ئۇرۇق-تۇغقان ئاتلىرى

sabinur

	ئۇرۇق-تۇغقان ئاتلىرى   بۇرۇنقى ئاتا-بوۋىلىرىمىز ناھايىتى ئۇزاق ئۆتمۈشتە،ئانىلىق ئۇرۇقداشلىق جەمىيتىدىلا،ئۇيا-قاياش،تۈركۈن،بوي-سوي بولۇپ تەشكىللەنگىنىدىلا،ئۇرۇق-جەمەتلىرىنى ئايرىم-ئايرىم ناملار بىلەن ئاتاپ پەرىقلەندۈرگەن،قانداش-تەگداش،بوي-ئايماقلار قوشۇلۇش-ئارىلىشىش نەتىجىسىدە،ئۇلارنىڭ سۆز-ناملىرى بىر-بىرىگە سىڭىشكەن.ئۇرۇق-تۇغقانلارنىڭ ئاتلىرى ئومۇمىي جەھەتتىن ئورتاقلاشقان. ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنىك تەركىبىگە كىرگەن ئەل- ئىللەتلەر مۇرەككەپ ۋە ئۇلارنىڭ ياشىغان،كۆچۈپ يۈرگەن ماكانلىرى كەڭرى بولغاچقا، ئۇيا-قاياشلارنىڭ ئاتىلىشىدا بەزى پەرىقلەر ۋۇجۇدقا كەلگەن .مەسىلەن،قەشقەر،خوتەن،رايونلىرىدا ياشايدىغان ئويغۇرلار ئۆزىنىڭ تۇغقان ئاتا-ئانىلىرىنى دادا-ئانا دېسە،ئاقسۇ،تۇرپان،قۇمۇل،ئىلى،رايونلىرىدا ئومۇمەن ئاتا- ئاپادەيدۇ.لېكىن ھەممە رايونلاردا جۈپلۈك سۆز قىلىپ قوللانغاندا دادا-ئاپا ياكى ئاتا- ئاپا دىمەي ،ئاتا-ئانا دەيدۇ.ئۆزىدىن چوڭ قىز قېرىندىشىنى  ھەممە رايونلاردا دىگۈدەك ئاچا دەيدۇ،پەقەت تۇرپان رايونىدا <<ئايلا>>،كېرىيىدە <<ئاپا>>،ئىلىدا<<ھەدە>>دەيدۇ.<<ئاپا>>سۆزى ئوغۇز -قارلۇقلاردىن قالغان سۆز.<<دىۋانۇلۇغەتىت تۈرۈك>>تە يېزىلىشىچە،<<ئەچە>>(ئاچا)-بۇ سۆز<<ئەگە>>مۇ دېيىلىدۇ،گاھىدا<<ئەگە>>بىلەن<<ئەچە>>قوش سۆزقىلىنىپ-ئېگىچە دېيىلىدۇ.ياغمىلار بۇنى<<ئەزە>> دەيدۇ،ئىلى رايونىدىكى ئۇيغۇرلار قوللىنىدىغان <<ھەدە>>سۆزى ئېھتىمال<<ئەزە>>دىن ئۆزگەرگەن بولۇشى مۇمكىن.قەدىمكى ۋەسىقە،كىتاب ۋە ئابىدىلەردىكى ئۇرۇق-تۇغقان ئاتلىرى ۋەرەتلەش ئاساسىدا،ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇرۇق- تۇغقان ناملىرىنى قېلىپلاشتۇرۇش زۆرۈرىيتى تۇغۇلدى.ئادەتتە،ئۇيغۇرلارسىنىخرونىك جەھەتتىن <<يەتتە پۇشتى>>،دىئاخرونىك جەھەتتىن <<يەتمىش پۇشتى>>دەيدۇ،<<پۇشت>>-ئەۋلاد دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ،قازاقلاردا<<يەتتە ئاتا>>نى بىلىش زۆرۈر شەرت ھېسابلىنىدۇ. ئادەتتە،<<جەمەت>>سۆزىنى<<بوي>>ئورنىدا ئىشلىتىپ<<ئاتاجەمەت>>،<<ئاناجەمەت>>دەپ ئاتايمىز.ئەسلىدە بۇ<<ئاتا بويان>>دېيىلسە،ئۇنىڭ تارىخىي يىلتىزىنى ئېنىقلاش ۋە بىر-بىرىگە باغلاشقا ئۇيغۇن كىلىدۇ.<<جەمەت>>جامائەتتىن ئىخچاملانغان بولۇپ،<<توپ>>مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ؛<<بويان>> بىر بويدىن تارانغانلار دېگەن ،مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ئۇتۇق -تۇغقانلارنى <<ئاتا بويان>>،<<ئانا بويان>>،<<قېيىن بويان>>دېگەن تارماقلار بويىچە قېلىپلاشتۇرۇشنى تەۋسىيە قىلىمىز.                                                         ئاتا بويان 7-ئاتا-ئاغۇن(ئۇلۇغ ئەجداد) 6-ئاتا-قاڭ بابا 5-ئاتا-ئەجۇم بابا 4-ئاتا-بابا 3-ئاتا-دادا(بوۋا) 2-ئاتا-ئاتا(مەننىڭ ئاتىسى) 1-ئاتا-مەن،يەنى بالا(ئۈر-پەرزەنت)نىڭ ئاتىسى 2-بالا 3-نەۋرە 4-چەۋرە 5-ئەۋرە 6-پەينەۋرە 7-كۈكۈنەۋرە ئاتا تەرەپ تۇغقانلار باباغا-بابانىڭ ئاغىسى~چوڭ بوۋا. باباغى-بابانىڭ ئىنىسى~كىچىك بوۋا. دادا-ئاتىنىڭ ئاتىسى،چوڭ دادا(ئاتا-ئوغۇز-قىپچاق تىلىدا دادا دىيىلىدۇ). داداغا-دادىنىڭ ئاغىسى~چوڭ دادا. داداغى-دادىنىڭ ئىنىسى~كىچىك دادا. داداغانا-دادىنىڭ ئاغا-ئىنىلىرىنىڭ خوتۇنلىرى. ئاتا-ئۆزىنى تاپقان ئاتىسى. ئاتاغا-ئاتىنىڭ ئاغىسى~چوڭ ئانا. ئۈر-پەرزەنت(ئوغۇل ئۈر،قىز ئۈر). يەڭگە-ئىنىغا نىسبەتەن ئاغىنىڭ خوتۇنى. نەۋرە(ئەسلىدە ئوغۇل نەۋرە<<تۇرۇن>>،قىز نەۋرە<<يېگەن>>دەپ ئاتالغان.نەۋرە ئەرەبچىدىكى <<نەبىرە>>دىن ئۆزگەرگەن) نەۋرىداش-تۇرۇنداش-ئىككى تۇغقان. ئەۋرە-نەۋرىنىڭ بالىسى. ئەۋرىداش-ئۈچ تۇغقان. چەۋرە-ئەۋرىنىڭ بالىسى. چەۋرىداش-تۆت تۇغقان. پەينەۋرە-چەۋرىنىڭ بالىسى. پەينەۋرىداش-بەش تۇغقان. كۈكۈ نەۋرە-پەينەۋرىنىڭ بالىسى. كۈكۈنەۋرىداش-ئالتە تۇغقان. ئاتا بوياندىن تارانغانلار ئاتا قاياش،ئاغا قاياش،ئىنى قاياش،ئاچا قاياش،سىڭىل قاياش دەپ ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتىلىدۇ.                                                             ئانا بويان 7-ئانا-ئۆگە موما. 6-ئانا-ئەجۇم موما. 5-ئانا-بوي موما. 4-ئانا-ئۇلۇغ موما. 3-ئانا-موما 2- ئانا-ئانا(مەننىڭ ئانىسى) 1-ئانا-مەن يەنى بالا(ئۈر-پەرزەنت)نىڭ ئانىسى. 2-بالا. 3.نەۋرە. 4-چەۋرە. 5-ئەۋرە. 6-پەينەۋرە. 7-كۈكۈنەۋرە.                                            ئانا تەرەپ تۇغقانلار موماغا-مومانىڭ ئاغىسى. موماغى-مومانىڭ ئىنىسى. ئېگە موما-مومانىڭ ئاچىسى. ئىجى موما-مومانىڭ سىڭلىسى. ئانا-ئۆزىنى تۇغقان ئانىسى. ئاناغا-ئانىنىڭ ئاغىسى~چوڭ تاغا. ئاناغى-ئانىنىڭ ئىسمى~كىچىك تاغا. تاغانى-(تاغا-ئانا)تاغىنىڭ خوتۇنلىرى. كۆكۈي-ئانىنىڭ ئاچا-سىڭىللىرى(چوڭ كۆكۈي،كىچىك كۆكۈي). كۆكۈ ياتا-ئانىنىڭ ئاچا-سىڭىللىرىنىڭ ئەرلىرى. چىقان-كۆكۈينىڭ ئوغلى. سويان-كۆكۈينىڭ قىزى. قىز؛ نەۋرىدىن كۈكۈ نەۋرىگىچە. ئانا بوي نەۋرە،ئانا بوي چەۋرە،ئانا بوي ئەۋرە،ئانا بوي پەينەۋرە،ئانا بوي كۈكۈنەۋرە. كېلىن-ئوغۇلنىڭ خوتۇنى.                                   قېيىن بويان قۇدا-ئوغۇل-قىزلىرى تويلاشقان ئاتا-ئانىلار. قايچىقۇدا~قوش قۇدا-بىركىم قىزىنى ئىككىنچى بىركىمنىڭ ئوغلىغا بەرسە،ئىككىنچى بىركىممۇ قىزىنىئاشۇ كىشىنىڭ ئوغلىغا بەرسە ياكى قۇدا ئۈستىگە قۇدا بولسا،قايچىقۇدا بولىدۇ. قېيناغۇن-قېيناتا-قېينانىنىڭ ئاتا- ئانىلىرى. قېيناتا-ئەر-خوتۇننىڭ بىر-بىرىگە نىسبەتەن ئاتىلىرى. قېينانا-ئەر-خوتۇننىڭ بىر-بىرىگە نىسبەتەن ئانىلىرى. قېيناغا-ئەر-خوتۇننىڭ بىر-بىرىگە نىسبەتەن ئاغىلىرى. يۇرچ~قېينى ئىنى-ئەر-خوتۇننىڭ بىر-بىرىگە نىسبەتەن ئىنىلىرى. بالتىر~قېيناچا-ئەر-خوتۇننىڭ بىر-بىرىگە نىسبەتەن ئاچىلىرى. بالدىز~قېينىسىڭىل-ئەر-خوتۇننىڭ بىر-بىرىگە نىسبەتەن سىڭىللىرى. كۈيئوغۇل-قىزنىڭ ئېرى. توڭۇر-ئەرگە نىسبەتەن خوتۇن تەرەپتىن بولغان تۇغقانلار،يەنە خوتۇننىڭ قېرىنداشلىرى. باجا-ئاچا- سىڭىللارنىڭ ئەرلىرى. يېزىنە-ئاچىنىڭ ئېرى. بۇلاردىن باشقا،يېقىن-يورۇقلارنىڭ ۋەھەرخىل مۇناسىۋەتلىكلەرنىڭ مەخسۇس ئاتلىرى بار؛ قايداش-ئاتابىر،ئانا باشقا تۇغقان. ئىگىدىش-ئانابىر،ئاتا باشقا تۇغقان. ئىككېزەك-قوشكېزەك-بىر قورساقتىن تۇغۇلغان ئىككى بالا. قايلىق-بويىغا يەتكەن قىز،بۇنى<<يىنچىك قىز>>دەپمۇ ئاتايدۇ. ئەتەگە~ئەتكە-باققۇچى ئاتا. ئىنىگە~ئەنكە-باققۇچى ئانا. ئۆگەي~قاڭسىق-ئاتا-ئانىدىن بىر تەرەپ بىللە ئېلىپ كەلگەن بالا.بۇ بالىغا نىسبەتەن ئاتا- ئانىدىن بىر تەرەپ ياكى بالا<<ئۆگەي>> دېيىلىدۇ.مەسىلەن،ئۆگەي ئاتا،ئۆگەي ئانا،ئۆگەي بالا. تۇتۇنچۇ-تۇتۇنغان،ئاتاياكى ئانا تۇغقان،شۇنىڭدەك بالىغا نىسبەتەنمۇ شۇنداق دىيىلىدۇ.تۇتۇنچۇ ئاتا،تۇتۇنچۇ ئانا،تۇتۇنچۇغۇل،تۇتۇنچۇقىز. تۇل-ئەرسىز خوتۇن. بويتاق-خوتۇنسىز ئەر. قۇدۇز-چوكان،جۇۋان،سېكىلەك،ئەرگە تەگكەن ياش ئايال. <<چوكان>>-يېڭى پوتلا چىقارغان تال-سۆگەت. <<جۇۋان>>-پارىسچە يىگىت مەنىسىدىكى سۆز،كۆچمە مەنىدە ياش ئايالغىمۇ ئىشلىتىلگەن. يۇفغا~يۇۋغا-ئاسراندى ئاسراپ قېلىنغان. يېتىم-ئاتا- ئانىسىدىن بىرى ئۆلۈپ كەتكەن. ئوبۇشقا-قېرى ئەر. كىشى-ئەرگە نىسبەتەن ئۆز ئايالى ياكى ئايالغا نىسبەتەن ئۆز ئېرى. ئېمىلداش-بىر ئانىنى ئەمگەن ئۇرۇق- تۇغقان بالىلار. كۇكۇلداش-ئۇرۇق-تۇغقانچىلىقى يوق بالىلاردىن   بىر ئانىنى ئەمگەنلەر. تۈركۈن-ئائىلە،ئۇيا-قاياشتىن ئايرىلىپ چىقىپ،ئايرىم<<ئۆي-ئوتاق>>قۇرغانلار،شۇنىڭدەك بىر فامىلىنى تەشكىل قىلغانلار.شۇڭا،بۇ سۆزنى(<<ئائىلە>>مەنىسىدە ئەمەس)<<فامىلە>> ئورنىدا ئىشلەتسىمۇ بولىدۇ. قاڭداش-ئەجدادى بىر بولغانلار. بويداش-بىر<<بوي>>(قەبىلە)دىن بولغانلار. ئاغۇن-يىلتىزى ئىپتىدايى جەمئىيەتتىن باشلانغان ئەجدادلار. ئوغۇش-ئەۋلاد،ئەجدادنىڭ ئىز باسارلىرى،كەلگۈسى ئوغۇش-كەلگۈسى ئەۋلاد(قۇمۇل تەرەپلەردە <<بوغۇن>>دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئەل كۈن-خەلقىئالام،ئاھالە،ئىنسانىيەت. ئەل-يۇرت،يۇرت-جامائەت. ئۆز-ئۆزئادەم،ئۆزخەلق. ئۆزگە-باشقا ،بىگانە. ئەگەچ-<<ئۆزىنىڭ ئەقىللىقلىقىۋە زېرەكلىكى بىلەن  كىشىلەرگە ئۆز سىڭلىسىدەك تۇيۇلىدىغان قىزچاق.بۇ سۆز قىزچاقلارنى ئامراق كۆرۈشۋە ئەركىلىتىشكە ئىشلىتىلىدۇ.>>(<<دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك>>1توم) ئەنەچ-<<كىچىك بولۇشىغا قارىماي،ئۆزىنىڭ زىرەكلىكى بىلەن ھەممىگە ئۆز ئانىسىدەك تۇيۇلىدىغان قىزچاق،ئانىقىز. بۇ سۆز قىزلارنى ئەركىلىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.>>.>>(<<دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك>>1توم) ئىمرەم-<<جامائەت.يۇرتتىن بىرەر ئىشقا توپلانغان خەلىق توپى.ئىمرەم تەبرەشتى-خەلىق توپى تەۋرەشتى>>.(<<دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك>> 1-توم 145-بەت) كۈدەن-<<بالىغا ئات قويۇش زىياپىتى>>.(<<دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك>>1-توم) دەۋىرنىڭ ئۇچقاندەك تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ ،كىشىلىك مۇناسىۋەتلەر ئارا ئاتىلىپ كىلىۋاتقان ناملاردا ئۆزگۈرۈش،ئۇنتۇلۇش كىلىپ چىقىۋاتىدۇ.شۇ مۇناسىۋەت بىلەن بۇ تىمىنى يوللۇدۇم!

mollekez

	ئۇنداق ناملارنى پەقەتلا ئاڭلاپ باقماپتىكەنمەن ...ئەمدى خىلى ئۈگىنىۋالدىم...رەھمەت سىزگە.

0999nazuk

	بۈلمەيدىغان نەرسىلىرىم كۆپكەن جۇمۇ مىنىڭ. خىلى كۆپ نەرسىلەرنى بۈلىۋالدىم.

tirnak

	بىلمىگەننى بىلىۋالدىم تىما ئىگىسگە كۈپ رەھمەت

yfkopjfn

	رەخمەت،بىلىۋالدىم!!

sirlikmalika

	ئەجەپ ئاڭلاپ باقمىغان گەپ لەر كەن ،ئەمدى بىلىۋالدىم كۆپ رەھمەت!!

刘中伯kon

	顶起来，支持楼主 顶~~~~~~~~~~~~~~~ 祛痘