مۇھەممەد سادىق قەشقەرى ۋە «تەزكىرەئى ئەزىزان»
مۇھەممەد سادىق قەشقەرى ھىجىرىيە 1138-يىلى ( مىلادى 1725-يىلى ) قەشقەر شەھرىدە موللا شاھئەلەم ئاخۇنۇم ئىسىملىك بىر دىنىي مۆتىۋەر ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ئۇ ئىپتىدائىي مەلۇماتلارنى دادىسى موللا شاھئەلەم ئاخۇنۇمدىن ئۆگەنگەندىن كېيىن، ئەينى زاماندا قەشقەر مائارىپىدا شۆھرەت قازانغان مەشھۇر مەدرىسلەرنىڭ بىرى- قەشقەر دۆلەتباغ يېزىسىدىكى «مەدرىسە ھامىدىيە»دە ئەرەب، پارس تىللىرى بويىچە تىل، ھېساب، ئەدەبىيات، تارىخ، جۇغراپىيە ۋە دىنىي بىلىملەرنى مۇكەممەل ئۆگىنىپ، ئۆز زامانىسىنىڭ كۆزگە كۆرۈنگەن ئىلىم ئەھلىلىرىدىن بولۇپ يېتىشكەن. كېيىن قەشقەر خانلىق مەدرىسىنىڭ مۇدەررىسلىكىنى ئۈستىگە ئېلىپ، ياش ئەۋلادلارنى تەربىيلىگەن ۋە تېخىمۇ چوڭقۇرلاپ ئىلمىي مۇھاكىمە، تەتقىقات ئىشلىرىغا كىرىشكەن.
مۇھەممەد سادىق قەشقەرى: «تەزكىرەئى ئەزىزان» (خۇجىلار تەزكىرىسى)، «زۇبدەتۇلمەسائىل» (تاللانغان مەسىلىلەر)، «تەزكىرەئى ئەسھەبۇلكەھىف» ( ئەسھەبۇلكەپ تەزكىرىسى)، «تارىخى ئىسكەندەر ۋە تاجنامەئى شاھى» (ئىسكەندەر تارىخى ۋە شاھلىق تاجىسى)، «ئادا بۇسسالىھىن» (ياخشى كىشىلەرنىڭ ئەدەب- ئەخلاقلىرى)، «قىياپەتۆلبەشەر» (ئىنساننىڭ قىياپەت-تۇرقى)، «رىسالەئى كەسىپدار» (ھۈنەرۋەن- كاسىپلار رىسالىسى) قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان ۋە «تەرجىمەئى تارىخى تەبەرى»، « تەرجىمەئى تارىخى رەشىدى» قاتارلىق تارىخى ئەسەرلەرنى پارسچىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان.
مۇھەممەد سادىق قەشقەرى ئەينى زاماننىڭ يېتىلگەن تىلشۇناسى بولۇپ، ئۇيغۇر تارىخ-ئەدەبىيات ئىلمىگە زور تۆھپە قوشقان مۇتەپەككۇرلارنىڭ بىرى ئىدى. ئۇ ھىجىرىيە 1266-يىلى ( مىلادى 1849-يىلى ) 128 يېشىدا قەشقەردىكى بىر سىياسىي توپىلاڭدا پاجىئەلىك ھالدا قازا تاپقان. ئۇنىڭ جەسىدى ئاق مازار ( مەشھۇر ئالىم، شائىر يۈسۈپ خاس ھاجىب مازارى ئالدىدىكى زاراتگاھلىق) غا دەپنە قىلىنغان.
ئالىمنىڭ «تەزكىرەئى ئەزىزان» ناملىق بۇ ئەسىرى ئەينى زاماندىكى قەشقەر ھۆكۈمرانلىرىدىن مىرزا ئوسمان بەگنىڭ ئانىسى رەھىمە ئاغچىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن يېزىلغان. ئەسەردە مىلادى 15-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن 18-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىغىچە خوجىلارنىڭ شىنجاڭ رايۇنىدا ئېلىپ بارغان پائالىيەتلىرى؛ خوجا ھىدايەتۇللا (ئاپئاق خوجا) نىڭ جۇڭغار خانلىقى بىلەن بىرلىشىپ يۈرگۈزگەن زۇلمەتلىك ھۆكۈمرانلىقى، ئاپئاق خوجا ئەۋلادلىرى بىلەن خوجا ئىسھاق ۋەلى ئەۋلادلىرى ۋە جۇڭغار خانلىقى ئوتتۇرىسىدا يۈز بەرگەن جەڭگە-جېدەل، پاجىئەلىك قىرغىنچىلىقلار، قىسقىسى بىر قاتار تارىخى ۋەقەلەر ئېنىق، تەپسلىي بايان قىلىىنغان. ۋەقەلىكلەرنىڭ سەلبىي تەرەپلىرى خېلى كەسكىن تەنقىد قىلىنىپ، ئاپتۇر تەرىپىدىن تەقرىزلەر بېرىلگەن. تەسەۋۋۇپقا مايىل بولغان بۇ ئەسەردە شىنجاڭنىڭ 15-ئەسىردىن 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا قەدەر بولغان ئىجتىمائىي، سىياسىي، ئىقتىسادىي ئەھۋالىنى تەتقىق قىلىشقا كېرەكلىك قىممەتلىك ماتېرياللار بار. بۇ ئەسەرنىڭ تەقلىد كۆچۈرۈلگەن نۇسخسى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئازسانلىق مىللەتلەر قەدىمكى ئەسەرلەر ئىشخانىسىدا ساقلانماقتا.
مەنبە: «تەزكىرەئى ئەزىزان» ناملىق كىتاب
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا سەھرا ئوغلى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2012-6-19 07:04 PM
يوللىغان ۋاقتى 2012-6-19 06:28:48 PM
.gif)
رەھمەت سىزگە