ئۇسسۇللۇق تىياتىر — غەربىي لياڭ رەققاسلىرى ھەققىدە

d@tman

	ئابلىز مۇھەممەت سايرامى      تارىخىي ماتېرىياللارغا ۋە يېقىنقى تەتقىقاتلارغا ئاساسلانغاندا، غەربىي لياڭ رەققاسلىرى ناملىق چوڭ تىپتىكى ئۇسسۇللۇق تىياتىر بەش قىسىمغا بۆلۈنگەن. ھەر بىر قسىمدا (ھەر بىر كۆرۈنىشىدە) بىر مەزمۇن (بىر ۋەقەلىك) بايان قىلىنغان، ئەينى زاماندا ئاۋال لياڭجۇدا، ئاندىن لوياڭ، چاڭئەن قاتارلىق مەشھۇر پايتەخت شەھەرلىرىدە داڭق چىقارغان ئىدى. تەتقىقاتچى لاڭ يىڭ بۇ ھەقتە توختىلىپ: «‹غەربىي لىياڭ رەققاسلىرى› ئۇيغۇر قاينىما ئۇسسۇلى بىلەن شىر ئۇسسۇلىدىن تۈزۈلگەن ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىر بولۇپ، ئۇنىڭدا پەقەت ناخشا-ئۇسسۇل، ۋەقەلىك بولۇپلا قالماي، بەلكى تىياتىردىكى رولچىلارنىڭ ھەرىكىتى ۋە سۆزى (科白 ناخشا-ئۇسسۇل باشلانغاندا ئارتىسلار تەبرىك سۆزى سۆلەيدۇ، ئاندىن تاماشىبىنلارغا تىياتىرنىڭ ئاساسىي مەزمۇنىنى سۆزلەپ چۈشەندۈرىدۇ) ىمۇ بولغان. ئاكتىيور ئارتىسلار كۈسەندىن كەلگەن بولۇپ ئۇلارنىڭ ئوبرازى ‹قىزغۇچ ساقال، ئورا كۆز، قاڭشالىق›، ئۇيغۇر ئۇسسۇلىنى كۈسەن نەغمىسىگە ئوينايدىغان ئارتىسلارنىڭ كىيىم-گىرىمى ئادەتتە «نىقاپ تاقاپ، ئالتۇن-كۈمۈش بېزەكلەر ئاسقان، ياقۇت ۋەقاشتېشى زىبۇ-زىننەت تاقىغان»، غەربىي يۇرتنىڭ ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرى ‹غەربىي لياڭ رەققاسلىرى› تاڭ دەۋرىدىكى ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرلاردىكى ئىنتايىن مۇھىم تىياتىر نومۇرلىرىنىڭ بىرىگە ئايلىنىپ قالغان» دەپ يازىدۇ.     لاڭ يىڭ يەنە بىر مەشھۇر تىياتىرنىڭ راۋاجى ھەققىدە توختىلىپ: «غەربىي يۇرتنىڭ ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرلىرى ئىچىدە ‹غەربىي لياڭ رەققاسلىرى›ىمۇ ۋەكىللىك خاراكتېرىگە ئىگە تىياتىر نومۇرى بولۇپ، ئۇ سۈي، تاڭ سۇلالىلىرىدىكى ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىلارنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمى. بۇ تىياتىرنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تىياتىرىغا كۆرسەتكەن تەسىرىمۇ خېلى زور. بۇ تىياتىر تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىن باشلىنىپ سۇڭ، يۈەن سۇلالىلىرىدن ھالقىپ تاكى مىڭ سۇلالىسى دەۋرىگىچە تارقىلىپ، ۋارىسلىق قىلىنىپ كەلگەن» دەپ يازىدۇ.     «سۈينامە. مۇزىكا تەزكىرىسى»، «كونا تاڭنامە.مۇزىكا تەزكىرىسى»، رىڭ بەنتاڭ ئەپەندى يازغان «تاڭ دەۋرىدىكى ئويۇن-تىياتىرلار»، شاڭ دا ئەپەندى يازغان «تاڭ دەۋرىدىكى چاڭئەن ۋە غەربىي يۇرت مەدەنىيىتى»، «يىپەك يولى مۇزىكا-ئۇسسۇل سەنئىتى» قاتارلىقلادىكى ئالاقىدار مەزمۇنلارغا ئاساسلانغاندا، غەربىي لياڭ رەققاسلىرى ناملىق چوڭ تىپتىكى ناخشا-ئۇسسۇللۇق بۇ تىياتىر ئەسلىدە كۈسەن خانلىقىدا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇرلار ئەينى چاغدا «ئېرگىنۇل» دەپ ئاتىغان لياڭجۇدا (يەنى بۈگۈنكى گەنسۇ ئۆلكىسىنىڭ ۋۇۋېي شەھىرىدە) بارلىققا كەلگەن ۋە ئۇنىڭ تارىخي ئارقا كۆرۈنۈشى مۇنداق بولغان:     16 پادىشاھلىق دەۋرىدكى (317-420) ئالدىنقى چىن خانلىقنىڭ سەركەردىسى، كېيىنكى لياڭ خانلىقنىڭ قۇرغۇچىسى لۈي گۇاڭ (337-399) مىلادىيە 382-يىلى 75 مىڭ كىشىلىك زور قوشۇن بىلەن بۇددا ئالىمى كومىراجىۋانى ئېلىپ كېتىش ئۈچۈن كۈسەن خانلىقىغا باستۇرۇپ كەلگەن. ئۇ 38 ياشلىق كومىراجىۋا بىلەن بىللە 20 مىڭ ئۇلاغدا كۈسەن خانلىق خەزىنىسى، بۇددا نوم، سۇترالىرىنى، نەچچە يۈز مۇزىكا-ئۇسسۇل تىياتىرچىلارنى ئېلىپ لياڭجۇغا قايتقان. نەتىجىدە شەرق-غەربكە مەشھۇر كۈسەن سەنئىتى ۋە سەنئەتكارلىرى لياڭجۇدا ماكانلىشىپ بۇ جايدا يىلتىز تارتتى. بۇجايدا ئىلگىرىكى كېيىن قۇرۇلغان كېيىنكى لياڭ خانلىقى (385-403) ۋە ھونلارنىڭ پۇشتىدىن تامغان جۇجىمۇنسۇن-جۇجىمۇجىيەن، جۇجىۋۇدى، جۇجىئەنجۇ قاتارلىقلار تىكىلىگەن شىمالىي لياڭ خانلىقى (401-447) ھەم ئۇنىڭدىن كېيىنكى غەربىي لياڭ ھاكىمىيىتى دەۋرلىرىدە كۈسەن سەنئىتى ئاۋال كۈسەن سەنئەتكارلىرى تەرىپىدىن، ئاندىن قالسا يەرلىك سەنئەتچىلەر تەرىپىدىن تەدرىجى ئومۇملاشتۇرۇلدى. شۇنىڭدىن باشلاپ بۇ جايدا يىلتىز تارتىپ راۋاجلانغان كۈسەن سەنئىتى تارىختا «غەربىي لياڭ مۇزىكا-ئۇسسۇللىرى» («西凉歌舞») دەپ ئاتالدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە غەربىي يۇرتتىن لوياڭ، چاڭئەنلەرگە بارىدىغان يىپەك يولى دەل لياڭجۇدىن ئۆتىدىغان بولغاچقا،بۇ جايدا ئۇيغۇر سودىگەرلىرى، ھۈنەر-كاسىپلىرى، بۇددا راھىبلىرى، سەنئەتچىلىرى توپلىنىپ پائالىيەت ئېلىپ بارىدىغان جايغا ئايلاندى. بۇ ھال  ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى ھالەك بولغاندىن كېيىن بۇ يەردە گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ مەيدانغا  كېلىشىگە شارائىت پەيدا قىلغانىدى،     «سۈينامە.مۇزىكا تەزكىرىسى»، «ئوقۇتۇش يۇرتى خاتىرىلىرى»، «نەغمە-ناۋا مەھكىمىسى خاتىرىلرى»، «بىجى خاتىرىلىرى» بىلەن ۋاڭ گوۋېينىڭ «سۇڭ. يۈەن دەۋرلىرىدىكى تىياتىر تارىخى. قەدىمكى زاماندىن بەش دەۋرگىچە ئارىلىقتىكى تىياتىرلار» ناملىق ئەسىرىگە ئاساسلانغاندا، كۈسەن مۇزىكا-ئۇسسۇللىرى ۋەكىلىدىكى غەربىي يۇرت مۇزىكا-ئۇسسۇللىرىدىن «ئۇيغۇر پىرقىرىما ئۇسسۇلى»، «ئۇيغۇر قاينىما ئۇسسۇلى»، «باھاردىكى بۇلبۇل ناۋاسى» ئۇسسۇلى، «رومال ئۇسسۇلى»، «ئەتلەس ئۇسسۇلى»، «شەش ئۇسسۇلى»، «تۇنكى مۇناجات ئۇسسۇلى»، «ئاھمۇ ئۇسسۇلى»، «ئەرەن» (阿连) ئۇسسۇلى، «بورناخ ئۇسسۇلى» قاتارلىقلار ۋە «ئوت ئۇسسۇلى»، «توخۇ ئۇسسۇلى»، «شىر ئۇسسۇلى»، «باتۇر»، «سۇمۇز» قاتارلىق مۇزىكا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرلار غەربىي لياڭدا يىلتىز تارتقان. غەربىي ۋېي خانلىقى (535-556) دەۋرگە كەلگەندە بۇ جايغا ماكانلاشقان كۈسەن سەنئەتكارلىرى يۇقىرىدىكى ئۇسسۇللار ۋە تىياتىرلاردىن پايدىلىنىپ «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» (西凉伎) ناملىق چوڭ تىپتىكى بەش قىسىملىق (كۆرۈنۈشلۈك) مۇزىكا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرنى روياپقا چىقارغان. بۇ تىياتىر «پىرقىرىما ئۇسسۇلچى قىز»، «ئۇسسۇلچى يىگىت»، «ئۈزۈم ئۇسسۇلى»، «شىر ئويۇنى»، «نىقابلىق ئويۇن» قاتارلىق بەش خىل كۆرۈنۈش مەزمۇنىدىن تەركىپ تاپقان. مەسىلەن، بىرىنچى كۆرۈرنۈشتىكى پېرقىرىما ئۇسسۇلى، تۆت كىشىلىك ئايالچە كونسىرىت شەكلىدە بولۇپ، ئۇسسۇلچىلار زەرباب يەڭىلىك قىزىل نىمچا، يېشىل تاۋار ئىشتان، قىزىل ئۆتۈك، مارجان تىزغان دوپپا كىيىپ، ھەر خىل يارىشىملىق ئېسىل زىبۇ-زىننەت تاقاپ سەھنىدە ماھارەت كۆرسىتىدىكەن. تىياتىردىكى قاينىما ئۇسسۇلى بولسا ھازىرقىدەكلا ئەرلەرنىڭ تاقلاپ ئوينايدىغان شوخ ئۇسسۇلى بولۇپ، ئۇسسۇلچىلار بۇ ئۇسسۇلنى دوپپا ۋە ئۆتۈك كىيىپ، بېلىگە پوتا  باغلاپ، كۆڭلەك پېشىنى قايرىپ، يەڭ شىمايلاپ، تىز قويۇپ ئوينايدىكەن. يەنە شىر ئويۇنى ئوينايدىغانلار بىلەن نىقابلىق ئويۇن كۆرسىتىدىغانلار رولنىڭ ئېھتىياجىغا قاراپ نىقاب تاقاپ، قىزىقارلىق، يۇمۇرلۇق، كومېدىيىلىك ھەرىكەت قىلىقلار بىلەن ماھارەت كۆرسىتىپ تاماشىبىنلارنى كۈلدۈرىدىكەن.     «سۈينامە. مۇزكا تەزكىرىسى»  بىلەن «كونا تاڭنامە. مۇزىكا تەزكىرىسى» گە ئاساسلانغاندا، شىمالىي چى خانلىقى (550-577) دەۋرلىرىدە «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق بۇ چوڭ تىپتىكى تىياتىر ئەڭ دەسلەپ چى خانلىقىغا تارقالغان ۋە ناھايىتى قىزغىن قارشى ئېلىنغانلىقى مەلۇم. «شىمالىي چىننامە. ۋېنشۈەن پادىشاھ خاتىرىلىرى» (北齐书.文宣纪) دە خاتىرىلىنىشىچە، سىيامپىلار قۇرغان شىمالىي چى خانلىقىنىڭ پادىشاھى ۋېن شۈەن (550-550) نىڭ سالاھىيىتى پادىشاھ  بولسىمۇ، لېكىن ئوغۇزچە (ئۇيغۇرچە) كىيىنىدىغان، ئاتلىق ئوقيا ئېتىشقا ماھىر، ئۇيغۇرچە مۇزىكا-ئۇسسۇلغا مەستانە. دومباق چېلىشقا ئۇستا ئادەم  بولغاچقا، كۈسەن مۇزىكا-ئۇسسۇلىنىڭ ئوردىدىلا ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل خانلىقىدا ئوينىلىشىغا پەرمان جاكارلاپ، قىزغىن قوللىغان. پادىشاھ گاۋۋېي (565-577) مۇ كۈسەن سەنئىتىگە مەپتۇقلۇقتا پادىشاھلىقنى تاشلاپ قويۇش دەرىجىسىگە يەتكەن. پادىشاھ ۋېن شۈەندى زاماندا غەربىي يۇرتلۇق توققۇز جاۋۇپ ئۇيغۇرلىرىدىن ساۋ پولومىن ئەۋلادلىرىدىن ساۋمىياۋدا چالغان بەربابقا تەڭكەش قىلىپ داپ چالاتتى③، گاۋۋېي بولسا ساۋمىياۋدا، ئەن مورۇ، ئەن ماجۇلەرنى ئۇستاز تۇتۇپ كۈسەن مۇزىكىسىنى ئۈگەنگەن، «غەمسىز نەغمىسى» نى ئۆزى كۈسەن ئۇسلۇبى بويىچە ئىجاد قىلغان④. دېمەك، «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق تىياتىر شىمالىي چى خانلىقىغا تارقىلىپ ئۆزىگە يارىشا ئىززەت-ئىكرامغا ئېرىشكەن.     مىلادىيە 581- يىلى سۈي سۇلالىسى (581-618) شىمالىي جۇ سۇلالىسى ئاساسىدا مەملىكەتنى  بىرلىككە كەلتۈردى. شىمالىي جۇ سۇلالىسىدىكى غەربىي دىيارلىق سەنئەتكارلار پايتەخت چاڭئەنگە قايتا جەم بولدى. كۈنسەنلىك مۇزىكا ئۇستازى سۇجۇپ، بەي جىتوڭ، بەيمىندا، بەي فۇجىيەنلەر،ئاسىنا مەلىكە قاتارلىق يۈزدىن كۆپ غەربىي دىيارلىق سەنئەتكارلار سۈي سۇلالىسى ناخشا-ئۇسسۇل، مۇزىكا ۋە تىياتىر سەنئىتىنى داۋاملىق راۋاجالاندۇردى. شۇ قاتاردا «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق چوڭ تىپتىكى تىياتىر سۈي سۇلالىسىدە قايتا ئوينىلىپ، پايتەخت ئىچى-سىرتىدا زور ئالقىشقا ئېرىشتى.     مىلادىيە 618- يىلى سۈي سۇلالىسى مۇنقەرز بولۇپ، ئورنىغا تاڭ سۇلالىسى (618-907) مەيدانغا كەلدى. ئۈچ ئەسىرگە يېقىن دەۋرران سۈرگەن تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە جۇڭگو ناخشا-ئۇسسۇل، مۇزىكا سەنئىتى ئەڭ گۈللەنگەن، ئەڭ يۇقىرى پەللىگە يەتكەن ئىدى. رېڭ بەنتاڭ ئەپەندىنىڭ «تاڭ دەۋرىدىكى ئويۇن-تىياتىرلار» ناملىق ئەسىرىدە كۆرسىتىلىشىچە، تاڭ دەۋرىدە پايتەخت چاڭئەن بىلەن لوياڭدا ئوينالغان تىياتىرلادىن «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى»، «سۇمۇز»، «باتۇر»، بۇددا تىياتىرى «سارىپۇترا»، براھمان دىنى تىياتىرى «براھماننى ئوينىتىش» قاتارلىقلار ئەڭ مەشھۇر بولغان⑤. بۇ تىياتىرلارنىڭ ھەممىسى كۈسەندە ئاپىرىدە بولۇپ يىپەك يول بويلاپ شەرققە تارقىلىپ كەلگەن. لياڭجۇدا ئاپىرىدە بولۇپ كېيىن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە شۆھرەت قازانغان «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق چوڭ تىپتىكى ناخشا-ئۇسسۇللۇق بەش كۆرۈنۈشلۈك بۇ تىياتىر لوياڭ،چاڭئەن قاتارلىق پايتەخت شەھەرلىرىدە،ئوردا-قەسىرلەردە، ھەر خىل بايرام ۋە كوللېكتىپ ئاممىۋى پائالىيەتلەردە،ئايەم ۋە كەچكى بەزمىلىك ئولتۇرۇشلاردا ئوينىلىپ پايتەخت جامائەتچىلىكىنىڭ قىزغىن قارشى ئېلىشىغا ئېرىشكەن ھەمدە ھەر قايسى ئايماق-ۋىلايەتلەردىمۇ كۆپلەپ ئولينالغان. تاڭ دەۋرى شائىرلىرى بۇ تىياتىرنى مەدھىيىلەپ نۇرغۇن گۈزەل مىسرالارنى تىزىشقان. مەسىلەن، داڭلىق شائىر بەي جۈيى بۇ تىياتىرنىڭ بىرىنچى (كۆرۈنۈشى) بولغان پېرقىرىما ئۇسۇلىنى تەسۋىرلەپ: «پىرقىرىما ئۇسسۇلچى قىز،پىرقىرىما ئۇسسۇلچى قىز، دىلى تەڭكەش پەيتارىغا، قولى چۈشكەن داپتىنمۇ تېز. چېچەك چېچىپ ئۇچقان قاردەك پىرقىرايدۇ تاپماي تىنىم، داپ-تارىنىڭ ناۋاسىدا كۆتۈرۈلۈپ قولى ئېگىز. .............. يەتمەس ئاڭا ئالەم ئارا ھېچ مۆجىزە كارامىتى، ئۇچقۇر چاقمۇ ياكى قۇيۇن تەڭ كېلەلمەس ئۇڭا ھەرگىز» دەپ يازسا، يۈەن جىن ئوخشاش ماۋزۇدىكى شېئىرىدا: «پىرقىرىما ئۇسسۇلىنىڭ مەنىسىنى بىلمەس كىشى، سىياقىنى تەسۋىر قىلىپ بېرەلەيمەن سىزگە بىراق، ئۆز ئىزىدا بوران بولۇپ پىرقىرىغان نىلۇپەرنىڭ، يالتىرىشى چۆگىلىگەن تەخسە ياكى پانۇس چىراغ. نۇر چاقناتسا ھەسەن-ھۈسەن رەڭگىدىكى بېزەك ئېگىن، يالت-يۇلت قىلىپ ئۈنچە-مارجان چاچار ئۇچقان يۇلتۇز سىياق، كەڭ بوشلۇقتا قۇيۇن بولۇپ، دولقۇن ياساپ ئوينار ئۇسسۇل، تەھتى دېڭىز ئۇپقۇنلىرى قوزغىغاندەك ئۇپقۇن شۇ چاغ» دەپ يازغان. «قامۇسنامە» دە كۆرسىلىتىشىچە، بۇ ئۇسۇلنى ئوينىغۇچى ئۇسسۇلچى قىز زەرباب يەڭلىك قىزىل نىمچا، يېىشل تاۋار ئىشتان، قىزىل ئۆتۈك، مارجان تىزغان دوپپا كىيىپ، زىبۇ-زىنەت تاقاپ ئۇسۇلغا چۈشەتتى. شائىر ليۇيەنشى بۇ تىياتىرنىڭ ئىككىنچى كۆرۈنۈشى بولغان ئەرلەرنىڭ شوخ ئۇسۇلنى تەسىۋىرلەپ: «يەرگە قويۇپ قولىدىكى ئۈزۈم تولغان سېۋىتىنى، كۈن پېتىشقا بىردىن قاراپ ياتقا ئالدى ئۆز يۇرتىنى، زەرباپ چەككەن، يۇمشاق رەڭدار ئۆتۈكىدە تېپىپ سەكرەپ، يالتىراتتى زەر كەمەرنىڭ ئۈستىدىكى ياقۇتىنى. جىمجىت ھەريان، ھەممە كىشى كۆڭۈل قويۇپ نەزەر سالغان، بەرباب بىلەن مۇڭلۇق نەيمۇ كۆرسەتكەچكە قۇدرىتىنى، ئاق ھەم قىزىل گۈللۈك زىلچا تۆپىسىدە قايناپ ئۇسسۇل، تەسۋىر قىلدى چىمەنلىكتە كەچتە يانغان شام ئوتىنى. مەيلەر تۈگەپ، ساز توختىدى، ئاياغلاشتى ئۇسسۇلمۇ ھەم، توزغاق كۆلى غەربىدە ئاي كۆتۈرگەندە ئوغىقىنى» دەپ يازسا، شائىر لى رۈي لياڭجۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىياتىردا ئوينىغان قاش ئېىتپ، كۆز تاشلاپ كومېدىيىلىك ھەرىكەتلەر بىلەن قىزىقچىلىق قىلىدىغان ئۇسسۇلىنى تەسۋىرلەپ: «لياڭجۇنىڭ ئۇيغۇرلىرى قايناپ ئۇسسۇل ئوينىغان، قاڭشا بۇرۇن، ئەتلىرى ئاپئاق قاش تېشىسىمان. يەرگە تېگىپ سوزۇلۇپ تۇرسا شۇڭدەك پوتىسى، كاناپ كۆڭلەك پەشلىرى قايرىلىپتۇ ئىككى يان. چېدىرىزنىڭ ئالدىدا ئۇ ئۆز تىلىدا شىۋىرلاپ، كۆكرەك سىلاپ، يەپ شۇمۇپ، چۈشتى ئۇسسۇلغا شۇئان. .... قاش ئۇچۇرۇپ كۆز ئېتىپ شىرداق كىگىز ئۈستىدە، مارجان بۆكى يېنىدىن ئاقتى تەرلىرى راۋان. يالتىرىدى ئۆتۈكى يورۇق چىراغ ئالدىدا، مەس كىشىدەك ئۆزىنى تاشلىغاندا ھەر تامان. پىرقىرىسا، تىز قويسا چۈشەر چالغان پەدىگە، بەلگە قويسا قولىنى، خۇددى ئايغا ئوخشىغان» دەپ يازغان.     مەشھۇر شائىر بەي جۇيى كۈسەن سەنئەتكارلىرى ئوينىغان «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق چوڭ تىپتىكى مۇزىكا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرىنىڭ ئاخىرقى كۆرۈنىشى بولغان شىر ئويۇننى كۆرگەندە يازغان «غەربىي لياڭ ئويۇنلىرى»(西凉伎) ناملىق شېئىرىدا: غەربىي لياڭ ئويۇنلىرى، غەربىي لياڭ ئويۇنلىرى، ئوينايدۇ يالغان شىرنى ئۇيغۇرلار تارتىپ نىقاب. ئالتۇن يالاتقان كۆزى، كۆمۈش يالاتقان چىشى، ياغاچ بىلەن باش ياساپ، يىپ-يىپەك قۇيرۇق تاقاپ. چۇلغىپ تۈكلۈك كىيىم-ئەگسە بىر جۈپ بەللىرىنى، تۈكۈلگەندەك تاغىل قۇم خۇددى ئون مىڭ يول قاپساپ، مەللە ساقال چوڭقۇر كۆز ئىككى ئۇيغۇر سەھنىگە، سەكرەپ كېلىپ سۆزلىرى تۇتۇپ قوللىرىدا داپ. دەپ يېزىش ئارقىلىق، تىياتىر نىقابلىرى، كىيىم-گىرىملىرى ۋە تىياتىرچى ئاكتىيورلارنىڭ چىراي ئىپادىسىنى ئەينەن تەسۋىرلىگەن.     لاڭ  يىڭنىڭ «غەربىي دىيار ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرلىرىنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تىياتىرىنىڭ تەرەققىياتىغا قوشقان تۆھپىسى» ناملىق ماقالىسى بىلەن لى گېنۋەننىڭ «نەپىس غەربىي لياڭ مۇزىكا-ئۇسسۇللىرى» ناملىق ماقالىسىگە ئاساسلانغاندا، «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق چوڭ تىپتىكى بۇ تىياتىر جەمئىي بەش قىسىم (كۆرۈنۈش) تىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ھەر بىر قىسىمدا بىر خىل مەزمۇن بولغان. مەسىلەن، ئالدىنقى ئۈچ قىسمى «پىرقىرىما ئۇسسۇلچى قىز»، «شوخ ئۇسسۇلچى يىگىت»، «ئۈزۈم ئۇسسۇلى» قاتارلىق نەپىس، ئەۋرىشىم ئۇسسۇلچىلار بىلەن ئەرلەرنىڭ كومېدىيىلىك، ساتىرىك، قىزىقچىلىق قىلىدىغان شوخ ئۇسسۇللىرىدىن ھەمدە ئەر-ئاياللار ئوتتۇرىسىدىكى ئىشقى-مۇھەببەت تەسۋىرلىنىدىغان مەزمۇن ئاساس قىلىنسا، كېيىنكى ئىككى قسىمنىڭ بىرى قىزىقارلىق شىر ئويۇنىدىن، ئاخىرىدىكى بەشىنچى قىسمى بولسا كومېدىيىلىك نىقابلىق ئويۇننى ئاساس قىلىدىكەن⑥. ئاخىرىدىكى ئىككى قىسىمنىڭ بىرىدە شىر سىياقىدا نىقابلانغان ئاكتىيورلار ھەر خىل قىزىقارلىق، قورقۇنچلۇق ماھارەت كۆرسەتسە، ئاخىرقى كۆرۈنۈشى بولغان نىقابلىق ئويۇنچىلار قىسمىدا كۈسەننىڭ سۇمۇز تىياتىرىدىكى ئويۇن شەكلى ئاساس قىلىنىدىكەن. تىياتىر سازەندىلىرى غۇڭقا، راۋاپ، بەرباب، بالىمان، نەي، يان دۇمبىقى، مىس جەللا قاتارلىق كۈسەن چالغۇلىرى بىلەن زىڭ-سىڭ (ھىم نەي)، شىياۋ قاتارلىق خەنزۇ چالغۇلىرىنى چالىدىكەن.     «غەربىي لىياڭ رەققاسلىرى» ناملىق بۇ چوڭ تىپتىكى ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىر ئاپىرىدە بولغان لياڭجۇ ئايمىقىدىمۇ زور تەرەققىيات ئىستىقبالىغا ۋە ھۆكۈمرانلارنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن. مەسىلەن، پادىشاھ تاڭ شۈەنزۇڭ تەختتە ئولتۇرغان مەزگىللەردە تۆھپىكار مەشھۇر ئۇيغۇر سانغۇن قوشۇخان لياڭجۇ ئايمىقىنىڭ ھېراۋۇلى ئىدى. «كونا تاڭنامە. قۇشۇخان تەزكىرىسى» دىكى مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، ئۇ ئۇيغۇر ناخشا-ئۇسسۇلىنىڭ پىركامىلى بولغاچقا، لياڭجۇ ناخشا-ئۇسسۇل سەنئىتىنى ناھايىتى قوللىغان. «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق تىياتىرنى يەنىمۇ راۋاجلاندۇرۇشقا كۈچ چىقارغان ئىكەن⑦. قوشۇخاننىڭ يېقىن دوستى، شېئىرى ھەمسۆھبەتدىشى بولغان تاڭ شائىرى يۈەن جىن لياڭجۇغا سەيلى-ساياھەتكە بارغاندا قوشۇخاننىڭ بىر قېتىملىق كاتتا زىياپىتىگە داخىل بولغان. بۇ چاغدا دەل «لياڭجۇ رەققاسلىرى» ناملىق قىزىقارلىق تىياتىر ئوينالغان. يۈەن جىن شۇ چاغدا يازغان «غەربىي لياڭ ئويۇنلىرى» دېگەن شېئىرىدا زىياپەت ۋە ئويۇننىڭ ئومۇمىي تەسۋىر مەنزىرىسىنى كۆرسىتىپ مۇنداق يازغان: «قوشۇخان سالدى بۈگۈن ئېسىل زىياپەت-داستىخان، نازۇ-نېمەت، مەي-شاراپ تۈگەل تەييار ئەيلابان. ئالدىدا ئويناپ تۇرار بەس-بەستە يۈز خىل ئويۇن، قىلىچۋازلار تاقىلىشار كۆرسىتىپ ھەر خىل ماھارەت. شىر ئوينايدۇ ئېغاڭلاپ قۇيرۇقىنى يالتىرىتىپ، تاقىلىما ئۇسۇلچى ئۇيغۇرلار ئوينار ئەۋرىشىم ھەر يان».⑧     دېمەك، بۇ تىياتىر ئەسلىدىكىگە ئوخشاشلا ئالدىنقى ئۈچ قىسمى(كۆرۈنۈشى) ئۇسسۇل، تۆتىنچى قىسمى شىر ئويۇنى، بەشىنچى قىسمى (كۆرۈنۈشى) نىقابلىق قىلىچۋازلىق ئويۇنلار بىلەن داۋام قىلغان. بۇ، بۇ تىياتىرىنىڭ ئوتتۇرا تاڭ دەۋرىدىمۇ ئەسلىدىكى كۆرۈنۈش ۋە ئويۇن شەكلىنىڭ ئۆزگەرمىگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. مەشھۇر تاڭ شائىرى بەي جۈيىمۇ «غەربىي لياڭ رەققاسلىرى» ناملىق مەشھۇر تىياتىر ھەققىدە كۆپلىگەن گۈزەل مىسرالارنى تىزغان. ئۇ بۇ ھەقتىكى بىر شېئىرىدا: «مىڭ غەزەل، يۈز خىل ئۇسسۇل سانىنى بىلمەك شۇنچە تەس، ھەممىدىن لياڭجۇ ئويۇنى قوزغىدى زوقى-ھەۋەس. سوغ تائام ئايام كۈنى ئوينالسا كەلگەي نەۋ باھار. ئېسىل ئىلمە پەردىلىك ئىسرىق شىرەسى ئالدىغا دەس. ئىسرىق شىرە ئالدىدىكى ئۇسسۇلچى رەڭگى قاشتېشى، ئەلئارا كىيگەن كىيىملەر بۇنچىلىك زىبا ئەمەس. قىلسا گەر قىزىل لىباس شەپەق يېپىنىپ تاجى جۇلا، بوينىدا قات-قات ۋىلىلدار ئېىسل مارجان بەسمۇ بەس. نىم تاناپ گۈللۈك داراپنى سۈلىتىكى باسقان ئۇنىڭ، قايتا كۆرمەكنى پۈكۈپ قەلبىمگە ئالدىم چوڭ نەپەس.» دەپ يېزىش ئارقىلىق تىياتىرنىڭ ئالدىنقى كۆرۈنۈشلىرىدىكى ئۇسسۇللار ھەم ئۇسسۇلچىلار كىيگەن ئېسىل، نەپىس كىيىملەرنى ناھايىتى ئەينەن تەسۋىرلىگەن. لاڭ يىڭ بۇ تىياتىر ھەققىدە توختىلىپ: «‹غەربىي لىياڭ رەققاسلىرى› ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە تىياتىر بولۇپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ تىياتىرلىغا خېلى كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ تىياتىر تاڭ دەۋرىدىن باشلىنىپ تاكى سۇڭ، يۈەن دەۋرلىرىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ تاكى مىڭ سۇلالىسى دەۋرىگىچە تارقىلىپ، ۋارىسلىق قىلىنىپ كەلگەن» دەپ يازسا، رىڭ بەنتاڭ ئەپەندى: «‹غەربىي لياڭ رەققاسلىرى› ناملىق داڭلىق قەدىمكى تىياتىر تاڭ، سۇڭ، يۈەن تىياتىرلىرىغا نۇرغۇن جەھەتتىن تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇنىڭ ئىزنالىرىنى تاڭ دەۋرىدىكى ئوتتۇرا دىيار تىياتىرلىدىلا ئەمەس، بەلكى يۈەن سۇلالىسى ۋە مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى تىياتىرلاردىنمۇ كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ» دەپ يازىدۇ.     قىسقىسى، مىلادىيە 5-ئەسىردە غەربىي لياڭ خانلىقىدا كۈسەن سەنئەتكارلىرى تەرىپىدىن قەدىمكى كۈسەن مۇزىكا-ئۇسسۇللىرى ۋە تىياتىرلىرىدىن پايدىلىنىپ ئىجاد قىلغان «غەربىي لىياڭ رەققاسلىرى» ناملىق بەش كۆرۈنۈشلۈك، چوڭ تىپتىكى ناخشا-ئۇسسۇللۇق بۇ تىياتىر تاكى مىڭ سۇلالىسى (1368-1644) دەۋرىگىچە مەۋجۈت بولۇپ، جاي-جايلاردا ئوينىلىپ كەلگەن. جۇڭگو تىياتىر تارىخىدامىڭ يىلدىن ئارتۇق داۋاملاشقان بۇ داڭلىق تىياتىر شىمالىي چى سۇلالىسى ئوردىسىدا،سۈي سۇلالىسى ئوردىسىدا، تاڭ سۇلالىسى ئوردىسىدا ۋە سۇڭ، يۈەن، مىڭ سۇلالىلىرى ئوردا-قەسىرلىرىدە ئوينىلىپلا قالماي، بەلكى ھەر قايسى ئايماق-ۋىلايەتلەردىمۇ ئوينىلىپ قىزغىن ئالقىشلانغان. يەنە بىر جەھەتتىن ئىلىمىز تىياتىرلىرىنىڭ بەزى تارماقلىرىنىڭ بارلىققا كېلىشى ۋە تەرققى قىلىشىدا يېتەكچى ئورۇندا تۇرۇپ، كۆپ مىللەتلىك جۇڭگو قەدىكى زامان تىياتىرلىرىنىڭ باي، رەڭدار، خىلمۇ-خل مەزمۇن ۋە شەكىللەر بىلەن تەرەققىي قىلىشىغا مۇھىم تارىخى تۆھپىلەرنى قوشقان. ئىزاھاتلار: ①②⑥⑨ لاڭ يىڭ: «غەربىي دىيار ناخشا-ئۇسسۇللۇق تىياتىرلىرىنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تىياتىرلىرىنىڭ تەرەققىياتىغا قوشقان تۆھپىسى»، «غەربىي يۇرت تەتقىقاتى»، خەنزۇچە، 2003- يىل 1-سان، 55-61-بەتلەر. ③ ئابلىز مۇھەممەت سايرامى: «سۈي.تاڭ سۇلالىلىرىدە ئۆتكەن مەشھۇر ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرى»، 4-بەت، 1994-يىل، مىللەتلەر نەشرىياتى بىرىنچى نەشرى. ④ لى گېنۋەن: «نەپىس غەربىي لياڭ مۇزىكا-ئۇسسۇللىرى»، «يىپەك يولى مۇزىكا-ئۇسسۇل سەنئىتى»، 257-262- بەتلەر، 1985- يىلى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى خەنزۇچە نەشرى. ⑤⑩ رېڭ بەنتاڭ: «تاڭ دەۋرىدىكى ئويۇن-تىياتىرلار»، 1- قىسىم، 80-81-168-169-بەتلەر. 1958-يىلى يازغۇچى نەشرىياتى خەنزۇچە نەشرى. ⑦⑧ ئابلىز مۇھەممەت سايرامىنىڭ: «سۈي، تاڭ سۇلالىلىرىدە ئۆتكەن مەشھۇر ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرى» (1994- يىل، مىللەتلەر نەشرىياتى نەشرى) ناملىق كىتابىنىڭ 288-293- بەتلىرىدىكى قوشۇخان تونۇشتۇرۇلغان ماقالىسىگە قاراڭ.

rinatcn

	خىلى ئىزدىنىپسىز

aptap104

	باللار بۇرۇن داڭلىق شائىر لى بەينى ئۇيغۇر دەپ يازغان بىر بايقاش تىمىسىدىكى مەزمۇننى كۆرگەن ، شۇ ئىش راسمىدۇ !

Bilge

	لى بەي ئۇيغۇر ئەمەس.

Nimjan

	ھەي رەققاس-رەققاسەلەر!

ئالماس

	خىلى ئىزدىنىپسىز.قۇلىڭزغا دەرت كەلمىسۇن

izqel

	لى بەينى ئۇيغۇر دەۋاپتىكەن بىر چاغلاردا  ھا ھا ھا لى بەي نىڭ ئەسلى ئىسىمى ئەبەيمىش.قىسقارتىپ لىبەي دەۋاپتىمىش.