نىمە ئۈچۈن ئىنسانىيەتنىڭ يىلتىزى تارىم ۋادىسىدا دەيمەن؟...

qurighar

	نىمە ئۈچۈن ئىنسانىيەتنىڭ يىلتىزى تارىم ۋادىسىدا دەيمەن؟... نىمە ئۈچۈن ئىنسانىيەتنىڭ يىلتىزى تارىم ۋادىسىدا دەيمەن؟... تۆۋەندىكى قاراشلىرىم ئىلمىي ماقالە ياكى دىسىرتاتسىيە ئەمەس، بەلكىتەپەككۈرى بىر ئىزدا توختاپ قالغانلارغا ، ئۇلارنى كونا كاتاڭدىن چىقىرىۋىتىشئۈچۈن ئۇرۇلغان قامچا!.. ........... مىنىڭ چۈشەنچەمچە، مايانلارنىڭ مىللىي نامى مايان بىلەن، فىرانسىيەدىكىمىلان،ئافرىقىدىكى مىلان ۋە تەكلىماكاندىكى قارامۇيان-مۇران-مىران نامىنىڭ زىچئالاقىسى بار . فىرانسىيەدىكى فارس-پارىژ بىلەن ئىراندىكى پارىسنىڭ ، ئۈرۈمچىنىڭيىنىدىكى ماناس-مانىس ۋە مەھمۇت قەشقەرىي تۇغۇالغان بارس كەند(پارس كەند)-بارسقان نامىنىڭمۇيۇقارقىلار نىلەن  زىچ ئالاقىسى بار . ئىنكا(ئەنكار) لارنىڭ نامى بىلەن ئەنقەر مۈرەننامىنىڭ ۋە شەرقىي ئاسىيادىكى(لائۇس) ئانكۇر قەدىم ئىبادەتخانىسى نامىنىڭ شۇنداقلا، ئامىرىكا-يامايكا نامى ۋە ئەرەپلەردىكى ئامارىكا- ئەمالىقە-ئافىرىقا،ئامارىقا-ئامارىق-ئامارى-ئارامى- -ئارابى نامىنىڭ ھەمدە، ئانگىلىيە ۋە ئانگۇلانامى بىلەن تۈركىيەدىكى ئەنقەرە نامىنىڭ، ئالتايدىكى ئەنقەرە-ئەنقەرە مۇراننامىنىڭ، ئالتايدىكى قەدىم ئايمورىكا-ئايمورك-ئارمۇرك-ئالمۇلق-ئالمالىق،ئايمورىكا-ئايموركا-يابورقا-ياپورغا- (يابغۇ-ياغما-ياپۇرغا)لار ناملىرىنىڭ زىچئالاقىسى بار . مەھمۇت قەشقەرىي يابىرقا –جابىرقا دەپ خەرىتىگە كىرگۈزگەن تىنچ ئوكياندىكىبۇ نامنى يەڭگىلتەكلىك بىلەن ياپونىيەگە بىرىۋەتتۇق،ئەمىلىيەتتە بۇ نام تىنچئوكياننىڭ قارشىقىرغىقىدىكى يامايكا-ئايمۇرىكا نىڭ نامى ئىدى!...مەھمۇت قەشقەرىي كولومبۇ ۋەماگىللاندىنمۇ 5يۈز يىل بۇرۇن ئامرىكىنى تاپقان بولماستىن بەلكى، مەھمۇت قەشقەرىييابۇرقا دەپ تەلەپپۇز قىلغان قەدىم ئالتاي ئارىيانلىرىنىڭ 7-8مىڭ يىل بۇرۇن شىمالىيئامىرىكادا ئۆزلەشتۈرگەن دۆلىتىنىڭ مىللىي نامىنى، مەھمۇت قەشقەرىيدىن مىڭ يىلئۆتكندە بىز خەققە زورلھپ تىڭىپ بىرىۋەتتۇق!... يابۇرقا دىمەك بۈگۈنكى يوپۇرغالىقئۇيغۇرلار بىلەن يىلتىزداش قەۋملەردىن بولۇپ، ئۇلار ئاق تەنلىكلەرنىڭ ئىستىلاسىدائايمۇرىكا ۋادىسىنى تاشلاپ بۈگۈنكى يامايكا-ئايمايكا غا كۆچۈپ بارغانئىدى!...ئايمۇرىكانىڭ ئەسلى ھەقدارلىرى شۇلاردۇر، ئايموركلەر بۈگۈنكى ئالمالىقشەھرىنىڭ قەدىم پۇقرالىرى ئايمۇركانلىقلاردىن بولۇپ، بۇ ۋادىنى ساكلار قولىغائالغاندا، يۇنانلار بۇ ساكلارنى "ئايمۇرگان" ساكلىرى دەپ ئاتىغانئىدى!...   ئايمۇركبۈگۈنكى ئىيمىل ۋە ئايمۇر دەريالىرى نامىدا ساقلانغان. ئايموركا نىڭ مەنىسى "ئۇيغۇرلارنىڭئاي-ئالتىنچى قەبىلىسىنىڭ مەركىزى" دىمەكتۇر.6 نى قەدىمدەئايدى-ئايتى-ئارتى-ئالتى-ئالتە دەپ ئاتىغانمىز، ئاي ياكى ئال سۆزى ئاينىڭ باتىل6-ئىلاھلىقىدىن كەلگەن، شۇڭا 6 سانىنىڭ شەكلى 6 كۈنلۈك ئايغا ئوخشايدۇ. ئارىياننامىدىكى ئارى بىلەن ئالتاي-ئايرى-ئايلى-ئىيلا-ئىلى نامىنىڭ زىچ ئالاقىسى بار . قەدىم قاغىلىقتا ياشىغان دوندانداو ئورك-دوداك ئورك-سوساك مورك-ساكمورك-ساك بالق كىشىلىرىنىڭ نامى ساك ئورك-ساك بورك بىلەن، بۈگۈنكى ئامىرىكاقىتئەسىدە ياشاۋاتقان ساك مورك-مورك ساك-مۇكساك-مىكساكا-مىكسىكا لارنىڭ زىچئالاقىسى بار!...مىكسىكا دىمەك ساكلارنىڭ مورك-مەركىزى قەبىلىسى دىگەن سۆزدۇر. شۇنىسى دو- ساك ئەۋلادىدا ئىزچىل داۋاملاشقانكى،مەيلى تىبەت سوقالىرىبولسۇن، مەيلى شەرقى شىمالدىكى توۋا لار بولسۇن،مەيلى ياۋروپادىكى چىخ ساكلىرىبولسۇن، مەيلى مىكسىكالىقلار ساكلار بولسۇن، ياكى قەدىم يۇنان-ترويان شەھرىدىكىترويان-تۇرانلار بولسۇن،مەيلى ھىندى ساكان-سىگانلىرى بولسۇن، مەيلى ساغان بالىق- بالغ ساغۇن-بالاساغۇنلۇقلار بولسۇن، مەيلى قاغىلىقتىكىساكساي-ساكسۇ-شىخشۇ لۇقلار بولسۇن، مەيلى ساكلارنىڭ ئاتا يىلتىز نامى "دو"لارنىڭشەرققە كەتكەن بىر ئۇرۇقى قىرغىز-قازاقلار بولسۇن،مەيلى جەنۇبى جوڭگۇدىكى تۇمىللىتى-تۇ زۇ لار بولسۇن، ھەممىسى ئورتاق ھالدا ،تارىختىن بۇيان دو قەۋمى كەيگەن بۈگۈنكى"شىلەپە" دەپ ئاتالغان قالپاقنى مىللىي ئەنئەنە سۈپىتىدە ئەتىۋارلاركىيىشىدۇ،قالپاق دىمەك "قىل بۆك' دىمەكتۇر، چۈنكى ئۇ كىگىزدە  ياسىلىدۇ.كىگىز بولسا قىل دا ياسىلىدۇ، قىلسۆزى-قارا سۆزىدىن" قارا-قار-قال-قىل" دەپ تەلەپپۇز ئۆزگىرىشىدە بىزگەيەتكەن، ئىنگىلىزلاردىكى" Hair "سۆزى-قارا سۆزىدىن قارا-قار- Hair"  دەپ تەلەپپۇزئۆزگىرىپ ئۇلارغا يەتكەن، بۇ سۆزنى سەل چوڭقۇرراق تەپەككۈر قىلساق قانداق تارىخىيئۇچۇرغا ئىرىشەرمىز؟.... ئىنگىلىزلار ئۆزلىرىنىڭ كۆك كۆزلىرى بىلەن سىرىق چاچلىرىنى ئۆزلىرىنىڭئىرقىي ئۇچۇرىنىڭ بىرى سانايدۇ. ھالبۇكى شۇ سۆزى راست بولسا نىمىشقا چاچنى ئۇلار" Yellow" ياكى "Gold"دەپ ئاتىماي، ئەكسىچە " Hair " قارا دەپ ئاتايدۇ؟....سەۋەپ ناھايىتى ئاددىي!...بۇ كزۈمنىچوڭقۇرراق چۈشەنگەيسىز، خار-كىرپىك-چۈنكى .ۇ تۈك ۋە رەڭگى قارا بولغاچقا ىار دەپئاتالغان، قىل سۆزى شۇ سۆزدىن كەلگەن، ئىنگىلىزلاردىكى " Hair " قارا سۆزىمۇ شۇ سۆزدىن شاخلاپ چىققان سۆز ئىدى. ئۇلار تارىم ۋادىسىدىن ئايرىلغاندىن كىيىن ئانا ماكانى تارىم ۋادىسىغاتولا تەلمۈرۈپ "كۆزى كۆك" بولغان!...بىشىغا يۇرت سەۋداسى تولا چۈشۈپ،دەرتتە چىچىغا ئاقتىن ئۆتۈپ سارق چۈشۈپ كەتكەن!...چۈنكى چىراي تولا دەرت تارقاندا سارغىيىدۇئەمەسمۇ؟...( بۇ چاقچاق لىكىن جۇمۇ؟) ئەمما ئۇلارنىڭ چىچىنىڭ سارق بولۇشى بىلەن ئۇلاردىكى " قارا - Hair " سۆزى پەقەت ماسلاشمايدۇ!...سىزچە بۇنىڭدابىر سىر يوقمىدۇر؟.... مانا بۇ ئانا تىلنى سۆزلىتەلەيدىغان كىشىلەرگە ئىچىلىدىغان, ئىنسانشۇناس مورگان ئەپەندىم ئەيتقان "تارىم ۋادىسىغاكۆمۈكلۈك ئالتۇن ئاچقۇچ" تۇر!... تاتارنامى بىلەن قاتار نامىنىڭ، تات نامى بىلەن چاد نامىنىڭ، ئىدىقۇتتىكى قۇت-قۇرت ۋەقەيتى مەشرىپى نامىدىكى قەيتى نامى قەدىم ئۇيغۇر قەبىلىسىدىن بىرى بولغان گورد ۋە ياۋروپادىكىگۇت، غەربى ئاسىيادىكى كورت  نامىنىڭ زىچئالاقىسى بار . ياۋروپادىكى چىخ نامى ۋە  ھىندىستاندىكىسىخ لارنىڭ قاغىلىقتىكى سىخ-شىخ(شىخپۇ،شىخشۇ،اخاپ-ساككاپ-ساككەپ-چەپساك-كەپساك-قىپچاق)،سەئۇدىيەدىكى سەقىبقەبىلىسى بىلەن قاغىلىقتىكى شاخاپ نامىنىڭ ساك نامىلىق ساكلار بىلەن زىچ ئالاقىسىبار . سەئۇدىدىكى ئوكاز نامىنىڭيۇرتىمىزدىكى ئوكۇز-ئوغۇز نامى ۋە ئۇيغۇرداس دەرياسىنىڭ يەنە بىر نامى ئوكسۇس بىلەنزىچ ئالاقىسى بار . يۇناندىكىترويان ،( رۇمانىيەدىكى؟)تىرانا شەھرى نامى بىلەن بىزدىكى تۇران نامىنىڭ زىچئالاقىسى بار ، يۇناندىكى گىرىك نامى بىلەن ھىندىستاندىكى گانگ نامىنىڭ، شۇنداقلا چىرادىكى گاركمان-گۇلاخىما نامىنىڭ زىچ ئالاقىسى بار.گۇلاخما دىمەك گارگلارنىڭ مان-ئايتەرەپ قەبىلىسى ياكى شەرقى ئۇرۇقى دىگەن بولغاي!..گارگمانلار 4 مىڭ يىل بۇرۇنقىئىران-تۇران سوقۇشىدا ئىند كاك-ھىندىلار گانگ-گايگ-گارگ بالىقنى ئىستىلا قىلغانداقىرىنداشلىرى تۇرانلار زىمىنىغا كۆچۈپ كەلگەن قىرىنداشلىرىمىزدىندۇر . ياۋروپادىكىبۇلغار نامى بىلەن بۆرەغار-بۇغار-بۇخارا-بۈگۈر-بىگىل نامىنىڭ زىچ ئالاقىسى بار . بۈگۈنكى يەمەندىكى تارىم نامى بىلەن بىزدىكىتارىم نامىنىڭ ،ئىراندىكى تەبەر نامى بىلەن لوپنۇردىكى تىبەن،قەشقەردىكى تۈمەن  نامىنىڭ بىلەن زىچ ئالاقىسى بار . ئافرىقىدىكى مىسىر ، ئافغانىستاندىكى مازارىشەرف(ماسار قاغان)، ياۋروپادىكى ماچار(ھونگىر)لار بىلەن ئوغۇزنامىدە تىلغائىلىنغان ماسار قاغان قەۋمىنىڭ بىزدىكى يالدامىسى بولغان مىشا-مىشار (مازار)نامىنىڭ زىچ ئالاقىسى بار!.. تارىخچى كاتتىلىرىمىز مىشە-مىشار نامىنىمۇ"بۇيەردە مۈشۈك كۆپ بولغاچقا شۇنداق ئاتالغان" دىيىشتىنمۇ يانمايدۇ!.. گۇمىدىكىپىشان-پىشا-پىشالما نامىنى"بۇ جايدا ئالما پىشقاچقا شۇنداق ئاتالغان دەيدۇ!..توۋا...پىشانبولسا پارس ئان-بورسلەرنىڭ شەرقىي ئۇرۇقى دىمەكتۇر، ماىسان—ماساي-ماسار-ماسا-مىشا،ماىسان-باسان-پاسان-پاشان-پىشان-پىشنا، ماىسانمورك-باسانمارك-پاسانمار-پاشانمار-پىشايمار- پىشارما پىشالما-بەشلەرنىڭ شەرقىئۇرۇقىنىڭ مەركىزى دىمەكتۇر.پوسكام،يەركەندىكى بەشلەرنىڭ جەنۇپ ۋە شىمال ئۇرۇقىبولسا،گۇمىدىكى پىشنالار پىشاندىكى شەرقىي ئۇرۇقى ئىدى، قاغىلىقنىڭ بەش ئارىق تىكىبەشلەرنىڭ بالىقى-بەش ئورك ئىدى، قەدىم بەش بالىقنىڭ بۇ يەرگە كۆچكەنلىرىدىن بولساكىرەك؟..ياكى بورخانلىقتىن بۇ يەرگە كەلگەنلەردۇ؟..ۋە ياكى ياچىلار پەنجاپۋادىسىدىن سىقىپ چىقارغان پىشان-پەش لەردۇ؟.. ھەتتا بۈگۈنكى كانادا نامىنىڭ ئىندىئان زىلوك تىلىدىكى مەنىسى بىلەنئۇيغۇر تىلىدىكى مەنىسى ۋە تەلەپپۇزى ئوپ ئوخشاشلا!... يار كەند سۆزىدىكى كاند ۋە كاند-كاندا-كانادا-Canada ، ھەر ئىككى سۆزنىڭ مەنىسى كەنت-شەھەر-قەلئە دىمەكتۇر!... گىنشۇناس ئالىملار بۈگۈنكى ئىندىئالارنىڭ گىن گۇرپىسىنىڭ ئالتايدىكىقەدىمىي مىللەتنىڭ گىن گۇرپىسى بىلەن ئوخشاشلىقىنى ئاللىقاچاندا پاكىت سۈپىتىدە ئىلان قىلغان. رۇسىيە ئالىملىرى ئىراق سۇمۇرلىرىنىڭ تىلى، ھەمدەپنە بۇيۇملىرى، ۋەئىشلەتكەن قوراللىرىدىن، كەلگەن ئۇچۇرلار ئاساسىدا، شۇنداقلا سۇمۇر يازمىلىرىدىكىئۇچۇرلار ئاساسىدا سۇمۇرلارنىڭ قەدىم ئىراققا " شەرقتىكى تاغلار بىلەنقورشالغان بىر يەردىن" كەلگەنلىكىنى بايان قىلغان، ھەتتا سۇمۇر قەۋرىلىرىدىنلوپنۇر كەندىرىدە توقۇلغان بويۇم چىققان، لوپنۇر كەندىرى لوپنۇردىنلا چىقىدۇ.سۇمۇر شەھەرلىرىنىڭ بىرىنىڭ نامى نىپپۇر ئىدى، نىپپۇرنىڭ مەنىسى يىڭى سۇبولغاي، خۇددىنوپچىن-نوپنۇر-يوپنۇر-روپنۇر-لوپنۇر تەلەپپۇزىدىكى بۇ سۆزنىڭ مەنىسىمۇ يىڭى دەريادىگەندۇر. بىر سۆزنى قوشۇمچە قىلغۇم كىلىدۇ:بۈگۈنگىچە "نەۋرۇز" دىمەك"يىڭى كۈن" دىگەن پارىسچە سۆزدىن كەلگەن دەپ جۆيلىشىمىز بار، بىز خاتا"نەۋرۇز" دەۋالغان "نۇر ئۇز"  سۆزى " قۇياش نۇرىنىڭ ئۇزۇرىشى" دىگەنساپ ئۇيغۇرچە سۆز ئىدى!..ھەتتا 3-ئاينىڭ 22-24-كۈنىدىن كىيىن قۇياشنىڭ ئەتىيازلىقكۈن-تۈن توختىشى ئاخىرلىشىپ، كۈننىڭ ئۇزۇراشقا باشلايدىغانلىقى ئەقەللىيئاستىرونومىيەلىك ھەقىقەت بولسىمۇ، مۇشۇ ھادىسىدىن پەيدا بولغان "نۇرئۇز"  سۆزىنى ئۇيغۇرچە چۈشىنەلمەيپارىسلارغا تاشلاپ بەردۇق، شۇ ھالىمىزغا باتىل نورۇز بايرىمىنى داۋراڭ قىلىپئۆتكۈزۈشىمىز بار!...نۇر ئۇز دىمەك قارا تۈننىڭ قىسقىراپ...نۇر-يور-يورۇقنىڭئۇزۇراشقا باشلايدىغان تۇنجى كۈنىگە ئاتالغان قەدىمىي بايرامدۇر. ئۇسمۇن-ئۇسپۇن-سۇپۇن سۆزلىرىدىن سۇمۇن-سۇبۇنلارنىڭ دۇنياغا سوپۇننىتەقدىم قىلغۇچىلار ئىكەنلىگىنى بىلىش مۈمكىن، شۇنداقلا سۇپانلارنىڭ ئافغانىستانداغۇرىيە سۇلالىسىنى قۇرغان سوپانغار لار بىلەن تۇققان بولۇپلا قالماي، بەلكىياۋروپادا ئىسپانىيە دەپ ئاتالغان ئۇسپان لار بىلەنمۇ يىلتىزداش ئىكەنلىگىنى بىلىشمۈمكىن!..شۇنداقلا سامۇل-سىپىل سۆزىدىن ئۇلارنىڭ ساپىل-سىپىلنى ھەمدە ساپالقاچىلارنى تۇنجى كەشىپ قىلغۇچىلار بولغان ، شەھەر مەدەنىيىتىدىكى مىللىي توپ ئىكەنلىگىنىبىلىش مۈمكىن. ئوسما سۆزىدىنمۇ ئوسمىنى "ئوسمۇر" دەپ ئاتالغان ئوزلارنىڭ ئوز-قۇز-كۆز-قۇش-قاش قا ئەڭ بۇرۇن سۈركىگەنلىگىنىمۇ بىلىش مۈمكىن!...ھەتتا3 سۆزىنىڭ قاش سۆزى بىلەن ھەم يىلتىزداش،ھەم شەكىلداشلىقىنى قىياس قىلىپ، ئەرەپرەقىمى ناملانغان بۈگۈنكى سانلارنىڭ، قەدىم ئەرەپلەرگە ھىندىلاردىن ئەمەس، بەلكىسۇمۇرلاردىن ئۆتكەنلىگىنىمۇ بىلىش مۈمكىن!... ئافغانىستان-پاكىستاندىكى پوشتۇ(پوشتۇن) لار بىلەن پەلەستىن(پورسدون) ناملىرىيىلتىزداش بولۇش بىلەن بىرگە ،ئۇ ئاتالغۇلارنىڭ پوسكام سۆزى بىلەنمۇ يىلتىزداشئىكەنلىگىنى قىياس قىلماق قىيىن ئەمەس، دون-زون-سون دىمەك شىمال دىمەكتۇر، پورسدون دىمەك بورسلەرنىڭ شىمالىي ئۇرۇقى دىمەكتۇر، پوسكام دىمەك پورس كام-دىمەككى،كەم نىڭ مەنىسى چەم-چەپ-شام بولغاي، يەنىلا شىمالدۇر، پوسكام دىمەك -شىمالبورس-بەش لەر دىمەكتۇر،ئۇيغۇرلارنىڭ تاشقى 5-قەبىلىسى بۆرە قەبىلىسى ئىدى!... يەركەندىكىبەشكەند ئۇيغۇرلارنىڭ مەركىزى قەبىلىسى بورس كەند-بورس قاند-بارسغان ناملانغانجايلار بورس-بەش قەبىلىسىنىڭ جەنۇبى ئۇرۇقى بولسا،ئوخشاشلا پوسكاممۇ بورسقەبىلىسىنىڭ كەم-شىمالى ئۇرۇقىدۇر، شۇڭىمۇ بۇ ۋادىدا بادام دوپپا كەڭ تارقالغان،بادام دىمەك بورس دەم-بۇردەم-بودەم-بادام دىمەكتۇر،بادامنىڭ مەنىسىدام-زام-سام-شام تەلەپپۇزىدا بورە دام-شىمالىي بۆرەلەر دىمەكتۇر. قارىسىڭىزمۇ بۇدوپپانىڭ بىر كىزىكىدە بىر بادام ۋە 4 كىگىز ئۆينىڭ نەقشى بولىدۇ، مانا بۇ"بىر بالىق، 4 كەند" ئەقىدىسىدىكى، ئۇيغۇر مەركىزى قەبىلىسىنىڭھاكىمىيەت چۈشەنچىسىنىڭ باش-بارس-بەش بىلەن يىلتىزدا ئەزاغا كىيىلىدىغان دوپپا-تۆپەدە ئىپادىلىنىشىدۇر. يۇرتىمىزدىكى تاغارما(تاشقورغاندا)، تاغارچى، توخۇلا، تۆگىلەس،داغىچى، تۆگىچى،تىكىچى ناملىرىنى يۈزەلا "تاغارچى-تاغار توقۇغۇچى، توخۇلا-توخۇ لەقەملىكلەر، داغىچى-دارغا ئاسقۇچى، تۆگىچى-تۆگە باققۇچى، تىكىچى-تىكەباققۇچى"...دىگەندەك ناملاردا تەتقىق قىلىشىمىز بار. ئۇنداقتا "تۆگىلەس"نامىنى نىمە دەيمىز؟...ھاراقتا مەس بولۇپ كەتكەن كاللىمىزغا نىمىشقا "تۆگە مەس"دىگەن ئىبارەت كىلمىگەندۇ دەيمەن؟..."ل"نى "م"غانۆۋەتلەشتۈرىدىغان سۈنئىي قائىدىدىن بىرنى كەشپ قىلساقلا ئىش پۈتمەمتى؟!!... بۇكەشپىياتىمىز بىلەن كىتاپلارنى نۇرلاندۇرۇپ...ساددا ئۇيغۇرلىرىمىزنىڭ كۆزىدىن ئوتچىقىرىۋەتمەمتۇق؟.. ۋە بەلكىم "ئىلى داچۈي" ھارىقىنى ئىشلەيدىغان بايلىرىمىز بۇتەتقىقاتىمىزغا يىقىندىن ئەگىشىپ ئارقىمىزغا ئۇلاپلا"تۆگىلەسلىكلەر بىزنىڭھاراقنى كۆپ ئىچكەچكە شۇ نامدا "تۆگەمەس" دەپ ئاتالغان،ئۇلارنىڭ يىراقئەجدادى تۆگە ئىدى،ھاراقنى تولا ئىچىپ تۆگەمەس بولۇپ قالغان، تۆگىلەسلىكلەر بىلەنبىزنىڭ تارىخىي يىقىن مۇناسىۋىتىمىز بار"...دەپ دىسىرتاتسىيەلەرنى يىزىۋىتەرئىدى؟...ھەي ئىسىت...ھازىر يازساقمۇ كىچىكمەيمىز!........ قەدىم ئۇيغۇرلارنىڭ 9 تاشقى قەبىلىسىنىڭ ھەر بىرى، ئۆز ئىچىدىن يەنەبەش ئىچكى قەبىلىگە بۆلۈنەتتى، شۇڭا بۇ ۋادىدا قەدىمدە 45 بەگلىك بولغان!... شۇلارنىڭ 2-قەبىلىرى دو ياكى تۇ لار ئىدى، تۇلار مۇنداق بەش قەبىلەئىدى: 1-          دو ۋان،دۇۋان-دۇۋا-زۇۋا(زاۋا)-چۇۋا-كۇما-قۇما(شەھرى قۇم)-گۇما ناملىرى شۇلاردىن قالغان. 2-          دو دان، دودانلار ھاكىمىيەتبىشىدىكى قەبىلە بولۇش سۈپىتىدە ھەممە تەرەپتىن زور تەرەققىياتقا ئىگە ئىدى، شۇڭائۇلارنىڭ قەبىلىسىمۇ زور ئىدى، ئۇلار ئىچكى جەھەتتىن 5 ئۇرۇق ئىدى، ئۇلار: ⑴دودان ئان- تو ران ئاي-قىسقارتىلىپ تۇ ئار-تۇرا لار.دو لارنىڭ ئاي تەرەپ-شەرقىيقەبىلىسى.ئۇلار كۆكنۇر ۋادىسىدا-چىلەنشەندە ياشىغان. ⑵دۇ دان داك-قىسقارتىلىپ دوداك-زوزاك-سوساك-ساك دەپ ئاتالغان، ئۇلار بۈگۈنكى قاغىلىقتا دوداك-يوداك-روداك-لاداقتا، ساككەم-شىمالىي ساك-سىككىم (ھىندى ئىشغالىيىتىدە) دە سوقا(تىبەتلەر قولىدا) داياشىغان،،سوساك ئورك-ساق ئارق-قاق ئارق-قاغ ئارىق-قاغالىق..نامى شۇندىن قالغانبولۇپ، بۇ نامنى خەنزۇچە 子和دەپ خاتىرلەشكەن.زاك ئورك قەدىم يىپەك يولىنىڭ ئاخىرقى قىسمىدىكى بىر بەگلىك ئىدى.زاك ئورك نى خەنزۇچە 国 子和 دەپ ئاتىغان ئىدى.باكتىرىيەنى يۇنانلاردىن ئازاتقىلىپ،ئارس ساك (ئارشاك-پارپىيە)خانلىقىنى قۇرغانلار مۇشۇلار ئىدى.ئۇلار تۇمۇردەرياسىغا زور قىيان كەلگەندىن كىيىنكى 60 يىلدىن كىيىن بۇ يەردىن باكتىرىيەگەبىرىپ يۇنانلار قولىدىن بەكتىرىيەنى تارتىۋالغان پىشان، ئارسساك ۋە ئاسسى-ئازارلەر ئىدى، ئازەرلەر كىيىن توخارلارنىڭ زەربىسىدە داك بورس-داغى لەر بىلەن بىرگە باكتىرىيەدىنقوغلىنىپ داغىستان،ئىران ۋە ئازەربەيجانغا سۈرۈلگەن. ⑶دودان غار-قارا دولان-بۈگۈنكىمەكىت دولانلىرى ۋە شەرققە كەتكەن دولانگىد لار، گىد دىمەك-گىد-گىي-گىر تەلەپۇزىدابىزگە يەتكەن بولۇپ، قارا سۆزىنىڭ قەدىمقى يىلتىزلىرىدىندۇر. ⑷دودان دون-دوران زون-تۇرانچون-تۇران چىن-تۇرانچى-تارانچى.بۇلار ئاقسۇ ئاۋات ۋە تارىم ۋادىسىنىڭ شىمالىداياشىغان، بۈگۈنكى غۇلجا تارانچىلىرى شۇ جۈملىدىن بولۇپ، بۇ مۇبارەك نامنىمۇئالىملىرىمىز "تارانچى" تىرىقچى دىگەن بولىدۇ دىيىشىدۇ!...تىرىقچىنىھىچقاچان بىز خەق تارانچى دىمىگەن، ئەكسىچە دىك ئان-تىك ئان-تىككۈچى مەنىسىدىكىدىك سۆزىگە "ئان-ۋان" قوشۇمچىسىنى قوشۇپ "دىك ئان" دەپئاتىغانمىز، بۇ ھالال ئىنسانلارنىڭ كەسپىي نامى بىزدە "دىكئان-دىھكان-دىھقان-دىخان" تەلەپپۇزىدامۇ ئاتالغان. ⑸دودان ئورك-يەتتە سۇ-پەرغانەۋادىسىدىكى غەربىي تۇرانىيەنى كونتۇرۇل قىلىش ئۈچۈن 4مىڭ يىل بۇرۇنلا شۇ يەردەماكانلاشقان،بۈگۈنمۇ تۇران نامىدا بىر شەھەر شۇ يەردە بار، قەدىم ئەفراسۇياب شەھرىشۇلارنىڭ ئوردىسىنىڭ خارابىسىدۇر، ئالىپ ئەر توڭا دەپ ئاتالغان تۇران شاھىئەفراسۇياب، بۈگۈنكى سۇياب شەھىرى ۋادىسىدا تۇغۇلغىنى ئۈچۈن "بورىسۇياب" دەپ ئاتالغان، مەنىسى "سۇياب بالىسى"، ياكى "سۇياببۆرىسى" دىمەكتۇر."ئالىپ ئەر توڭا"ئۇنىڭ ئۇتۇق ئات-ئوتۇغاتنامىدۇر، خانلار بىرەر يەرنى ئۇتۇقلۇق بويسۇندۇرسا "ئۇتۇق ئات" تەقدىمقىلىناتتى، "ئالىپ ئەر تونگا" نامى بىزگە ، بورە سۇيابخاننىڭ شىمالغايۈرۈش قىلىپ "تۇنگ-تۈركلەرنى ئالغان ئەر"لىگىنى سۆزلەپ بىرىدۇ، ھەتتاتۇرپان ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خانى،چىڭگىزخاننىڭ 5-ئوغلى شەرىپىگەئىرىشكەن"بارچۇق ئارت تىكىن"نىڭ ئوتۇغات نامىمۇ، بىزگە ئۇنىڭقاراخانىيلەر بىلەن بولغان ئۇرۇشتا غەلىبىلىك ئىلگىرلەپ "بارچۇقتىنمۇئارتىپ" قەشقەرگە يىقىنلاپ قالغانلىقىدىن تارىخىي خەۋەر بىرىدۇ!... ................................. "سۇمۇرلارنى تارىم ۋادىسىدىن ئىراققا كەتكەن، ئىبراھىمئەلەيھىسسالام مۇشۇ قەۋمدىن ئىدى" دىسەم قىرىنداشلىرىم قوبۇل قىلىشالمىدى،ھەتتا مىنى ھاقارەت قىلغانلارمۇ بولدى. خۇددى توخۇنى كاتەكتىن بوستانغاقويۇۋەتسىمۇ ، يەنىلا كاتەككە كىرىپ چىللىغاندەكلا!....توۋا بۇ ماڭقۇرتپەلەسەپىسىنى!... تۆۋەندە سۇمۇر ۋادىسىدىن قەدىم سۇمۇرىيە-بۈگۈنكى ئىراق ۋادىسىغاكەتكەن سۇمۇرلارنىڭ تىلىدىكى ئىبراھىم ئەلەيھىسسالامغىمۇ ئورتاق تىل بولغانسۆزلەملەردىن بىر قانچىنى دىقىتىڭىزگە سۇندۇق، كۆپرەك لازىم بولسا گوگۇل تورىغاكىرىپ Sumerian Lexicon دەپ ئىزلەپ كۆرگەيسىز. 5مىڭ يىل بۇرۇنقى سۇمىرلاردىن قالغان سۆزلەردىن ھازىرقى ئۇيغۇر تىلىغائوخشاش سۆزلەرنى كۆپلەپ ئۇچرىتىش مۈمكىن، تۆۋەندىكى سۆزلەملەردىكى باشتا كەلگەنسۆز سۇمۇرچە ياكى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ يىراق بوۋىسى ئىسمائىل ئەلەيھىسسالامبىلەن ئىبراھىم ئەلەيھىسسالام ئىشلەتكەن تىل ئىدى، مىسال: 1-          ئاز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق ،ئاز قەۋمىنىڭ نامى ۋە ئاز-كۆپنى بىلدۈرىدىغان مىقدار سۆز. 2-          بابا، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،بوۋا . 3-          داىم، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،تويۇم-قوساققا بىر تويۇم يىدىم سۆزىدىكى تويۇم . 4-          مە ، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،مەن، قىلىمەن-قىلىمە، ئىتىمەن-ئىتىمە سۆزىدىكى مەننى بىلدۈرىۋاتقان مە شۇ . 5-          مۇ، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، مۇ،مۇنۇ، شۇمۇ، ئۇمۇ، بۇمۇ سۆزىدىكى مۇ شۇ . 6-          نە ، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،نەدە،نەگە سۆزىدىكى نە شۇ . 7-          رۇ، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،ئۇر،ئۇرۇش سۆزىدىكى ئۇر شۇ . 8-          ئەر، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،ئەسكەر ياكى ئەر، ئەسكەر-ئەسك ئەر-ئەسكى ئەر دىمەكتۇر. 9-          تۇ-تۇۋ، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،تۇغ، بىزدە گ نىڭ ۋ غا ئالمىشىش بار، تۇغ دىمەك تۇۋ دىمەكتۇر، بايراق مەناسىدا. 10-      ئەد، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئوت-ئۆتتى، ئېتتى-گىتتى دىگەن سۆزدىكى ئېتشۇ . 11-      چار، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، چارق، چارق-چار-كار ئۆزگۈرىشىدە بۇ سۆزئىنگىلىزلاردا بار، بىزدىكى كارۋان سۆزىدىكى كار دىمەك ماشىنا دىمەك بىلەنتومۇرداش سۆزدۇر. 12-      گۇرۇۋاش، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، قاراباش-قاراۋاش، قەدىمنى قۇل دىگەنسۆزنى شۇنداق ئاتىغان ۋە بۈگۈنمۇ بىزدە شۇنداق ئاتالغاي،قاراباش-قارا-قالا-قال-قۇلسۆزى شۇ. 13-      ئۇس، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۈچ سۆزى شۇ، بۇ سۆز ئۇد-ئۇز-ئۇس-ئۇچ-ئۈچتەلەپپۇزىدا بىزگە يەتكەن. 14-      ئۈد، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئوت، بۇ سۆز بىزدە "كاللا-پاچاقئۈتلىمەك" شەكلىدە مەۋجۇت. 15-      ئۇزۇك، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۇزاق، يىراق مەناسەدا. 16-      تۈش، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئارتۇش، ئارىلىقتا چۈشىدىغان يەر، ۈگۈنكىئاتۇش قانداقتۇ قارىغاينىڭ بىر تۈرى ئاتۇش تىن كەلمەستىن، ئەكسىچە بالاساغۇن شەھرىبىلەن قەشقەر شەھرى ئارىسىدا تۈشۈپ-چۈشۈپ ئۆتىدىغان جاي بولغاچقا "ئاراتۇش" ئارالىقتا چۈشىدىغان يەر دەپ ئاتالغان، مۇشۇ جاي بۇغراخانلارنىڭمۇچۈشكىنى ئىدى . 17-      ئەشىك- ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، بىزدىكى ئۆينىڭ ئىشىكى . 18-      ئائۇر، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،بىزدىكى ئاغىر –ئېغىر سۆزىنىڭ ئەسلى شۇ،ئائۇر-ئەۋۇر-ئاگۇر-ئاغۇر-ئاغىر-ئېغىر . 19-      ياۋ، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ياۋ-ياگ-ياغ، قوينىڭ ياغى-مىيى. 20-      يەر- ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، يەر شارىدىكى يەر شۇ . 21-      ئەگەچ- قىز قىرىنداش، ئىگىچى، بىزدە ئىگەچىم دىيىلىدۇ.بۇ سۆزئاچا-ئاگاچا-ئاقاچى-ئاگىچى-ئىگىچى تەلەپۇزىدا بىزگە يەتكەن. 22-      ئور، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۇرماق . 23-      كال- ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، قىل، قىلتاق تىقى قىل ۋە تۈك تىكى قىل. 24-      كىز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، قىز سۆزى شۇ . 25-      كۇش، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، قۇش ياكى قەشقەر دىكى قەش، مەنىسى 3دىمەكتۇر. 26-      ئۇئات، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۇيات، خىجىل بولماقتىكى ئۇۋات سۆزى نىڭبىر تەلەپپۇزى. 27-      يارىق، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، يورۇق سۆزى شۇ. 28-      ياز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ياز كۈنىدىكى ياز. 29-      يول ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، يول يۈرمەكتىكى يول. 30-      يىر، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، جىر جىرلاشتىكى جىر، ناخشا. 31-      يارىم، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، كۆڭلۈم يارىم دىكى يېرىم. 32-      چولپان، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، چولپان يۇلتۇزى. 33-      چىبىن، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، چىۋىن . 34-      ئىرىك، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئىرىك قوي ، سۆزىدىكى ئېرىك. 35-كۇر،ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، غەرپتىكى، كور ئوران دىكى كور، كۆزى كور. 36-كۈرە، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق،ئۆلچەم بىرلىگى، بىر كۈرە، ئون كۈرەدىكى كۈرە . 37-ئىككى، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئىككى سانى . 38-بۇز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، بوزا، مەس قىلغۇچى ئىچىملىك. 39-ئۈز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۈزۈپ چىقماق سۆزىدىكى ئۈز. 40-سۈز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، سۈزمە دىكى سۈز . 41-ئەز، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۆز، ئۆزۈم دىكى ئۆز. 42-ئۆر، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئۆلۇمدىكى ئۆل .ر تاۋۇشى ل غا ئالماشقان. 43-ئۇل، ئۇيغۇرچەدەمۇ ئورتاق، ئوغۇل سۆزى ئوغ ۋە ئۇل دىن قوشۇلۇپياسالغاندۇر . تۆۋەندە تۈركچى توربەتتە 7 يىل بۇرۇن ئۇچراتقان سۇمۇرلارغائالاقىدارلار: Sümerler, M.Ö. 3500 - M.Ö. 2000 yılları arasında Mezopotamya'dayaşamış halk. Mezopotamya'da ortaya çıkan sayısız medeniyetin temelini Sümerleratmıştır.Ayrıca yazı veastronomi de ilk kez Mezopotamya'da Sümerlerde ortaya çıkmıştır. Genel kanı Sümerlerin çağdaşı olan halklarla yakın etkileşimi sonucu benzerliklerin olduğu yönündedir. Yani belirli bir halk ile bilimsel birakrabalık henüz kanıtlanamamıştır. Birbirinden bağımsız sitedenilen şehir devletleri halinde yaşadılar.En önemli şehirleri; Ur, Uruk,Kiş,Lagaşve Nippur'dur. Bu şehir devletleri Ensi veya Patesidenilen rahip-krallar tarafındanyönetiliyordu. Bütünmezopotamya ülkesine hakim olan krala ise "Lugal-kalma"denir. Krallar başkomutan,başyargıç vebaşrahip yetkilerine sahiptirler. Çok tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarınaZiggurat denirdi. Zigguratlar yedi katlı olup toplam üç ana bölümden oluşur. İlk katlar erzak deposu,orta katlar okul ve tapınak,son katlar ise rasathane olarak kullanılmıştır. Yazının icadı serüvenibu tapınaklara dayanır. Mezopotamya'da evler ve tapınaklartaş az olduğundankerpiç ve tuğladan yapılmıştır.Hem bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüzekadar ulaşmamıştır. GünümüzUygarlığınıntemeli olan yazıyı (Çivi yazısı) ilk kez Sümerler bulmuştur.(M.Ö. 3500-5500yhl ilgiri we yehudilerning5500yillik kalindari?..hindi we maya-indianlarning hem 5500yilliq  kalindari?..) Tarihte İlk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devletidiyebiliriz. Otoritenin korunmak istenmesi hukuk kurallarınınortaya çıkmasınaneden olmuştur. Lagaş KralıUrukagine tarafından oluşturulan ilk yazılı kanunlar "fidye ve bedel" sistemine dayanıyordu. Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaradılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dir. SümerlerMatematik ve Geometrinintemellerini atmışlardır. (Dört işlemi bulmuşlar,dairenin alanını hesaplamışlar, çarpmave bölme cetvelleri hazırlamışlardır.) Sümerler astronomide de gelişmişlerdir.(Burçları bulmuşlar,bir ayı 30, bir yılı 360 gün olarak hesaplamışlardır.Ayrıca güneş saatini icat etmişlerdir. Dünyada ilk kez ay yılıhesabına dayanan takvimi Sümerlerbulmuşlardır.Akadlar tarafından egemenliklerine son verilmiştir. 2012-5-5شەھرى قاغىلىق.ت.ت.قۇرىغار .

nuxirwan0998

	خاپا بولماڭ! ئاتىكاچىلىق قىلىپ قالدىم. مەھمۇت قەشقەرىي تۇغۇالغان بارس كەند(پارس كەند)-بارسقان ئۇلۇغ بوۋىمىز  مەھمۇد كاشىغەرى بالاساغۇندا ئەمەس، بەلكى قەشقەر كوناشەھەردىكى ئوپال يېزىسى ئازېق (ھازىرقى قۇمباغ) كەنىتىدە تۇغۇلغان. ئاتىسى ھۈسەييىن بۇغرا تېگىن بارىسغان شەھىرىگە ھاكىم بولۇپ شۇ يەردە بىر مەزگىل تۇرغان. ئوپال مەھمۇد كاشغەرى جەمەتىنڭ ئانا يۇرتىدۇر.

nuxirwan0998

	مەن يازغان ئىنكاسنى ئۆچۈرۋەتتىڭلارمۇ؟

qartekin

	ھەرقانداق بىر تەتقىقاتچى ياكى ھەرقانداق بىر ئۇيغۇر تەھلىل يۈرگۈزۈشكە زۈرۈر بولغان ناھايىتى ياخشى ماقالىكەن .  پايدىلانغان ماتىرياللار بولسا ئەسكەرتكەن بولسىڭىز تارىىخ كۆپىنچە دەلىل- ئىسپات تەلەپ قىلىدۇ ئەمەسمۇ؟! ساقلىۋالدىم رەھمەت!~

mollekez

tanha8866

	شۇنچە كۆپ تارىخىي بىلىملەردىن خەۋەردار قىلغىنىڭىزغا كۆپ تەشەككۈر، مەن ئىلگىرى بىر  كىتاپتىن  تارىم ۋادىسىنىڭ سىرى ئېچىلسا دۇنيانىڭ سىرى ئېچىلىدۇ دېگەن بايانلارنى كۆرگەن ئىدىم ، ئەمىليەتتە تارىم ۋادىسى بۇلۇپمۇ تەكلىماكان ۋادىسى بىز كۆرگەندەك ئادەتتىكى سۇسىز قاغجىراپ كەتكەن قاقاس چۆللۈكلەر ۋە ئادەم ئاياق باسمىغان قۇملۇقلار بولماستىن بەلكى ئۆز قوينىغا نۇرغۇن سىرلارنى يۇشۇرۇپ كەلگەن سېھىرلىك بىر ماكان.

kemal

	ماقالىڭىز تولىمۇ ياخشى يېزىلىپتۇ، دۇنيا تارىخى ، ئۇيغۇرلار تارىخى ،تۈرك تارىخى ئۈستىدە ئىزدىنىدىغانلارنى ناھايىتى كۆپ ئۇچۇرلار بىلەن تەمىن ئىتىپسىز، اللە ئەجىر بەرسۇن. يازمىلىرىڭىزغا يەنىمۇ تەشنابىز.

tanha8866

	سىزدە يۇقىرىدا سۆزلىگەن بايانلىرىڭىزنى تەمىن ئېتىدىغان تەپسىلىي خاتىرىلەر سىزدە قانچىلىك بار ، مۇمكىن بولسا باشقىلارنۇ تەپسىلىي كۈرۈپ چىقىپ بىرلىكتە پىكىرلىشىپ باقساق يەنە مۇمكىن بولسا قىزىققۇچىلار ۋە مۇناسىۋەتلىك بىلىملەردىن خەۋەردار كىشىلەر بۇنى تەتقىقات سەۋىيىسىگە كۆتۈرسەڭلار .

Alain-Delon

	سىز قايسى كىتاپ ياكى ماتىرىياللاردىن پايدىلاندىڭىز ؟

banggi

	فارس-پارىژ بىلەن ئىراندىكى پارىسنىڭ ، ئۈرۈمچىنىڭيىنىدىكى ماناس-مانىس ۋە مەھمۇت قەشقەرىي تۇغۇالغان بارس كەند(پارس كەند)-بارسقان نامىنىڭمۇيۇقارقىلار نىلەن  زىچ ئالاقىسى بار . [ئارى بىلەن ئالتاي-ئايرى-ئايلى-ئىيلا-ئىلى نامىنىڭ زىچ ئالاقىسى بار . ئايمورىكا-ئايمورك-ئارمۇرك-ئالمۇلق-ئالمالىق،ئايمورىكا-ئايموركا-يابورقا-ياپورغا- (يابغۇ-ياغما-ياپۇرغا)لار ناملىرىنىڭ زىچئالاقىسى بار . . مۇشۇنداق مەجبۇرى باغلاپ چۇشۇنىشكە مەن بەك قارشى .