دۇنيا مىللەتلىرى3 — ئۇيسۇنلار

~yilan~

	(شەرقىي خەن دەۋرىدىكى ئۇيسۇنلار) ئۇسۇن(ئۇيسۇن)乌孙 - ئېلىمىزنىڭ غەربىي شىمالىدا يەنى ھازىرقى گەنسۇنىڭ دۇنخۇاڭ ئەتراپىدا ياشىغان قەدىمكى قەبىلە - قوۋم ۋە دۆلەت نامى. ئۇسۇنلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە ئىلىم ساھەسىدىكىلەردە ھەر خىل قاراش بار: بۇنىڭ ئىچىدە كۆپرەك كىشلەر ئەسلى ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى تۈركىي تىللار گۇرۇپپسىغا تەۋە تىلدا سۆزلىشىدىغان، كېيىن ھىندى - ياۋروپا تىللىرى سىستېمىسى توخار تىلىدا سۆزلىشىدىغان ساكلار قان سىستېمسى ئارىلاشقان كۆچمەن چارۋىچى مىللەت، دەپ قارىشىدۇ. بەزى ئالىملار ئادەتتە ئۇلارنىڭ ئەجدادلىرىنى يېنسىېي دەرياسى ۋادىلىرىدىن جەنۇبقا كۆچكەن خاكاسلار (قىرغىزلار) نىڭ بىر تارمىقى دەپ قاراپ كەلمەكتە. (خەن مەلىكىسى ۋېنچىڭنىڭ ئۇيسۇن خانىغا ياتلىق بولىشى)  ئۇسۇنلارنىڭ غەربىي خەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى نوپۇسى تەخمىنەن 630 مىڭ دەپ قەيت قىلىنغان. بۇلار دەسلەپ توخرىلار بىلەن بىرگە دۇنخۇاڭ، چىليەنشەن تېغى ئارىلىقىدا كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان. خەن سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى يىللىرى، ئۇسۇنلار كۈنبېيسى (كۈبەك پادىشاھ) ئېلىجاۋبىنىڭ ئاتىسى ناندۇبېيتوخرىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن. ئۇزاق ئۆتمەي ئۇسۇنلار توخرىلار بىلەن ھۇنلارنىڭ زەربىسىگە ئۇچراپ، غەربكە سۈرۈلۈپ ئىلى دەرياسى يۇقۇرى ئېقىنى ۋادىلىرىدا ياشىغۇچى ساكلارنىڭ ماكانىغا كەلگەن. كېيىن ئىسسىق كۆل ئەتراپىغا قەدەر كېلىپ، دۆلەت قۇرۇپ، قىزىلقورغاننى ئۆزىگە بارگاھ قىلغان. خەن سۇلالىسى پادىشاھى خەن ۋۇدى مىلادىدىن ئىلگىرىكى 119 - يىلى جاڭ چيەننى ئۇسۇنغا ئەلچى قىلىپ ئەۋەتكەن ھەمدە ئىككى نۆۋەت مەلىكىسىنى ئۇسۇن كۈنبېيىسىگە ياتلىق قىلغان. ئۇسۇن كۈبېيسى قوشۇن چىقىرىپ خەن سۇلالىسى بىلەن بىرلىشىپ، ھۇنلارنى مەغلۇب قىلغان. ئۇسۇنلارمۇ غەربىي يۇرت قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىگە تەۋە بولغان. شىمالىي ۋېي سۇلالىسى دەۋرى (388 - 534) دە جۇرجانلار (ئاۋارلار) نىڭ تاجاۋۇزىغا ئۇچراپ، كۆكئارت (پامىر) تېغى ئەتراپىغا كۆچۈپ كەلگەن. ئۇسۇنلار شۇنىڭدىن كېيىن پەيدىنپەي قازاق قاتارلىق مىللەتلەرگە ئۆزلىشىپ كەتكەن. ھازىرقى قازاق مىللىتى ئىچىدىمۇ ئۇسۇن قەبىلىسى نامى ساقلىنىپ كەلمەكتە. ئۇسۇنلار تارىختا شامان دىنى، تۇتېزم ۋە ئاتا - بوۋىلىرىغا چوقۇنۇپ كەلگەن، كېيىن بۇددا دىنىنى قوبۇل قىلغان. ئۇسۇنلار جەمئىيىتىدە ئاساسەن قەبىلە - ئۇرۇقداشلىق تۈزۈمى بىلەن ھەربىي دېموكراتىيە تۈزۈمى بىرلەشتۈرۈلگەن." (ئۇچ پادىشاھلىق دەۋرىدىكى ئۇيسۇنلار) ..........................................................   مەنبە: داۋۇت سايىم ، رائىلە داۋۇت ، «دۇنيا مىللەتلىرى» ، شىنجاڭ ياشلار ئۆسمۇرلەر نەشىرىياتى، 1996-يىلى 1-نەشرى ،304-بەت

OZTURK02

	دېمەك بۇلار ھازىر يەرشاردىن يوقلىپ كەتتىما ؟

Suchi

	نىمانداق باش ئايىغى بىر-بىرىگە زىت،تولىمۇ تومتاق تارىخ بۇ.ئالدى بىلەن دۇنيا مىللەتلىرى دىگەن تولىمۇ ھەيۋەتلىك نامنىڭ ئاستىغا 3-قىلىپ تىزىپ قويۇلغان(كىم تىزغاندۇ دەيمەن،ياكى ئېلىببە تەرتىۋىگە،ياكى بۇ يولداشلارنىڭ دۇنيادىكى تەسىرىگە ،تارىخىغا....ھىچنىمىگە چۈشمەيدۇ دېسە).بۇنىڭغىغۇ ھە دەپ تۇرايلى بوپتۇ.ئۇيسۇنلارنىڭ مىلادىدىن خېلى ئىلگىرلا ھازىرقى گەنسۇ رايونىدا ياشىغانلىقى قەيت قىلىنىدۇ،كېيىن باشقىلارنىڭ تاجاۋۇزى سەۋەپلىك ئىسسىقكۆل بويىغا كۆچىدۇ،بۇ ۋاقىت يەنىلا مىلادىدىن ئىلگىركى ۋاقىتلاركەن،چۈنكى خەنۋۇدى جاڭچىيەننى مىلادىدىن ئىلگىركى 119-يىلى ئويسۇن ئېلىگە(ئىسسىقكۆل ئەتراپىغا)ئەلچى قىلىپ ئەۋەتىدۇ.ئۇنداقتا قىرغىزلار بۇ چاغدا نەدە ئىدى،ئۇلار بۇ رايونغا ئورخۇن ئۇيغۇر خاندانلىقىغا ئاسىيلىق قىلىپ ئۇيغۇرلارنى مۇنقەرز قىلغاندىن كېيىنكى ئۇزاق بىر مەزگىللەردىن كېيىن ئاندىن كۆچكەن تۇرسا،قانداقمۇ كېيىنكىسى ئالدىنقىسىنىڭ ئەجدادى بولغۇدەك.يەنە كېلىپ ئۇيسۇن تارىخ سەھنىسىدىن قاچان يوقالغان،ئۇلار يوقالغان ۋاقىتتا قازاق دىگەن نام بارمىدى؟ئۇلارنى قازاقلارغا ئۆزلىشىپ كەتكەن دەپتۇ،ئىلمى نۇقتىدىن ئالغاندا،ئويسۇننىڭ قازاققا ئۆزلىشىپ كېتىشنىڭ شەرتى،ئويسۇن بىلەن قازاق تەڭ مەۋجۈت بولۇپ تۇرۇشى،قازاق ئويسۇندىن كۆپ قۇدرەتلىك بولىشى كېرەك،ئۇنداق بولمىغاندا ھىچنىمىدىن ھىچنىمە يوق ئۆزلىشىپ كەتكىلى بولمايدۇ.ئويسۇنلار كېيىن بارلىققا كەلگەن قازاقلارنىڭ ئەجدادى ئىدى،ئۇلار قازاقلارنى تەشكىل قىلىدىغان تەركىپلەرنىڭ بىرى دىسە سەل مەنتىقىگە ئۇيغۇن كېلەمدىكىن.

Suchi

	ئوخشاش بىر مىللەتنىڭ تارىخىنى،مەسىلەن قازاقنىڭ تارىخىنى قازاقچە كىتاپتىن ئوقۇسىڭىز بىرخىل،ئۇيغۇرچە ۋە خەنزۇچە ماتىرياللاردىن كۆرسىڭىز يەنە بىر خىلكەن.بەلكىم بۇمۇ ھەممە بەس-بەستە سايراش،ھەركىم ئۆزى بىلگەنچە سايراشنىڭ بىر خىلى بولىشى مۈمكىن.

~yilan~

	ئۇيسۇن كۇنبەگلىرى(خانلىرى) نىڭ نەسەپنامىسى 1-ناندۇبى       مىلادىدىن بۇرۇنقى ؟--- بۇرۇنقى 197-يىللار 2- راغۇبى        مىلادىدىن بۇرۇنقى 194-يىلى--- مىلادىدىن بۇرۇنقى 104-يىللار 3-قۇتشۇبى      مىلادىدىن بۇرۇنقى 104-يىل  ----- مىلادىدىن بۇرۇنقى 60--يىلى 4-.ونغۇبى       مىلادىدىن بۇرۇنقى 93-يىلى ----- مىلادىدىن بۇرۇنقى 60-يىلى 5-نىبى           مىلادىدىن بۇرۇنقى 60-يىلى ----- مىلادىدىن بۇرۇنقى 53-يىلى 6- ئۇيغۇت     مىلادىدىن بۇرنقى 53-يىلى ------- مىلادىدىن بۇرۇنقى 33-يىلى 7- يانبۇغى(خەن مەلىكىسىدىن تۇغۇلغان) ، مىلادىدىن بۇرۇنقى 53-يىلى ------ مىلاىدىدن بۇرۇنقى 51-يىلى 8- شىنبى(يانبۇغىنىڭ ئوغلى)، مىلاىدىدن بۇرۇنقى 51-يىلى ___ مىلادىدىن بۇرۇنقى 33-يىلى 9- جىسۇبى               مىلادىدىن بۇرۇنقى 33-يىلى ___ مىلادىدىن بۇرۇنقى 16-يىلى 10- ئېلقۇبى             مىلادىدىن بۇرۇنقى 10-يىلى ___ مىلادى 16-يىلى

~yilan~

	ئاپتور جاۋابىنى بويلاپ 1قەۋەت  سىۇچى كە 2011-12-26 03:01 PMئەۋەتىلدى  : دېمەك بۇلار ھازىر يەرشاردىن يوقلىپ كەتتىما ؟   تېمىدا نەقىل ئىلىنغان كىتاپتىن ۋاقىت چىقىرىپ مىسرانىمدا، قەدىمكى ۋە ھازىرقى بەزى مىللەتلەرنى تونۇشتۇرىۋاتقان ئىدىم ، 1-ۋە 2- تېما بۇ يەردە: https://uyghur-archive.com/misranim/viewthread.php?tid=65878 https://uyghur-archive.com/misranim/viewthread.php?tid=65884 بۇ تەرتىپ ئەمەس، پەقەت تېما ئىزچىللىقى ئۈچۈن قويۇلغان. تېمىدا ھەقىقتەن بەزى يىتەرسىزلىكلەر بار، ئۇيسۇنلارنىڭ بىر پۇتۇن تارىخىنى بۇنداق قىسقا بايان قىلىش بىلەن بەزى مەسىلىلەرنى يورۇتۇپ بەرگىلى بولمايدۇ، سىز ئوتتۇرىغا قويغان بەزى سۇئاللار دەل مۇشۇنى چۇشەندۇرىدۇ، بىراق ئەسلى كىتاپ ئىگىلىرىنىڭ ئەمگىكىنى تېمىدا ئۆزگەرتىش قىلمىدىم.ئوخشىمىغان كۆز قاراش بولسا ئىنكاسلاردا دەپ باقساق بولىدۇ. ئۇيسۇنلار بىر قەدىمكى مىللەت ھەم ئەل، ئۇ كۇچەيگەندە ھەتتا پۇتۇن شىنجاڭنىمۇ كونتۇرۇل قىلغان، سىماچىيەننىڭ « تارىخنامە» سىدا بۇ ھەقتىكى تارىخ يىزىلغان. ئۇيغۇرلارغا مۇناسىۋەتلىك بۇ قەدىمكى مىللەت ھەققىدە مۇنبەردىكىلەردىمۇ يۇزەكى چۇشەنچە بولسۇن -دەپلا ئويلىدىم. ۋاقىت چىقىرىپ ئۇيسۇنلارغا دائىر باشقا ماتىرىياللارنىمۇ داۋاملىق كۆرسىتىمەن.

~yilan~

	روس ئالىمى ن. ئارىستوۋ  قازاق شەجەرىلىرىدە قازاقلارنىڭ ئەڭ بۇرۇنقى ئاتا بوۋىسى ئۇلۇق يۈز -مايقىبى - دەپ يىزىلغانلىقىنى قەيىت قىلىدۇ، مايقىبدىن قاڭلى ، بەختىيار، قىرىقيۈز ، مىڭ يۈز ؛ بەختىياردىن ئۇيسۇن ۋە ئۇيسىل ؛ ئۇيسۇندىن ئاقساقال ئاباق، جانساقال ؛ ئاباقتىن قاراشا ؛ قاراشادىن بايدىبەك؛ بايدىبەكتىن ئالبان، دولات، ساۋان، شاپراشتى، سىرىقى ئۇيسۇن، ئوشاقتى، ئېستى قەبىلىلىرى پەيدا بولغان- دەپ يىزىلىدۇ. مەيلى جۇڭگۇ ياكى چەتئەل ئالىملىرى بولسۇن قازاق تارىخىنى يازىدىغانلارنىڭ ھەممىسى ، بۇ تارىخنى ئۇيسۇنلار تارىخىدىن باشلاپ يازىدۇ. قازاقلارنىڭ قەدىمكى رىۋايەت-شەجەرىلىرىدىمۇ «ئۇيسۇن» كۆپ ئۇچرايدۇ. شىنجاڭنىڭ چاپچال ناھىيىسى بىلەن موڭغۇلكۆرە ئارىسىدىكى بىر ئورۇندا «ئۇيسۇن تېغى» دەپ ئاتىلىدىغان بىر تاغمۇ بار. قازاقلار بۇگۇنكى شىخونى بۇرۇن «قارائۇيسۇن» (قارۋسۇن) دەپ ئاتايتتى، بۇگۇنكى ئالاۋسۇن دەرياسى ئەسلى «ئال ئۇيسۇن» (ئاۋالقى ئۇيسۇن) دىن كەلگەن. بۇنىڭدىن باشقا ئالىم مالوۋ «ئۇيسۇن» دېگەن نامنىڭ ئورقۇن- يىنىسەي ئابىدىلىرىدە يېزىلغانلىقىنى ئىسپاتلىغان، ئۇيسۇننىڭ ئېسەئۇنلار (ساك قەبىلىسى) بىلەن تۇققان ئىكەنلىكىنى كۆرسەتكەن. شۇڭا بۇ قەدىمكى مىللەتنىڭ ئەخۋالىدىن خەۋەردار بولۇش ھەر بىر ئۇيغۇر ئۈچۈن ئارتۇقچە ئەمەس.

خەلىفە

	بىر تارىخ كىتاپتا كۈرۈشۈمچە ئۇيسۇنلار دىگەننى ھازىرقى قازاقلارنىڭ ئەۋلادى(بۇرۇنقى ئاتىلىشىكەن) دىگەننى كۈرگەن ئۇلارنڭ شۇ دەۋىردە  بىز ئۇيغۇرلارغا قىلغان ئۇسالىقىدىن ئۇيسۇن دىگەننى ئۇساللار دىگەنتىم

lostba

	تەشەككۈر