈگۈندىن ئېتىبارەن تۈركىي تىل ئەمەلدىن قالدى . ئەمدى ، تۈركىيىلەر ھەممىڭلار ئەرەبچە ياكى پارسچە سۆزلەڭلار . ۋە يېزىڭلار ، دەپ پەرمان قىلغانلىقى سۆزلەنمەيدۇ . ئەمما ، ئالەمنى ۋە ئادەمنى يېپيېڭى قاراش بىلەن چۈشەندۈرۈدىغان ئىسلام دىنىنىڭ تۈركىي مىللەتلەر دۇنياسىنىڭ ئىدېولوگىيە ساھەسىنى ھەيۋەت بىلەن پەتىھ قىلىشى ، مۇھەممەد پەيغەمبەر ئەرەب مىللىتىدىن بولغانلىقى ئۈچۈن ، ئاللاھ تەرىپىدىن ئەرەب تىلى بىلەن نازىل بولغان «قۇرئان كەرىم » ۋە ئۇلارنىڭ تەلىماتلىرىنىڭ ئۇيغۇر –تۈرك مۇسۇلمانلىرىنىڭ كۆڭلىگە ياغدەك يېقىشى ۋە نېمىلا دېگەنبىلەن تۈركىي مىللەتلەردىن بۇرۇن مۇسۇلمان بولغان پارس ئالىملىرىنىڭ ، شاىرلىرىنىڭ ئىسلام پەلسەپىسىنى تەشۋىق قىلىپ يازغان تۈرلۈك ژانىردىكى ئەسەرلىرىنىڭ ئۇيغۇر – تۈرك ئەدىپلىرى ۋە ئالىملىرىنىڭ قەلبىنى ئۆزىگە رام قىلىۋېلىشى... قاتارلىق نەق ئامىللار بىر زۆرۈرىيەت كەلكۈنىنى شەكىللەندۈرۈپ ، تۈركىي مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەت ۋە مائارىپ ساھەسىنى ئىشغال قىلىۋالغانلىقى راستتۇر . ئەرەب ئىسلام ماارىپىدىن ئۆرنەك ئېلىپ ۋە تەقلىد قىلىپ ئېچىلغان مەكتەپ – مەدرىسىلەردە ئون بەش –ئون ئالتە يىللاپ دۈم يېتىپ دۈم قوپۇپ ئوقۇغان تۈركىي تىللىق تاشلارنىڭ بىرىنچى دەرىجىلىك دەرسى « قۇرئان كەرىم » ، تەفسىر ۋە ھەدىس شەرىف بولغانكى ، بۇ مۇتلەق زۆرۈر دەرسلەرنىڭ تىلى ئەرەبچە بولۇشى ۋە بولغانلىقى مۇنازىرە تەلەپ قىلمايدۇ . چۈنكى ھەرقانداق بىر تىلنىڭ يەنە بىر تىل بىلەن سىتىلىستىك ئۆزگىچىلىك جەھەتتە ئوپئوخشاش ۋە باراۋەر بوپكېتىشىنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكى ئېتىراپ قىلىنغان تەقدىردە ، ئەرەب تىلىدا بارلىققا كەلگەن پەلسەپە تەلىماتلارنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئەڭ ئېنىق چۈشەندۈرۈپ بېرەلەيدىغان تىل ئەڭ ئالدى بىلەن پەقەت ئەرەب تىلى بولىدۇ . ئەلۋەتتە . مۇشۇنداق ئەمەلىيەت ، شۇنداقلا ئۇيغۇر – تۈرك ئالىملىرىنىڭ قەلبىدىكى ئىسلامىيەتكە بولغان مۇھەببەت ئۇلارنى ئاڭلىق -ئاڭسىز ھالدا ئەدەبىي تىلدا ئەرەبلىشىش ، يېزىش ئەمەلىيىتىدە بولسا پارسلىشىش يولىغا يېتەكلەپ كەتكەن . بۈيۈك مۇتەپەككۇر بوۋىمىز ئەلىشىر ناۋاىينىڭ « مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين » نى يىزىشى ۋە رەت قىلغۇسىز پاكىتلار ئاساسىدا ئىلمىي مۇھاكىمە يۈرگۈزۈپ ، ئاخىرىدا «ئۇيغۇر –تۈرك تىلى سەنئەت ۋە سانائەت تىلىدۇر » (تۈرىي ھۈنەرست) دېگەن ھۆكۈمنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمۇ زۆرۈرىيەتتىن بولغان . ئەلىشىر نەۋاىي تولىمۇ سەمىمىيلىك بىلەن ئېتىراپ قىلىدۇكى ، ئەرەب تىلى ھەقىقەتەنمۇ پاساھەتلىك تىل : ئوخشاشلا ، پارس تىلى ھەقىقەتەنمۇ گۈزەل ۋە لاتاپەتلىك تىل . ۋەھالەنكى ، مېنىڭ ئانا تىلىمچۇ ؟ ئاللاھ مېنىمۇ ئەرەب ، پارس مىللەتلىرىگە ئوخشاشلا ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكلەرگە ساھىب بولغان ئايرىم بىر مىللەت قىلىپ ياراتقان ۋە ئۆزۈمگە خاس بولغان مىللىي تىل ئاتا قىلغان تۇرسا ، مېنىڭ تىلىم زادى نېمىشقا ئەمەلدىن قالىدىكەن ؟ ئەلىشىر نەۋاىي زۆرۈرىيەت تۇيغۇسى ئۆز ۋۇجۇدىدا بارلىققا كەلتۈرگەن ئۆز ئانا تىلىغا بولغان تونۇش ۋە ئۇنىڭ ئۈچۈن جان پىدالىق بىلەن ئەمگەك قىلىش جەريانىنى بۈيۈك دەرىجىدە مۇجەسسەم قىلىپ مۇنداق دەيدۇ : « ياشلىقىمنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ئاغزىم جەۋھەردانىدىن بەزى گۆھەرلەر كۆرۈلۈشكە باشلىغان بولسىمۇ ، لېكىن بۇ گۆھەرلەر تېخى نەزم يىپىغا ئۆتكۈزۈلمىگەن ، پەقەتلا كۆڭلۈم دىڭىزىدىن نەزم يىپىغا يۈزلەنگەن ئۇ گۆھەرلەر تەبىىيىتىم غەۋۋاسىنىڭ ئىجتىھاتى بىلەن ئېغىز ساھىلىغا چىقىشقا باشلىغانىدى . دەل شۇ چاغدا ، مەنمۇ يۇقىرىدا ئېيتىلغان ئەنئەنە بويىچە پارس تىلى بىلەن يېزىشقا يۈزلەنگەنىدىم . بىراق ، ئەقىل يېشىغا قەدەم قويغىنىمدىن كېيىن ، ھەق سۇنھانەھۇ ۋەتاالا تەبىىيىتىمىگە بەخشەندە قىلغان غارايىبچانلىق ، ئەستايىدىللىق ۋە مۇشكۈلاتچىلىق روھىنىڭ تۈرتكىسى بىلەن تۈركىي تىل ئۈستىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈشنى لازىم تاپتىم . مالاھىزە قىلىپ كۆرگىنىمدىن كېيىن ، كۆز ئالدىمدا ئون سەككىز مىڭ ئالەمنى بېسىپ چۈشىدىغان بىر ئالەم نامايان بولدى . مەن ئۇ يەردە ، توققۇز پەلەكتىن ئېشىپ چۈشكەن بىر زىبۇ زىننەت ئاسمىنىنى كۆردۈم . دۇرلىرى يولتۇزلاردىنمۇ جۇلالىق بىر يۈكسەكلىك خەزىنىسىنى ئۇچراتتىم . ئۇنىڭ يۇلتۈرلاردىنمۇ گۈزەل گۈللەر بىلەن پۈركەنگەن گۈلشىنىگە يولۇقتۇم: ئۇنىڭ ھەرىمى ئەتراپىغا ئادەم ئايىغى تەگمىگەن ، غارايىباتلىرىغا ھېچكىمنىڭ قولى تەگمىگەنىدى . ئەما خەزىنىسىنىڭ يىلانلىرى دەھشەتلىك ، گۈللىرىنىڭ تىكەنلىرى سان – ساناقسىز ئىدى . مەن "سەنئەت ئەھلىنىڭ دانالىرى مۇشۇ يىلانلارنىڭ ئۆتكۈر نەشتىرىدىن قورقۇپ ، بۇ خەزىنىدىن بەھرىمەن بولالماي ئۆتۈپتۇ . نەزم قوشۇنىنىڭ گۈلدەستىچىلىرى بولسا ، مۇشۇ تىكەنلەردىن ئېھتىيات قىلىپ بەزمىگە لايىق گۈل ئۈزەلمەي كېتىپتۇ " دەپ ئويلىدىم . مېنىڭ يۈكسەك ئىرادەم ، قورقۇش ۋە بىپەرۋالىقتىن خالىي تەبىىيىتىم بۇ يەردىن شۇنداقلا ئۆتۈپ كېتىشىمگە يول قويمىدى : مەن بۇ يەرنى تاماشا قىلىپ تويمىدىم . تالانتىم لەشكەر بولۇپ بۇ ئالەم مەيدانىدا ئات ئويناتتى . خىيالىم قۇش بولۇپ بۇ ئالەم ئاسمىنىدا ئېگىز پەرۋاز قىلدى . دىلىم سەرراپ بولۇپ ، بۇ جەۋھەرلەر خەزىنىسىدىن ھېسابسىز قىممەتلىك ياقۇت ۋە دۇرلارنى ئالدى . كۆڭلۈم گۈل تەرگۈچى بولۇپ ، بۇ گۈلشەن رەيھانزارىدىن بىھېساب خۇش پۇراق گۈللەرنى يىغدى . بۇ ئۇتۇق ۋە بايلىقلارغا ، بۇ پايدا ۋە غەنىيمەتلەرگە ئىگە بولغىنىمدىن كېيىن ، ئۇنىڭ نەتىجە گۈللىرى دەۋر ئەھلى ئۈچۈن بىمالال ئېچىلىشقا ۋە ئۇلارنىڭ باشلىرىغا ئىختىيارسىز چېچىلىشقا باشلىدى ». (قاراڭ : مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين»،28 - ، 29 - ، بەتلەر ، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى – 1988 – يىل نەشرى . ) دېمەك ، زاماننىڭ زورى شۇ قەدەر يامان ، ۋەزىيەتنىڭ بېسىمى شۇقەدەر ئېغىر بولسىمۇ ، ئۇيغۇرغا خاس يۈكسەك ئىرادىگە ، قورقۇشتىنمۇ ، بىپەرۋالىق قىلىشتىنمۇ خالىي ئالىيجاناب تەبىەتكە ساھىب بولغان ئەلىشىر نەۋاىي ھايات – مامات گىردابىغا كېلىپ قالغان ئانا تىلىنىڭ تەقدىرى ئۈستىدە ئەستايىدىل مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ ، بىجاندىل مۇھاكىمە قىلىپ ، ئەقلىي ھۆكۈم چىقىرىشنىڭ زۆرۈرىيىتىنى بىلگەن ۋە بىلگىنىنى دەرھال ئەمەلىيەتكە ئايلاندۇرۇپ كۆرسەتكەن . بىزنىڭ زامانىمىزدا « قوش تىللىق مائارىپ » تەدبىرىنىڭ ئەمەلىي ئىجراغا قويۇلۇشىمۇ زۆرۈرىيەتتىن ئىكەنلىكى ھەممە ئادەمگە بەش قولدەك ئايان . يەنى 1949 – يىل 1 – ئۆكتەبىردە جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى . جۇڭگو زېمىنىدا ياشاۋاتقان 56 مىللەت خەلقى مىسلىسىز بىرلىككە كەلگەن بىر مەركىزىي ھۆكۈمەتنىڭ ئەتراپىغا ئۇيۇشتى . بۇ دۆلەت ، بۇ ھۆكۈمەتنىڭ دۆلەت ۋە ھۆكۈمەت تىلى ئەمەلىيەتتە خەنزۇ تىلى ئىدى . خەنزۇ مىللىتىنىڭ تىلى ئەمەلىيەتتە جۇڭگو دۆلىتىنىڭ دۆلەت تىلى بولغانلىقى ئۈچۈن ، خەنزۇدىن باشقا 55 مىللەت كادىرلىرى ۋە زىيالىيلىرىنىڭ خەنزۇچە ئۆگىنىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلدى . مۇشۇ زۆرۈرىيەتتىن مەركەزدە ۋە ھۆكۈمەت زۆرۈر دەپ قارىغان جايلاردا مىللەتلەر ئىنستىتۇتلىرى ئېچىلىپ ، ئۇ يەرلەردە خەنزۇ بولمىغان ياشلارغا ۋە كادىرلارغا خەنزۇ تىلى ۋە خەنزۇ تىلىدا تۈزۈلۈپ ئېلان قىلىنىدىغان سىياسەتلەر دەرس قىلىپ ئۆتۈلدى . يەنە مۇشۇ زۆررىيەتتىن جۇڭگو مائارىپ ساھەسىدە «ق ئوش تىللىق مائارىپ » يەنى « جۇڭگودىكى تىل – يېزىقى بار مىللەتلەرگە ئۆز ئانا تىلىدىن باشقا خەنزۇ تىلىنىمۇ ئۆگىتىش مائارىپى» مەيدانغا كەلدى . دەرۋەقە ، جۇڭگونىڭ بەزى رايونلىرىدا مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونوم رايونلار قۇرۇلدى ۋە مەزكۇر مىللىي تېرروتىرىيىلىك ئاپتونوم رايونلاردىكى ئاپتونومىيە ھوقۇقىغا ساھەب بولغان مىللەتلەرگە قارىتىلغان « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى » تۈزۈلۈپ ، ئېلان قىلىندى . مەيلى « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دا بولسۇن ،مەيلى « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى » دا بولسۇن ، ئوخشاشلا تارىختىن بۇيان تىل – يېزىقى بار مىللەتلەرگە قارىتىلغان ئىلھامبەخش ، ئىلھامبەخشلا ئەمەس ، بەلكى ھەقىقەتبەخش ، ھۆرىيەتبەخش بەلگىلىمىلەر بەلگىلەندى . بۇ بەلگىلىمىلەرنى قەغەز يۈزىدىن ئوقۇساق ھەقىقەتەنمۇ ئىلھام ئېلىپ ، سۆيۈنۈپ ، ھۆكۈمەتنى كۈيلەپ كېتىمىز : ھەقىقەتەنمۇ كومپارتىيىنىڭ دانالىقىدىن سۆزلەپ كېتىمىز : ( بۇ قانۇنىي بەلگىلىمىلەر ئەسىرىمىزنىڭ بىرىنچى بابىدا ئەقلەن كۆرسىتىلگەچ ، بۇ يەردە تەكرارلىمىدۇق ) مېنىڭچە ئەللىك نەچچە يىلدىن بۇيان جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ شانلىق غەلىبىلىرى بىلەن بىللە ياشاپ كەلگەن ئاقكۆڭۈل ئۇيغۇر خەلقى شۇ تاپتا ، خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشنى زۆرۈرىيەتتىن مەيدانغا كەلگەن ۋاقىتلىق بىر ئىش ، ئۆتكۈنچى بىر تەدبىر ئەمەس ، بەلكى ئۆزلىرىنىڭ بۈگۈنكى ھاياتى ۋە كەلگۈسى ياشامىىىىى ئۈچۈن جەزمەن ئورۇنداشقا تېگىشلىك بىر مەجبۇرىيەت دەپ قارىماقتا . چۈنكى ،ئەللىك نەچچە يىللىق ئەمەلىيەت خەنزۇ تىلىنىڭ جۇڭگو زېمىنىدا ، يالغۇز سىياسىي تىل ئەمەس ، بەلكى پەن تېخنىكا تىلى ، پۈتكۈل جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ ئورتاق تۇرمۇشى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئومۇمىي مەدەنىيەت تىلى ئىكەنلىكىنى دەلىللىدى . مۇشۇنداق ئەھۋالدا ، ھەر بىر ئۇيغۇر ئىنسانى جۇڭگودىكى تارىختىن بۇيان ئۆزىنىڭ تىل – يېزىقى بار بوپكەلگەن باشقا قېرىنداش مىللەت ئىنسانلىرىغا ئوخشاشلا ، ئۆزىنىڭ ۋەتىنىدە ئىككىنچى ياكى ئۈچىنچى سىنىپ پۇقرا بوپقالماسلىق ئۈچۈن ، يەنى مەيلى سىياسىي تۇرمۇشتا بولسۇم ، مەيلى پەن – تېخنىكا ھاياتىدا بولسۇن ۋە مەيلى ئومۇمىي مەدەنىيەت ياشامىدا بولسۇن ، خەنزۇ خەلقى بىلەن ئوخشاش ۋە باراۋەر بولغان ياشاش ئىمكانىغا ئىگە بولۇش ئۈچۈن خەنزۇ تىلىنى مۇكەممەل ئىگىلەشنىڭ بولمىسا بولمايدىغان مۇھىم ئىش ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى . ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ، ھەر دەرىجىلىك كادىرلار ۋە مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىلا ئەمەس ، بەلكى يەنە « خەنزۇ تىلى بىلمەيدىكەن » دېگەن بانايى سەۋەب ۋە ئەمىلى سەۋەب بىلەن قارامەدىكارلىققىمۇ قوبۇل قىلىنمايۋاتقان يۈزمىڭلىغان ئۇيغۇر دېھقان ئىشلەمچىلىرىمۇ بۇ زاماندا خەنزۇ تىلى ئۆگەنمىسە زادىلا بولمايدىغانلىقىنى بىلىپ يەتتى . بۇ ھالدا ئۇيغۇر خەلقى نۆۋەتتىكى قوش تىللىق مائارىپنىڭ سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ ، خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشى ، دەرس ساەتلىرىنى كۆپەيتىش يولى بىلەن باشلانغۇچ مەكتەپ ماارىپىدىن ، ھەتتا يەسلى ماارىپىدىن باشلاشقىمۇ رازى ،دەپ قارايمەن ، بىراق، زامان كەلتۈرگەن زۆرۈرىيەت ، تۇرمۇش ئىپادىلەۋاتقان مەجبۇرىيەت شۇ قەدەر كەسكىن ۋە شۇ قەدەر رەھىمسىز بولسىمۇ ، ھېچبىر ئۇيغۇر ئۇنىڭلىق بىلەن ئۆزىنىڭ ئانا تىل ۋە يېزىقىدىن بىر كۈن بولسىمۇ ۋاز كېچىشكە ھەرگىز رازە بولمايدۇ ، چۈنكى مېنىڭ تەتقىقاتلىق چۈشەنچەمچە ، ئۇيغۇر مىللىتى ھەرنېمەدىگەن بىلەنمۇ ئۇنداق مەسئۇلىيەتسىز مىللەت ئەمەس . بۇنىڭغا ئۇيغۇرنىڭ بىر مىڭ بەش يۈز يىللىق تىل –يېزىق تارىخى گۇۋاھلىق بېرىدۇ . بۇنىڭغا ، ئىسلام دىنى ئەقىدىسىنىڭ نۇسرىتى ۋە ئۇنىڭدىن كېلىپ چىققان ئەرەب – پارس تىلى مەپتۇنلۇقى ھەر بىر مۇسۇلمان ئۇيغۇرنى پۈتۈنلەي دېگۈدەك ئەسىر قىلىۋالغان 14 - . 15 - ، ئەسىرلەردىمۇ يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق روھى بىلەن ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنى نابۇتلۇقتىن ساقلاپ قالغان ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ۋە ئۇلارنىڭ سەپ بېشىدا تۇرغان بايراقدارى ئۇلۇغ ئەلىشىر نەۋاىي شاھىدلىق بېرىدۇ . بۈيۈك مۇتەپەككۇر بوۋىمىز ئەلىشىر نەۋاىينىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ناملىق ئەسىرىنى ئەستايىدىللىق بىلەن ئوقۇپ يەكدىللىق بىلەن مۇلاھىزە يۈرگۈزىدىغان بولساق ، ئۇنىڭ ھەر كەلىمە سۆزىدىن ئۇيغۇر – تۈرك تىلىغا بولغان يۈكسەك مەسئۇلىيەتچانلىق تۇيغۇسىنىڭ ئۇرغۇپ تۇرغانلىقىنى ئىپتىخار بىلەن ھېس قىلىمىز . ئەمەلىيەتتىمۇ ، ئاتمىش يىللىق ئۆمرىدە ئاتمىش ئۈچ پارچە كىتاب يازغان (قاراڭ: مۆجىزىي: «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن » 56 – بەت بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 1982 – يىللىق نەشرى ، نەشرگە تەييارلىغانلار :ئەنۋەر بايتۇر، خەمىت تۆمۈر ) ، سۆز ئىشلىتىش جەھەتتە ، كېيىنكى چاغلاردا ياۋروپانىڭ سۆز ئۇستىلىرى بولۇپ داڭق چىقارغان مېگېل دى سېرۋانتىس (1616-1547)، ۋىليام شېكىسپېر (1616- 1564) ۋە ئالىكساندىر سېرگىيىۋىچ پۇشكىن (1837-1799-يىللار) قاتارلىقلارنىمۇ ئۇزاق ئارقىدا قالدۇرۇپ ، پۈتكۈل ئەسەرلىرىدە جەمئىي بىر مىليون ئۈچ يۈز يەتمىش سەككىز مىڭ ئاتمىش يەتتە سۆز ئىشلەتكەن (قاراڭ : «بۈيۈك ئەلىشىر نەۋاىي »، 113 – بەت ، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2001- يىل نەشرى ، تۈزگۈچى : ئابلىمىت ئەھەت) ، ئەلىشىر نەۋاىينىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرىدا – 1499 – يىلى، ئۇيغۇر – تۈرك تىلىنىڭ نۇسرىتى ھەققىدە «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ئاتلىق كىتابنى ئالاھىدە يېزىپ ئېلان قىلىشىنىڭ ئۆزى ئۇنىڭدىكى مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق تۇيغۇسىنىڭ نەقەدەر يۈكسەك ئىكەنلىكىنى دەلىللەيدۇ، ئەلۋەتتە . مېنىڭچە ، بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۈرى ئەلىشىر نەۋاىي ئالەمدىن ئۆتكەن ئاشۇ مىلادى 1501-يىلىدىن تاكى 2001 – يىلىغىچە بولغان ساق بەش يۈز يىلنىڭ مابەينىدە ياشاپ ئۆتكەن ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ ھېچبىرسى نەۋاىينىڭ ئانا تىلنى جېنىدىنمۇ ئەزىز كۆرۈش ، ئۆز تىلىنى يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن سۆيۈش روھىغا خىيانەت قىلغىنى يوق. ئىشەنمىسىڭىز قاراپ بېقىڭ : ئاياز شىكەستەنىڭ « جاھاننامە »سىدىن ، مۈجىزىينىڭ « تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن » ئىغىچە ، مۇسا سايرامىنىڭ «تارىخىي ھەمەدىي » سىدىن تارتىپ مۇھەممەىمىن توختايېفنىڭ « قانلىق يەر » ئىغىچە ، ئابدۇرەھىم تىلەشۈپ ئۆتكۈرنىڭ « ئويغانغان زېمىن » ئىدىن ، ئەھمەد زىياىينىڭ « يۈسۈپ – مەھمۇد داستانى»غىچە ، تېيىپجان ئېلىيېفنىڭ « تۈگىمەس ناخشا»سىدىن ، روزى سايىتنىڭ « دېھقان بولماق تەس » غىچە ، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ « ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى ھەققىدە » سىدىن ، زوردۇن سابىرنىڭ « ئىزدىنىش » ، « ئانا يۇرت » ئىغىچە ...بولغان مىڭلىغان تارىخىي ئەدەبىي ۋە دىنىي ئەسەرلەرنىڭ ھېچبىرسىدە ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىپادىلەش جەھەتتىكى بىرەر نۇقسان ياكى ئاجىزلىقى كۆرۈلمەيدۇ . ھەتتا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى ئەللىك نەچچە يىلنىڭ مابەينىدە نەشر قىلىنغان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئەدەبىيات ھەققىدىكى تەتقىقات ئەسەرلىرىدىمۇ ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ بىر زامان كەلگەندە دەۋرنىڭ تەرەققىياتىغا ماسلىشالماسلىغىدىن ، ياكى زامانىۋىلىشىشقا توسقۇن بوپقالىدىغانلىقى ھەققىدە بىرەر كەلىمە پىشارەتمۇ بېرىلمەيدۇ . ۋەھالەنكى ، تارىخ بۇ مىلادى 2002 – يىلىغا كىرگەندە ، كۈن سىلە –بىزنىڭ مۇشۇ پارلاق كۈنىمىزگە كەلگەندە ، «بەزى ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا ئۆتۈلىدىغان تەبىئىي پەن دەرسىنىڭ ھەممىسىنى ، ئۇيغۇر تىل – ئەدەبىيات دەرسىنىڭ %75 خەنزۇچە سۆزلەپ ئۆتۈش » ، شۇ ئارقىلىق ئالىي مائارىپتا ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش پىلانىنىڭ ئەمەلىي ئىجراغا قويۇلۇشىنى زادى نېمىدەپ چۈشىنىمىز ۋە نېمىدەپ چۈشەندۈرۈمىز ؟ ئەجەبا ، جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا يولغا قويۇلغان « قوش تىللىق مائارىپ » تەدبىرىنىڭ تەبىىيكى يۈزلىنىشى ۋە ئاداققى مەقسىتى مۇشۇمىدى ؟ ئەمدى ، بۇ پىلاننى ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ سەمىگە تۈزۈك سالماي ، كەڭ تىل ئەھلىنىڭ يۈرەك سۆزلىرىنى ئاڭلاپ باقماي ، يەنى ھېچكىمنى كۆزگە ئىلىپمۇ قويمىغان ھالدا ، ئىمام ئەخپەشنىڭ ئۆچكىسىگە ئوخشاشلا ماقۇللۇق بىلدۈرۈپ ، ئەمەلىي ئىجراغا قويغان ئۇيغۇر كادىرلىرىنىڭ بۇ قىلغىنى زۆرۈرىيەتمۇ ، مەجبۇرىيەتمۇ ياكى مەسئۇلىيەتمۇ ؟! مەن بۇ سوئاللارنى ئالدى بىلەن ، ئالدىمدىكى مېنىڭ دەرسىمنى ئاڭلاپ ئولتۇرغان ئوقۇغۇچىلىرىمدىن ، يەنى 21 – ئەسىرنىڭ رەسمىي ئىگىلىرىدىن سورىدىم . ئۇلار : « مۇئەللىم ، بۇ سواللار ئۇنچىۋالا ئاسان ، ئوڭاي سواللار بولمىدى . شۇڭا ، بىز بىرئاز سىياسەت ئۆگىنىپ ، ماتېرىيال كۆرۈپ ، ئاندىم جاۋاب بەرسەك » دېيىشتى . ئاندىن ، ئۇ سوئاللارنى ئۆزۈمدىن سورىدىم . ئۆزۈمنىڭمۇ ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ ئاداققى تەقدىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان بۇ سوئاللارغا جاۋاب بېرىشتە سەل ئويلىنىۋالغۇم ، سەل – پەل تۇرۇۋالغۇم كەلدى . ئەمىسەچۇ ؟ ئەگەر «ھەە ، جۇڭگونىڭ ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپ تەدبىرىنىڭ ئاداققىي مەقسىتى ( قوش تىللىق مائارىپ)نى ( يەك تىللىق مائارىپ )قا ئۆزگەرتىپ ، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى » دەي دېسەم ، «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى » دىكى « جۇڭگودىكى مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى باپباراۋەردۇر . ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى ئىشلىتىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە » دېگەن ھۆرىيەتبەخش راست گەپنى نېمىدەپ چۈشەندۈرىمەن ؟ بۇ دانا بەلگىلىمىلەرنى « شۇنداقلا ، ئانچىكىملا دەپ قويغان ، ئادەم ئالدايدىغان قۇرۇق گەپلەر !» دېگىلى بولمايدۇ-دە ! بۇ يەردە ، ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئالىي مائارىپ سورۇنىدا تەدرىجىي ئەمەلدىن قالدۇرۇش پىلانىغا قوشۇلۇپ . ئۇنى ئەمەلىي ئىجراغا قويغان ئۇيغۇر كادىرلىمىزغا ھە دېگەندىلا قاتتىق گەپ قىلغۇم يوق . كىم بىلىدۇ ، ئۇلارنىڭمۇ ئويلىغانلىرى باردۇر ، ھالبۇكى ، ئۇلارنىڭ ، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ئالدىدا ئۆتكەن ھوقۇقدارلارنىڭ ئەمەل – مەنسەپ قولىدىكى چاغدا كۆرسىتىدىغان جاسارەتلىك ئەلپازى بىلەن ، ئەمەل – مەنسىپىدىن چۈشكەندىن كېيىنكى مىسكىن ئەھۋالىنى سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلماي تۇرۇپ ، ئالدىراقسانلىق بىلەن تەنقىد قىلساقمۇ تازا توغرا بولماس . شۇڭا ، مەنچە يەنە ئۆگەنسەم ، يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ تەكشۈرۈپ ، سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلسام . شۇ جۈملىدىن ھەمپىكىر بۇرادەرلىرىمدىنلا ئەمەس ، بەلكىم « مەن ئۇيغۇر زىيالىيسىمەن » دەيدىغان پۈتكۈل قېرىنداشلىرىمدىن ئۆتۈنۈپ قالسام ، ھەممىمىز ، يەنى كونا – يېڭى رەىسمۇ ، سابىق –سادىق نازىرمۇ ، ئادەتتىكى كادىرمۇ ، تىلشۇناسمۇ ، ئەدىپمۇ ، دېھقانمۇ ، ئارمانمۇ ، چولپانمۇ ... بارلىقىمىز ئىمانىمىمز ۋە ۋىجدانىمىز بىلەن بىر پىكىر قاتناشتۇرۇپ باقساق : زادى ئۇيغۇر تىل –يېزىقىنىڭ ئالىي مائارىپ ساھەسىدە تەدرىجىي ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇشى «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى » غا ئۇيغۇنمۇ ؟ مۇنداق قىلىش ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ جۇڭخۇا ئېلىدىكى زاڭ ، موڭغۇل ۋە چاۋشيەن قاتارلىق ئەزەلدىن تىل – يېزىقى بار مىللەتلەر بىلەن باراۋەر ھالدا ، ھەم ئۆزىنىڭ مىللىي مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاپ ، ھەم جۇڭخۇا چوڭ ئاىلىسىنىڭ روناق تېپىشىغا تېگىشلىك تۆھپە قوشۇش بۇرچىنى ئاقلاپ ، سوتسىيالىزمنىڭ داغدام يولىدا ، يوقىلىش تەرىپىگە قاراپ ئەمەس ، بەلكىم گۈللىنىش ، تەرەققىي قىلىش تەرىپىگە قاراپ ، دادىل قەدەملەر بىلەن ئالغا ئىلگىرىلەش تۈپ ئارزۇسىغا ئۇيغۇنمۇ ؟ بىز بۈگۈنكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ، خۇسۇسەن زىيالىي كادىرلار پەقەت ھەرقايسىمىز ئۆزىمىزنىڭ تۆت – بەش يىللىق جىق بولسا ئون يىللىق سەلتەنەت ئورۇندۇقىمىزنىڭ غېمىنى يەپ ، ئۆزىمىزنىڭ خۇسۇسىي مەنپەەتىمىزنى دەپ ئەمەس ، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئومۇمىي جۇڭخۇا ئېلىدىكى قېرىنداشلىق تەقدىرىنىڭ غېمىنى يەپ بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ ئومۇمىي مەنپەەتىنى دەپ ، يەنى يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەت تۇيغۇمىز بىلەن ئىش كۆرىدىغان بولساق ، بۇ مەسىلىنى كاۋاپمۇ كۆيمىگەن ، زىقمۇ كۆيمىگەن ھالدا ، ئوڭۇشلۇق ھەل قىلالايمىز . ئەڭ نازۇك يېرى شۇكى . « ئۇيغۇر تىل – يېزىقى ئالىي مائارىپ ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك ئىدارە – ئورگانلاردا ئەمەلدىن قالدۇرۇلىدۇ » دەيدىغان قىزىل سەللىلىك ھۆججەت بولمىغانىكەن ، بۇ مەسىلە شۇ تاپتا . سىلە بىز ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ ، سەككىز مىليون ئۇيغۇر خەلقىنىڭ جانىجان مەنپەەتىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان بىز مۆھتەرەم ئۇيغۇر كادىرلىرىنىڭ « ئىختىيار»ئىمىز ۋە « ئارزۇيىمىز » دىكى ئىش بولۇپ كۆرۈنمەكتە . ھالبۇكى ، بۇ مەسىلە بۈگۈن ھەل قىلىنماي « ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئالىي ماارىپتىكى ئورنىنى قوغدىيالماسلىق » بولۇپ گەۋدىلىنىۋاتقان بۇ ئېچىق قويۇۋېتىلسە ، بۇنىڭدىن كېلىپ چىقىدىغان زەنجىرسىمان ئىنكاس پۈتكۈل ئۇيغۇر مەدەنىيەت ساھەسىنى موخو قىلىدۇ : ئالدى بىلەن ، ئالىي مەكتەپتە چىقىش يولى قالمىغان ئۇيغۇر ئوتتۇرا مەكتەپ مائارىپى تېزلا چۆكىدۇ . ئارقىدىنلا باشلانغۇچ مەكتەپ ئۇيغۇر تىلى مائارىپىنى نەس باسىدۇ . ئىش بۇنىڭلىق بىلەنلا تۈگىمەيدۇ : مائارىپ ئاساسىي قالمىغان نەشرىياتچىلىق سۇغا چىلىشىدۇ ، ئۇيغۇرچە رادىئو- تېلېۋىزىيە تۈگىشىدۇ . ئەڭ مۇھىمى ، مەزكۇر ساھەدە بىمالال ئىشلەپ تۇرمۇش كەچۈرۈۋاتقان پۈتكۈل ئۇيغۇر ئىشچى –خىزمەتچىلەر تىلسىزلىقنىڭ دەردىدىن ، مۇقامنىڭ مۇڭلۇق ساداسى ئىچىدە ئېغىر خورسىنىپ ، ئىشسىزلىق ۋە ئاشسىزلىق چۆلىدە تەمتىرەپ يۈرۈشكە مەجبۇر بولىدۇكى ، ئاللا ھېچبىر ئۇيغۇرغا بۇ ھالەتنى كۆرسەتمىسۇن ! خۇلاسە كالام ، قوش تىللىق مائارىپ تەدبىرى بىلەن ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ تەقدىرىنى بىر – بىرىگە تەتۈر تاناسىپ قىلىپ قويماسلىقنىڭ پەقەت بىرلا چارىسى بار . ئۇ بولسىمۇ يۈكسەك مىللىي مەسئۇلىيەتچانلىق روھىمىز بىلەن ، ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغان ئەللىك نەچچە يىلدىن بۇيان داۋاملاشتۇرۇپ كېلىۋاتقان قانۇنىي ئورۇنلىرىنىڭ ھەممىسىنى تولۇق قوغداشتىن ئىبارەت ، بۇ ئىشتا ، ئەگەر بىز راستتىنلا ئەلىشىر نەۋاىينىڭ روھىغا ۋارىسلىق قىلىشىمىز كېرەككى ، ئۇ ئۇلۇغ بوۋىمىز بىزگە تاپشۇرغان ئامانەتكە ھەرگىز خىيانەت قىلماسلىقىمىز لازىم . ئەمىسە ، تېخى تۈنۈگۈنلا بېيجىڭغا بېرىپ چوڭ مەجلىس ئېچىپ ، « نەۋاىي بىزنىڭ بۈيۈك بوۋىمىز ، بىز ئۇيغۇرلار نەۋاىي ئەۋلادلىرى بىز ! دەپ مەيدىمىزگە مۇشتلىغان ، يىغىندا ئوقۇلغان ئىلمىي ماقالىلەرنى كىتاب قىلىپ جاھانغا ئېلان قىلغان تۇرۇقلۇق ، بۈگۈن بېيجىڭدىن قايتىپ كېلىپلا ، ئەلىشىر نەۋاىينىڭ تىل – يېزىقىنى دەپسەندە قىلىپ ، ئۇنى ئالىي مەكتەپلەردىن ھەيدەپ چىقارساق ، ب ئۇ بۈيۈك بوۋىمىز نەۋاىينىڭ ئۇلۇغ روھىغا ۋە سۇنماس ئىرادىسىگە قىلىنغان كەسكىن خىيانەت بولماسمۇ ؟ بۇ –ئاقكۆڭۈل خەلقىمىزنىڭ بۈگۈنىنى ۋە بىگۇناھ ئەۋلادلىرىمىزنىڭ كەلگۈسىنى قارىلاپ قىلىنغان نەق جىنايەت بولماسمۇ ؟؟؟ 3. يەك تىللىق ئەمەس، قوش تىللىق ۋە كۆپ تىللىق بولۇش بىزگە ئۇدۇم ھازىرقى دۇنيادا ، مۇەييەن ئەقىدە ئاساسىدا مىللەت بولۇپ ئۇيۇشقان ھەرقانداق بىر خەلق ئۆز زىيالىيلىرىدىن ۋەتەن ، خەلق ئۈچۈن قىلىنىدىغان ھەرقانداق بىر ئاممىۋى خىزمەتتە يەكدىللىق بولۇشنى ، يەنى ئورتاق غايە ، ئورتاق ئىستەك ئۈچۈن قىلىنىۋاتقان ئەمگەكتە ، جەمئىيەتنىڭ باشقا ئەزالىرى بىلەن بىر دىل ، بىر نىيەتتە بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ . چۈنكى ، بۇ خىل يەكدىللىق ئومۇم ئۈچۈن ، كوللېكتىپ ئۈچۈن نۇسرەت قازاندۇرىدۇ . ئورتاق كۈرەشنى غەلىبىگە باشلايدۇ. ئەمما ، رەڭگارەڭ مەدەنىيەت بىلەن زىننەتلەنگەن بۇ ئالەمدە ھېچبىر مىللەت ئۆز زىيالىيلىرىنىڭ پەقەت مىللىتىنىڭلا ئانا تىلىنى بىلىدىغان ، ئۆزى بىلەن بىللە ياكى قوشنا بولۇپ ياشاۋاتقان باشقا مىللەتلەرنىڭ تىلىنى بولسا مۇتلەق بىلمەيدىغان يەك تىللىق بوپقېلىشىنى ھەرگىزمۇ خالىمايدۇ. چۈنكى ، بۇ خىل يەك تىللىق ھەرقانداق بىر ئىنساننى ياكى ئىنسان توپىنى ھامان يىتىملىك ۋە نادانلىق بۇلۇڭىغا تاشلايدۇ . شۇڭا ، ئاقكۆڭۈل ئۇيغۇر خەلقى ئۆز زىيالىيلىرىنىڭ ئۆز ئانا تىلىنى قىزغىن سۆيىدىغان ۋە پىششىق بىلىدىغان بولغىنىدىن باشقا ، ئۆزى بىلەن قېرىنداش ياكى ئاداش بولۇپ ياشاۋاتقان بۆلەك مىللەتلەرنىڭ تىلىنىمۇ ئوبدان بىلىدىغان بولۇشىنى ئالقىشلايدۇ. بۇنىڭدىن چىقتىكى ، قوش تىللىق مائارىپ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئىچىدە كۆڭۈل رايى ۋە قەلب مايىللىقى جەھەتتە ئاجايىپ كەڭ ۋە مۇستەھكەم بولغان ئاممىۋى ئاساسقا ئىگىدۇر . مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ئەگەر رەھبەرلىرىمىزنىڭ غەمخورلۇق بىلەن تولغان كۆڭلىدە ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ خەنزۇچە سەۋىيىسىنى يېتىك دەرىجىدە ئۆستۈرۈش ، خەنزۇ تىلىنى(يەنى نى) ئۇيغۇر خەلقى ئىچىدىمۇ ئومۇملاشتۇرۇش ئارزۇسى تۇغۇلغان بولسا ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش ئۈچۈنلا پىلان قۇرماي ، توغرىدىن توغرا خەنزۇچە سەۋىيىنى راسا ئۆستۈرۈشنىڭ يېڭى تەدبىرلىرىنى كۈنتەرتىپكە قويسا بولىدۇكى ، ئەگەر ئۇ تەدبىرلەر پەقەت « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دىكى « ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە » دېگەن دانا بەلگىلىمىگە مۇخالىپ بوپقالمىسىلا ، خەلق ئۇنى كەم-كۈتىسىز ئىجرا قىلىدۇ ۋە ئۇنىڭ چوقۇم ئۈنۈمى بولىدۇ . مېنىڭچە ، بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشكە قارىتا ھېچقانداق بىر غەيرىي پىكرى يوق . ھەممە ئادەم شۇ تاپتا ، ئۆز ئانا تىلىدىن باشقا ئالدى بىلەن خەنزۇ تىلىنى ياخشى ئۆگەنگەندىلا ئاندىن ئۆزىنىڭ بۈگۈنكى جۇڭگو تۇپرىقىدا مەيدانغا كېلىۋاتقان سىياسىي ، ئىجتىمائىي ۋە پەن تېخنىكىغا ئاىت ئۇچۇرلارنى دەل ۋاقتىدا ئىگىلەش ئىقتىدارىغا ئېرىشىدىغانلىقىنى بۇنىڭ بىلەن جۇڭگونىڭ ھەرقانداق يېرىدە مەدەنىي تۇرمۇشنىڭ ھەرقانداق تۈرىگە بىۋاسىتە قاتنىشىپ ، جۇڭگو پۇقراسى بولۇشنىڭ پەيزىنى بىمالال سۆرىيەلەيدىغانلىقىنى چۈشىنىپ يەتتى ! تۈرلۈك كەچۈرمىشلەر ۋە رېئال دەرسلەر ئارقىلىق ، خەنزۇچە بىلمەيدىغان جۇڭگو پۇقراسى ئارىسىدا ، ئەمەلىيەتتە نەقەدەر پەرق بولىدىغانلىقىنىمۇ ئاڭقىرىپ كەتتى . ھېكايەت : بالىلىقىمدىن ، ئابدۇرەھىم ئىسىملىك بىر ئاغىنەم بار ، كىچىك ۋاقتىمىزدا ئۆيىمىز تام قوشنا بولۇپ ئانىلىرىمىز ھەر كۈنى دېگۈدەك ئاش – تاماق سۇنۇشۇپ ، ئىناق – ئېجىل ئۆتۈشەتتۇق . ئۇنىڭ دادىسى مەھەللىمىزدىكى چوڭ مەسچىتنىڭ ئىمامى ، مېنىڭ دادام بولسا يېزىمىزدىكى باشلانغۇچ مەكتەپنىڭ مۇەللىمى ئىدى . قىسمەت ، مەن چوڭ بولۇپ مەكتەپتە ئوقۇپ ، بېيجىڭدا مۇئەللىم بولدۇم ، ھېلىقى ئاغىنەممۇ چوڭ بولۇپ ، دادىسىدا ئوقۇپ ، كېيىن دادىسىنىڭ ئىزىنى بېسىپ مەھەللىمىز مەسجىدىنىڭ ئىمامى بولدى . بالىللىقتىن كەلگەن دوستلۇقىمىز بۇزۇلۇپ كەتمىدى . بارساق ، كەلسەك ، ئىزدىشىپ ، ھال –مۇڭلىشىپ تۇردۇق . قىياپەت جەھەتتە ، ئۇنىڭ بېشىدا سەللە . مېنىڭ بېشىمدا دوپپا ، يا بولمىسا يالاڭۋاشتاق بولساممۇ ، كۆڭۈللەر بىر – بىرىمىزگە ئوچۇق ۋە سەمىمىي ئىدى . ئۇ ئىمام بولغان ئاغىنەمنىڭ مەن مۇئەللىم بولغان بۇرادىرىدىن بىرلا ئاغرىنىشى بار ئىدى . ئۇ بولسىمۇ ، مېنىڭ خىزمەت بىلەن بېيجىڭدا تۇرۇپ قالغانلىقىم ئىدى ، « قايتىپ كېلىڭلار ، ئاداش ، ئەمدى ، يۇرتىمىزغا دەرھال يېنىپ كېلىڭلار » دەيتتى ئۇ ھەرقىتىم خوشلىشىش ئالدىدا جىددىي قىلىپ : « ئۇ يەردە ھەتتا ئۇيغۇرچە مەكتەپمۇ يوق ئىكەن ، بالىلىرىڭلار ئۇيغۇرچە ئوقۇمىسا ، خەنزۇلىشىپ كېتىدۇ ، مۇشۇنداق بولسا بولارمۇ ؟!» مەن ئەلۋەتتە ئۇنىڭ كۆڭلىگە يارىشا بىرنېمىلەرنى دەپ جاۋاب بېرەتتىم . ئەمما ئوشۇقچە زولۇنلاشمايتتىم . يىللار بىر – بىرىنى قوغلىشىپ ئۆتۈۋەردى . بىر قانچە يىل بۇرۇن ئۇ ئاغىنەم ھەج قىلىپ « ھاجىم » بوپكەپتۇ . بۇلتۇر تۇغقان يوقلاپ يۇرتقا بارغانىدىم ، ئۇ ھاجىم ئاغىنەم بىلەن ئوخشاشلا قىزغىن كۆرۈشتۇق ، چوڭقۇر ئەھۋاللاشتۇق ، سوقا – سۆھبەت ئارىسىدا ئۇ : « مەن بۇ يىل ئىككى نەۋرەمنى ئىچكىرىدىكى ئۆلكىلەردە ، مەخسۇس ئۇيغۇر قاتارلىق ئازسانلى مىللەتلەرنىڭ پەرزەنتلىرى ئۈچۈن ئېچىلغان خەنزۇچە سىنىپقا ئەۋەتتىم » دېۋىدى . قىزىقىپ سورىدىم « سىلە بۇرۇن بالا –پەرزەنتلەرنى ئۇيغۇرچە مەكتەپلەرگە بېرىپ توققۇز يىللىق مەجبۇرىيەت مائارىپى بۇرچىنى ئادا قىلدۇرۇپلا مەكتەپتىن چىقىرىۋېلىپ قول ھۈنەرۋەنچىلىككە شاگىرت قىلىپ بېرىدىغان كىشى ئىدىڭلا بۇ سەپەر مۇنداق ئۆزگىرىش قىلىشىڭلارغا نېمە سەۋەب بولدىكىن؟ » ھاجىم ئاغىنەم مېنىڭ بۇ سۇالىمغا مۇنداق ھېكايە بىلەن جاۋاب بەردى : « ئۈچ يىل مۇقەددەم ئاللانىڭ ئىنايىتى بىلەن ھەج سەپىرىمىزنى ئادا قىلىپ كەلدۇق . ئاللاھ قوبۇل قىلغاي . قايتىش سەپىرىمىز تۈركىيە ئىستانبۇل ، رۇسىيە موسكۋا ئارقىلىق بوپقالدى. ئىستانبۇل ئايرودرومىدىن ئۇچقاندا تاتارىستانلىق كامال ئىسىملىك بىر ھاجىم بىلەن يانمۇ يان ئولتۇرۇپ قالدىم ، ئۇ كامال ھاجىمنىڭ ئۈچىنچى قېتىم ھەج قىلىپ قايتىپ كېلىشى ئىكەن . تونۇشۇپ ھال –مۇڭلىشىپ قالدۇق . ئۇ كىشىنىڭ دىنىي ئەقىدە بابىىدىكى ئەتراپلىق ھەمدە جانلىق قاراشلىرى مەندە چوڭقۇر تەسىر قالدۇردى ، ئەسلىدە كامال ھاجىم موسكىۋادا چۈشۈپ تۇغقان يوقلاپ بولغاندىن كىيىن، تاتارىستانغا قايتماقچى ئىكەن، بىراق ، مېنىڭ موسكىۋادا يىگىرمە تۆت سائەت توختايدىغانلىقىمنى ئۇقۇپ ، مەن موسكىۋادىن ئايرىلغۇچە ماڭا ھەمراھ بولۇش ئۈچۈن ، مەن بىلەن بىر مېھمانسارايغا چۈشتى . بىز تۈننى كۈندۈزگە ئۇلاپ مۇڭداشتۇق . بۇ جەرياندا كامال ھاجىمنىڭ ئۆزىنى ئىزدەپ كەلگەنلەر بىلەن ، شۇنداقلا مېھمانساراي خىزمەتچىلىرى بىلەن رۇس تىلىدا راۋان سۆزلىشىشى مېنى بەكمۇ ھەيران قىلدى . ئەجەبلىنىپ :«ھاجىم ، مەن سىلىنىڭ ئۇ تاىپىلەر بىلەن بەش – ئون مىنۇتلاپ رۇسچە گەپلىشىپ كەتكەنلىرىنى كۆرۈپ ھەيرەتتە قالدىم . ئۆزلىرى بۇ ئورۇس زۇۋانىنى قەيەردە ئۆگەنگەن؟» دەپ سورىدىم . « مۇشۇ رۇسىيىدە!» - ئايىغى ئاستىدىكى زېمىننى كۆرسىتىپ تۇرۇپ جاۋاب بەردى كامال ھاجىم : « بىز رۇسىيە گرا诙دانىسىز . ھالبۇكى ، رۇسچە بىلىشىمىز بىر ئۈچۈن بۇرچتۇر، سىلە جۇڭگولۇق ھاجىم خەنزۇچە بىلمەمدىلا ، ئەجەبا ؟!»مەن سەل توختىۋېلىپ ، راست گەپنى قىلدىم :« مەن خەنزۇچىنى مۇتلەق بىلمەيمەن ، بىز ھەتتا ئۇ يار دىندىكىلەرنىڭ زۇۋانىنى ئۆگەنمىسەكمۇ بولىدۇ دەپ قارايمىز»، گېپىمنىڭ ئايىغى چۈشە – چۈشمەيلە ، كامال ھاجىم بىز تونۇشقاندىن بۇيان تۇنجى قېتىم ئاچچىق بىلەن توۋلاپ كەتتى :« جاھالەت! ئىسلامغا ئاھانەت كەلتۈرگەن جاھالەت! ھەممىگە مەلۇم ، ئەزىز پەيغەمبىرىمىز جانابىي رەسۇلىللاھۇ ئەلەيھىي ۋەسسەلەمە ئۆز زامانىسىدا ، ئەسىرگە چۈشكەن يەھۇدىي مۇشرىكلىرىدىن ئەرەبلەرگە خەت يېزىشنى ئۆگىتىپ قويۇشقا رازى بولغانلارنى ئەسىرلىكتىن ئازاد قىلىۋەتكەن ۋە مۇبارەك ئىغىزىدىن رەھمەت شىرنىلىرىنى تۆكۈپ تۇرۇپ ئوتلۇبۇل ئىلىم ۋەلەۋبىسىسىين) ( ئىلىم ئاشۇ يىراق جۇڭگودا بولسىمۇ بېرىپ ئۈگۈنۈڭلار ) دېگەن ، ھالبۇكى جۇڭگودا بۈگۈن ئىلىم بارمۇ – يوق ؟ بار ، جۇڭگودىكى ئىلىمنى خەنزۇچە بىلمىسىلىرى قانداق ئۈگىنىدىلا ۋە ئىلىم ئۈگەنمىسىلىرى قانداقمۇ مۇسۇلمان ھېسابلىنىدىلا ؟! شۇنى بىلسەك كېرەككى ، ئىي ھاجىم ، بۈگۈنكى كۈندە خەنزۇ ۋە رۇس مىللىتى ئاللانىڭ ئەمرى بىلەن سىلە –بىزگە ھاكىملىق قىلىۋاتىدۇ ، ئەگەر سىز – بىز ئۇلارنىڭ زۇۋانىنى بىلمىسەك ، ئۇلار بىزنى ئەدناسى ئىنسان قاتارىدىمۇ كۆرمەيدۇ جۇمۇ!» بولغان گەپ شۇ . بۇ گەپلەر سەل ھەددىدىن ئېشىپ كەتتىمۇ قانداق . ھېچ بىلەلمىدىم . ئەمما كامال ھاجىمنىڭ ئىلىمسىزلىك مۇسۇلمانلىق ئەمەس ، ئىلىم ئۆگىنىش ئۈچۈن تىل – زۇۋان ئۆتكىلىدىن ئۆتۈش شەرت، دېگەن تۈپ نۇقتىىينەزىرى شۇندىن بۇيان مېنىڭ كۆڭۈل ئالىمىمدە بىر ئۈزۈل – كېسىل ئىنقىلاب پەيدا قىلدى.» يەنە ھېكايەت : 1997 – يىلى ئۆكتەبىردە ، دۆلەتلىك مائارىپ مىنىستىرلىقىنىڭ ئىجازىتى بىلەن مىسىر ئەژەر ئۇنىۋېرسىتېتىغا بېرىپ « ئىسلام دىنى ئاساسلىرى » ( ئۇسۇلۇددىن ) ئىلمى بويىچە بىر يىل بىلىم ئاشۇردۇم . بۇ جەرياندا مەزكۇر ئۇنىۋېرسىتېتتا ئۆز ئىمكانى بىلەن كېلىپ ئوقۇۋاتقان نەۋرەم دېمەتلىك ئۇيغۇر ئەژەرىيلەردىن ئاتمىش – يەتمىشچىسى بىلەن تونۇشتۇم . سىرداشتىم ، پەردىشەپلىك دوست بولۇپ دىلكەشلەشتىم . ئارىلىقتا ، تەلەپكە ئاساسەن ئۇيغۇر يېزىقچىلىقى بويىچە بىلىم ئاشۇرىدىغان بىر كۇرس ئاچتۇق ۋە ئىسمىنى « نىل دەرياسى بويىدىكى ئۇيغۇر ئەنجۈمەنى» دەپ ئاتىدۇق . ئوقۇغۇچىلار قىزغىن ئۆگەندى . مەنمۇ ئىجتىھات بىلەن ئۆگەتتىم . شۇ ئارىدا سەككىز – ئون بالا بەزى كۈنلەردىكى دەرسكە توپ ھالدىلا كەلمەيدىغان بوپقالدى . سەۋەبىنى سۈرۈشتۈردۈم . ئۇلاردىن بىرسى مۇنداق ئەھۋالنى سۆزلەپ بەردى: « مۇئەللىم ، بىز ۋەتەندىكى چاغدا خەنزۇ تىلى ئۈگۈنۈشنىڭ قەدرىگە يەتمىگەنىكەنمىز . مىسىرغا كەلگەندىن كېيىن ، بىر مۇنچە ئەرەب دوستلىرىمىز بولدى . ئۇلار ھەدېگەندىلا : « جۇڭگو دېگەن ئۈچىنچى دۇنيادىكى ئۇلۇغ دۆلەت ، سىلەر جۇڭگو پۇقراسى بولغاندىكىن ، ئەلۋەتتە خەنزۇچە بىلىسىلەر ، شۇڭا بىزگە خەنزۇچە گەپ قىلىپ بەرسەڭلار ، خەنزۇچە خەت ئۆگىتىپ قويساڭلار » دەيدۇ . بىز : « خەنزۇچە بىلمەيمىز ، بىز مۇسۇلمان بولغاندىكىن ، خەنزۇچە ئۆگەنمەي ئەرەبچە ئۆگىنىمىز دەپ بۇ يەرگە كەلدۇق » دېسەك ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى خۇددى مەسلىھەتلىشىۋالغاندەكلا ئوخشاش قاراش ، ئوخشاش پىكىر بىلەن قايناپ : « سىلەرنىڭ مۇسۇلمان بولغاندىكىن قۇرئاننى ئوقۇپ چۈشىنىش زۆرۈرىيىتىدىن ئەرەب تىلى ئۆگىنەيلى دېگىنىڭلار خاتا ئەمەس ، ئەمما جۇڭگو پۇقراسى تۇرۇقلۇق ، جۇڭگونىڭ دۆلەت تىلىنى ئۆگىنىپ بىلمىگىنىڭلار پەقەت قاملاشماپتۇ . بۇ ھالدا سىلەرنى قانداقمۇ بىلىم ئادىمى دېگىلى بولىدۇ ؟ !» دەپ كايىپ كېتىدۇ . ئەرەبلەر بىزنىڭ ئىچىمىزدىكى خەنزۇچە بىلىدىغانلارنى داڭلاپ ، سۆيۈپ كېتىدۇ . بىزدەك خەنزۇچە بىلمەيدىغانلارنى بولسا ، كۆزىگە ئىلىپمۇ قويمايدۇ ، ئۇنىڭ ئۈستىگە بىرمۇنچە مىسىر شىركەتلىرى خەنزۇچە بىلىدىغان تەرجىمان ياللايتتۇق دەپ ، ئىزدەپ يۈرىدۇ . شۇڭا ، بىز ئىش – ئەمگەك تېپىپ ئۈزىمىزنىڭ ئىقتىسادىي قەددىنى كۆتۈرۈش ئۈچۈنمۇ ، شۇنداقلا خەنزۇچە بىلىدىغان جۇڭگولۇق مۇسۇلمان بولۇپ ، ھەقلىق ھالدىكى ئىناۋىتىمىزنى تىكلەش ئۈچۈنمۇ خەنزۇچە ئۆگىنىشكە مەجبۇر بولدۇق . شاڭخەيدىن كەلگەن بىر پروفېسسور خەنزۇچە ئۆگىنىش كۇرسى ئاچقانىكەن ، شۇنىڭغا بېرىۋاتىمىز . شۇ سەۋەبتىن سىزنىڭ شۇ كۈندىكى دەرسىڭىزگە كېلەلمەي قالدۇق ، ئەپۇ قىلغايسىز ! » مانا بۇ جاھان كۆرگەن ئۇيغۇر ئوغلانلىرىنىڭ بىۋاسىتە كەچۈرمىشلەردىن كېيىنكى ئەمەلىي تەسىراتلىرى ، بۇلارغا يەنە ئوبزور يېزىپ ، گەپ يورغىلىتىش كەتمەس ، دەپ ئويلايمەن . دېمەك ، قەيت قىلىپ ئېيتساق شۇ تاپتا ئاۋام خەلقمۇ ، ئىلىم ئەھلىمۇ ھەممە ئادەم خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشنىڭ زاماننىڭ تەقەززاسى ، دۆلىتىمىزدىكى باشقا جۇڭخۇا مىللەتلىرى بىلەن تەڭ ئالغا ئىلگىرىلەشنىڭ زۆرۈر ۋاسىتىسى ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى . ئەمما بۇ دېگەنلىك «ئۇيغۇرلار ئۆزىنىڭ ئانا تىلىدىن بەزدى » ، « ئۇيغۇرلار ئۆز ئانا تىلىنىڭ ھېچ نەرسىگە ئەرزىمەيدىغان يارىماس تىل بوپقالغانلىغىنى تونۇپ يەتتى » دېگەنلىك ئەمەس ، ھەرگىز! مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا ، شۇ تۇرقىدا . ھېچبىر ئۇيغۇر ئۆز ئانا تىلىدىن ۋاز كېچىپ ، ئۇنىڭ ئورنىغا دۆلەت تىلى بولغان خەنزۇ تىلىنى دەسسىتىشنى خىيالىغىمۇ كەلتۈرۈپ باققىنى يوق . چۈنكى ، ئۇيغۇرلاردا تىل مەسىلىسىدە ، شامال قايسى تەرەپكە چىقسا شۇ تەرەپكە قىڭغىيىدىغان ، جاھاندا قايسى تىل ئاقسا شۇنىڭغا يېتىشىۋېلىپ ، ئۆزىنىڭ ئانا تىلىدىن ۋاز كېچىدىغان ئادەت يوق . دەل بۇنىڭ ئەكسىچە ھەرقانداق شاراىتتا ۋە ھەرقانداق ئەھۋالدا ، ئۆز ئانا تىلىنى خۇددى ئانىسىدەك ئەزىزلەيدىغان ، باشقا تىل ھەرقانچە مۆتىۋەر بوپكەتسىمۇ ، ئۇنى پەقەت ئاشۇ باشقا تىل سالاھىيىتى بىلەن ئۆگىنىپ ، ئۆزىنىڭ ھاجىتىگە خىزمەت قىلدۇرىدىغان ، ئۆزى بولسا ، قوش تىللىق ئىنسان بولۇپ ، مەرىپەت بىلەن ياشايدىغان پەزىلەت بار . شۇنداق . تارىخقا نەزەر سالىدىغان بولساق ، قايسىبىر دەۋردە ، ھازىرقىغا ئوخشاش « قوش تىل بولۇش » شۇارى ئوتتۇرىغا قويۇلغانلىقى سۆزلەنمەيدۇ . ئەممە ئەمەلىيەتتە قوش تىللىق بولۇشنىڭ ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا ئەلمىساقتىن بۇيان ، خۇسۇسەن ئىسلامىيەتتىن كېيىن ، ئەجدادتىن ئەۋلادقا ئۈزۈلمەي داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان بىر ئۇدۇم ھالىتىگە كەلگەنلىكى كۆرۈلىدۇ . ئالايلۇق ، مىلادى 11 – ئەسىردە ، بۇ ئالەمدە تېخى « قوش تىل سېلىشتۇرما تەتقىقاتى » دەيدىغان ئۇقۇممۇ مەۋجۇت ئەمەس ئىدى . ئاشۇ چاغدا ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇلۇغ بوۋىسى مەھمۇد كاشغەرىي ئون يىل ئۆمۈر سەرپ قىلىپ داۋان ئېشىپ ، دەريا كېچىپ ، تۈركىي قەبىلىلەرنى ئارىلاپ سۆز – كەلىمە توپلىغان ، كېچىلىك بەزمىدىن ۋە كۈندۈزلۈك سەيلە ساياھەتتىن كەسكىن ۋاز كېچىپ ، ئۇلارنى تۈر – تۈرگە ئايرىپ رەتلىگەن ، تىل ئىلمى بويىچە ئۇلارنى ئىنچىكىلىك بىلەن تەتقىق قىلغان ۋە ئاخىرىدا ئۇيغۇر –تۈركچە كەلىمىلەرنى ئەرەب تىلى بىلەن ئوچۇقلاپ چۈشەندۈرۈدىغان دۇنيا بويىچە تۇنجى قوش تىللىق قامۇش -« تۈركىي تىللار دىۋانى » نى تۈزۈپ جاھانغا ئېلان قىلغان . دېمەك ، مەھمۇد كاشغەرىي جاھان قوش تىل سېلىشتۇرما تەتقىقاتىنىڭ ھەقلىق بىرى : « تۈركىي تىللار دىۋانى » بولسا ئالدى بىلەن ، ئۇيغۇر قوش تىلچىلىقى ئىلمىنىڭ ئەڭ قىممەتلىك ، ئەڭ نادىر شاھ ئەسىرى ، شۇندىن بۇيانەت، يەنى مىڭ يىللار بۇرۇنقى ئاشۇ مەھمۇد كاشغەرىي زامادىن تارتىپ قوش تىللىق ھەتتا كۆپ تىللىق بولۇش ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا مودىغا ۋە نورمال ئادەتكە ئايلانغان . شۇڭلاشقا ، يۇرتىمىزدىكى زامانىسىنىڭ ئالىي مەكتەپلىرى بولغان « قەشقەر ساچىيە مەدرىسەسى» ۋە « كۇچا ساقساق مەدرىسەسى» قاتارلىقلاردا دەرسگۇيلۇق قىلغان ( دەرس ئوتكەن ) مۇدەررىسلەرنىڭ ھەممىسى ئانا تىل ئۇيغۇرچىدىن باشقا ، ئەرەب تىلى ۋە پارس تىلىنى پىششىق بىلىدىغان كۆپ تىللىق زىيالىيلاردىن بولغان . مەزكۇر ئالىي مائارىپ يۇرتلىرىدىكى مۇدەررىساخۇنۇملار (ئۆز دەۋرىنىڭ پىروفېسورلىرى ) تەفسىر ، ھەدىس قاتارلىق دەرسلەرنى ئەرەب تىلىدا سۆزلىسە ، « خوجاپىز» ( خوجا ھاپىز ئەسەرلىرى ) نى پارسچە . ،« نەۋاىي» نى بولسا ئۇيغۇرچە سۆزلەپ تالىپلارنى يېتىشتۈرۈپ ، ئۆز دەۋرىنىڭ مەرىپەت ئېھتىياجلىرىنى قامداپ كەلگەن . ئۇزاق قەدىمدىكى كوماراجىۋا دەۋرىگە كەتمىسەكمۇ ، ئىسلامىيەتتىن كېيىنكى ئۇيغۇر ماارىپىغا نەزەر سالغىنىمىزدا ، ئۇ چاغلاردا گەرچە « قوش تىللىق مائارىپ » دەيدىغان تېرمىن مەۋجۇت بولمىسىمۇ ، ئەمەلىيەتتە ئىلىم –ئېرپان ھاياتىدا قوش تىللىق مائارىپنىڭ ئىزچىل ھالدا ئۇيغۇر ماارىپىنىڭ مۇەييەت سالمىقىنى ئىگىلەپ كەلگەنلىكىنى ئېنىق كۆرىمىز ، ئەمدى ، بۇ خىل ئەمەلىيەتتىكى قوش تىللىق مائارىپنى دەۋر ئالاھىدىلىكى بويىچە « ئۇيغۇر –ئەرەبچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى » ۋە «ئۇيغۇرچە - خەنزۇچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى » دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈشىمىز مۇمكىن. ئۇيغۇرچە – ئەرەبچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى دېگىنىمىز ، 10 – ئەسىردە ، ئۇيغۇر قارىخانىلار دۆلىتىنىڭ پادىشاھى سۇلتان سۇتۇق ئابدۇلكەرىمخاننىڭ باشچىلىقىدا ، ئۇيغۇرلار ئىسلامىيەتكە مۇشەررەپ بولغاندىن تارتىپ ، 20 – ئەسىرنىڭ 50 – يىللىرىغىچە يەنى جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغان ۋاقىتقىچە بولغان ئارىلىقنى ئۆز ئىچىگ ئالىدۇ . ئوبدان ئون ئەسىر ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ دەۋرنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە (يەنى 10 – ئەسىردىن 13 – ئەسىرلەرگىچە) ئۇيغۇر مائارىپى تەدرىجىي ھالدا ئىسلام ماارىپىنىڭ ئىزىغا سېلىنغان . ئالىي مائارىپتا تەفسىر ، ھەدىس ، رىيازىيات( ماتېماتىكا) ، ئىلمىي نۇجۇم . ( ئاسترونومىيە) ، تەقۋىم ( كالېندارچىلىق)، قاتارلىق ئاساسلىق پەنلەر ئەرەبچە ئۆتۈ لگەچكە ئۇيغۇرچىدىن باشقا ئەرەبچىدىمۇ كامالەتكە يەتكەن زىيالىيلار تەربىيىلىنىپ چىققان . بۇ مەزگىلدە ئەرەبچىدە تازا كامالەتكە يەتكەن ئۇيغۇر زىيالىيلىرىدىن مۇھەممەد ئەبۇ نەسىر فارابىدەك ئالىملار ھەممە ئەسەرلىرىنى بىۋاسىتە ئەرەبچە يېزىپ ، مۇسۇلمان دۇنياسىغا ئۆزىنىڭ ئەرەب تىلى بويىچە يېتىشتۈرۈلگەن تالانتىنى نامايان قىلغان بولسىمۇ ، مۇتلەق كۆپ سانلىق ئالىملار ئۆز ئەسەرلىرىنى يەنىلا ئانا تىلى ئۇيغۇرچە بىلەن يازغان ، بۇنىڭغا بۈيۈك ئالىم يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ « قۇتادغۇ بىلىك» ئاتلىق شاھ ئەسىرى، شاىر ئەھمەد يۈكنەكىنىڭ « ئەتەبەتۇل ھەقايىق » ( ھەقىقەتلەر بوسۇغىسىدا) ناملىق يىرىك ئەسىرى قاتارلىقلار مىسال بولالايدۇ . بۇ دەۋرنىڭ ئوتتۇرا مەزگىللىرىدە ( يەنى 14 – ئەسىردىن 16 – ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتا ) بولسا ، ئۇيغۇرلاردىن بۇرۇن مۇسۇلمان بولغان پارسلارنىڭ ئىسلام مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىش ۋە ئۆزلەشتۈرۈش جەھەتتە ، خۇسۇسەن ئىسلامىي تىل – ئەدەبىيات ساھەسىدە بىر قەدەر ئالدىدا مېڭىۋاتقانلىغى ۋە شۇ ۋەجىدىن ئۇلاردىن چىققان ئەبۇلقاسىم فىردەۋسىي ، خوجا ھافىز شىيرازىي ، شەيخ مۇسلىھۇددىن سەدىي ۋە ئاباۇراھمان جامىي قاتارلىق شاىرلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ قايىل قىلارلىق يىرىك ئەمگەكلىرى ئارقىلىق ئورتا ئاسىيا تىل – ئەدەبىيات دۇنياسىدا مۇتلەق ئۈستۈن نوپۇز تىكلەپ كەتكەنلىكى سەۋەبلىك كۆپ سانلىق تۈركىي تىللىق ئەدىبلەر « يېزىقچىلىقتا پارس تىلىنى قوللىنىش ئادىتى ئەۋج ئېلىپ كەتكەن ، بەزەن تۈركىي تىللىق شاىرلار خىلى بۇرۇنلا ، مەسىلەن ، ئەزەربەيجان شاىرى نىزامىي گەنجەۋىي 12 – ئەسىردە ، ھىندىستاننىڭ دېھلى شەھىرىدە ياشاپ ئۆتكەن ئاتاقلىق تۈركىي شاىر ئەمر خۇسرەۋ دېھلەۋىي 13 – ئەسىردە، پارس تىلىدا ئەسەر يېزىشنى باشلاپ بەرگەچكە ، كېيىنچە مەيدانغا چىققان شاىرلار ، خۇسۇسەن دورامچى ياش ئەدەبلەر ئىچىدە پارسگۇيلۇق (يەنى پارس تىلى بىلەن ئەسەر يېزىش ) چېكىدىن ئاشقان دەرىجىدە ئەدەپ كېتىپ ، ئۆز ئانا تىلى بولغان ئۇيغۇر تىلىنى « شېىر يازغىلى بولمايدىغان قوپال تىل » دەپ ئاھانەت قىلىشقا قەدەر يەتكەن ، بىراق گەرچە شۇنداق بولسىمۇ ، بۇ خىل ھەقسىزلىق ئاخىرقى ھېسابتا ئۇيغۇر تىلىنى نابۇت قىلالمىغان . خۇددى ئەسىرىمىزنىڭ ئالدىنقى بابلىرىدا بايان قىلغىنىمىزدەك ، بۇ ھالغا بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۈرى ئەلىشىر ئىبنىي غىياسىددىن نەۋاىي باش بولۇپ قەتئىي خاتىمە بەرگەن ۋە ئۆزىنىڭ ھەرقانداق پارسپەرەسنىڭ تىلىنى لال قىلىدىغان نادىر ئەسەرلىرى ئارقىلىق يىگىرمە يىل ھارماي – تالماي كۈرەش قىلىپ ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئۆلمەس ھاياتىي كۈچىنى نامايان قىلغان . ئۇيغۇرچە – ئەرەبچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرىنىڭ كېيىنكى مەزگىلى ، يەنى 17 – ئەسىردىن 20 – ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغىچە بولغان ئارىلىققا كەلسەك ، بۇ مەزگىلدە بۈيۈك ئەجداد ئەلىشىر نەۋاىينىڭ ئىزىنى باسقان كېيىنكى ئەۋلادلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ مەدەنىيەت ساھەسىدىكى مۇتلەق نوپۇزىنى قوغداپ ، ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئىشلىرىنى ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئېلىپ بارغان ، ئۆز ئەسەرلىرىنى بولسا ، ئومۇمەن ئۇيغۇر تىلى بىلەن يازغان ، بۇنىڭغا خىرقەتىي ، ئاياز شىكەستە ، زەلىلىي . نەۋبەتىي ، ئابدۇرەھىم نىزارىي ، غەرىبىي ، گۇمنام ، سەبۇرىي ، موللا بىلال ، تەجەللىي ، مۆجىزىي ۋە مۇسا سايرامىي قاتارلىق نامايەندىلەرنىڭ ئەدەبىي ، تارىخىي ۋە دىنىي ئەسەرلىرى ، شۇنداقلا قەدىرخان ياركەندىي ۋە ئاماننىساخان نەفىسىي قاتارلىقلارنىڭ ئەمگىكى بىلەن رەتلەنگەن ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىنىڭ دۇردانە تېكىستلىرى مىسال بولالايدۇ . ئەمدى ، ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە مەركەز قىلىنغان قوش تىللىق مائارىپ دەۋرى دېگىنىمىز 20 – ئەسىرنىڭ 50 – يىللىرىدىن باشلانغان ۋە بۈگۈ ن بىز ياشاۋاتقان شۇبۇ مائارىپ دەۋرىنى كۆرسىتىدۇ . بۇ يېپيېڭى دەۋردە ، ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئۆز ئانا تىلى ئۇيغۇرچىدىن باشقا دۆلەت تىلى بولغان خەنزۇچىنى ئۆگىنىۋاتىدۇ ، بۇنىڭدىن بۆلەك ، ئىلىمنىڭ تۈرلۈك ساھەلىرى تەقەززا قىلغان ئېھتىياج بويىچە ئىنگلىز تىلى ، ياپون تىلى ، رۇس تىلى ۋە گېرمان تىلى قاتارلىقلار بويىچىمۇ مائارىپ كۆرۈۋاتىدۇ، دەرۋەقە ، بۇ ساھەدە ، خۇسۇسەن ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلى سەۋىيىسىنى دۆلىتىمىز ۋە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىز تەرەققىياتىنىڭ نۆۋەتتىكى سۈرئەت قەدىمى تەلەپ قىلىۋاتقان دەرىجىگە يەتكۈزۈش جەھەتتە ھەقىقەتەنمۇ يېتىشسىزلىكلەر مەۋجۇت ، بۇ يېتىشسىزلىكلەرنى جىددىي تۇتۇش قىلىپ ، ئەڭ تېز سۈرئەتتە تۈگىتىشىمىز كېرەك (بۇ ھەقتە ئەسىرىمىزنىڭ« تەتقىقات ۋە تەرەققىيات » دېگەن بۆلۈمىدە تەپسىلىي توختىلىمىز) ، بىراق ، بۇ يەردە بىز مۇھاكىمىگە قويۇۋاتقان مەسىلىنىڭ جان يېرى شۇكى ، تەدبىر قوللىنىپ ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلى سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ دۆلەت تەلەپ قىلغان ئۆلچەمگە يەتكۈزۈش بىر مەسىلە ، ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى دەسلەپ ئالىي مائارىپ ساھەسىدىن باشلاپ ، تەدرىجىي ھالدا ئەمەلدىن قالدۇرۇۋېتىش بولسا ، ماھىيەت جەھەتتىن تۈپتىن ئوخشىمايدىغان باشقا بىر مەسىلە ، بىز بۇ ئىككى مەسىلىنى ھەرگىزمۇ ئارىلاشتۇرۇپ قويماسلىقىمىز ياكى بىرىنى يەنە بىرىنىڭ ئورنىغا دەسسىتىپ قويماسلىغىمىز لازىم . يەنە دېسەك ، يۇقىرىدا قىسقىچە بايان قىلىنغان تارىخىي پاكىتلار ئوچۇق ھالدا چۈشەندۈرۈپ تۇرۇپتۇكى بىرىنچىدىن ، ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ قوش تىل بويىچە مائارىپ كۆرۈشى يالغۇز بۈگۈنلا بولۇۋاتقان ئىش ئەمەس ، بەلكى ئۇ مىڭ يىللاردىن بۇيان داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ، ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن ئادەت بوپكەتكەن بىر ئىش . ئىككىنچىدىن ، ئۇيغۇرلار ھەرقانداق ئەھۋالدا ئۆز ئانا تىلىدىن ھەرگىزمۇ ۋاز كەچمەيدۇ ، ئەينى ۋاقىتتا قوش تىللىق مائارىپ تەلەپ قىلغان بۇرچنى ئادا قىلىپ ، مەدەنىيەت تەرەققىياتى نىشان قىلغان پەللىگىمۇ چوقۇم يېتەلەيدۇ . بۇ مەسىلىنى يەنىلا بۈيۈك ئەجدادىمىز ئەلىشىر نەۋاىي ئەڭ مېغىزلىق بايان ئارقىلىق قايىل قىلارلىق ھالدا چۈشەندۈرگەنكى ، ئۇ ئۆزىنىڭ قۇتلۇق ئەسىرى « مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ( ئىككى تىل توغرىلىق مۇھاكىمە ) دە ، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تەبىىيىتىدىنلا قوش تىللىق بولۇشقا لايىق قىلىپ يارىتىلغان ، تىل ئۆگىنىشكە ماھىر بىر مىللەت ئىكەنلىكىنى ئىما قىلىپ مۇنداق دېگەن: « ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇيغۇنلىشىش ئىقتىدارىنىڭ تەبىىيتىدىنلا پارسلارنىڭكىدىن ئۈستۈن ئىكەنلىكىگە دەلىل ئىسپات بۇنىڭدىنمۇ قايىل قىلارلىق بولمايدۇكى ئۇيغۇرلار بىلەن پارسلاردا ياشلارنىڭ ، قىرىلارنىڭ ، چوڭلارنىڭ ، كىچىكلەرنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتى ئوخشاش دەرىجىدە بولۇپ ئۇلار ئۆز ئارا ئارىلىشىدۇ ، گەپلىشىدۇ ، يەنە كېلىپ پارسلاردا بىلىم ۋە زېھىن ئەھلى كۆپرەك ئۇيغۇرلاردا بولسا بىلىمسىز ۋە ساددە كىشىلەر پارسلارغا قارىغاندا كۆپرەك ، شۇنداق بولۇشىغا قارىماي ئۇيغۇرلارنىڭ چوڭىدىن كىچىكىگىچە ، بېگىدىن پۇقراسىغىچە دېگۈدەك پارس تىلىدىن بەھرىمەن بولالايدۇ . ھەممىسى ئۆز ھالىغا يارىشا سۆزلىيەلەيدۇ . ھەتتا ئۇيغۇر شاىرلىرى پارس تىلىدا گۈزەل شېىر ۋە شېرىن ماقالىلەرنىمۇ يازالايدۇ ...» ( شۇ ناملىق ئەسەر ، 7-،8- بەتلەر، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 1988-يىل نەشرى ) قىسقىسى ، بۈگۈنكى كۈندىمۇ ھولۇقۇپ ، بىر قۇتۇپتىن يەنە بىر قۇتۇپقا يۈگۈرۈپ كەتكۈدەك ئىش يوق . ئىشىنىش كېرەككى ئون ئەسىردىن بۇيان نامىزىنى ئەرەبچە ، دۇاسىنى ئۇيغۇرچە قىلىپ كېلىۋاتقان خەلقىمىز ، بۈگۈنكى يېڭى ئەەۋر تەقەززا قىلغان ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە قوش تىللىق بولۇشنىڭ ھۆددىسىدىنمۇ يۈزدە يۈز چىقالايدۇ. شۇڭلاشقا ، ۋەلىيلىرىمىز مائارىپ پىلانى تۈزگەن چاغدا ، ھەم ئۇيغۇرچە ھەم خەنزۇچە مائارىپ كۆرسە ، خەلقنىڭ يۈكى ئېغىر بوپكېتەرمىكىن دېگەن ياخشى نىيەت بىلەن بولسىمۇ ، جانىجان ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇۋېتىدىغان ھەم بىھۇدە ، ھەمدە خەلقنىڭ نەپرىتىگە ، تارىخنىڭ لەنىتىگە قالىدىغان ناەھلى ئىشنى قىلىپ تاشلىماسلىقلىرى كېرەك دەپ قارايمىز . 4 – تەتقىقات ۋە تەرەققىيات - قوش تىللىق مائارىپ ۋە ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ ئىستىقبالى بۈيۈك ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى ئەلىشر ئىنبىنىي غىياسىددىن نەۋاىي ئۆزىنىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن »(ئىككى تىل توغرىلىق .مۇھاكىمە ) ئاتلىق مۇبارەك ئەسىرىدە ، 15 – ئەسىردىكى تۉركىي تىللىق زىيالىيلارنىڭ تىل – ئەدەبىيات ساھەسىدە پارس تىلىنى قوللىنىشقا قىزىقىپ كېتىشى ۋە « تۈركىي تىل پارس تىلىغا يەتمەيدۇ» دېگەن بىمەنە قاراشنىڭ جەمئىيەتتە خېلى كەڭ كۆلەمدە بازار تېپىپ كېتىشىنىڭ سەۋەبلىرىنى تەھلىل قىلغاندا ، بۇنىڭ تىل تەتقىقاتىغا ئەھمىيەت بەرمىگەنلىكىنىڭ نەتىجىىسىدىن ، يەنى تەتقىقات ئارقىلىق تۈركىي تىلنىڭ ئەمەلىيەتتە ھەرقانداق تىلدىن قالغۇچىلىكى يوق، كامىل ئىقتىدارغا ساھىب بىر تىل ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ كۆرسىتىپ بەرمىگەنلىكتىن بولغان ئىش ئىكەنلىكىنى كۆرسەتكەن . ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ:« شۇ قەدەر مول نازۇك ئۇقۇملارنى ئىپادىلەيدىغان بۇ سۆز – ئىبارىلەر بىرەر كىشى تەرىپىدىن مۇلاھىزە قىلىنىپ ، ھەقىقىي ھالىتى كۆرسىتىپ بېرىلمىگەنلىكتىن تاكى مۇشۇ كۈنگىچە يوشۇرۇن ھالەتتە تۇرۇپ قالغان . بىلىمسىز ھەم بېلى بوش تۈرك يېگىتلىرى ئاسانلىقنى قوغلىشىپ ، پارس تىلى بىلەن شېىر يېزىشقا كىرىشىپ كەتكەن . ۋەھالەنكى ، ئەگەر ئۇلار ياخشى مۇلاھىزە قىلىپ كۆرگەن ۋە ئىشنىڭ ھەقىقىتىگە چوڭقۇر چۆككەن بولسا ئىدى ، ئۆز تىلىدىكى شۇ قەدەر كەڭ ئىمكانىيەتنى تاپقان ۋە بۇ تىلدىكى ھەرقانداق پىكىرنى ئىپادىلەش ، خوش سۆزلۈك ، شاىرلىق ۋە داستانچىلىق سەنئەتلىرىنى بىمالال جەۋلان قىلدۇرۇش تېخىمۇ ئاسان ئىكەنلىكىنى بىلگەن بولاتتى »،«ھەممە سەۋەبلەرنىڭ ئەڭ مۇھىمى شۇكى ، تۈركىي تىلنىڭ پارس تىلىغا قارىغاندا شۇنچە ئارتۇقلۇقى ،ئۇنىڭ ئەمەلىيەتتىكى شۇقەدەر نازۇك ۋە ئەۋرىشىم تەرەپلىرى نەزم قاىدىللىرى تەرىقىسىدە نامايان قىلىنمىغان، ئەكىسىچە ، مەخپىيەتخانىغا تاشلىنىپ قىلىپ ئۇنتۇلۇشقا ئاز قالغان»(قاراڭ:شۇناملىق ئەسەر ،26_،28_بەتلەر . ئەسلى مەتن 77_،78_،79_بەتلەر . بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى1988_يىلى نەشرى ) .دېمەك . ئەلىشىر ناۋاىينىڭ قارشىچە ،بىر تىلنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە ئۇنىڭ ھەقلىق ئورنىنى ئەبەدىيەتلىك قوغداپ قېلىشتا ، ئۇنىڭغا تالىق تەتقىقاتنى ئەستايىدىللىق بىلەن ياخشى ئىلىپ بېرىش ياكى بارماسلىق ،ئاجايىپ مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئەمدى، 21_ئەسىردىكى ئۆز ئەھۋالىمىزغا كەلسەك ، بۈگۈنكى قوش تىللىق مائارىپ جۈش ئۇرۇپ راۋاجلىنىۋاتقان بۇ يىڭى دەۋرىمىزدە ،ھېچ ئويلىمىغان بىر ئەھۋال «ئالىي مەكتەپ ،ئىنستىتۇت ۋە ئوتتۇرا تىخنىكوملاردا پەۋقۇلئاددە كەسىپلەردىن باشقا كەسىپلەرنىڭ ھەممىسىدە قەدەممۇ قەدەم خەنزۇچە ئوقۇ_ ئوقۇتۇشنى يولغا قويۇش كېرەك » (قاراڭ :«شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە قارىتا ئىلىپ بېرىلغان قوش تىللىق ئوقۇ _ئوقۇتۇشى ۋە تەتقىقاتى «19_بەت ،بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2001_يىلى نەشرى) دېگەن پىكىرنىڭ ئوتتۇرىغا قويلۇشى ۋە بۇپەكىرنىڭ «قەدەممۇ _ قەدەم » دېگەن ۋاقىت جەدۋىلى قىسمىمۇ ئىلىپ تاشلىنىپ ،ئوپۇل __تۇپۇللا ئىجراغا پەرما نقىلىنىشى بىزدە :«مەزكۇر پىكىر ۋە ئىرالارمۇ تەتقىقات ئاساسى تازا مۇكەممەل بولمىغان ئەھۋالدا ئوتتۇرىغا ۋە ئىجراغا قويۇلۇپ قالدىمۇ _قانداق ؟ دېگەن سەمىمىي ئوينى پەيدا قىلدى . ئەسىرىمىزنىڭ بۇ قىسمىدا مۇشۇ ھەقتىكى ئىزدىنىشلىك مۇلاھىزىمىزنى ئىلىم ۋە ئەمەل ئەھلىلىرىنىڭ مۇھاكىسىگە مۇنداق قويىمىز : بىرىنچى، قوش تىللىق مائارىپنىڭ مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك ئەھۋالى شۇنى بىلىش كېرەككى ، قوش تىللىق مائارىپ بۈگۈنكى كۈندە ، يالغۇز ئۇيغۇر خەلقىنىڭلا بېشىغا كېلىۋاتقان توي ئەمەس . بەلكى ئۇ جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى زېمىنىدا ياشاۋاتقان ، خەنزۇلارغا سېلىشتۇرغاندا ساندا ئاز بولغان 55 ئاز سانلىق مىللەتنىڭ ئومۇمىي مەدەنىيەت تۇرمۇشىغا ئورتاق چۈشكەن بىر مەرىكىدۇر . ھالبۇكى بۇ ئومۇمىيەتلىك تەلىم – تەربىيە ھادىسىسىنىڭ پۈتكۈل مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك تەتقىقات ئەھۋالىنى ئۆگىنىپ ۋە چۈشىنىپ ئوتۈشىمىز ھەقىقەتەن زۆرۈر . بىزنىڭ ئۆگىنىشىمىزچە 1979 – يىلى مايدا ، « جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش تەتقىقات جەمئىيىتى » قۇرۇلغاندىن كېيىن جۇڭگونىڭ قوش تىللىق مائارىپى يىلدىن يىلغا ئۆز سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ ، بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە ، ئۇ ئومۇمىي جۇڭگو ماارىپىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بوپقالدى . تېخىمۇ ئەھمىيەتلىك يېرى شۇكى ، قوش تىللىق مائارىپنىڭ يىگىرمە نەچچە يىللىق تەتقىقاتى جۇڭگو زېمىنىدا تىلشۇناشلىق ئىلمىگە تەۋە يېڭى بىر تارماق ئىلىم «قوش تىللىق ئىلمى» نى بارلىققا كەلتۈردى . مەزكۇر قوش تىللىق ئىلمى شۇ تۇرقتا- باشتا قابىل پېشقەدەم ئالىملىرى ، ئاياغدا ماھىر ياش ئىزباسار مۇتەخەسسىسلىرى بولغان زور ھاياتى كۈچكە لىگە بىر ئىلىم سالاھىيىتى بىلەن جۇڭگونىڭ ، شۇنداقلا دۇنيانىڭ ئىلىم سورۇنلىرىدا كۆزگە كۆرۈنەرلىك روللارنى ئوينىماقتا . مەزكۇر قوش تىل ئىلمى ئۆزىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى ۋە ئەمەلىي خىزمەتلىرى ئارقىلىق ئىلمي يوسۇندا شەرھلەپ كرلىۋاتقان قوش تىللىق ماارىپىڭ پۈتكۈل مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك تەتقىقات ئەھۋالىنى ئەڭ قىسقا جۈملىلەر بىلەن يىغىنچاقلاپ ، تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە تەرەپتىن چۈشىنىشىمىز مۇمكىن : بىرىنچى ، قوش تىللىق مائارىپنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى بويىچە تەتقىقات ، بۇ ساھەدە ، مەملىكىتىمىزنىڭ ئاتاقلىق تىلشۇناسلىرى بولغان يېن شۈجۈن ئەپەندىم ۋە ماشۈلياڭ ئەپەندى قاتارلىقلارنى جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق مائارىپى نەزەرىيىسى تەتقىقاتىنىڭ سەردارلىرى دېيىشكە بولىدۇ ، چۈنكى ، ئۇلار ئۇزۇن يىللار جاپالىق ئەمگەك سەرپ قىلىپ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىش نەتىجىسىدە يېزىپ چىققان بىر قاتار ئەسەرلىرى ئارقىلىق ، مەملىكىتىمىزدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان قوش تىللىق مائارىپنىڭ نەزەرىيە مەسىلىلىرىنى تەتقىقات يۈكسەكلىكىدە يورۇتۇپ بەرگەن . ئالايلۇق ، يېن شۈجۈن ئەپەندىم ئۆزىنىڭ « جۇڭگو سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقى ھەققىدە قىسقىچە بايان » ( ئوتتۇرا جۇڭگو سانائەت ئىنستىتۇتى نەشرىياتى 1985 – يىل نەشرى) ناملىق كىتابىدا ، مەملىكىتىمىزدىكى خىلمۇ خىل مۇرەككەپ تۈس ئالغان قوش تىللىق ، ھەتتا كۆپ تىللىق بولۇش ھادىسىسىسنى سىستېمىلىق ھالدا تەھلىل قىلىپ ، جۇڭگو سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرى ۋە تەتقىقات ئۇسلۇبىنى ئەتراپلىق شەرھلەپ كۆرسەتكەن ، ئۇ مەزكۇر ئەسىرىدە ، يەنە مەملىكىتىمىز مىقياسىدا قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمىنى يولغا قويۇش ، بۇنىڭغا مۇناسىپ كېلىدىغان يېڭى تىپتىكى دەرسلىكلەرنى تۈزۈپ چىقىش ، قوش تىللىق مائارىپ قانۇنىنى يولغا قويۇش ، شۇ ئارقىلىق جۇڭگونىڭ مىللەتلەر مائارىپىنى راۋاجلاندۇرۇش قاتارلىق مەسىلىلەرنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرىنى تۇنجى بولۇپ يورۇتۇپ بەرگەن . ماشۈلياڭ ئەپەندى بولسا ئۆزىنىڭ «قوش تىللىق بولۇش مەسىلىسىگە بولغان تەتقىقاتقا ئەھمىيەت بېرىش كېرەك» ( «خەنزۇچە ئۆگىنىش» ژۇرنىلى 1981-يىل 1 – سان ) ، « قوش تىللىق بولۇش ۋە قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش » ( «مىللەتلەر تىل – يېزىقى» ژۇرنىلى 1986 – يىل 2 – سان ) ، « قوش تىل تەتقىقاتىدىكى قوش سۆزلەر مەسىلىسى » («مىللەتلەر مائارىپى» ژۇرنىلى 1988-يىللىق 6 – سان ) ، « قوش تىل ھادىسىسى ۋە قوش تىل تەتقىقاتىدىكى بىر نەچچە مەسىلە » ( بېيجىڭ تىل ئىنستىتۇتى نەشرىياتى1988 – يىل نەشرى) قاتارلىق بىر قاتار مۇھىم ئىلمىي ئەسەرلىرىدە شۇنداقلا « مىللەتلەر يېزىقى ۋە قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ھەققىدە » ، « قوش تىللىق بولۇش مەسىلىسى ھەققىدە سۆزلەنگەن نۇتۇق » ، قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇشنى تىرىشىپ ياخشى قىلايلى » قاتارلىق مۇھىم نۇتۇقلىرىدا ( بۇ نۇتۇقلار مەركىزى مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى نەشر قىلغان « ماشۈلياڭ مىللەتلەر تەتقىقات ئەسەرلىرى » ناملىق توپلامغا كىرگۈزۈلگەن ) قوش تىللىق بولۇشنىڭ تەدبىرى ، مەملىكىتىمىزدە قوش تىللىق بولۇش ئىجتىمائىي ھادىسىسىنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبلىرى ، ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدىكى قوش تىللىق بولۇش ھەتتا كۆپ تىللىق بولۇش ھادىسىسى ۋە پارتىيىنىڭ مىللەتلەر تىل – يېزىق سىياسىتى ، قوش تىللىق بولۇش ۋە ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدىكى زامانىۋىلىشىش قۇرۇلۇشى قاتارلىق مەسىلىلەرگە قارىتا ئۆزىنىڭ ئىزدىنىش ۋە چۈشەنچىلىرىنى شەرھلەپ ، مەملىكىتىمىز قوش تىلچىلىق ئىلمىنىڭ نەزەرىيە ئاساسلىرىنى تېخىمۇ تولۇقلىغان . ئۇندىن باشقا ، يېقىنقى يىللاردىن بۇيان پروفېسسور گەي شىڭج ئەپەندى يازغان « قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئاساسىي بىلىملىرى»قاتارلىق قوش تىللىق ماارىپقا ئاىت بىر قاتار ئەسەرلەر نەشر قىلىنىپ ، مەملىكىتىمىز قوش تىلچىلىق ئىلمىنىڭ كۈندىن كۈنگە پىشىپ يېتىلىۋاتقانلىقىنى نامايان قىلماقتا ( قاراڭ : « قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات » ، 2 – توم 10-، 11 – بەتلەر ، مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 1999 – يىل نەشرى) ئىككىنچى، قوش تىللىق مائارىپنىڭ مەقسىتى ۋە غايىسى ھەققىدىكى تەتقىقات جۇڭگودا يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپنىڭ نۆۋەتتىكى ماقسىتى ۋە ئۇنىڭ ئاداققى غايىسى زادى نېمە ؟ بۇ مەسىلە جۇڭگودىكى پۈتكۈل ئازسانلىق مىللەتلەر ، خۇسۇسەن تارىختىن بۇيان ئۆزىنىڭ تىل – يېزىقى بار بولۇپ كېلىۋاتقان مىللەرلەر ئەڭ كۆڭۈل بۆلۈدىغان ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ نازۇك بىر مەسىلە بولۇپ ، مەملىكىتىمىز ئالىملىرى بۇ ھەقتىمۇ كۆپ تەرەپلىمىلىك ئىزدىنىپ ، ئۆزلىرىنىڭ تەتقىقات سەمەرىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان . ئالايلۇق . « جۇڭگو مىللەتلەر تىلشۇناسلىقى تارىخى » ۋە « مىللەتلەر تىلشۇناسلىقى نەزەرىيىسى ۋە ئەمەلىيىتى » قاتارلىق خاس ئەسەرلىرى ، شۇنداقلا ئۆزى نەشرگە تەييارلىغان « قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات » ناملىق تۆت توملۇق ئىلمىي ماقالىلەر توپلىمى ئارقىلىق ئىلىم ساھەسىگە تونۇلغان مىللەتلەر مائارىپى نەزەرىيىچىسى ۋە قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئەمەلىيەتچىسى ، پروفېسسور ، دوكتڭر ۋاڭ يۈەنشىن ئەپەندى مۇنداق يازىدۇ : « مەملىكىتىمىزدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا ئەمەلىيلەشتۈرۈلۈۋاتقان قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمى بولسا ئاز سانلىق مىللەرلەرنىڭ تىل ۋە مەدەنىيىتىنى ساقلاپ قېلىش ، قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ، شۇنداقلا ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ مەۋجۇتلۇقى ۋە تەرەققىياتىغا بېرىپ تاقىلىدىغان كۆز ئالدىدىكى نەق مەنپەئەت بىلەن كەلگۈسىدىكى مەنپەئەتنى ئۆز ئارا بىرلەشتۈرۈش چىقىش نۇقتىسى قىلىنغان تۈزۈمدۇر » ، « قوش تىللىق مائارىپ ئەمەلىيىتىدە قوللىنىلىۋاتقان تۈرلۈك ئوقۇتۇش ئۇسلۇبلىرى شەكىل ، جەريان ۋە دەرس ساەتلىرىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى قاتارلىق جەھەتلەردە پەرقلىق بولسىمۇ ، ئاداققى غايە بىرلا ، ئۇ بولسىمۇ ، بىرىنچىدىن ، ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىلى بىلەن مەدەنىيىتىنى ساقلاپ قىلىش ، قوغداش ۋە گۈللەندۈرۈش ، ئىككىنچىدىن ، ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى بىلەن خەنزۇ تىلىنى ئوخشاش دەرىجىدە پىششىق بىلىدىغان قوش تىللىق خادىملارنى تەربىيىلەپ ، ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىنىڭ ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت ئىشلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن خىزمەت قىلىشتىن ئىبارەتتۇر » ( ۋاڭ يۈەنشىن : « جۇڭگو مىللەتلەر تىلشۇناسلىقى نەزەرىيىسى ۋە ئەمەلىيىتى » ، 322-، 323 - ، بەتلەر ، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2002 – يىل نەشرى ) . ئۈچىنچى، ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىق قوللىنىش مەسىلىسىگە داىر قانۇن ۋە سىياسەتلەر ھەققىدىكى تەتقىقات مەملىكىتىمىز ئالىملىرى پارتىيە ۋە ھۆكۈمىتىمىزنىڭ ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىق قوللىنىش مەسىلىسىگە داىر چىقارغان قانۇن ۋە سىياسەتلىرى ، شۇنداقلا ھەر دەرىجىلىك پارتىيە – ھۆكۈمەت داىرىلىرىنىڭ قوش تىللىق مائارىپنى ئەمەلىيلەشتۈرۈشكە قارىتا قوللانغان تەدبىرلىرى ئۈستىدىكى تەتقىقاتىمۇ ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىپ كېلىۋاتقانلىقى كۆرۈلىدۇ . ئالايلۇق ، ئۆزىنىڭ « مەدەنىيەتتىكى ئۆزگىرىش ۋە قوش تىللىق مائارىپ » ۋە مىللەتلەر ، مەدەنىيەت ۋە مائارىپ » قاتارلىق ۋەزىنلىك خاس ئەسەرلىرى بىلەن ئىلىم ئەھلى ئارىسىدا شۆھرەت قازانغان پروفېسسور ، دوكتور تېڭ شىڭ ئەپەندىنىڭ باشچىلىقىدا ، مائارىپ مىنىستىرلىقى فىلولوگىيە پەنلىرى بويىچە نۇقتىلىق تەتقىقات ئېلىپ بېرىش مەركىزىنىڭ ھاۋالىسى بويىچە يېزىلغان « 20 – ئەسىر جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلىرى ۋە مائارىپ –نەزەرىيە ، سىياسەت ۋە ئەمەلىيەت » ناملىق يىرىك خاس ئەسەردە « ئازسانلىق مىللەتلەر قوش تىللىق ماارىپىغا داىر سىياسىي نەزەرىيىلەر ۋە سىياسەتلەر » دەپ مەخسۇس بىر باب ئېچىلغان . مەزكۇر باپتا ، جۇڭگودىكى ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا يولغا قويۇلغان قوش تىللىق ماارىپقا داىر ئاساسىي نەزەرىيىلەر نىسبەتەن تەپسىلىي بايان بىلەن چۈشەندۈرۈلگەندىن باشقا ، جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى مىللەتلەر تىل – يېزىقىغا داىر چىقىرىلغان قانۇن ، سىياسەت ۋە بەلگىلىمىلەر يىل تەرتىپى بويىچە تىزىلىپ ، بىرمۇ بىر شەرھىلەنگەن . شۇ باپنىڭ جۇڭگو مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ فاڭجېن ، ۋەزىپە ۋە تەدبىرلىرى ئۈستىدە توختالغان قىسمىدا مۇنداق دېيىلىدۇ : « 1991 – يىلى گوۋۇيۈەن تەرىپىدىن تەستىقلاپ تارقىتىلغان دۆلەت مىللەر ئىشلىرى كومىتېتىنىڭ ( ئازسانلىق مىللەتلەر تىل- يېزىق خىزمىتىنى تېخىمۇ ياخشى ئىشلەش توغرىسىدا كۆكلەت ) ئىدا ، جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ رېئال ئەھۋالى ئوبيېكتىپ ھالدا تەھلىل قىلىنىش بىلەن بىر چاغدا ، 1990 – يىللار جۇڭگو مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ فاڭجېنى ، ۋەزىپىسى ۋە قوللىنىلىدىغان تەدبىرلەر ئوتتۇرىغا قويۇلغان . قىسقىچە قىلىپ ئېيتقاندا مۇنداق: مەملىكىتىمىز مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ ئەمەلىيىتى شۇنى تولۇق ئىسپاتلىدىكى ، مۇۋاپىق بىر تەرەپ قىلىش ، مىللەتلەر باراۋەرلىكىنى ، مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىنى ۋە مىللەتلەرنىڭ ئورتاق گۈللىنىشىنى قوغداش ۋە ئىلگىرى سۈرۈش ، شۇنداقلا ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاش قاتارلىق جەھەتلەردە ئوخشاشلا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە . بۇ ھەقتە تۆۋەندىكى پىكىرلەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ : 1 . يېڭى دەۋر مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ يېتەكچى ئىدىيىسى ۋە ئاساسىي فاڭجېنى بولسا ، مارقىسىزمنىڭ تىل – يېزىق باراۋەرلىكى پرىنسىپىدا چىڭ تۇرۇپ ، ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش ، ھەر مىللەت خەلقىنىڭ ئىتتىپاقلىقىغا ، ئالغا بېسىشىغا ۋە گۈللىنىشىگە پايدىلىق بولۇشنى چىقىش نۇقتىسى قىلىپ ئىش كۆرۈش ، ھەقىقەتنى ئەمەلىيەتتىن ئىزدەش ، ئايرىم – ئايرىم يېتەكچىلىك قىلىش ، ئاكتىپ ، ئېھتىياتچان ۋە مۇۋاپىق ئۇسۇل بىلەن مىللەتلەر تىل يېزىق خىزمىتىنى قانات يايدۇرۇش ، شۇ ئارقىلىق ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىنىڭ سىياسلىي ، ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت ئىشلىرىنىڭ ئومۇميۈزلۈك تەرەققىي قىلىشىنى ئىلگىرى سۈرۈش ، شۇنداقلا دۆلەتنىڭ سوتسىيالىستىك زامانىۋىلىشىش قۇرۇلۇشىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن خىزمەت قىلىشتىن ئىبارەتتۇر . 2 – يېڭى دەۋر مىللەتلەر تىل – يېزىق سىياسىتىنى ئەمەلىيلەشتۈرۈش : مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ قانۇن – تۈزۈم قۇرۇلۇشىنى كۈچەيتىش ، ماركىسىزىملىق مىللەتلەر تىل – يېزىق نەزەرىيىسى ۋە سىياسىتىنى تەشۋىق قىلىش ، مىللەتلەر تىل – يېزىقى بويىچە قاىدىلەشتۈرۈش ، ئۆلچەملەشتۈرۈش ۋە ئۈچۇرلاشتۇرۇش خىزمىتىنى ئوبدان ئىشلەش ، مىللەتلەر تىل – يېزىقى بويىچە تەرجىمە قىلىش ، نەشر قىلىش ، مائارىپ ئېلىپ بېرىش ، خەۋەرلىشىش ، رادىئو ئاڭلىتىش ، تېلېۋىزور ۋە قەدىمىي ئەسەرلەرنى رەتلەش قاتارلىق ئىشلارنىڭ راۋاجلىنىشىنى ئىلگىرى سۈرۈش ، مىللەتلەر تىل – يېزىقى بويىچە ھەمكارلىشىش ۋە ئۆز ئارا ئىلىم ئالماشتۇرۇش قىلالايدىغان خادىملارنى تەربىيىلەشنى كۈچەيتىش ، شۇنداقلا ھەرقايسى مىللەتلەرنى ئۆزئارا تىل – يېزىق ئۆگىنىشكە رىغبەتلەندۈرۈش قاتارلىقلاردىن ئىبارەت . 3. مىللەتلەر تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ فاڭجېن ۋە ۋەزىپىلىرىنى ئەمەلىيلەشتۈرۈش ئۈچۈن قوللىنىدىغان تەدبىرلەر بولسا ، ئەمەلىيەتنى چىقىش نۇقتىسى قىلىپ ئايرىم – ئايرىم يېتەكچىلىك قىلىش ، ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل – يېزىقلىرىنىڭ قوللىنىلىش ۋە يولغا قويۇلۇش خىزمىتىنى ھەقىقىي رەۋىشتە ياخشى ئىشلەش ، قەدىمدىن بۈگۈنگىچە ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلىپ كەلگەن مىللەتلەر يېزىقلىرىغا نىسبەتەن ئۆگىنىش ، قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش خىزمىتىنى داۋاملىق ياخشى ئىشلەش ، مىللىي تىل – يېزىقنىڭ شۇ مىللەت مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە يۈرگۈزۈۋاتقان رايوننىڭ سىياسىي ، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت قاتارلىق ھەرقايسى ساھەلىرىدە ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلىشىغا ھەقىقىي رەۋىشتە كاپالەتلىك قىلىش ، شۇنداقلا مىللىي يېزىقنىڭ قاىدىلەشتۈرۈلۈشى ۋە ئۆلچەملەشتۈرۈلۈشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ ، ئۇنى كۈنسايىن مۇكەممەللەشتۈرۈش ...» قاتارلىقلاردىن ئىبارەت . ( قاراڭ : تېڭ شىڭ : « 20 ئەسىر جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلىرى ۋە مائارىپ – نەزەرىيە ، سىياسەت ۋە ئەمەلىيەت » ، 351- ، 352 - ، بەتلەر. بېيجىڭ مەللەتلەر نەشرىياتى 2002 – يىل نەشرى) دېمەك ، يۇقىرىدىكى نەقىللەردىن كۆرۈۋېلىش تەس ئەمەسكى، قوش تىللىق مائارىپ مەملىكىتىمىز مىقياسىدا ، ،مەيلى نەزەرىيە ئاساسى جەھەتتىن بولسۇن ،مەيلى مەقسەت ،نىشانى جەھەتتىن بولسۇن ۋە مەيلى سىياسەت جەھەتتىكى قانۇنى كاپالىتى جەھەتتىن بولسۇن ئومۇميۈزلۈك مۇكەممەل تەتقىقات ئاساسىغا ئىگە .ئەمدى بۇ تەتقىقاتلار ئەمەلىيەتتە، قوش تىللىق مائارىپنىڭ دۆلىتىمىز ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدا ئومۇميۈزلۈك ساغلام تەرەققىياتقا ئىگە بۆلىشىنى زۆرۈر ئاساسلار بىلەن ھىساپلىندۇ .ئەڭ مۇھىمى ،بۇ نەقىللەرنىڭ ھېچ بىرسىدە مەلۇم باسقۇچقا كەلگەندە ،ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل _يىزىقلىرنىڭ چەكلەش ۋە مۇەييەن داىرە ئىچىدە بوغۇپ قويۇشقا ئۇچرايدىغانلىقىغا ئىما . ئىشارەت قىلىدىغان بىرەر جۈملىمۇ ئۇچرىمايدۇكى ، بۇ ھال بىزنى مەزكۇر تەتقىقاتلارنىڭ روھىنى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ بۈگۈنكى ئەھۋالىغا تەتبىقلاپ كۆرۈشىمىزگە ئۈندەيدۇ . 2- قوش تىللىق مائارىپنىڭ نۇقتىلىق تەتقىقات ئەھۋالى بۇ يەردىكى نۇقتىلىق تەتقىقات دېگىنىمىز ، مەملىكىتىمىزدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ ھەممىسىگە ئەمەس ، پەقەت ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى مۇەييەن بىر مىللەتكىلا قارىتىپ ياكى ئايرىم بىر ئازسانلىق مىللەتنىڭلا ئەمەلىي ئەھۋالىدىن ئىلىپ قىلىنغان تەتقىقاتنى كۆرسەتمەيدۇ . بۇ خىل تەتقىقات ھەرقانداق بىر ئازسانلىق مىللەتنىڭ ئۆز ئەزالىرىدىن بولغان ئالىملار تەرىپىدىن قىلىنىشىمۇ ياكى باشقا مىللەتتىن بولغان ئالىملار تەرىپىدىن قىلىنغان بولۇشىمۇ مۇمكىن . مەملىكىتىمىزدە قوش تىللىق مائارىپ تەتقىقاتىنىڭ بۇ تۈرىمۇ خېلى مۇكەممەل دەرىجىدە ئېلىپ بېرىلماقتا . بىز بۇ يەردە ، مەخسۇس چاۋشيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىق مائارىپ ئەھۋالى تەتقىق قىلىنىپ يېزىلغان « چاۋشيەن مىللىتىدە قوش تىللىقلىشىشنىڭ شەكىللىنىش جەريانى » دېگەن كىتاب ۋە ئۇنىڭدىكى مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلار ئارقىلىق بۇ تېمىنى چۈشەندۈرۈشكە تىرىشىمىز . بۇ كىتابنى مانجۇ مىللىتىدىن بولغان دوكتور گۈەن شىنچيۇ خانىم يازغان . گۈەن خانىم ئۆزىنىڭ بۇ بەش بابلىق خاس ئەسىرىدە ، چاۋشيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىق مائارىپ تارىخىنى تەتقىق قىلىپ ، جۇڭگودىكى ئەللىك بەش ئازسانلىق مىللەت بولۇپ ياشاۋاتقان ھەرقايسى ئەل ئىنسانلىرى ئۈچۈنمۇ ئۆرنەك بولغۇدەك تولىمۇ ئەھمىيەتلىك تەجرىبە ۋە ساۋاقلارنى يەكۈنلەپ چىققان . ئاپتور بۇ ئەسىرىدە ، چاۋشيەن مىللىتىدىكى قوش تىللىقلىشىش ئەھۋالىنىڭ پۈتكۈل جەريانىنى تەتقىق قىلىپ چىقىشنىڭ رېئال ئەھمىيىتىنى مېغىزلىق بايان قىلغاندىن باشقا ، « چاۋشىيەنچە – خەنزۇچە قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمىنىڭ يولغا قويۇلۇشىدىن چاۋشيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىقلىشىشىنى شەكىللەندۈرگەن ئىچكى ئامىللارغا نەزەر » ، «چاۋشىيەنچە – خەنزۇچە قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمىنىڭ يولغا قويۇلۇشىدىن چاۋشيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىقلىشىشىنى شەكىللەندۈرگەن تاشقى ئامىللارغا نەزەر » دېگەن مەخسۇس ئىككى باپنى ئېچىپ ، ئازسانلىق ئورنىدىكى بىر مىللەت ئەزالىرىنىڭ ھەم ئۆز ئانا تىلىنى ھەمدە ئۆز دۆلىتىنىڭ ئاساسلىق پىكىر – ئالاقە قورالى بولغان باشقا بىر تىلنى ئوخشاشلا پىششىق دەرىجىدە ئىگىلەشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان ئىچكى –تاشقى ئامىللار ۋە ئۇلارنىڭ رولىنى ئاجايىپ تەسىرلىك ۋە قايىل قىلارلىق تەسۋىرلەپ كۆرسەتكەن . دوكتور گۈەن شىنچيۇ خانىمنىڭ تەتقىقاتىغا ئاساسلانغاندا ، چاۋشيەن مىللىتىنى مەملىكىتىمىزدىكى تىل – يېزىقى بار مىللەتلەر ئىچىدە ئەڭ يۇقىرى سەۋىيىلىك قوش تىللىقلاشقان مىللەت قىلىپ چىقىشقا ئاچقۇچلۇق رول ئوينىغان ئىچكى ئامىل مۇنداق تۆت تەرەپنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ : بىرىنچى ، چاۋشيەن مىللىتىگىلا خاس بولغان كۈچلۈك مىللەتپەرۋەرلىك ئېڭى ، ئىككىنچى چاۋشيەن مىللىتىگىلا خاس بولغان ئەپ بىلەن ئۆز مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاش ئېڭى ، ئۈچىنچى خەنزۇ مەدەنىيىتىگە بولغان قايىللىق ،ئەمما كۆڭۈل ئازادىلىكىگە ساھىب بولغان قوش تىللىقلىشىش ئىدىيىسى ، ئۈمىدۋار ، ئاكتىپ ۋە تىرىشچان تىل ئۆگىنىش پوزىتسىيىسى ، ئەمدى چاۋشيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىقلىشىشىنى ئەمەلىيەتكە ئايلاندۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينىغان تاشقى ئامىللار بولسا : بىرىنچى ، چاۋشيەن تىل – يېزىقى بويىچە ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىشنى قوغدايدىغان ۋە تەرەققىي قىلدۇرىدىغان قانۇن – تۈزۈم تۇرغۇزۇش ، ئىككىنچى ، قوش تىللىق مائارىپ تۈزۈمى ئاستىدىكى ئاساسىي مائارىپنى ئەڭ يۈكسەك سەۋىيە بىلەن ئومۇملاشتۇرۇش ، ئۈچىنچى ، قوش تىللىق مائارىپ بىلەن ئالاقىدار بولغان سەرەمجانلاشتۇرۇش قۇرۇلۇشىنى ياخشى ئىشلەش ، تۆتىنچى ، ئۆز – ئۆزىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشقا پايدىلىق بولغان يېڭى شەيئىيلەر ۋە يېڭى ئۆزگىرىشلەرنى قوبۇل قىلىپ ، بۇ ئارقىلىق چاۋشيەن مىللىتىنىڭ قوش تىللىق مائارىپىنى ئىلگىرى سۈرۈش ( قاراڭ : شۇ ناملىق ئەسەر،51-،64-، 74-،90-،115-،141-،155-،182-، بەتلەر ) . بىز بۇ يەردە دوكتور گۈەن شىنچيۇ خانىم يازغان « چاۋشيەن مىللىتىدە قوش تىللىقلىشىشنىڭ شەكىللىنىش جەريانى » ناملىق كىتابنىڭ مۇناسىۋەتلىك باب ۋە مەزمۇن ھالقىلىرىنىڭ ماۋزۇلىرىنىلا تەرجىمە قىلىپ قويدۇق . ئۈمىد شۇكى ، ئۇيغۇر قوش تىللىق مائارىپى ۋە ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنىڭ تەقدىرىگە كۆڭۈل بۆلىدىغان بارلىق بىلىم ئەھلىلىرى مەزكۇر كىتابنى ئەستايىدىللىق بىلەن ، كۆڭۈل قويۇپ بىر ئوقۇپ چىقساق، كىتابتا بايان قىلىنغان مۇناسىۋەتلىك جەريان ۋە ئەھۋاللارنى ئۆزىمىزنىڭ مەۋجۇت ھالىتىمىز ۋە تۇرقىمىزغا تەتبىق قىلىپ ، سېلىشتۇرۇپ باقساق ، ئەگەر پەرق تاپساق ، ئۆزىمىزنىڭ يېتەرسىزلىكىمىزنى بايقىساق ھېچ ئىككىلەنمەي ، بىز بىلەن تەقدىرداش بولغان ئۇ ئىلغار ئاز سانلىق مىللەتتىن ئۆگەنسەك . 3. ئۆزىمىزنىڭ تەتقىقاتى ۋە بىزگە تالىق تەتقىقاتلار قوش تىللىق مائارىپ ھەققىدە ئۆزىمىز ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلار شۇنداقلا قېرىنداش مىللەتلەرگە مەنسۇپ باشقا ئالىملارنىڭ ئۇيغۇر قوش تىلچىلىقى توغرىسىدا خالىسانە ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلىرى بابىدا ئۆز ئىمكانىمچە ئىزدەندىم . پروفېسسور ، دوكتور ۋاڭ يۈەنشىن ئەپەندى نەشرگە تەييارلىغان « قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات» ناملىق تۆت توملۇق ئىلمىي ماقالىلەر توپلىمىنى بىرمۇ بىر ۋاراقلاپ چىقتىم . تاپالىغىنىمچە ، مۇناسىۋەتلىك گېزىت – جورناللار ۋە كىتابلارنى تېپىپ ، مۇتالىە قىلدىم . بۇ يەردە ، ئاشۇ ئوقۇپ كۆرگەنلىرىم ئىچىدە ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە دەپ قارىغان ئۈچ ئەسەر ئۈستىدە توختىلىپ ، ئۆز مۇلاھىزەمنى قىسقىچە قويۇپ ئۆتىمەن : بىرىنچى ، شىنجاڭ كەسىپلەر ئۇنىۋېرسىتېتى دىن گاۋ خۇيچېڭ ئەپەندى يازغان « شىنجاڭدا قوش تىللىقلىشىشنىڭ كېلىپ چىقىشى ، تەرەققىياتى ۋە رولى ھەققىدە يۈزەكى تەھلىل » ناملىق ئەسەر ، تۆت باب ۋە ئالتە پاراگرافتىن تەشكىل تاپقان بۇ ئەسەر « قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات » ئاتلىق ئىلمىي ماقالىلەر توپلىمىنىڭ ئۈچىنچى تومىغا كىرگۈزۈلگەن بولۇپ ، ئۇنىڭدا « شىنجاڭدا ياشاۋاتقان مىللەتلەرنىڭ نوپۇسى ، ئولتۇراقلىشىشى ۋە تىل قوللىنىش ئەھۋاللىرى » ، « شىنجاڭدا قوش تىللىقلىشىش ھادىسىسىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە تەرەققىي قىلىشى » ، « قوش تىللىق مائارىپ ۋە قوش تىللىقلاشقان خادىملارنى تەربىيىلەشنىڭ ئاساسلىق يولى» دېگەن ماۋزۇلار بويىچە مېغىزلىق بايان بېرىلىپ ، شىنجاڭدىكى قوش تىللىقلىشىش مەسىلىسى نىسبەتەن توغرا قاراش بىلەن لىللا مەيداندا تۇرۇپ شەرھىلەنگەن ، ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدىغان يېرى شۇكى ، ئەسەرنىڭ « دۆلەتنىڭ تىل – يېزىق سىياسىتى قوش تىللىقلىشىشنى داۋاملىق ساقلاپ قالىدۇ ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرىدۇ » دېگەن پاراگرافىدا، شىنجاڭدىكى قوش تىللىقلىشىشنىڭ مەملىكەتنىڭ باشقا ئازسانلىق مىللەتلەر رايونلىرىدىكى قوش تىللىقلىشىشقا ئوخشاشلا ، « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنى ئاساسىي قانۇنى » « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مەجبۇرىيەت –مائارىپى قانۇنى » ۋە « جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللىي تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە قانۇنى » قاتارلىق دۆلىتىمىزنىڭ ھەرقايسى رايونلىرىدا ئوخشاش قىممەتتە ئاقىدىغان دۆلەتلىك قانۇنلار ، شۇنداقلا « شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى تىل – يېزىق خىزمىتىنىڭ بەلگىلىمىلىرى» قاتارلىق يەرلىك ئاپتونومىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن چىقىرىلغان مەخسۇس بەلگىلىمىلەرنىڭ قوغدىشى ئاستىدا ، يەنە داۋاملىق مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغانلىقىنى ، شۇنداقلا قوش تىللىق مائارىپ ئارقىلىق ئۇنىڭ يەنە ھەقلىق رەۋىشتىكى تەرەققىياتلارغا ئېرىشىدىغانلىقى قانۇن ئاساسىي بىلەن ئىلمىي ھالدا شەرھلەپ كۆرسىتىلگەن . مېنىڭچە گاۋ خۇيچېڭ ئەپەندىنىڭ قوش تىللىقلىشىش ۋە قوش تىللىق مائارىپ مەسىلىسىگە نەسبەتەن چۈشىنىش ۋە چۈشەندۈرۈشلىرى ئىلىي ، سەمىمىي ۋە بىر تەرەپلىمىلىكتىن خالىي ، ھالبۇكى ئىلىم ئادەملىرىمىزنىڭ ھەممىسى مۇشۇنداق تونۇشتا بولسا ، شىنجاڭدىكى قوش تىللىقلىشىش ، شۇنداقلا قوش تىللىقلىشىشنى قوغدايدىغان ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرىدىغان ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە قوش تىللىق مائارىپى تۇيۇق يولغا كىرىپ قالماي ، ساغلام يول راۋاجلىنالايدۇ . ئىككىنچى ، قېرىندىشىمىز نۇسرەت تۇردى يازغان « قوش تىللىقلىشىش ۋە ئانا تىلىمىز » دېگەن ماقالە ، بۇ ماقالە مۇبارەك ژۇرنال « شىنجاڭ مەدەنىيىتى » نىڭ 2000-يىل4-5 (قوشما) سانىنىڭ 103- بېتىگە ئېچىلغان «تىل ۋە تەرەققىيات » دېگەن سەھىپىسىگە بېرىلگەن . ئاپتور نۇسرەت تۇردى جاھان قوش تىلچىلىقى ئىلمىنىڭ سەردارلىرىدىن بولغان چىنگىز ئايتماتوفنىڭ «كۆپ تىللىق بولۇش شەراپەت ، ئەمما ئانا تىلىنى بىلمەسلىك جىنايەت» دېگەن مەشھۇر ئۈزۈندىسىنى ئۆز ماقالىسىگە سەھىپە بېشى قىلىش ئارقىلىق ، مۇھاكىمىگە قويۇلغان قوش تىللىقلىشىش مەسىلىسىنىڭ ھەقىقەتەنمۇ شەرەپلىك ، ئەمما نازۇك بىر ئىش ئىكەنلىكىنى ئوقۇرمەنلەرگە ئۇقتۇرغان ئومۇمىي مەزمۇن ئورامىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، بۇ ماقالە قوش تىللىقلىشىشنىڭ نېمىلىكىنى ، قوش تىللىق بولۇشتا ئانا تىلىمىز بولغان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قانداق ئورۇن ۋە قىممەتكە ئىگە ئىكەنلىكى مەسىلىسىنى مۇھاكىمە مەركىزى قىلغان بولۇپ ، ئاخىرىدا « ئانا تىلىمىزنى ئاساسىي ئورۇنغا قويغان ھالدا ، قوش تىللىق بولۇشتىن ئىبارەت بۇ يېڭى دەۋر تەلەپ قىلىۋاتقان ئىجتىمائىي ئەمەلىيەتكە ئاكتىپ قاتنىشايلى » دېگەن خۇلاسىنى چىقارغانلىقى بىلەن مۇەييەن ئەھمىيەتكە ئىگە . ئاپتورنىڭ بۈگۈنكى كۈندە يالغۇز ئۇيغۇر تىلىلا ئەمەس ، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر مەدەنىيىتى دۇچ كېلىۋاتقان ،« قوش تىللىقلىشىش» بولۇپ ئىپادىلىنىۋاتقان بۇ مەسىلىگە جىددىي نەزەر ئاغدۇرۇپ ، ئاكتىپ ئىزدەنگەنلىكى ۋە بۇ ھەكتىكى كۆز قارىشىنى دادىل ئوتتۇرىغا قويغانلىقى ھەقىقەتەنمۇ تەقدىرلەشكە ئەرزىيدۇ . شۇڭا ، مەن بۇ ماقالىنى ئۇيغۇر قوش تىلچىلىقى ئىلمىنىڭ ئەمەلىي رىقابەتتە نۇسرەت بىلەن روناق تېپىشى ئۈچۈن باش قاتۇرغان ياخشى ئەسەر ، دەپ باھالىدىم . ئەمما ، ماقىلىنى تەكرار ئوقۇغىنىمدا ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىيات داۋامىدا ئاستا-ئاستا ئاساسىي مەدەنىيەت بولۇش ئورنىدىن چۈشۈپ قېلىشىغا ئەگىشىپ ، ئۇيغۇر تىلىمۇ تۇرمۇشىمىزدىكى ئۆزىنىڭ مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا يۈزلەندى . ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتىن جانلىنالماسلىقى ، تەرەققىيار سەۋىيىسىنىڭ ئىزچىل تۆۋەن بولۇپ تۇرۇشى ...» دېگەن ئىككىنچى ئابزاسنىڭ ئەمەلىيەتتە تولىمۇ پاسسىپ قاراشلىق بىھۇدە ۋايساش بولغانلىقى سېزىلىپ كۆڭلىمىزنى غەش قىلىدۇ . مەلۇمكى ، بۈگۈنكى جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىدە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلار بىر قېرىنداش مىللەت ، ھالبۇكى ئون مىليونغا يېقىن نوپۇسلۇق بىر قېرىنداش مىللەت بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى بىر مىلياردتىن ئارتۇق نوپۇسلۇق خەنزۇلار ئاساسىي گەۋدە بولغان جۇڭگونىڭ ئاساسلىق مەدەنىيىتى بولۇشى مۇمكىن ئەمەس ، ئەلۋەتتە ، ئەمما ، پۈتكۈل ئۇيغۇر مىللىتىگە نىسبەتەن ئېيتقاندا ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئۇيغۇرنىڭ ئۆزى ئۈچۈن ئەبەدىلئەبەد ئاساسىي مەدەنىيەت بولىدۇكى ، باشقىلارنىڭ مەدەنىيىتى ھەرقانچە ئالتۇن مەدەنىيەت بوپكەتسىمۇ ، ئۇنىڭ ئۈچۈن بەرىبىر ئۆگىنىش ۋە پايدىلىنىش ماتېرىيالى بولىدىغان قوشۇمچە نەرسىدىنلا ئىبارەت . خالاس ، مۇشۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى بۈگۈن ئاساسىي مەدەنىيەت بولۇش ئورنىدىن چۈشۈپ قالمىدى ۋە مەڭگۈ چۈشۈپ قالمايدۇ!. «ئۇيغۇر تىلىمۇ تۇرمۇشىمىزدىكى ئۆزىنىڭ مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا يۈزلەندى» دەپ بەتدۇا ئاۋلىيالىق قىلىشنىڭ ئاساسىي زادى نېمىدۇر ؟! بىزنىڭچە ، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىر مىللەت بولۇپ تۇرۇش سالاھىيىتىلا بولىدىكەن ، ئۇيغۇر تىلى ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر تۇرمۇشىدىكى مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا ھەرگىزمۇ يۈزلەنمەيدۇ، بۇ بىر تەرەپ ، يەنە بىر تەرەپتىن ، سىز-بىز ئۆزىمىزنى « مەن ئۇيغۇرمەن » دەپ مەيدىمىزگە مۇشتلاپ يۈرگەنىكەنمىز ، تىرىكلا بولساق ئۇيغۇر تىلىنى تۇرمۇشىمىزدىكى ، مۇقەددەس ئورنىدىن ئايرىلىپ قېلىشقا ھەرگىزمۇ يۈزلەندۇرمەيمىز : بىزچە ئۇيغۇر تىلىنى قوغداش دېمەك ئۇيغۇر مىللىتىنى قوغداش دېمەكتۇر ، ئەڭ مۇھىمى ، ئۇيغۇرنى ، ئۇيغۇر تىلىنى مەۋجۇتلۇق كاپالىتىگە ئىگە قىلىش بىزنىڭ ئەڭ ئىپتىداىي ھەققىمىزدۇركى ، بۇ ھەققىمىزنى قوغداش ئۈچۈن ، گېزى كەلسە ھېچ ئىككىنەنمەي جېنىمىزنى پىدا قىلىمىز! « ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتىن جانلىنالماسلىغى، تەرەققىيات سەۋىيىسىنىڭ ئىزچىل تۆۋەن بولۇپ تۇرۇشى » دېگەندە نېمە كۆزدە تۇتۇلغانكىن؟ ئەگەر جۇڭگودا جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى ئەللىك ئۈچ يىل نەزەردە تۇتۇلغان بولسا ، قاراپ باق : تۇردى ئاكا قاتارلىق بىر قانچە پېشقەدەمنىڭ ئېغىزىدىلا قېپقالغان ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى دەسلەپ سىمغا ئېلىندى ، ئاندىن نوتىلاشتۇرۇلدى ، ئاندىن ئۇنىڭ دۇردانە تېكىستلىرى توم تومى بىلەن نەشر قىلىندى ، ئاندىن تۈرلۈك تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ ، دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئېلىندى . ئەدەبىيات گۈلزارى ئەنئەنىۋى شېىرىيەتچىلىكتىن ھېكايىچىلىققا ، ھېكايىچىلىقتىن پوۋېستچىلىققا ، پوۋېستچىلىقتىن رومانچىلىققا بالداقمۇ – بالداق ئۆرلەپ ، خېلىلا مەزمۇت ۋە يامان ئەمەس سۈرئەتلىك قەدەم بىلەن تەرەققىي قىلىپ بۈگۈنكى كۈنگە كەلدى. ھەرىكەتلىك سەنئەت بولسا ، باشتىكى لەپەر ئېيتىشىش ۋە سەھنە ئەسىرى ئويناشتىن ، قۇرۇلمىسى مۇكەممەل بولغان زامانىۋى دىراممىلارنى ئويناشقا ، ئۇنىڭدىن تېلېۋىزىيە ، كىنولىشىشقا تەرەققىي قىلدى . ئەسلىدىكى مەھەللىۋى نەۋرۇز قۇتلاشلىرى ۋە مەشرەپ چايلىرى بۈگۈنكى كۈندە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىز ھەتتا پۈتكۈل مەملىكەت مىقياسىدا بىرلا چاغدا كۆرسىتىلىپ ، خەلقىالەمگە ھۇزۇرلىنىش بېرەلەيدىغان كۆلەم ۋە سەۋىيىنى ياراتتى ، تەرەققىيات ئەدەبىيات – سەنئەت ساھەسىدىن ھالقىپ ، سانائەت ،تېبابەت ۋە تىجارەت ، ساھەلىرىدىمۇ ئۆزىنىڭ ئالغا باسقان ، ئىلغار گەۋدىسىنى كۆرسەتمەكتە ، ئالايلۇق ، «ئارمان» باش بولۇپ يول ئاچقان ئۇيغۇر يېمەك – ئىچمەك ساناەتى بۈگۈنكى كۈندە ئۆزىنىڭ «ئامىنە» تەييار چۆپلىرى، «ئابلاجان» نانلىرى ۋە «ئىدرىس» قايماقلىرى بىلەن رىقابەت بەيگىسىدە زەپەر بويىنى كۆرسەتسە ، ئاپتونوم رايونلۇق ئۇيغۇر شىپاخانىسى زەربىدارلىقىدىكى ئۇيغۇر تېبابىتى ئۆزىنىڭ دورىگەرلىك ، داۋالاش ۋە كېسەللىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش قاتارلىق ھەممە تارماقلىرى بويىچە ماس قەدەمدە تەرەققىي قىلىپ ، خۇددى « موڭغۇل تېبابىتى» ۋە زاڭزۇ تېبابىتى» دېگەنگە ئوخشاشلا ، ئۆزىنىڭ جۇڭخۇا تېبابىتى سورۇنىدىكى ئورنىنى « ئۇيغۇر تېبابىتى» دېگەن ئالتۇن نام بىلەن يازدۇرۇش ئۈچۈن بوشاشماي كۈرەش قىلماقتا . ئۇيغۇر تىجارىتىمۇ ، بۇرۇنقى يەككە تىجارەت ۋە كىچىك يايمىچىلىق، چەرچەنچىلىكتىن ، « ئىزچىلار » سودا چەكلىك شىركىتى ، « ئىسمائىل» ئۈزۈم پادىشاھى چەكلىك شىركىتى ، دېگەندەك شىركەتلىشىشكە ، تەنھا شىركەتلىشىشتىن ،شىركەتلەر گۇرۇھى گەۋدىسى ھاسىل قىلىشقا ، تەرەققىي قىلىپ ، ئىشسىز ۋە ئاشسىز قالغان قېرىنداشلىرىنىڭ بېشىنى ئۆزلىرى سىيلىيالىغۇدەك كۆلەم ۋە دەرەم شەكىللەندۈرۈش ئۈچۈن چېلىشماقتا ۋە ئېلىشماقتا . ...مانا بۇلار ئۇيغۇر تىل-يېزىقى يادرولۇقىدىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تومۇرىدا مەھمۇد كاشغەرىي ، ئەلىشىر نەۋاىي كەبى ئەجدادلارنىڭ قېنى ئۇرغۇپ تۇرغان باش ئەگمەس ، بوي بەرمەس ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ بوشاشماستىن كۆرۈش قىلىشى ئارقىسىدا ، تەرەققىيات سەۋىيىسىنى ھەرئامال بىلەن يۇقىرى كۆتۈرۈپ ، ئالغا سىلجىتىپ كېلىۋاتقانلىقىنىڭ ئايانچلىق مىساللىرى ، خالاس ، دېمەكچىمەنكى ، تەتقىقەت رېاللىقنى ئېتىبارغا ئېلىشى ، « بىرنى بىر دېگۈلۈك » دېگەن ئۇيغۇر سەمىمىيىتى بىلەن ئەمەلىيەتنى لىللا ئەكس ئەتتۈرگەن بولۇشى لازىم ، ئەلۋەتتە . ئۈچىنچى ، ۋاڭ جېنبېن ۋە ئابلا ئەمەت يولداشلار يازغان « شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتلار» ( بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى 2000- يىل نەشرى) ناملىق خەنزۇچە خاس ئەسەر، بۇ ئەسەر مەزكۇر تېمىدىكى تۇنجى خاس ئە سەر بولۇش سۈپىتى بىلەن تەبرىكلەشكە ئەرزىيدۇ ، مۇبارەك بولسۇن! شۇنداقلا ، ئەسەرنىڭ بىرىچىسى بابىدا بېرىلگەن « شىنجاڭدىكى ئازسانلىق مىللەتلەر ۋە ئۇلارنىڭ تىل-يېزىق ئەھۋالى» ، « پارتىيە ۋە ھۆكۈمەت ئىزچىل ھالدا ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇش خىزمىتىگە ئەھمىيەت بېرىپ كەلمەكتە» قاتارلىق پاراگرافلاردا ، شىنجاڭدىكى مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىق ئىشلىتىش ئەھۋالى ، پارتىيە ۋە ھۆكۈمەتنىڭ شىنجاڭدىكى مىللەتلەرىنىڭ تىل – يېزىق قوللىنىش مەسىلىسىگە قارىتىپ چىقارغان قانۇن ، سىياسەت ۋە بەلگىلىمىلىرى ھۆججەتلىك مول نەقىللەر بىلەن بايان قىلىنغان بولۇپ ، بۇلار تولىمۇ مۇھىم بولغان ماتېرىيال قىممىتىگە ئىگە . بىراق ، « شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇشنىڭ تارىخىدىن ئەسلىمە» ، « جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئۈچ رايوندا ئازسانلىق مىللەتلەر ئوتتۇرا – باشلانغۇچ مەكتەپلىرىدە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇش خىزمىتىنى تەكشۈرۈش ۋە مۇلاھىزىلەر» ، « شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇشنىڭ ھازىرقى ئەھۋال ۋە چارە –تەدبىرلەر» ، « خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇشنىڭ ئەخلاقىي تەربىيە رولى ۋە ئەقلىي تەربىيە رولى»، « خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇشتا ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ سۇبيېكتىپ رولىنى تولۇق جارى قىلدۇرۇش كېرەك » ، « تىل ئىقتىدارىغا تالىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش » ، «خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇشنىڭ جەريانىغا داىر بىر قانچە مەسىلە»،«سىناق ئىلىش»،«خەنزۇچە دەرسلىك ماتېرىيالىنىڭ يېزىلىشى»،«خەنزۇ تىلى ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ تەربىيىلىنىشى ۋە تەتقىقات خىزمىتى »،«چەت ئەل تىلى ئوقۇ-ئوقۇتۇش ساھەسىدىكى ئېقىملارھەققىدە ئومۇمىي بايان» بولۇپ جەمئىي ئون ئىككى باپتىن تەشكىل تاپقان مەزكۇر «شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتلار » ناملىق بۇ كىتابتا ، ئەمەلىيەتتە قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئەمەس بەلكى يەك تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ، يەنى خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇشلا سۆزلەنگەن . مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا ، مەزكۇر كىتاب شىنجاڭدىكى خەنزۇ بولمىغان مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇ تىلى ئوقۇ-ئوقۇتۇشىنى ۋە تەتقىقاتىنىلا بايان قىلغان . شۇڭا ، بۇ كىتابنىڭ قايتا نەشرىدە كىتاب ئىسمىنى « شىنجاڭدا ئازسانلىق مىللەتلەرگە ئېلىپ بېرىلغان خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتلار» قىلىپ ئۆزگەرتكەن تۈزۈك . پەقەت شۇنداق بولغاندىلا، كىتابنىڭ ئىسمى جىسمىغا لايىق ، يەنى كىتاب ماۋزۇسى بىلەن ئىچىدىكى بايان قىلىنغان مەزمۇن مۇۋاپىق بولىدۇكى ، بۇنى خەنزۇچىدا ،(نامى يوللۇق بولغاندىلا ، گەپ ئاقىدۇ) دەيدۇ! بۇ يەردە ، كۆڭۈل بېرىپ مۇلاھىزە قىلىپ كۆرۈشىمىزگە ۋە ئەستايىدىل تەتقىق قىلىپ بېقىشىمىزغا ئەرزىيدىغان مەسىلە شۇكى ، شىنجاڭدا ئۇزۇن يىللار تىل-يېزىق خىزمىتى بىلەن شۇغۇللانغان ئىلىم ئەھلىلىرىمىز يازغان نوپۇزلۇق خاس ئەسەردە ، « قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش» ئەمەلىيەتتىكى « خەنزۇ تىلى ئوقۇ-ئوقۇتۇشى» دەپ قارالغان . باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا ، مەزكۇر كىتابنىڭ ئۇيۇشتۇرغۇچى ۋە ئاپتورلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر مۇنچە ئالىملىرىمىزنىڭ نەزىرىدە ، « قوش تىللىق ئوقۇ – ئوقۇتۇش » ۋە قوش تىللىق مائارىپ» دېگەن گەپ ئەمەلىيەتتە « خەنزۇچە ئوقۇ-ئوقۇتۇش »ۋە «خەنزۇ تىلى مائارىپى » دېگەن بولىدىكەن . ئەمدى ، بۇ چۈشەنچە بىلەن « جۇڭگودىكى ئازسانلىق مىللەتلەرگە قارىتا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان قوش تىللىق مائارىپ ئاساسلىقى خەنزۇ تىلى (جۇڭگو مىللەتلەر ئاراتىلى)بىلەن ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان ماارىپتۇر» ( قاراڭ : « 20 – ئەسىر جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلىرى ۋە مائارىپ » ،337-بەت، بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى2002-يىل نەشرى)،«قوش تىللىق مائارىپ جۇڭگودىكى ئازسانلىق مىللەتلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان رايونلاردا يولغا قويۇلغان ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى ۋە خەنزۇ تىلىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان ماارىپتۇر» (قاراڭ: يۇقىرىدىكى ئەسەر 342-بەت) دېگەن چۈشەنچىنى سېلىشتۇرۇپ كۆرسەك ، ئوتتۇرىدىكى پەرق نېمىدېگەن زور –ھە؟! دېمەكچىمەنكى ، مانا بۇنىڭدىن شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ قوش تىللىق مائارىپ ياكى قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش ساھەسىدىكى تەتقىقاتنىڭ سەۋىيە جەھەتتىن مەملىكىتىمىز مىقياسىدىكى ئومۇمىيەتلىك تەتقىقاتلاردىنمۇ ، نۇقتىلىق تەتقىقاتلاردىنمۇ نەقەدەر تۆۋەن تۇرىدىغانلىقى ئوچۇقلا كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. ھالبۇكى ، بىز جەزمەن ئەمەلىي تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ قوش تىللىق مائارىپ تەتقىقاتى جەھەتتىكى يېتەرسىزلىكلىرىمىزنى تۈزىتىپ ، تەتقىقات سەۋىيىمىزنى مەملىكىتىمىزدىكى ئومۇميۈزلۈك تەتقىقات ۋە نۇقتىلىق تەتقىقات سەۋىيىسىگە چوقۇم يەتكۈزۈشىمىز ۋە ئۇنىڭدىن ئاشۇرۇۋېتىشىمىز كېرەك ، شۇنداق بولغاندىلا ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىز قوش تىللىق ماارىپىنىڭ ئىستىقبالى پارلاق ئىقبال تامان گۈلدەك ئېچىلىدۇ . خۇلاسە قىلىپ ئېيتقاندا ، يۇقىرىدىكى پاكىتلىق بايانلار سېلىشتۈرۈپ تەتقىق قىلىشلار ۋە ئۆگىنىشلەردىن يەكۈن چىقىرىپ ئېيتالايمىزكى ، قوش تىللىق مائارىپ ياكى قوش تىللىق ئوقۇ-ئوقۇتۇش دېگىنىمىز ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرى بىلەن خەنزۇ تىلىدا ئوخشاش قىممەتتە ئېلىپ بېرىلىدىغان مائارىپ ۋە ئوقۇ-ئوقۇتۇشنى كۆرسىتىدۇ ، قوش تىللىق مائارىپنىڭ ئاخىرقى مەقسىتى ھەرگىزمۇ ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش ۋە يوقىتىش ئەمەس ، بەلكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا ، خەنزۇ تىلى بىلەنمۇ ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىپ ، ئازسانلىق مىللەتلەر زىيالىيلىرىنى « ئانا تىلى بىلەن خەنزۇ تىلىدا ئوخشاشلا ماھىر » قىلىپ يېتىشتۈرۈپ چىقىشتىن ئېبارەت . ھالبۇكى ، قوش تىللىق مائارىپتا ، ئازسانلىق مىللەتلەر تىل – يېزىقلىرى بويىچە ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىش بىلەن خەنزۇ تىلىدا ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىشتا تەڭ قىممەتتە ئوخشاش ئەھمىيەت بەرگەندىلا، ئاندىن ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش مەقسىتىگە يەتكىلى بولىدۇ . ئەڭ مۇھىمى ، قوش تىللىق مائارىپ پەقەت ئازسانلىق مىللەتلەر تىل-يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە ئۇنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئالدىنقى شەرتىگە كاپالەتلىك قىلغاندىلا ، ئاندىن ئۇ «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى»دا بەلگىلەنگەن « جۇڭگودىكى ھەرقايسى مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقىنى قوللىنىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە » دېگەن قانۇنىي بەلگىلىمىگە ئۇيغۇن ئىش بولىدۇ . بۇنىڭ ئەكسىچە ، ئەگەر ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىقلىرى ھەرقانداق باھانە ۋە سەۋەب بىلەن چەكلەنسە ۋە ئەمەلدىن قالدۇرۇلسا ، بۇ ، جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنىغا خىلاپلىق قىلىنغان خاتا ئىش بولىدۇ. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ سەمىمىيەت بىلەن ئېيتىمىزكى، بۈگۈنكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا « ئالىي مەكتەپ، ئىنستىتۇت ۋە ئوتتۇرا تېخنىكوملاردا ، پەۋقۇلئاددە كەسىپلەردىن باشقا بارلىق كەسىپلەردە خەنزۇ تىلى بىلەن ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئېلى بېرىشنى قەدەممۇ قەدەم ئىشقا ئاشۇرۇش كېرەك» دېگەن پىكىر بويىچە يولغا قويۇلغان، ئەمەلىيەتتىكى ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش تەدبىرى «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنى» دا بەلگىلەنگەن « ئازسانلىق مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تىل – يېزىقلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئەركىنلىكىگە ئىگە » دېگەن قانۇنىي بەلگىلىمىگە ئېنىق ھالدا خىلاپلىق قىلىنغان خاتا تەدبىردۇر . شۇڭا ، ئۇنىڭ ئىمكان بار بالدۇرراق تۈزىتىلىشىنى چىن كۆڭلىمىزدىن ئۆتۈنۈپ سورايمىز. چۈنكى ، بىر مىللەتنىڭ تىل-يېزىقى ئالىي مائارىپتا قوللىنىش ھوقۇقىدىن مەھرۇم قىلىندى دېگەنلىك ، ئەمەلىيەتتە ئۇ مىللەتنىڭ تىل-يېزىقى تەرەققىي قىلىش ئىمكانىدىن مەھرۇم قىلىندى دېگەنلىك بولىدۇ . پاكىت شۇكى ، بۈگۈنكى دۇنيادا ھەقىقىي تەرەققىيات پەقەت ئالىي مائارىپ ئارقىلىقلا ئىشقا ئاشىدۇ ، ئەلۋەتتە، ھالبۇكى ، بىز ئۇيغۇرلارمۇ ئۆز ئانا تىلىمىزنىڭ يادرولۇقىدا شەكىللەنگەن ۋە ئۇيغۇر تېبابىتى ، تىجارىتى ، ساناىتى ۋە ئەدەبىيات –سەنئىتى ... قاتارلىق كۆپ شاخچىلار بىلەن ئىپادىلەنگەن بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مەدەنىيىتىمىزنىڭ جۇڭخۇا ئېلىدىكى زاڭ، موڭغۇل، ۋە چاۋشيەن قاتارلىق قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتىگە ئوخشاشلا ئالىي مائارىپ سورۇنىدا ئۆز تىل – يېزىقىمىز بىلەنمۇ ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىش ، شۇ ئارقىلىق ھەقىقىي يوسۇندىكى تەرەققىي قىلىنىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولۇشىنى جانۇكۆڭۈلدىن خالايمىز. يەنە شۇنداق قارايمىزكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا ، ئەمەلىيەتتىكى ئۇيغۇر تىل – يېزىقىنى مائارىپ سورۇنىدا ئەمەلدىن قالدۇرۇشتىن ئىبارەت خاتا تەدبىرنى يولغا قويۇشنىڭ ھەقىقىي جاۋابكارى بىزنىڭ رەھبەرلىرىمىز ئەمەس ، بەلكى بىز زىيالىيلار ، خۇسۇسەن ، بىز تىل – يېزىق خىزمىتى ۋە تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان زىيالىيلار بولۇشىمىز كېرەك . چۈنكى ئەگەر بىز تىل – يېزىق خادىملىرى تەتقىقاتنى ياخشى قىلىپ ، مەملىكىتىمىزدە يولغا قويۇلغان قوش تىللىق مائارىپنىڭ ئەمەلىيەتتە ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل – يېزىقلىرىنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش ئاساسىدا ، خەنزۇ تىلى ماارىپىنىمۇ ماس قەدەمدە كۈچەيتىپ ، ئازسانلىق مىللەتلەر زىيالىيلىرىنى ھم ئۆز ئانا تىلىنى ھەم خەنزۇ تىلىنى ئوخشاشلا سۇدەك بىلىدىغان ۋە ماھارەت بىلەن قوللىنالايدىغان قوش تىل ئەھلى (زۇل-لىسانەين)قىلىپ يېتىشتۈرۈپ چىقىدىغان ئاقىلانە ياخشى مائارىپ ئىكەنلىكىنى ھەقىقىتى بىلەن ، دەسلەپ ئۆزىمىز ياخشى چۈشىنىپ ، ئاندىن ئۇنى باشلىقلىرىمىزغىمۇ ئوبدان چۈشەندۈرەلىگەن بولساق ، بەلكىم رەھبەرلىرىمىز ئۇنداق خاتا پەرمان چۈشۈرۈپ تاشلىمىغان بولاتتى ۋە بىزمۇ بۈگۈنكى بۇ بەجايىكى ئانا تىلنىڭ چەكلىنىشىدەك راھەتسىز ۋە ئەندىشىلىك ئېغىر ۋەزىيەتكە قالمىغان بولاتتۇق . -خەيرىيەت! «قوتاندىن بىر قوي قاچقاندىن كېيىن تۈزەتسەڭمۇ كېچىككەن بولمايسەن»دەيدۇ ئۇيغۇر بوۋايلار ، ھېلىھەم بولسىمۇ دەرھال ئۆزىمىزگە كېلىپ ھېلىقىدەك بىھۇدە ، تاپا –تەنىلىك ۋايساشلارنى قويۇپ ، تەتقىقاتنى ۋىجدانەن ياخشى ئېلىپ بارساق ، يەنى قانۇن –سىياسەتلەرنى خەلقىمىزنىڭ ئارزۇ – ئارمان ئارزۇسىنىمۇ ، ئەۋلادلىرىمىزنىڭ گۈزەل كېلەچەك يارىتاشقااتىغان قەتئىي ئىرادىسىنىمۇ ياخشى تەتقىق قىلساق ، تەتقىقات بىلەن ئەمەلىيەتنى چەمبەرچەس بىرلەشتۈرۈپ ، رىقابەت ئىچىدە دولقۇن يېرىپ ئالغا ئېلگىرلىسەك ، بۇ ھالدا ، ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنىڭ ئالىي مائارىپ مۇنبىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان پۈتكۈل مەدەنىيەت سورۇنىدىكى ھەقلىق ئورنىنى جەزمەن قوغداپ قالالايمىز ۋە ئۇنى ھەقلىق رەۋىشتىكى تەرەققىيات ئىستىقبالىغا يۈزلەندۈرەلەيمىز. بىز ئۇيغۇرلار كومپارتىيىنىڭ ئادالىتىدىن ھېچقاچان شەكلەنگەن ئەمەسمىز . ئەللىك ئۈچ يللىق شانلىق مۇساپىلىك يولدا ، گاھى-گاھى يولغا قويۇلۇپ قالغان خاتا سىياسەت ۋە تەدبىرلەرنى كومپارتىيىنىڭ ھەمىشە ۋاقتى – ۋاقتىدا تۈزىتىپ كەلگەنلىكىنى ئوبدان بىلىمىز . ھالبۇكى بۈگۈنكى كۈندە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىمىزدا سەۋەنلىك تۈپەيلىدىن يولغا قويۇلۇپ قالغان مەزكۇر ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنى ئالىي مائارىپ سورۇنىدا ئىشلىتىشتىن قالدۇرۇشتەك تەدبىرنىمۇ جەزمەن ۋاقتىدا تۈزىتىپ بېرىدۇ . دەپ يۈزدە يۈز ئىشىنىمىز! خاتىمە دەرۋەقە ، بىزدە قانۇندىن تولاراق سىياسەت بويىچە ئىش بېجىرىلىدۇ . يەرلىك پارتىيە ۋە ھۆكۈمەت ئورگانلىرى تەرىپىدىن ھۆججەت قىلىپ چۈشۈرۈلگەن بىر قارارنىڭ مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىدا ماقۇللانغان قانۇن ماددىلىرىغا ئۇيغۇن بولغان ياكى بولمىغانلىقىنى سۈرۈشتۈرۈش گوياكى پۇقرالارنىڭ قىلىدىغان ئىشى ئەمەستەك كۆرۈلىدۇ ۋە كۆرسىتىلىدۇ. بىراق باش شۇجى جياڭ زېمىن يېقىندا : «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ قانۇن خەزىنىسى» دېگەن كىتابقا يېزىپ بەرگەن كىرىش سۆزىدە « دۆلەتنى قانۇن ئارقىلىق ئىدارە قىلىش » دېگەن ئىستراتېگىيىلىك ئىدىيىنى ئالاھىدە تەكىتلەپ كۆرسەتكەن . داھىمىزنىڭ بۇ دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە ئۇلۇغ تەلىماتىنىڭ رىغبەتلەندۈرۈشى بولغاچقا بۇ ئەسەرنى يېزىپ ، خەلقنىڭ ئوچۇق مۇھاكىمىسىگە قويۇشقا جۈرئەت قىلدۇق . ئەگەر دېگەنلىرىمىز توغرا بولسا ، ئاۋاز قوشۇشقا مۇشەررەپ بولساق ، ناۋادا خاتا دەپ تاشلىغان بولساق تەنقىدكە مۇيەسسەر بولساق . بۇ ھەر ئىككى ئەھۋالدا ئەل خۇمار قولىمىز خەلق سۆيەر كۆكسىمىزدە . مانا بۇ بىزنىڭكى كۆڭۈلدىكى سۆزىمىز . تەبىىيكى ، بۇنىڭغا جاۋابكار ۋىجدانىمىز ئۆزىمىز! شىنجاڭ مەدەنىيىتى ژۇرنىلى:2002-يىللىق 6-سان

dilbar

	مەن بۇ ماقالىنى شىنجاڭ مەدىنىيىتى ژورنىلىدا ئوقۇغان ئىدىم،بۇ ئۇيغۇر تىلى ئېغىر خىرىسقا دۇچ كەلگەندە  دادىللىق بىلەن يېزىلغان ماقالە....

ORKAXBAY

	ئانا تىلىمىزنى قەدىرلەيلى!  ئانا تىلىمىزنى قوللىنايلى!

ئايچىن

	ياخشى يازما ئىكەن ، ئەجرىڭىزگە رەھمەت قېرىندىشىم...

turmux.net

	«ئانا تىل كۆزۈڭ، باشقا تىللار كۆز ئەينەك»   كۆزۈڭ بولمىسا كۆز ئەينەكنىڭ نېمە لازىمى...

خۇش

	ۋاي كۆزۈم ئەجەپ تورلىشىپ كىتىۋاتىدىغۇ

yidayat164

	ئەسسالامۇ-ئەلەيكۇم! مەزمۇن كۆپ بولسىمۇ كۆرۈشكە ئەرزىگۈدەك

Kk2266257

	ئەسسالام تورداشلار   مەن نېمە دېيىشىمنى بىلەلمىدىم    بىراق بىزنىڭ تىلىمىز  ھەقىقەتەن زاۋانلىققا يۈزلىنىۋاتىدۇ      كىچىك  ۋاقتىمىزدا مەن ئۇيغۇرتىلى گىرامماتىكىسىغا قەتئىي قىززىقمايتتىم شۇڭلاشقا دەرسكىمۇ كىرمەيتتىم لېكىن ھازىر بەكمۇ قىينالدىم  ھەي...  شۇ  ئۆزىمىزنىڭ تىلىنىڭ گىرامماتىكىسىنىمۇ بىللەلمەي نومۇستىن ئۆلەي دېدىم  ئانا تىلنى بىلمەسلىك نومۇس دەپ  ھەي....

abdul915

	بىر زامانلاردا ئىككىلا تىلدا خېلى راۋان بىر نەرسىلەرنى يازالايتىم، مانا ئەمدى ھەر ئىككىلىسىدە چېكىنىش بولىۋاتىدۇ، ‹‹قوش تىللىق مائارىپى››نىڭ تەسىرىدىكى بالىلارنى كۆرۈڭ تېخى. بەزى مەكتەپلەر گەرچە ‹‹قوش تىللىق مەكتەپ›› دېگەن نامنى ئالغان بولسىمۇ بۇلار پەقەتلا مەلۇم بىر مۇددا ئۈچۈن بولغاندەك قىلىدۇ، بۇ مەكتەپلەردىكى ‹‹قوش تىل سىنىپى››لاردىكى كۆپ قىسىم بالىلار مەلۇم رايوندىكى ئەڭ ياخشى بالىلار بولۇپ، بەزىلىرى ئۇيغۇرچە ئۇقمايدۇ، ئۇيغۇرچە ئۇقمىسا قانداقچە ‹‹قوش تىللىق›› بولغان بولىدۇ. ھازىر پەقەت خەنزۇچە بىلگەنلەرنىڭ(يەنى خەنزۇلارنىڭ) ھەر جەھەتتىكى سەۋىيەسى ئەڭ يۇقىرى بولۇپ، ھەر قايسى ئورۇنلاردا ئەتىۋارلىنىپ ئىشلىنىدۇ، چۈنكى ئۇلار خەنزۇچىنى بىلىدۇ. خەنزۇچىغا ئۇيغۇرچىنى ياكى قازاقچىنى، ياكى قىرغىزچىنى قوشۇپ بىلىدىغانلارنىڭ hsk،mhk،普通话دەرىجە كېنىشكىلىرى بارلىرى ئىككىنچى ئورۇندا بولۇپ، يۈگۈر يېتىم ئىشلارغا يارايدۇ، ئۈچ ياكى تۆت تىللىق بولغانلار (ئىلى پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتى مىللىي ئوقۇتقۇچى-ئوقۇغۇچىلىرى تىپىك مىسالدۇر) ئۈچۈنچى ئورۇندا بولۇپ، ‹‹سىلەر بەك قابىلىيەتلىك، ھەممە تىلنى بىلىسىلەر›› دېيىلسىمۇ، پەقەت ‹‹ئېشەك››نى ‹‹كۆۋرۈك››تىن ئۆتكۈزۈشكىلا يارايدۇ. ئانا تىلىغا خەنزۇ تىلىنى قوشۇپ ئۆگەنگەنلەر بىر مەزگىل ساقلاپ بېقىش كېرەكتۇر. ئەگەر ئالتە خىل تىلنى بىلگۈدەك بولسا ئەڭ ياخشىسى بۇ ۋەتەندە زايا بولمىغىنى ياخشى.

رېشتە

	ئانا تىلىمىزنى قەدىرلەيلى ،  بولۇپمۇ بالا تەربىيىسىنى ياخشى قىلايلى،.....ئوزىمىزنىڭ تىلىنىمۇ ياخشىراق سوزلىيەلمەس بوپ  كەتتى بەزى ئوماقلىرىمىز.....تىمىڭىزغا رەھمەت!