ئۇيغۇرلار تارىخىدىكى مەشھۇر كىشىلىرىمىز

شاتئاي

	ئۇيغۇر تارىخىدىكى مەشھۇرلار كىشىلەرنىڭ قېسقىچە تەرجىمھالىنى توردىن ئىزدەپ ، مۇنبەرداشلارغا سۇنۇشنى لايىق كۆردۈم . بۇمۇ بىر توپلام بولۇپ قالغۇسى.قېنى دوستلار ، تەكلىپ پىكىرلەرنى ئايىمىغايسىلەر!!! ئىسىم-فامىلىسى: مەمتىلى ئەپەندى باشقا ئىسمى: مەمتىلى توختاجى ئوغلى يۇرتى: ئاتۇش تۇغۇلغان ۋاقتى: 1901-يىلى قىسقىچە تەرجىمىھالى       مەمتىلى ئەپەندى 1901-يىلى ئاتۇشنىڭ بۇيامەت كەنتىدە توختاجى ئىسىملىك يېتىشكەن تېۋىپ ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن .ئۇنىڭ ئاتا-ئانىسى ئۆز زامانىسىنىڭ تەرەققىيپەرۋەر كىشىلەرىدىن بۇلۇپ ،ئائىلىسى مەرىپەتنى ،ئېلىم پەننى ھىمايە قىلغۇچى ئائىلە ئىدى. مەمتىلى ئەپەندى دۇنياغا كۆزئاچقان يىللار ھەممە يەرنى زۇلۇم قاپلىغان ،ئىستىېدات چەككە چىققان ،خەلىق نادانلىق ۋە قالاقلىق قوينىدا ئېغىر ھالسىراۋاتقان قاراڭغۇ دەۋىر بولغاچقا ،توختاجى تېۋىپ ئوغلىنىڭمۇ نادان، قالاق بۇلۇپ قالماسلىقى ئۈچۈن ئەمدىلا سەككىز ياشقا كىرگەن گۆدەك مەمتىلىنى ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدىكى تۇنجى پەننىي مەكتەپ <<ھۆسەينىيە مەكتىپى>>گە ئوقۇشقا بېرىدۇ. يېڭىچە پەننىي مەكتەپتە ئوقۇش ،ئۇستازلىرنىڭ ئەستايدىل تەربىيىسى مەمتىلى ئەپەندىنىڭ ئىلغار دۇنيا قاراش شەكىللەندۈرۈشىدەك تۈرتكىلىك رول ئوينىدى .مەمتىلى ئەپەندى <<ھۆسەينىيە>>مەكتىپىدىكى ئوقۇشنى ئاخىرلاشتۇرغاندىن كىيىن 1920-1921- يىللىرى دادىسى توختاجى بىلەن بىرگە ئىلى، بورتالا ۋە چۆچەك قاتارلىق جايلارغا بارىدۇ.ئۇيەرلەردە كۈزى تېخىمۇ ئېچىلىپ جاھالەت ۋە نادانلىق ئىسكەنجىسىدىكى خەلىقنىڭ ھاياتى بىلەن كەڭ تۈردە ئۇچىرشىدۇ; تېخىمۇ تىرشىپ .ئۆگىنىپ ،كەڭ دائىرىدە ئېلىم تەھسىل قىلىپ ، خەلقنى بىلىم بىلەن ئويغىتىش ئېرادىسىنى تىكلەيدۇ، ئۇچۆچەكتە كۆپ تەرەپلىمە مەلۇمەتلىق دىنىي زات، مەرىپەت ئۈچۈن .ئۆزىنى ئاتىغان بۇ جاسارەتلىك يىگىتكە مېھرى چۈشۈپ قالىدۇ ھەم ئۇنى تەربىيلەيدۇ. .1924-يىلى ئابدۇقادىر دامۇللامنىڭ سۇيقەستكە ئۇچۇرغانلىقىنى ئاڭلىغان مەمتىلى ئەپەندى چەكسىز قايغۇ -ئەلەمدە <<ئوقۇدى،ئاشتى>> دىگەن شېئىرىنى يازىدۇ: ئوقىدى-ئاشتى باشقىلاربىزدىن،ئەي قەدىردانلار، كۆرگەچكە ئۇلارنىڭ ئىجتىھاتىنى قاينار ۋىجدانلار. ھاۋادا لاچىندەك جەۋلان قىلۇر باشقا مىللەتلەر، قالدۇق بىز ئۇلاردىن بەكمۇ ئارقىدا،ئويلا ئۆممەتلەر. ...  ...  ...         بۇشېئىر كىشلەرتەرپىدىن كۆچۈرلۈپ تام - تاملارغا چاپلىنىپ كىتىدۇ،خەلىق مەمتىلى ئەپەندىنى تېخىمۇ تۇنۇيدۇ . مەمتىلى ئەپەندى چۆچەك تەۋەسىدە تەسىرنىڭ كۈنسىرى كۆچىيۋاتقانلىقىغا يېقىندىن دىققەت قىلىۋاتقان ياڭ زېڭشىننىڭ ماراقچىسى ئۇنى كىچە - كۈندۈز نازارەت قىلىدۇ. تەقىپ ئېچىدە قالغان ياش شائىر ئۇستازى مۇرات ئەپەندىنىڭ سەمىمىي ئاتىدارچىلقى بىلەن 1926- يىلى بىر كىچىدىلا چېگىردىن چىقىپ كىتىدۇ. يات ئەللەردىكى سەرسانلىق-سەرگەردانلىق شۇنىڭدىن باشلىندۇ. مەمتىلى ئەپەندى 1928- يىلى بىر ئاق كۆڭۈل تۈرۈك قېرىدىشىنىڭ ياردىمى بىلەن قىرىم ئارىلى ئارقىلىق ئىستانبولغا بارىدۇ. مەمتىلى ئەپەندى 1920- يىلى ئاتۇشتىن چىقىپ كەتكەندىن تارتىپ تاكى ئىستانبولغا يىتىپ بارغۇچە بولغان ئون يىلغا يېقىن ۋاقىت ئىچىدە ھاياتنىڭ ئۇنتۇلغۇسىز جاپا-مۇشەىتىنى تارتىدۇ، ھەرخىل ئىدىيە-ئېقىملار بىلەن ئۇچىرشىدۇ . خىلمۇ خىل كىشلەر بىلەن ئۇچىرشىدۇ، دىمەك ئۇ ئوتتۇزياشقا قەدەم قويغۇچە پىشىپ يىتىلگەن بىر ئادەم بۇلۇپ چىقىدۇ.ئۇ تۈركىىيگە تىتىپ كەلگەن يىللىرى، تۈركىيىنىڭ قانۇن تۈزۈملىرى يېڭىلنىپ ،مەدىنيەت-مائارىپ ئىشلىرى گۈللىنىپ ،ئىقتسادى كۈچىيىپ ، تەرەققىيات سۈرئىتى تىزلىشىپ تەرەققىي تاپقان ئەلگە ئايلىنىۋاتقان مەزگىل ئىدى . مەمتىلى ئەپەندى 1929- يىلدىن 1932- يىلغىچە بولغان ئۈچ يىللىق ئوقۇش جەريانىدا، مەمتىلى ئەپەندى ھەققىي بىر لاياقەتلىك ئوقۇتقۇچىغا خاس سالاھىيەتنى ھازىرلايدۇ . ئۇ تۈركىيە گىزىتلىرىدە كەينى-كەينىدىن ئېلان قىلىنىۋاتقان ،شىنجاڭ ھەقىدىكى خەۋەرلەرنى كۆرىدۇ، خەلىنىڭ تەقدىرى، يۇرتنىڭ ئىسىقبالىغا ئىزچىل كۆڭۈل بۆلۈپ كىلىۋاتقان مەمتىلى ئەپەندى قۇمۇل دېھقانلار ئىنقىلابى قۇشۇنىنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭ تەۋەسىگە ئۆتكەنلىكىنى ئاڭلاپ تۆۋەندىكى پارچىنى يازىدۇ: ئاڭلىدۇق ئەي ئانا دىيار سەندىن چۇقان، پارتىلىدى زالىمغا قارشى ۋولقان. پاچاقلاشقا قۇللۇق كىشەن - زەنجىرىنى، ئالغا،ئارتقا قايتما جەڭدىن باتۇر ئىنسان.         مەمتىلى ئەپەندى يۇررتىغا دەرھال قايتىش قارارىغا كېلىپ خەلىقنى نادانلىق، قاششاقلىق ۋە زۇلۇمدىن قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئاقارتىش ئېلىپ بېرىشنىڭ تەخىرسىزلىكىنى ھېس قىلىدۇ ۋە يۇرتىغا ئاخىرقايتىپ كېلىدۇ. ئۇ بىر يىتىشكەن مەرىپەتچى سۈپىتىدە خەلق ئارزۇسىنى چىقىش قىلىپ مەرىپەت ۋە ئېلىم -ئېرپان ئىدىيسىنى كەڭ تەشۋىق قىلىدى. يېڭى مائارىپ ھەركەتلىرى ۋە3-قېتىملىق مائارىپ دولقۇنى ئاتۇشتا يېڭى پەللىگە كۆتۈرۈلدى. مەمتىلى ئەپەندى بۇ جەھەتتە ئاكتىپ تەشكىللىگۈچى ۋە پائالىيەتچى بولىدى. ئۇ تەشكىل قىلغان << ئىزچىلارئەتىرىتى >> زۇلمەت دۇنيانى يۇرۇتقۇچى مەشئەل بۇلۇپ ياندى. ئۇ مەشئەل دىنىي چەكلىمە،فېئودانلىق تەرتىپ ۋە زۇراۋان كۈچلەرنىڭ قاتتىق ئىسكەنجىسىگە ئېلېنغان بولسىمۇ ئۈچۈپ قالمىدى. مەمتىلى ئەپەندى بۇ جەھەتتە مۇنداق ياىدۇ: بىز مۇئەللىم يۇرتلاردا مەكتەپ ئاچىمىز، خەلقىمىزگە يۇپيۇرۇق نۇرلار چاچىمىز. تالاي يىللار زۇلمەتتە تىنەپ خار بولدۇق، ئېلىم -ئىرپان يۇلىغا شۇنچەزار بولدۇق.       مەمتىلى ئەپەندى ئاتۇشنىڭ 24 كەنتىدە24 باشلانغۇچ مەكتەپ تەسىس قىلىپ ،ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدا يېڭى سەھىپە ئاچتى .ئۇ قىلىۋاتقان .ئىشنىڭ ھەق ئىكەنىكىگە چوڭقۇر ئىشەنگەن ھالدا يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ دەسلەپكى قەدەمدە ئون مىڭدىن ئارتۇق ئوقۇغۇچى قۇبۇل قىلىپ ،ئاتۇشتا مىسلى كۆرۈلمىگەن يېڭىلاش ،ئاقارتىش ۋەزىيتى شەكىللەندۈردى. مەمتىلى ئەپەندى 1935- يىلى يازدا ئوخشاش فورما كىيگەن يۇز نەپەر ئوقۇغۇچىنى تاللاپ يەنى << ئىزچىلار ئەترىتى >> تەشكىللەپ ئۆزى باش بۇلۇپ . مارش ۋە ناخشلارنى ئېيتىپ پەيزىۋات، توقۇزاق، ئوپال، تاشمىلىق، يېڭىسار، ۋە قەشقەر شەھەر ئەتىراپىنى ئايلىنىپ .يېڭى مائارىپ ۋە ئۇنىڭ نەتىجىسىنى تەشۋىق قىلىدۇ، مەمتىلى ئەپەندىنىڭ بۇ جەڭگىۋار ھەركىتى قەشقەردە تۇرۋاتقان قۇماندان ۋە مەرىپەت پەرۋەر مەھمۇت مۇھىتىىڭ قوللاپ قۇۋەتلىشىگە ئىرشىدۇ. تالانتلىق ،ئوتيۈرەك شائىر مەمتىلى ئەپەندى نۇرغۇن شېئىرلاربىلەن بىرگە << يانار تاغلار >> سەرلەۋھىلىك چوڭ ھەجىملىك داستاننى يېزىپ تاماملايدۇ. مائارىپ خىزمىتى مۇقەدەس خىزمەت دەپ چوڭقۇر مۇھەببەت باغلىغان ھەم ئۇنىڭ ئۈچۈن بىر ئۆمۈر ھارماي - تالماي كۆيۈپ -پىشىپ، ئەجىر سىڭدۈرگەن مەمتىلى ئەپەندى ئۆزى تاللىۋالغان توغرا يول ئۈچۈن ياش ھاياتىندىن ئايرىلىدۇ--مەرىپەت دۈشمەنلىرى ئۇنى دەرىخانا مۇنبىردىن تۇتۇپ كىتىپ . 1937-يىلى30-ماي كۈنى ئۇ شېڭشىسەي ھاكىمىيىتىنىڭ ژاندارمىلىرى تەرپىدىن ۋەھشىلەرچە قەتلە قىلىندۇ. مەمتىلى ئەپەندى تۈرمىگە ئېلىنغاندىن كىيىن ، تىزپۈكمەس ئېرادىسى ۋە قەيسەرانە روھىنى نامايان قىلىدۇ ۋە مۇنداق يازدۇ. ئۇرغۇپ تۇرغان ئىسسىق قان جىسمىمدائىسيان ئىتەر، كۆندە مۇشتۇمدەك كىسەك خەت يېزىپ تۈگەپ كىتەر. مەمتىلى ئەپەندى ئۆزنىڭ تارىختا ئۆچمەس مائارىپ پائالىيەتلىرى ۋە ئەدبىي ئىجاىيىيى بىلەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدىبىياتى ۋە مائارىپ تارىخىدا مۇھىم ئۇرۇن تۇتىدۇ.بىزئۇيغۇر دېموكراتىك ئەدىبىياتىنىڭ بۇ مەشھۇر ۋەكىلىنى چوڭقۇر سېغىنىش ئىلكىدە ئەسلەيمىز،ئۇ خەلقىمىز قەلبىدە مەڭگۈ ھايات. سېغىنىش (مەمتىلى تەۋپىق)    ئانا يۇرتتىن كەتتىم يىراققا ،يۈردۈم يىراقتا غەمدە مەن ، يېگۈدەك ئاش-نان قېنى ،ئىسسىق -سوغۇقتا دەڭدىمەن . قالدى  ئەل -يۇرت ،قالدى تارىم ،قالدى ئىلى ،زەرەپشان . ئۇشبۇ ۋەتەن غېمىدە كۆڭلۈم مېنىڭ پەرىشان . نەگە بارسام كەمسىتىش ،((ۋەتەنسىز ))دەپ سانالدىم ، تۇتقۈن بۇلۇپ ھەر جايدا تۇرمىلەرگە قامالدىم .    ۋىجدانى ھەم ئىمانى يوق بەگ،غۇجام ھەر جايدا بار ،    قاغا ،قۇزغۇن خان ۋدتەندە ،يازدىمۇ بولماس باھار . كۆز يېشىم يامغۇر بۇلۇپ ئاقار كۈندە توختىماي ، بۇلاڭ -تالاڭ بولغان ۋەتەنگە مەن تەۋپىق قانداق چىداي . ئېھ،ۋەتىنم ،غەمگۇزارىم -مىېھرىبانىم ئانا يەر ، ئالىمىمدە تەڭداشسىز شەرىقتىكى بىر گۆھەر . ھەر كۆنۈڭ ئۆتتى بەخىتسىز بۇ قاراڭغۇ زۇلمەتتە ، پەن -بىلىمنى تەرك ئېتىپ ياتتىڭ ئويقۇ غەپلەتتە . ئىس -تۈتەك ئىچرە قالدى ،ئەل -ۋەتەن ھالى خاراب، پەرز ئەمەس ناخشا -ساز بىزگە ،ساتار ،سۇناي ،دۇتتار ،راۋاپ . ئېھ،ۋەتىنىم بايلىقىم ،كۆڭۈل شادى يايلىقىم ، . سەن ئۈچۈن پىدا ئوغۇلمەن ،تەقدىم ساڭا بارلىغىم . 1930-يىل . مەمتىلى توختاجى ئىسىم-فامىلىسى: ئابدۇخالىق ئۇيغۇر باشقا ئىسمى: ئابدۇخالىق ئابدۇراخمان ئوغلى يۇرتى: تۇرپان تۇغۇلغان ۋاقتى: 1901 قىسقىچە تەرجىمىھالى 　   ﺗﺎﻻﻧﻠﯩﻖ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺋﺎﺑﺪﯗﺭﺍﺧﻤﺎﻥ ﺋﻮﻏﻠﻰ 1901 - ﻳﯩﻠﻰ 2 - ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 9 - ﻛﯜﻧﻰ ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﺷﻪﮬﺮﯨﺪﻩ ﺳﻮﺩﯨﮕﻪﺭ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﺪﻩ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻥ. ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﻰ ﺋﯚﺯ ﺩﻩﯞﺭﯨﮕﻪ ﻧﯧﺴﺒﻪﺗﻪﻥ ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺗﻠﯩﻚ ﺋﺎﺋﯩﻠﻪ ﺋﯩﺪﻯ. ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ 5 ﻳﯧﺸﯩﺪﯨﻼ ﺳﺎﯞﺍﺩﯨﻨﻰ ﭼﯩﻘﺎﺭﻏﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ، 12 ﻳﺎﺷﻼﺭﻏﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ﺩﯨﻨﯩﻲ ﻣﻪﻛﺘﻪﭘﺘﻪ ﺋﻮﻗﯘﭖ، ﺋﻪﺭﻩﭖ، ﭘﺎﺭﯨﺲ ﺗﯩﻠﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﯚﮔﻪﻧﮕﻪﻥ ﯞﻩ ﻛﯩﻼﺳﺴﯩﻚ ﺷﺎﺋﯩﺮﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﻪﺳﻪﺭﻟﯩﺮﯨﻨﯩﺌﻰ ﺋﻮﻗﯘﺷﻘﺎ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻥ.   1916 - ﻳﯩﻠﻰ ﭼﻮﯓ ﺩﺍﺩﯨﺴﻰ ﻣﯩﺠﯩﺖ ﮬﺎﺟﻰ ﺳﻮﺩﺍ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺭﻭﺳﯩﻴﯩﮕﻪ ﺑﺎﺭﻏﺎﻧﺪﺍ، ﺋﯘﻣﯘ ﺑﯩﻠﻠﻪ ﺑﯧﺮﯨﭗ، ﺭﻭﺳﯩﻴﯩﻨﯩﯔ ﺷﻪﻣﻪﻱ(ﮬﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺳﻤﭙﯩﻼﺗﻨﯩﺴﻜﻰ) ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﺪﻩ ﺭﯗﺱ ﺗﯩﻞ - ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﻨﻰ ﺋﯜﮔﯩﻨﯩﺪﯗ. ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﻐﺎ ﻗﺎﻳﺘﯩﭗ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﻳﻪﻧﻪ ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﻳﯧﯖﻰ ﺷﻪﮬﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ﺷﯚﺗﺎﯕﻐﺎ ﻛﯩﺮﯨﭗ ﺧﻪﻧﺰﯗ ﺗﯩﻞ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﻨﻰ ﺋﯚﮔﯜﻧﯩﺪﯗ ﯞﻩ ﺋﻪﻻ ﻧﻪﺗﯩﺠﻪ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﻪﻛﺘﻪﭘﻨﻰ ﺗﺎﻣﺎﻣﻼﻳﺪﯗ. ﺑﯘ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﺪﺍ ﺋﯘ ﺧﻪﻧﺰﯗ ﻛﯩﻼﺳﺴﯩﻚ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﻮﻧﯘﺷﯘﭘﻼ ﻗﺎﻟﻤﺎﻱ، ﮬﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﯨﻤﯘ ﻣﯘﺋﻪﻳﻴﻪﻥ ﺳﺎﯞﺍﺗﻘﺎ ﺋﯩﮕﻪ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺋﻪﻳﻨﻰ ﺩﻩﯞﯨﺮﺩﻩ ﺋﯘ ﺩﻭﺳﺖ ﺑﯘﺭﺍﺩﻩﺭﻟﯩﺮﯨﮕﻪ ﺧﻪﻧﺰﯗ ﻛﯩﻼﺳﺴﯩﻚ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﯩﻨﯩﯔ " ﺳﯘ ﺑﻮﻳﯩﺪﺍ"، "ﻗﯩﺰﯨﻞ ﺭﺍﯞﺍﻗﺘﯩﻜﻰ ﭼﯜﺵ" ﺭﻭﻣﺎﻧﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻣﻪﺯﻣﯘﻧﯩﻨﻰ ﺳﯚﺯﻟﻪﭖ ﺑﻪﺭﮔﻪﻥ ﯞﻩ ﺳﯘﻥ ﺟﻮﯕﺸﻪﻥ ﺋﻪﺳﻪﺭﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﻮﻗﯘﭖ، ﺩﯦﻤﯘﮔﯩﺮﺍﺗﯩﻴﯩﮕﻪ ﻧﯩﺴﺒﻪﺗﻪﻥ ﺗﻮﻧﯘﺷﯩﻨﻰ ﺋﯚﺳﺘﯜﺭﮔﻪﻥ. ﺋﻪﻧﻪ ﺷﯘ ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﻠﻪﺭﺩﯨﻼ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻧﯩﯔ ﺋﯩﺪﯨﻴﯩﺴﯩﺪﻩ ﻓﯩﺌﻮﯞﺩﺍﻝ ﻛﻮﻧﯩﻠﯩﻘﻘﺎ، ﺧﯘﺭﺍﭘﺎﺗﻠﯩﻘﻘﺎ ﯞﻩ ﻧﺎﺩﺍﻧﻠﯩﻘﻘﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺗﯘﺭﯗﭖ، ﺋﯩﻠﯩﻢ - ﭘﻪﻧﻨﻰ ﺋﻮﻣﻮﻣﻼﺷﺘﯘﺭﯗﺵ ﺋﺎﺭﻗﯩﻠﯩﻖ ﺟﻪﻣﯩﻴﻪﺗﻨﻰ ﺋﯚﺯﮔﻪﺭﺗﯩﺶ ﻏﺎﻳﯩﺴﻰ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻥ.   1923 - ﻳﯩﻠﻰ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻣﻪﺧﺴﯘﺕ ﻣﯘﮬﯩﺘﻰ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﯩﺮﮔﻪ 2 - ﻗﯧﺘﯩﻢ ﺳﻮﯞﯨﺖ ﺋﯩﺘﺘﯩﭙﺎﻗﯩﻐﺎ ﺑﯧﺮﯨﭗ، ﻳﻪﻧﻪ 3 ﻳﯩﻞ ﺋﯩﻠﯩﻢ ﺗﻪﮬﺴﯩﻞ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ. ﺑﯘ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﺪﺍ ﺋﯘ ﭘﻮﺷﻜﯩﻦ، ﻟﯧﺮﻣﯘﻧﺘﻮﯞ، ﺗﻮﻟﻮﺳﺘﻮﻱ ﯞﻩ ﮔﻮﺭﻛﻰ ﺋﻪﺳﻪﺭﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﻮﻗﯘﭖ ﺭﯗﺱ ﺋﻪﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺗﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﻮﻧﯘﺷﯩﺪﯗ. ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﻼ ﺋﯚﻛﺘﻪﺑﯩﺮ ﺋﯩﻨﻘﯩﻼﺑﯩﻨﯩﯔ ﻏﻪﻟﯩﺒﯩﺴﯩﻨﻰ ﺋﯚﺯ ﻛﯚﺯﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻛﯚﺭﯛﭖ، ﻧﻪﺯﻩﺭ ﺩﺍﺋﯩﺮﯨﺴﯩﻨﻰ ﻛﯧﯖﻪﻳﺘﯩﺪﯗ. 1926 - ﻳﯩﻠﻰ ﯞﻩﺗﻪﻧﮕﻪ ﻗﺎﻳﺘﯩﭗ ﻛﯧﻠﯩﭙﻼ ﻳﯧﯖﯩﭽﻪ ﺋﯩﻠﯩﻢ - ﭘﻪﻧﻨﻰ ﺗﻪﺭﻏﯩﭗ ﻗﯩﻠﯩﭗ، ﺧﻪﻟﻘﻨﻰ ﺋﻮﻳﻐﯩﺘﯩﺶ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﮔﯧﺰﯨﺖ ﺟﯘﺭﻧﺎﻝ ﻧﻪﺷﺮ ﻗﯩﻠﯩﺸﻘﺎ ﮬﻪﺭﯨﻜﻪﺗﻠﯩﻨﯩﭗ، ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﺍ ﺑﺎﺳﻤﺎ ﺯﺍﯞﯗﺗﻰ ﻗﯘﺭﯗﺷﻨﻰ ﺗﻪﺷﻪﺑﺒﯘﺱ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ. ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺋﻪﻛﺴﯩﻴﻪﺗﭽﻰ، ﻣﯩﻠﻠﯩﺘﺎﺭﯨﺲ ﻳﺎﯓ ﺯﯨﺸﯩﯔ ﮬﯚﻛﯜﻣﯧﺘﻰ ﺑﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﻳﻮﻝ ﻗﻮﻳﻤﺎﻳﺪﯗ. ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﺋﺎﺳﺘﺎﻧﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﻪﺧﺴﯜﺕ ﻣﯘﮬﯩﺘﻰ، ﭘﯩﭽﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﺋﯩﺴﻜﻪﻧﺪﻩﺭ ﺧﯘﺟﺎ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ 1927 - ﻳﯩﻠﻰ" ﺋﺎﻗﺎﺭﺗﯩﺶ ﺋﯘﻳﯘﺷﻤﯩﺴﻰ" ﻧﺎﻣﯩﺪﺍ ﺑﯩﺮ ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺕ ﺟﻪﻣﯩﻴﯩﺘﻰ ﻗﯘﺭﯗﭖ، ﺋﯩﺌﺎﻧﻪ ﺗﻮﭘﻼﭖ ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﻳﯧﯖﯩﺸﻪﮬﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ﻧﯩﻴﺎﺯ ﺳﻪﻳﭙﯘﯓ ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻛﯩﺸﯩﻨﯩﯔ ﻗﻮﺭﻭﺳﯩﺪﺍ ﺑﯩﺮ ﻳﯧﯖﻰ ﻣﻪﻛﺘﻪﭖ، ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﻰ ﻳﯧﻠﻰ ﻳﯧﯖﯩﺸﻪﮬﻪﺭ ﺋﺎﻕ ﺳﺎﺭﺍﻳﺪﺍ "ﮬﯚﺭﯨﻴﻪﺕ ﻣﻪﻛﺘﯩﭙﻰ"، ﻛﻮﻧﺎ ﺷﻪﮬﻪﺭ ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﻲ ﻗﯘﯞﯗﻗﺘﺎ ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ ﻣﻪﻛﺘﻪﭖ ﺋﺎﭼﯩﺪﯗ.... ﺑﯘ ﺩﻩﯞﯨﺮﺩﻩ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻧﯩﯔ ﺋﯩﺠﺎﺩﯨﻴﯩﺘﯩﺪﻩ ﺯﻭﺭ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﯨﻠﻪﺷﻠﻪﺭ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﺪﯨﻜﻰ ﭼﻮﯕﻘﯘﺭ ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ ﻣﻪﺯﻣﯘﻥ، ﺋﯚﺗﻜﯜﺭ ﺋﯩﺴﻴﺎﻧﻜﺎﺭﻟﯩﻖ ﺳﺎﺩﺍﻟﯩﺮﻯ ﮬﻪﺗﺘﺎ ﺋﻪﻳﻨﻰ ﺩﻩﯞﯨﺮﺩﯨﻜﻰ ﻣﯘﺳﺘﻪﺑﯩﺖ ﮬﺎﻛﯩﻤﻴﻪﺗﻨﻰ ﺋﻪﻧﺪﯨﺸﯩﮕﻪ ﺳﺎﻟﯩﺪﯗ. ﮬﯚﻛﯜﻣﻪﺕ ﺋﯘﻧﻰ ﺷﯧﺌﯩﺮ ﻳﯧﺰﯨﺸﺘﯩﻦ، ﺧﻪﻟﻘﻨﻰ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﻮﻗﯘﺷﺘﯩﻦ ﭼﻪﻛﻠﻪﻳﺪﯗ.   ﺋﯚﺯ ﻏﺎﻳﯩﺴﻰ ﻳﻮﻟﯩﺪﺍ ﺗﯧﺰ ﭘﯜﻛﻤﻪﺱ ﺭﻭﮬﻘﺎ ﺋﯩﮕﻪ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ 1932 - ﻳﯩﻠﻰ 11 - ﺋﺎﻳﺪﺍ"ﺋﻮﻳﻐﺎﻥ"، "ﺋﺎﭼﯩﻞ" ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺷﯧﺌﯩﺮﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﺎﻕ ﺭﻩﺧﺘﻜﻪ ﭼﻮﯓ ﺧﻪﺗﻠﯩﻚ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﯧﺰﯨﭗ، ﻛﻮﭼﯩﻼﺭﻏﺎ ﭼﺎﭘﻼﭖ، ﺋﻪﻛﺴﯩﻴﻪﺗﭽﻰ ﮬﯚﻛﯜﻣﻪﺗﻨﯩﯔ ﮬﻪﻳﯟﯨﺴﯩﮕﻪ ﺗﺎﻗﺎﺑﯩﻞ ﺗﯘﺭﯨﺪﯗ. 1932 - ﻳﯩﻠﻰ 12 - ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ ﺑﯧﺸﯩﺪﺍ ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﯞﻩ ﻗﯘﻣﯘﻟﺪﺍ ﺩﯦﮭﻘﺎﻧﻼﺭ ﺯﯗﻟﯘﻣﻐﺎ ﻗﺎﺭﯨﺸﻰ ﻗﻮﺭﺍﻟﻠﯩﻖ ﻗﻮﺯﻏﯩﻼﯓ ﻛﯚﺗﯜﺭﯨﺪﯗ. ﻗﯘﻣﯘﻝ ﺩﯦﮭﻘﺎﻧﻼﺭ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﯩﻨﻰ ﺑﺎﺳﺘﯘﺭﯗﺷﻘﺎ ﺑﺎﺭﻏﺎﻥ ﺷﯩﯔ ﺷﯩﺴﻪﻱ 1933 - ﻳﯩﻠﯩﻨﯩﯔ ﺑﯧﺸﯩﺪﺍ ﺋﯜﺭﯛﻣﭽﯩﮕﻪ ﻗﺎﻳﺘﯩﺸﯩﺪﺍ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﻐﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺑﯩﺮﻗﺎﻧﭽﻪ ﺳﻪﺑﺪﯨﺸﯩﻨﻰ ﺩﯦﮭﻘﺎﻧﻼﺭ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﯩﻨﯩﯔ ﻣﻪﻧﯩﯟﻯ ﺗﻪﺭﻏﯩﺒﺎﺗﭽﯩﺴﻰ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﭖ ﺗﯘﺗﻘﯘﻥ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺗﯘﺭﻣﯩﮕﻪ ﺗﺎﺷﻼﻳﺪﯗ. ﺟﺎﻟﻼﺕ ﺷﯩﯖﺸﯩﺴﻪﻱ 1933 - ﻳﯩﻠﻰ 3 - ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 13 - ﻛﯜﻧﻰ ﺋﯘﻧﻰ ﺳﻪﺑﺪﺍﺷﻠﯩﺮﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻗﻮﺷﯘﭖ ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻳﯧﯖﻰ ﺷﻪﮬﻪﺭ ﻗﺎﺯﯨﺨﺎﻧﺎ ﻣﻪﺳﭽﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﻟﺪﯨﺪﺍ ﻗﻪﺗﻠﻰ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ. ﺋﺎﺑﺪﯗﺧﺎﻟﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺑﻮﻳﻨﯩﻐﺎ ﻗﯩﻠﯩﭻ ﺗﻪﯕﻠﻪﻧﮕﻪﻧﺪﯨﻤﯘ ﺩﯛﺷﻤﻪﻧﮕﻪ ﺑﺎﺵ ﺋﻪﮔﻤﻪﻱ، ﺑﺎﺗﯘﺭﻻﺭﭼﻪ ﻛﯚﻛﺮﻩﻙ ﻛﯧﺮﯨﭗ، ﺧﻪﻧﺰﯗﭼﻪ، ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﭼﻪ ﻳﺎﻟﻘﯘﻧﻠﯘﻕ ﻧﯘﺗﯘﻕ ﺳﯚﺯﻟﻪﻳﺪﯗ. ﺑﻮﻳﻨﯩﻐﺎ ﻗﯩﻠﯩﭻ ﺋﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻧﺪﺍ "ﻳﺎﺷﯩﺴﯘﻥ ﺋﻪﺭﻛﯩﻨﻠﯩﻚ!"، "ﻳﺎﺷﯩﺴﯘﻥ ﺋﺎﺯﺍﺩﻟﯩﻖ!" ﺩﻩﭖ ﻳﺎﯕﺮﺍﻕ ﺷﯘﺋﺎﺭ ﺗﻮﯞﻻﭖ ﻗﻪﮬﺮﯨﻤﺎﻧﻼﺭﭼﻪ ﻗﯘﺭﺑﺎﻥ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ شائىر، يازغۇچى، تەتقىقاتچى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر (ئۆتكۈر - ئۇنىڭ ئەدەبىي تەخەللۇسى) 1923 - يىل 7 - ئايدا قۇمۇل شەھىرىدە سودىگەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان، ئاتا - ئانىسىدىن كىچىك چېغىدىلا يېتىم قېلىپ، دادىسىنىڭ دوستى، مەرىپەتپەرۋەر سودىگەر ئوسمان ھاجى ئائىلىسىدە چوڭ بولغان، دەسلەپ قۇمۇلدا دىنىي مەكتەپتە ئوقۇپ ساۋاتىنى چىقارغان ۋە خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى، ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى بىلەن تونۇشقان. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ئۇرۇش مالىمانچىلىقى ۋە تۇرمۇش ئېھتىياجى تەپەيلىدىن ئائىلىسىدىكىلەر بىلەن بىللە قۇمۇلدىن ئايرىلىپ، ئىلگىرى - كېيىن بولۇپ گەنسۇنىڭ جيۇچۈەن ۋىلايىتىگە ۋە ئاقسۇنىڭ ئۇپتۇرپان ناھىيسىگە كۆچۈپ بارغان، ئۇچتۇرپاندا پەننىي مەكتەپكە كىرىپ ئوقۇغان. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر 1936 - يىلى ئۈرۈمچىگە بېرىپ ئۆلكىلىك 1 - گىمنازىيىگە ئوقۇشقا كىرگەن، 1939 - يىلى بۇ مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ، سابىق ئۆلكىلىك ئىنىستىتۇتىغا ئوقۇشقا ئۆتكەن، 1942 - يىلى ئوقۇشنى تاماملاپ، ئۆلكىلىك قىزلار مەكتىپىدە ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان، 1945 - يىلدىن 1949 - يىلغىچە مەتبۇئات ئورۇنلىرىدا ئىشلىگەن.         ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ئازادلىقتىن كېيىن، خېلى يىللارغىچە تەرجىمانلىق، تەتقىقات، ئوقۇتقۇچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان، ئۇ، 70 - يىللارنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ، ئاپتونۇم رايۇنلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى مىللەتلەر ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتىنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك تەتقىقاتچىسى بولۇپ ئىشلەپ كەلگەن. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر 1995 - يىل 10 - ئاينىڭ 5 - كۈنى ئۈرۈمچىدە 72 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن.      ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ئەدەبىيات ساھەسىگە 1940 - يىللىرى شېئىرىيەت ئارقىلىق كىرىپ كەلگەن. ئۇ، شۇنىڭدىن تارتىپ ھازىرغىچە ئىزچىل تۈردە شېئىر ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىپ، بۇ ساھەدە ناھايتى چوڭ مۇۋەپپەقىيەتلەرنى قولغا كەلتۈرگەن ھەم ئۇيغۇر ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىنىڭ ئالدىنقى قاتاردىكى ۋەكىللىرىنىڭ بىرىگە ئايلانغان. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ <تاڭ شاماللىرى>، < ياخشى>، <مەن ئاق بايراق ئەمەس> قاتارلىق شېئىرلىرى؛ <ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك>، <قەشقەر كېچىسى> قاتارلىق داستانلىرى ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىمىزدە ئالاھىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇنىڭ شېئىرلىرىدا ئىلگىرى سۈرۈلگەن ئىدىيە ناھايىتى چوڭقۇر، قوللىنىلغان بەدىئىي تىل ۋە ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەر پاساھەتلىك، ھېسايات بىلەن ئوبراز ناھايتى ياخشى ماسلاشتۇرۇلغان. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر شېئىرىيەتتە كلاسسىك شېئىرىيىتىمىزنىڭ ئېسىل ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئارۇز ۋەزنىدە يازغان غەزەللىرى ھازىرقى زامان غەزەلچىلىكىمىزنىڭ نەمۇنىلىرىدىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر يەنە نەسر ئىجادىيىتى بىلەنمۇ شۇغۇللىنىپ، <دېڭىزدىن سادا>، <باش ئەگىم>، <شېئىر ۋە شائىر>، <قاشتېشىغا مەدھىيە> قاتارلىق ئېسىل نەسرلەرنى يازغان.       ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ كېيىنكى يىللاردىكى ئىجادىيىتىدە رومانچىلىق ئالاھىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇ، 80 - يىللاردىن تارتىپ بەدىئىي ئىجادىيەتتىكى يۈكسەڭ تالانتىنى تارىخىي رومان ئىجادىيىتىگە قارىتىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ 20 -، 30 -، 40 - يىللاردىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇشنى، ئىنقىلابىي كۈرەشلىرىنى يورۇتۇپ بېرىدىغان <ئىز> ۋە <ئويغانغان زېمىن> رومانلىرىنى يازدى. بۇ رومانلار ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى تارىخىدا ئەڭ ياخشى تارىخىي رومانلار ھېسابلىنىدۇ.         ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر يەنە داڭلىق، نوپۇزلۇق ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى. ئۇ، <قۇتادغۇبىلىك> ھەققىدە چوڭقۇر، سىستېمىلىق تەتقىقات ئېلىپ بېرىپ <ئۇيغۇر خەلقىنىڭ Ⅺ ئەسىردە ئۆتكەن ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر شائىرى - يۈسۈپ خاس ھاجىپ>، <يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى>، <ئۇلۇغ مۇتەپپەككۇر، شائىر يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئىدىيۋى سىستېمىسى توغرىسىدا> قاتارلىق ماقالىلەرنى يازغان. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر 1986 - يىلى ئامېرىكىنىڭ لوس - ئانژېلېس شەھىرىدە ئۆتكۈزۈلگەن خەلقئارالىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا <>قۇتادغۇبىلىك< تەتقىقاتى جۇڭگودا> ناملىق ماقالىسىنى ئوقۇپ قىزغىن قارشى ئېلىنغان ۋە يۇقىرى باھاغا ئېرىشكەن. ئۇنىڭ <ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدىكى ئارۇز ۋەزنى توغرىسىدا>، <ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە رۇبائىيچىلىق>، <ئۇيغۇر ئەدەبىياتى بىلەن تاتار ئەدەبىياتىنىڭ ئۆز ئارا تەسىرى توغرىسىدا>، <ئابدۇخالىق ئۇيغۇر شېئىرلىرىنىڭ بەدىئىي ۋە ئىجتىمائىي قىممىتى توغرىسىدا> قاتارلىق ماقالىلىرىنىڭمۇ ئىلمىي قىممىتى يۇقىرى. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر يەنە <تۈركىي تىللار دىۋانى>، <قۇتادغۇبىلىك> قاتارلىق مۇھىم كلاسسىك ئەسەرلەرنى تۆھپە قوشقان.         ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ ھازىرغىچە نەشر قىلىنغان ئەسەرلىرىدىن <يۈرەك مۇڭلىرى> (1946 - يىل، لەنجۇ)، <تارىم بويلىرى> (1948 - يىل، تەڭرىتاغ نەشرىياتى) ناملىق شېئىر توپلاملىرى، <قەشقەر كېچىسى> (1980 - يىل،  خەلق نەشرىياتى) ناملىق داستانى، <ئۆمۈر مەنزىللىرى> (1985 - يىل،  ياشلار - ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى) ناملىق شېئىرلار - نەسرلەر توپلىمى، <ئىز> (1985 - يىل،  خەلق نەشرىياتى)، <ئويغانغان زېمىن> (ئىككى قىسىم، 1988 -، 1994 - يىل،  خەلق نەشرىياتى) ناملىق رومانلىرى بار.         ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ھايات ۋاقتىدا تەتقىقاتچى، جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ پەخرىي دائىمىي ھەيئەت ئەزاسى، ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى ئىلمىي تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ ۋە <قۇتادغۇبىلىك> ئىلمىي تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ دائىمىي ھەيئەت ئەزاسى ئىدى. كۈچلىك رېئالىزملىق روھ ۋە چوڭقۇر تارىخىي ئاساسقا ئىگە ئەسەرلىرى بىلەن جامائەتچىلىككە تونۇلغان تالانتلىق شائىر ۋە يازغۇچى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر1985- يىلى تۆمۈر خەلىپە باشچىلىقىدىكى قۇمۇل دېھقانلار قوزغىلىڭىنىڭ ئۆتمۈشىنى ئەكس ئەتتۈرگەن تارىخىي رومان ئىزنى ئېلان قىلغاندىن كىيىن،كىتابخانلارنىڭ ئارىسىدا كۈچلۈك تەسىر قوزغاپ، يىڭى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى مۇنبىرىدە كىشىلەرنى ئالاھىدە جەلپ قىلغان چولپان بولۇپ قالدى. ئۇنىڭ ئىلگىرى-ئاخىر “قەشقەر كېچىسى”،”ئىز”،، ئۆمۈرمەنزىللىرى”، “ئويغانغان زېمىن” قاتارلىق كىتابلىرى نەشىرقىلىندى. ئۇنىڭ يەنە “شېئىر ۋە شائىر”،”تۇرپان تەسىراتلىرى”،”قەشقەر كېچىسى” ،”ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك” قاتارلىق شېئىر ۋە داستانلىرى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ،”شېرىيەت”،”مىللەتلەر ئەدەبىياتى”،”غەربىي دىيار ئەدەبىياتى” قاتارلىق ژۇرناللاردا ئېلان قىلىندى. 1982-يىلى1-ئايدا خەلق گېزىتىدە ۋە” مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقاتىغا دائىر ئوبزورلار مەجمۇئەسى”نىڭ 2- سانىدا “قەشقەر كېچىسى “ھەققىدە مەخسۇس ئوبزورلار ئېلان قىلىنىپ،بۇ نادىر ئەسەر ئۇيغۇر شېئىرىيەت گۈلزارىدىكى ئاجايىپ ئېسىل گۈل دەپ مەدىھېلەندى. بۇ داستاننىڭ ياپون تىلىدىكى قىسقارتىلغان تەرجىمىسى 1985-يىلى ياپونىيىدە نەشر قىلىنغان جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر ئەدەبىياتى مەجمۇئەسى نىڭ2- توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن. خەنزۇچە تەرجىمىسى 1988- يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئايرىم كىتاب بولۇپ بېسىلىپ چىقتى. ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ ئۆزى بولسا،1983-يىلى” جۇڭگو ئازسانلىق مىللەت يازغۇچىلىرىنىڭ تەرجېمىھالى” دېگەن كىتابتا تونۇشتۇرۇلدى. ئۇنىڭ يەنە نۇرغۇن ئەسەرلىرى ئوتتۇرا مەكتەپ ئەدەبىيات دەرسلىكىگە كىرگۈزۈلدى. مۇشۇنداق مول نەتىجىلىرى بىلەن خەلقىمىزنىڭ كۆڭۈل تۆرىدىن ئورۇن ئېلىپ كېلىۋاتقان ئىستىداتلىق يازغۇچى، ئەدەبىياتشۇناس ئالىم ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر 1923- يىلى قۇمۇلدا ئوتتۇرا ھال تىجارەتچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ئۇ ئاتا- ئانىسىدىن كىچىكىدىلا ئايرىلىپ، يېتىم قالغان. دادىسى تىلەش بېگىم ئاتۇش تىجەنلىك كىشى بولۇپ،ئالەمدىن ئۆتەر چېغىدا، ئەمدىلا تۆت ياشقا كىرگەن ئابدۇرېھىمنى قۇمۇل مۆتىۋەرلىرىدىن بولغان دوستى ئوسمان ھاجىغا ئوغۇللۇققا بېرىۋەتكەن. ئوسمان ھاجىم كۆپنى كۆرگەن، ئوقۇمۇشلۇق، تەرەققىيپەرۋەر كىشى ئىدى.ئۇ ئۆمۈر بويى پەرزەنت يۈزى كۆرمىگەن بولغاچقا، ئابدۇرېھىمنى ئىنتايىن ئارزۇلاپ ۋە كۆڭۈل قويۇپ تەربىيىلىگەن.ئۇنى ئۆزى ئوقۇتۇپ خەت-ساۋات چىقارغاندىن كېيىن،دىنىي مەكتەپكە بەرگەن. دىنىي مەكتەپتە دەرسلىك قىلىنغان كلاسسىك ئەسەرلەر ئىچىدە ” سوپى ئاللا يار” دېگەن كىتاب تىلىنىڭ چۈشىنىشلىك، ئاممىباب، گۈزەل، تەسىرلىك بولۇشى ۋە ۋەزنىنىڭ جاراڭلىقلىقى بىلەن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنى ئۆزىگە مەپتۇن قىلىۋالغان. شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇ ئىككى مىڭ مىسرادىن ئارتۇق شېئىردىن تۈزۈلگەن بۇ كىتابنىڭ كۆپ قىسمىنى يادىلاپ بولغان. 1934-يىلى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر باشلانغۇچ مەكتەپتە پەننىي بىلىم ئېلىشقا مۇيەسسەر بولغان ۋە 1936-يىلى ئۈرۈمچىگە ئوقۇشقا ئەۋەتىلىپ، ئۈرۈمچى بىرىنچى گىمنازىيىدە ئۈچ يىل ئوقۇغاندىن كېيىن، 1939- يىلى شىنجاڭ دارىلفۇنىغا ئىمتىھان بېرىپ كىرگەن.1942- يىلى بۇ مەكتەپنىڭ پېداگوگىكا فاكۇلتېتىنى ئەلا نەتىجە بىلەن پۈتتۈرگەن. ئۈرۈمچىدىكى مەكتەپ تۇرمۇشى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ئۈچۈن يىڭى ھايات دەۋرى بولغان.ئۇ ئوقۇش جەريانىدا لىن جىلۇ، لى زىلياڭ قاتارلىق مۇنەۋۋەر كوممۇنىستلارنىڭ، شۇنىڭدەك دۇجۇڭيۈئەن ئەپەندى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئوقۇپ كەلگەن ئايۇپ مەنسۇرى قاتارلىق ئىلغار ئوقۇتقۇچىلارنىڭ تەسىرىدە كۈچلۈك ۋەتەنپەرۋەرلىك تەربىيىسىگە ئىگە بولغان..ئۇ بۇ مەزگىلدە گاڭ قانات لاچىن،”دولقۇنلۇق ھايات ، يىڭى جۇڭگو گۈلىستانىغا ، تامچە قاندىن مىليون چېچەكلەر”،” چىن مودەن “(ل.مۇتەللىپ بىلەن بىرلىشىپ يازغان) قاتارلىق شېئىر،داستان، ۋە درامىلارنى “شىنجاڭ گېزىتى”،”يىڭى نۇر” قاتارلىق مەتبۇئاتلاردا ئارقا- ئارقىدىن ئېلان قىلىپ، ئۇيغۇر ئەدەبىيات سېپىگە ئۈمىدلىك ياش كۈچ بولۇپ قوشۇلغان. 1943-يىلى باھاردا، مىللىتارسىت شىڭ شىسەي تەرەققىيپەرۋەر لىك نىقابىنى يىرتىپ تاشلاپ، ئۆزىنى گومىنداڭ قوينىغا ئاتتى. چىن تىيەنچۇ، ماۋزىمىن، لىن جىلۇ قاتارلىق مۇنەۋۋەر كوممۇنىستلارنى ۋە نۇرغۇن ئىلغار زاتلارنى قولغا ئېلىپ، ئۇلارغا دەھشەتلىك زىيانكەشلىك قىلدى.شۇنىڭ بىلەن ياش شائىرمۇ بۇ بوراندىن ئامان قالماي1944-يىلى قولغا ئېلىنىپ تۈرمىگە تاشلاندى.ئۇ1945- يىلىنىڭ باشلىرىدا تۈرمىدىن چىقىپ، نەشرىيات ئورۇنلىرىدا تەھرىرلىك خىزمىتى بىلەن شۇغۇللاندى.1946-يىلى ئۇنىڭ تۇنجى شېئىرلار توپلىمى “يۈرەك مۇڭلىرى” تاش مەتبەئەدە بېسىلىپ چىقتى.ئازاتلىقتىن كېيىن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر خىلى بىر مەزگىل، ئاساسەن تەرجىمانلىق،كلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتى ۋە ئوقۇتقۇچىلىق بىلەن،جۈملىدىن چەت ئەل تىللىرى ۋە ئەدەبىياتىنى ئۆگىنىش بىلەن شۇغۇللانغا ن بولسىمۇ، ئەدەبىي ئىجادىيەتنى توختىتىپ قويمىغان ئىدى. لېكىن شۇ چاغلاردا ئۇ سول لۇشيەنىنىڭ كاساپىتى بىلەن مەتبۇئات ھوقۇقىدىن مەھرۇم قىلىنىپ، ئەسەرلىرىنى ئېلان قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولالمىغان.پەقەت پارتىيە 11-نۆۋەتلىك مەركىزىيى كومىتېتى 3-ئومۇم يىغىندىن كىيىنلا،قايتىدىن ئىجادىيەت ئەركىنلىكىگە ئېرىشكەن. ئۇ قىسقىغىنا بىرنەچچە يىل ئىچىدە “ياخشى” ،” كېرەك بولسا”، “ئۆمۈر ھەققىدە مۇخەممەس”، “بوغدا ئانام”،”مەن ئاق بايراق ئەمەس”،”قەشقەر كېچىسى”، “ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك”،”گۈل ۋە ئازغان” قاتارلىق شېئىر، داستان ۋە باللادىلارنى، “ئىز”، “ئويغانغان زېمىن “رومانلىرىنى ئېلان قىلىپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى ئورنىنى تولۇق نامايان قىلغان ئىدى. ئەپسۇسكى بۇ ھارماس قەلەمكەش،ئىستىداتلىق يازغۇچى، ئەدەبىياتشۇناس ئالىم ئابدۇرېھىم تىلەشوۋ ئۆتكۈر 1995-يىلى 10-ئايدا كېسەل سەۋەبى بىلەن بىز بىلەن مەڭگۈلۈك خەيرىلەشتى.    دېھقان شائىرى – روزى سايىت ئابلىمىت ئابدىراخمان يېڭى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىيات يۈزلىنىشىدىكى بىر مۇھىم ئالاھىدىلىكنى ئۇنىڭ خىلمۇ خىللىقىدا دەپ ئېيتىش مۇمكىن . يېڭى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ يىگىرمە نەچچە يىللىق مۇساپىسىدىن كۆرۈشكە بولىدۇكى ، ئەدەبى ئىجادىيەت ئىشلىرى مىسلىي كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە گۈللىنىپ ، كۆپلىگەن مۇنەۋۋەر ئەسەرلەر مەيدانغا كەلدى . ئەدەبىي ژانىرلار تولۇقلىنىپ ، مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن كۆپ خىللاشتى ، تېما دائىرىسى كېڭەيدى ، مەزمۇنى چۇڭقۇرلاشتى ، بەدىئي سەۋىيىسى ئۆستى . شۇ سەۋەپتىن بۇ دەۋر ئەدەبىياتى ئۆزىدىن ئىلگىرىكى دەۋر ئەدەبىياتىدىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ چىقىپ ، ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخىدىكى گۈللەنگەن ئەدەبىيات دەۋرىنىڭ بىرى بولۇپ قالدى . يازغۇچى ، شائىرلار ناھيىتى تېز سۈرئەتتە زورىيىپ ، تارىختىكى زور قوشۇنغا ئايلاندى . ئەسەرلەر نىڭ سانىمۇ زور دەرىجىدە كۆپەيدى . ئەسەرلەر ئىچىدە مۇھىم ، ياخشى ئەسەرلەرنىڭ سالمىقى ئاشتى . نۇرغۇنلىغان يازغۇچى ، شائىرلار تولۇپ-تاشقان قىزغىنلىق بىلەن ھەر خىل تېمىدىكى مۇنەۋۋەر ئەسەر لەرنى يازدى . ھەتتا بەزىلىرى تېما جەھەتتە خاسلىققا يۈزلىنىپ ، تېما خاسلىقى ئارقىلىق شۇ تېمىنى چۇڭقۇلۇققا يەتكۈزۈش ئۈچۈن تىرىشىپ، ئۆز ئىجادىيىتىدە زور ئۇتۇقلارغا ئېرىشتى . جۈملىدىن «دېھقان شائىرى» دەپ ئاتالغان مەرھۇم شائىر روزى سايىتنىڭ (1944 – 2001) يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىدا قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرى دەل بۇنىڭ بىر مىسالى . روزى سايىت 1944- يىلى 9- ئايدا گۇما ناھىيەسىنىڭ شەيدۇللا دېگەن يېرىدە تۇغۇلىدۇ . 1958- يىلىغىچە باشلانغۇچ-ئوتتۇرا مەكتەپلەرنى تاماملىغاندىن كېيىن يېزىغا چۈشۈپ دېھقان بولىدۇ . روزى سايىت 1973-يىلى قەشقەر پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتىنىڭ تىل-ئەدەبىيات فاكۇلتېتىغا قوبۇل قىلىنىدۇ . روزى سايىت مۇنداق دەيدۇ : «يېشىم 30 دىن ئاشقان ، ئالىقانلىرىم جىگدىدەك قېتىپ ، تال-تال يېرىلىپ قەلەم تۇتۇشقىمۇ قولاشمىغۇدەك بىر ھالغا كەلگەندە 1973- يىلى قەشقەر پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتىنىڭ تىل-ئەدەبىيات فاكۇلتېتىغا ئوقۇشقا كىردىم . ئوقۇش مەزگىللىرىدە زور تىرىشچانلىق بىلەن شۇ مەزگىللەردە بار بولغان ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات ئەسەرلىرىنىڭ نەمۇنىلىرى ، كلاسسىك شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىنى ئۆگەندىم . ئەپسۇس سىستېمىلىق نەزەريىۋىي بىلىم ئېلىش ، تەربىيىلىنىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلمىدىم . شۇ يىللاردا بۇنداق ئىمكانىيەت يوق ئىدى . شۇ تۈپەيلىدىن قوشاقچى دېھقان روزى قوشاق بولۇپ قېلىۋەردىم». روزى سايىت 1973-يىلى «قەشقەر گېزىتى» دە «دېھقانمۇ بولدى داشۆسىڭ» ناملىق تۇنجى شېئىرىنى ئېلان قىلدۇرىدۇ . بۇ مەزگىلنى روزى سايىت شېئىر ئىجادىيىتىنىڭ باشلىنىش باسقۇچى دېيىشكە بولىدۇ (ئۇ ئوقۇشقا كىرىشتىن بۇرۇن نۇرغۇن شېئىرلارنى يازغانلىقى مەلۇم . لېكىن بۇ مەزگىلدە يازغان شېئىرلىرى خاتىرلىنىپ ساقلانمىغان ) . روزى سايىت ئىجادىيەتكە كىرىشىش جەريانى ھەققىدە توختالغاندا: «مەن يىراق ، تولىمۇ چەت بىر تاغدا ، ئۆمرىنىڭ تەڭدىن تولىسى ھەربى فورما كىيىپ ، مىلتىق بىلەن ھەپىلىشىپ كۈن ئۆتكۈزگەن كونا ئەسكەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان . مېنىڭ باشقا تەلەيلىك قەلەمداشلىرىمدەك ناھايىتى كۆپ قوشاق يادلىغان ، نۇرغۇن چۆچەك ، لەتىپىلەرنى بىلىدىغان چوڭ ئاپام ، كۆزەينىكىنى تاقىۋېلىپ رۇستەم، ھاتەم ھەققىدىكى قىسسە ، جەڭنامىلەرنى ئوقۇپ بېرىدىغان بوۋاممۇ يوق ئىدى . ئون ئۈچ-ئون تۆت يېشىمدىلا تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتىن ئايرىلىپ يېزىغا باردىم . ئۇدا يەتتە يىل دېھقانچىلىق بىلەن ھەپىلىشىپ دېھقانچىلىقتىن كېلىدىغان ئازغىنا دارامەت ھېسابىغا تىرىكچىلىكىمنى قامداپ تۇرمۇش ئۆتكۈزدۈم . 17 يىل كەتمەن بىلەن ئاشنا بولۇپ يەر تېرىدىم ، ئۆستەڭ قازدىم ، سۇ ئامبارلىرىنى ياسىدىم ، بوز يەر ئاچتىم » دەيدۇ . كۆرۈپ ئۆتكىنىمىزدەك روزى سايىتنىڭ باشلانغۇچ ، ئوتتۇرا مەكتەپ ئوقۇش مەزگىلىدە خاتىرجەم ئوقۇش شارائىتىغا ئېرىشەلمىگەنلىكى ، ئۇنىڭغا كىچىكىدىن باشلاپ يىراق چەت جايلاردا ئاددىي دېھقانلار ئارىسىدا ، ئېتىز-قىرلاردا دېھقانلارنىڭ كۈلكىسى بىلەن كۈلۈپ ، قايغۇسى بىلەن يىغلاشنى ھېس قىلدۇرغان . كەڭ دالىلاردىكى مەيىن شاماللار نامراتلىق قاپلىغان يىراق يېزا تۇرمۇشى بىلەن سىڭىشىپ سەبىي قەلبىدە ساناقسىز سوئاللارنى پەيدا قىلغان . ئۇ تۇرمۇش ئېغىرلىقىنىڭ تەمىنى ئوبدانلا ھېس قىلىدۇ . ۋۇجۇدىدا توختاۋسىز دولقۇنلىغان ھېس-تۇيغۇلىرى ، دېھقانلار تىلىدىن ئوقۇلغان جاراڭلىق ئاۋازدىكى ناخشا-قوشاقلار ئۇنىڭ قەلب تارىسىغا سىڭىپ كېتىدۇ . ئاشۇ ئاپەتلىك يىللار، جاپا- مۇشەققەتلىك دېھقانلار تۇرمۇشى ، ئەمگەك قاينىغان ئېتىز-قىرلار ئۆسمۈر روزى سايىتنىڭ قەلبىدە چەكسىز ئارمانلارنى بىخلىتىدۇ . دېھقانلارنىڭ تىلىدىن ئېيتىلغان شۇ قەدەر ساپ ، شۇقەدەر چۇڭقۇر خەلق قوشاقلىرى روزى سايىتنى ئەدەبىياتنىڭ رەڭگا-رەڭ بەدىئىي دۇنياسىغا باشلاپ كىرىدۇ . شۇنداقلا روزى سايىتنى ھەر ۋاقىت ماگنىتتەك ئۆزىگە تارتىپ تۇرۇپ ئۆزى بىلەن ئايرىلماس بىر تەن بىر جانغا ئايلاندۇرىدۇ . ئەدەبىياتقا زور ئىشتىياق باغلىغان روزى سايىت ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەر تولىمۇ چەكلىك بولغان ئاشۇ يىللاردا ئۆزىمىزنىڭ كلاسسىك نەمۇنىلىرىدىن باشقا ، شۇ دەۋردە يېڭى يېزىلغان ئەدەبى ئەسەرلەرنى زور ئىشتىياق بىلەن قىزىقىپ ئوقۇغان . بۇ ھەقتە شائىرنىڭ قەلەمداش ھەم سىرداش دوستى نۇرمەھەممەت توختى : بىز كۆرۈشكەن چاغلىرىمىزدا كۆپرەك ئەدەبىيات-سەنئەت ھەققىدە ، قەيەرلەردىدۇر ساقلىنىپ قالغان كىتابلار ۋە خاتىرىدىن خاتىرىگە كۆچۈرۈلۈپ مەخپى تارقىلىۋاتقان ، «پۇل» ،«گۈزەل نايادا جۇش ئۇرۇپ ئاقماقتا» ، «مۇقەددەس» ، «سۆيگۈ دىسسېرتاتسىيىسى » ، «تاپشۇرۇلمىغان خەتلەر» ، «ئاخىرقى سىناق» ، «قىز قەلبى» دېگەن ئەسەرلەر قولدىن-قولغا ئۆتۈپ تۇراتتى . بىز ئۇلارنى بىرگە ئوقۇيتتۇق ، بىللە مۇلاھىزە قىلاتتۇق ، ھەتتا گېزىتلەرنىڭ قەرەلسىز ئەدەبىيات بەتلىرىدە چىققان ئوخشاش مەزمۇنلۇق مەدھىيىلەرنى قالدۇرماي ئوقۇپ چىقاتتۇق ، دەيدۇ . 1972- ، 1973- يىللاردا ئالىي مەكتەپكە ئوقۇغۇچى قوبۇل قىلىش ئەسلىگە كەلگەندىن كېيىن ئۇنىڭ قەلبىگە يوشۇرۇنغان ئارزۇنىڭ غۇۋا سىيماسى كۆرۈنگەندەك ، ئۇ ئويلاپمۇ باقمىغان ئالىي مەكتەپتە ئوقۇش پۇرسىتى ئەراپتىكى قاراڭغۇلۇقنى يورۇتقاندەك بولىدۇ . روھىغا سىڭىپ كەتكەن تۈرلۈك ئاچچىق-چۈچۈك كەچمىشلەر ۋە ئېگىز- پەسلىكلەرگە تولغان بۇ دۇنيا ئۇنىڭ قەلبىدە ھاياتقا نىسبەتەن يېڭى بىر مەنزىرە پەيدا قىلغاندەك ھېس قىلىدۇ . ئۇ ئۆزى ئېرىشمەكچە بولغان بىلىم تەشنالىقىنى ئالىي مەكتەپ قوينىدا قاندۇرۇشنىڭ يولىنى ئىزدەيدۇ . لېكىم بۇ ۋاقىتتا كىچىكىدىن ئاتا-ئانىسىز قالغان ئېگە چاقىسىز روزى سايىت ئاللىقاچان 31 ياشلارنىڭ قارىسىنى ئالغان ئىدى . ئوقۇش ، ئالىي مەكتەپ ، ئەدەبىيات ۋە شېئىر ، ئائىلە ، ئەمدىلا ئايىغى چىقىۋاتقان قىزى ئۇنىڭ تەپەككۇر ئاسمىنىدا توختاۋسىز ئۆركەشلىگەن دېڭىز دولقۇنىدەك تۈرلۈك زىددىيەتلەرنى پەيدا قىلىدۇ . بۇ ۋاقىتتا روزى سايىت ئۈچۈن ئائىلە ياكى ئالىي مەكتەپتىن بىرىنىلا تاللاش پۇرسىتى بار ئىدى . چۈنكى بۇ مەزگىللەردە ئالىي مەكتەپتە ئوقۇيدىغانلارنىڭ توي قىلىشىغا يول قويۇلمايتتى . بۇ خىل رېئاللىق روزى سايىتنىڭ ئالدىغا ئۆزى ۋە دۇنيا ھەققىدىكى ، ھايات ھەققىدىكى ، نۇرغۇن جاۋابسىز سوئاللارنى تاشلايدۇ . بۇنىڭ بىلەن ئۆزى باشتىن كەچۈرگەن تۇرمۇش رېئاللىقىدىن ئۆزىگە ۋە ئەتراپتىكى مەۋجۇتلۇق ھالەتلەرگە جاۋاپ ئىزدەشكە باشلايدۇ . ئۇنىڭ تەپەككۇر ئاسمىنىدا توختاۋسىز ئەكس ئېتىۋاتقان ئوقۇش قىزغىنلىقى، شېئىر ، ئالىي مەكتەپ ئۇنىڭ رېئال تۇرمۇشى ئۈستىدىن غالىب كېلىدۇ . ئون نەچچە يىللىق دېھقانچىلىق ھاياتىنى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن روزى سايىتنىڭ ئىجادىيەت ھاياتىدىن قارىغاندا ، ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنى بىر قەدەر كېچىكىپ باشلانغان دېيىشكە بولىدۇ . ئۇ 1973- يىلدىن ئىلگىرى بىر پارچىمۇ ئەسەر ئېلان قىلمىغان . لېكىن بۇ ھەرگىز ئۇنىڭ ئىجادىيەتكە تاسادىپىيلا كىرىپ قالغانلىقىدىن ئەمەس ئىدى ، شائىرنىڭ ئىجادىيىتى رەسمىي باشلىنىشتىن بۇرۇن ئۇزاق مۇددەتلىك ئېنېرگىيە جۇغلاش ۋە تەپەككۇرىنى تاۋلاش مەزگىلىنى باشتىن كەچۈرگەن ، شائىر ئۆزى تەۋە بولغان ئىجتىمائىي مۇھىت ۋە شەخسەن ئۆزى كىچىكىدىن باشلاپ مۇئەييەن تەسىرگە ئۇچراپ كەلگەن ئەنئەنىۋىي كۆز قاراشلار نۇقتىسىدىن ئېيتقاندىمۇ ، شائىرنىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك ئىزدىنىش ، ئۆگىنىش ۋە تەپەككۇرىنىڭ تاۋلىنىش جەريانلىرىنى باشتىن كەچۈرىدىغانلىقى ئېنىق . نەتىجىدە ، روزى سايىتتا ئوبيېكتىپ ۋە سۇبيېكتىپ جەھەتتىن تېگىشلىك ھازىرلىقلار جۇغلانغان ، ئەنە شۇنىڭدىن كېيىن ئۇنىڭدىكى ئىجادىيەتكە بولغان ئۇزاق مەزگىللىك جۇغلانما ۋە يوشۇرۇن ئىجادىيەت كۈچى ئاخىرى پارتلاپ چىقىشقا قارار تاپتى . ئۇلار زورلاپ يېزىلغان بىردەملىك قىزغىن ھېسسىيات ئەمەس ئىدى ، ئۇلارنى يېڭى مەنزىلگە ئېيتىلغان مەدھىيە كۈيى دېگەندىن كۆرە ، شائىرنىڭ جۇغلانما ۋە يوشۇرۇن ئىجادىيەت كۈچىنىڭ بىر مەزگىللىك تېڭىرقاش ، ھەر تەرەپلىمە ئىزدىنىشلەردىن كېيىن قايناپ ، تېشىپ چىقىشى دېگىنىمىز تۈزۈك ، ئەلۋەتتە . روزى سايىتنىڭ 1976- يىلى قەشقەر پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتىنى پۈتتۈرۈپ خوتەن ۋىلايەتلىك دارىلمۇئەللىمىن مەكتىپىگە خىزمەتكە تەقسىم قىلىنىپ تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى بولۇشى ئۇنى بىر قېتىملىق چېنىقتۇرۇش پۇرسىتىگە ئىگە قىلغان بولسا ، 1980- يىلى خوتەن ۋىلايەتلىك مەدەنىيەت باشقارمىسىغا يۆتكىلىپ ، «يېڭى قاشتېش» ژۇرنىلىدا تەھرىرلىك خىزمىتى بىلەن شۇغۇللىنىشى ئۇنى ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن تېخىمۇ مۇستەھكەم باغلايدۇ . 1980- يىللىرىدىن باشلاپ ئېلان قىلىنغان بىر يۈرۈش شېئىر توپلاملىرى ، روزى سايىتنىڭ شېئىر ئىجادىيىتىدىكى يېڭىچە بىر قەدەم بىلەن قولغا كەلتۈرگەن ئىجادىي ئەمگەكلىرىدىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . بۇ مەزگىلنى روزى سايىت شېئىرىي ئىجادىيىتىنىڭ كېڭەيگەن باسقۇچى دېيىشكە بولىدۇ . روزى سايىت 1981- يىلى ۋەكىللىك ئەسىرىدىن بىرى بولغان «قاشتېشىنىڭ رىۋايىتى» (شېئىرىي چۆچەكلەر) نى ئېلان قىلدۇرىدۇ . شائىر بۇ شېئىرىي چۆچەكتە خەلق ئىچىگە كەڭ تارقالغان ، رىۋايەت تۈسىنى ئالغان خەلق چۆچىكىدىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىپ ، ئۇنى شېئىري شەكىلدە ، يېڭىچە بەدىئىي تۈس بىلەن ئىپادىلەپ بېرىدۇ . خەلق چۆچەكلىرىنى شېئىرىي چۆچەكلەرگە ئايلاندۇرۇش روزى سايىتنىڭ شېئىرىي ئىجادىيىتىدىكى تۇنجى سىناق ۋە مۇۋەپپەقىيەتلىك بېسىلغان يېڭى قەدەم . بۇنىڭدا ئۇ خەلقىمىز ئىچىگە كەڭ تارقالغان ، ئۇزاق ئۆتمۈشتىن بۇيان ئېيتىلىپ كېلىۋاتقان گۈزەل ئەپسانە-رىۋايەت ۋە قىسسە-چۆچەكلەرنىڭ ھاياتىي كۈچكە ئىگە دېتاللىرىنى بۈگۈنكى ئەدەبىياتىمىزغا ئېلىپ كىرىشنى مەقسەت قىلغان . روزى سايىت «ئاي قوشىقى» (1981) «بۇ قىز كىمنى تاللىسۇن» (1978-1982) «بەختى دېھقان بەختلىك دېھقان» (1982) «دوستلۇق ناخشىسى» (1983) «مەرھابا» ، «خىيالدىن تۆرەلگەن خىياللار» (1988) «مۇھەببەتتىن پۈتۈلگەن ناخشىلار» (1982-1988) «رۇبائىي ۋە تۇيۇقلار» (1990-1996) ... قاتارلىق شېئىر-داستانلىرىنى ئېلان قىلىش بىلەن شېئىرىيەت ئاسمىنىدا ھەقىقىي چاقناشقا باشلىدى . ئۇنىڭ توپلاملىرىنىڭ كەينى-كەينىدىن نەشر قىلىنىپ كەڭ كىتابخانلارنىڭ سۆيۈپ ئوقۇشىغا مۇيەسسەر بولىشى ۋە ياخشى باھاغا ئېرىشىشى بىلەن روزى سايىت ئۇيغۇر شېئىرىيەت سەھنىسىدە يېڭىچە بىر تۈس بىلەن نامايان بولدى . ئوتتۇز نەچچە ياشتىن ھالقىغان بىر دېھقان قانداق قىلىپ ئازغىنە ئوقۇش پۇرسىتى ئارقىلىق قىسقىغىنە ۋاقىت ئىچىدە ، شېئىرىي ئىجادىيىتىدە بۇنداق مول نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرۈپ ، كەڭ خەلقنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشەلىدى ؟ روزى سايىت بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ : «شۇمەزگىللەردە مەمتېلى زۇنۇن ، قۇربان ئىمىن ، مۇھەممەت سىدىق تۆمۈرىلەر بىلەن ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى توغرىسىدا نۇرغۇن قېتىم ئۆگىنىش ھەم سۆھبەت مۇلاھىزىلەردە بولدۇم . بۇ مېنىڭ كلاسسىك ئەدەبىياتىنى چۈشىنىشىمدە مۇھىم رول ئوينىدى . شۇنداق قىلىپ مەن كىتاب ئوقۇشتىن ، شېئىر ئوقۇشتىن بىردەممۇ ئايرىلىپ باقمىدىم ...» ئۇ يەنە مۇنداق دەيدۇ : «ئۆز زامانىسىنىڭ شېئىرىيىتىنى ئەڭ ئاداققى پەللىگە ئېلىپ چىققان » دانتې ئەسەرلىرىدىن ، «قاراڭغۇلۇق ئىچىدە خۇددى سۈنئىي ھەمراھتەك نۇر تاراتقان شائىر» ھورمان ماندىك شېئىرلىرىدىن ، «تالانتى قورقۇنچلۇق» ھىيوگو ۋە ياكى «ئوت-چۆپلەر قويۇق ئۆسكەن شېئىرىيەت چىملىقىغا قوپاللىق بىلەن بۆسۈپ كىرىپ ، شېئىرىيەتنى ماشىنا ئىسكىلاتىغا ئايلاندۇرۇرۋەتكەن شائىر» ماياكوۋىسكى... لاردىن خەۋەرسىز قالدىم . ئەمما ، مەن بەختىمگە يارىشا ، كىتابخۇمار كىشىلەر ئاپەتتىن ساقلاپ قالغان ناھايىتى ئاز تاش باسما ۋاراقلار ئارقىلىق ئۆزۈمنىڭ ئەلىشىر ناۋائىيسىدىن ، شاھ مەشرىپىدىن ، ئەخمەتشاھ قارىقاشىدىن شېئىرىيەتنىڭ تۇنجى ساۋىقىنى ئېلىشقا ئۈلگۈردۈم . يەنە مەن ئۆزۈمنىڭ لۇتپۇللا مۇتەللىپى ، ئابدۇخالىق ئۇيغۇرى ، نىمشېھىد ئارمىيىسى ... بارلىقىنىمۇ بىلىۋالدىم ...    كۆرۈپ ئۆتكىنىمىزدەك روزى سايىت مەيلى قانداق شارائىتتا بولسۇن بىر كۈنمۇ ئەدەبىياتتىن ، شېئىرىيەتتىن ئايرىلمىغان . دېھقانچىلىق جەريانىدا تۇرمۇشنىڭ ھەر قايسى قاتلاملىرى ۋە ھايات ھادىسىلىرىگە نىسبەتەن ئەتراپلىق مول چۈشەنچىگە ، مول تۇرمۇش تەجرىبىسىگە ئىگە بولغان بولسا ، كىتابقا بولغان مۇھەببەت ، ئۈزلۈكسىز كىتاب ئوقۇش ئۇنى تۇرمۇش ۋە ئۇنىڭدىكى ئۆزگىرىشلەرنى تېخىمۇ چۇڭقۇر چۈشىنىش ، ئەتراپلىق كۆزىتىش ، ھادىسىلەرگە نىسبەتەن ھېسسىي كۆز بىلەن قاراشتىن ئەقلىي تەپەككۇر يۈكسەكلىكىدە تۇرۇپ پىكىر قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە قىلغان . شۇنىڭ بىلەن بىللە تۇرمۇش رېئاللىقى روزى سايىتنىڭ ئالدىغا ئۆزى ۋە دۇنيا ھەققىدىكى ، ھايات ھەققىدىكى نۇرغۇن جاۋابسىز سوئاللارنى تاشلىغان . مېنىڭچە ، ئۇ ئۆزى باشتىن كەچۈرگەن تۇرمۇش رېئاللىقىدىن ئۆزىگە ۋە ئەتراپتىكى مەۋجۇتلۇق ھالەتلىرىگە جاۋاب ئىزدىگەن شائىر . كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى روزى سايىتتىكى ئەدەبىياتقا بولغان كۈچلۈك ھېسسىيات ئۇنى ئەدەبىيات بىلەن چەمبەرچاس باغلىدى . بۇ خىل ھېسسىيات شۇقەدەر ساپ ، شۇ قەدەر چۇڭقۇر بولۇپ، قىلچە شەخسىي غەرەز ۋە ساختىلىق ئارىلاشمىغان . شۇڭا شېئىرىيەتتىكى بەدىئىي دۇنيا روزى سايىتنى ھەر ۋاقىت ئۆزىگە تارتىپ كەلگەن . بۇ مەزگىل روزى سايىتنىڭ ئەدەبىياتقا بولغان تونۇشى ئىلگىرى سۈرۈلگەن مەزگىللەر ئىدى . ئۇنىڭ شېئىرىيەتنى چۈشىنىشىگە كلاسسىك ئەدەبىيات ۋە شۇ مەزگىللەردىكى شائىر ئۇستازلارنىڭ شېئىرىيەت قارىشى زور تەسىرلەرنى كۆرسىتىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىرگە كلاسسىك ئەدەبىياتنى روزى سايىت ئەدەبىي ئىجادىيىتىنىڭ يىلتىز تۇتۇپ بىخلىنىشىدىكى ئانا تۇپراق ، مەۋۇپ بولۇپ شەكىللىنىشىنىڭ بىردىنبىر ھاياتلىق مەنبەسى دەپ خۇلاسىلاشقا بولىدۇ . روزى سايىت 1990- يىللاردىن كېيىن ئىجادىيەت نۇقتىسى كېڭەيگەن ، تېما دائىرىسى رەڭدارلاشقان ۋە تېما خاسلىقىغا يۈزلىنىپ ئۆز ئىجادىيىتىدە زور ئۇتۇقلارغا ئېرىشكەن يېڭى بىر ئىجادىيەت دەۋرىنى كۈتۈۋالدى . بولۇپمۇ دېھقانلار تېمىسىدا يېزىلغان «پاھ ، دېھقاننىڭ ھەيكىلى» (1992-يىلى) «دېھقاننى ئالدىغا سېلىۋالدى ئىش» (1993- يىلى) «دېھقان دەيدۇ...» (1994-يىلى) «دېھقان بولماق تەس» (1995-يىلى) «دېھقان كۈلكىسى» (1998-يىلى) قاتارلىق بىر يۈرۈش شېئىرلىرىنىڭ كەينى-كەينىدىن ئېلان قىلىنىشى روزى سايىتنىڭ شېئىر ئىجادىيىتىنى يېڭى بىر مۇۋەپپەقىيەت پەللىسىگە ئېلىپ چىقتى . «دېھقان بولماق تەس» ، «خوتەندە راۋان يوللار» ، «ئاھ ، ئۇزاققا سوزۇلغان چۈش» ، قاتارلىق دېكلاماتسىيە قىلىنغان مۇزىكىلىق شېئىرلاردىن تەركىب تاپقان ئۈچ دانە قاپلىق ئۈنئالغۇ لېنتىسى نەشر قىلىنىپ شەھەر ۋە يېزا-قىشلاقلارغىچە تارقىلىپ كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى . «پاھ، دېھقان ھەيكىلى» قاتارلىق بىر يۈرۈش شېئىرلىرىدا دېھقانلارنىڭ ئالىيجاناب پەزىلىتىگە مەدھىيە ئوقۇلدى . بولۇپمۇ ئۇنىڭ «دېھقاننى ئالدىغا سېلىۋالدى ئىش» ناملىق شېئىرىدا ئىجتىمائىي رېئاللىق دادىل ھەم يۈرەكلىك ھالدا سەمىمىي ئەكس ئەتتۈرۈلدى . دېھقانلارغا كۆيۈنۈش ، ئۇلارنى ، ئۇلارنىڭ ئەمگىكىنى ، ئەمگەك مېۋىسىنى ھۆرمەتلەش ، قوغداش ، شۇ ئارقىلىق دېھقاننىڭ ئۇلۇغلۇقىنى ئىپادىلەشكە چاقىرىق قىلىندى . يېزا تۇرمۇشىدىكى رېئال مەسىلىلەر ئارقىلىق دېھقانلار ئاممىسىنىڭ روھىي دۇنياسىدىكى ئارزۇ- ئارمانلىرىنى بەدىئىي يول بىلەن ئومۇملاشتۇرۇپ ئەكس ئەتتۈرۈلدى . پرافېسسور ئازاد سۇلتان ئېيتقاندەك : «دېھقانلار تېمىسى ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنى روشەن ئالاھىدىلىككە ئىگە قىلغان ، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنىڭ تەسىر كۈچىنى ئاشۇرغان . ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ كۆپ قىسمى دېھقانلارنىڭ تۇرمۇشىغا ، ئۇلارنىڭ خۇشاللىق قايغۇسىنى ئىپادىلەشكە بېغىشلانغان . دېھقانلار ھەققىدە يېزىش ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . ئۇ ئىجادىيەتتە دېھقانلارنى ، ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىنى ، ئۇلارنىڭ ئىدىيە-ھېسسىياتىنى ، بولۇپمۇ ياشاش شارائىتىنى ، خۇشاللىقىنى ، دەرد-ھالىنى ، ئەكس ئەتتۈرۈشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ ، ئۇنىڭ شېئىرى ئەمەلىيەتتە دېھقانلارنىڭ قەلب ئىزھارى ، دېھقانلارنىڭ قەلب سۆزلىرىنى قوشاققا قاتقان بولغاچقا ، كىشىلەر ئۇنى «دېھقان شائىرى» ، «روزى قوشاق» دەپ ئاتىشىدۇ . «ئۆتكەن كۈنۈڭنى ئۇنۇتما ، شىر چورۇقۇڭنى قۇرۇتما» دېگەندەك – ئۇ ئۆتكەن كۈنىنى ئۇنتۇمىغان شائىر . تۇرگېنېۋنىڭ : «ئۆزى پىششىق بىلمەيدىغان تۇرمۇشنى زورمۇ زور يازغان يازغۇچىدىن ئونى بولسا ، توققۇزى مەغلۇپ بولماي قالمايدۇ» دەپ ئېيتقىنىدەك روزى سايىتنىڭ 17 يىللىق دېھقانچىلىق ھاياتى ئۇنى رېئال ماتېرىيال مەنبەسىگە ئىگە قىلغاندىن باشقا ، دېھقانلار تېمىسىدىكى شېئىرلىرىنىڭ چىنلىق تۇيغۇسى ۋە خاسلىق تۇيغۇسىنىڭ چۇڭقۇرلۇق كۈچىنى ئاشۇرغان .    شائىر ئەسەرلىرىدە ئۆزىنىڭ چۇڭقۇر ئوي-پىكرىنى قۇرۇق سۆز- ئىبارىلەر بىلەن ئەمەس ، بەلكى ئېنىق كۆز قاراش ، يارقىن ھېسسىيات، ساغلام ۋە تېرەن پىكىرلەر ئاساسىدا پەرۋاز قىلدۇرىدۇ . مەسىلەن ، ئۇ جۇمھۇريىتىمىز قۇرۇلغانلىقىنىڭ 43 يىللىق مەرىكىسىگە بېغىشلاپ يازغان «ساناقلا تىلغا كىرگەندە...» ناملىق نەسىرىدە ئېلىمىز ئازادلىقتىن كېيىنكى ئۇلۇغ مۇۋەپپەقىيەتلىرى ۋە ئىستىقباللىق قەدەملىرىنى ئەنئەنىۋىلىشىپ كەتكەن ئادەت بويىچە قۇرۇقتىن قۇرۇق ئابستراكت مەدھىيىلەر بىلەن بولدى قىلىشتىن چەتنەپ ، ئۇنى ئۇزاق تارىخىي جەريان تەسۋىرى ئىچىگە قويۇپ جانلىق ۋە ئىنچىكە سۈرەتلەش ئارقىلىق ۋەتەننىڭ تەرەققىيات ۋە يۈكسىلىشلىرىدىن چەكسىز سۆيۈنىشىنى ئىپادىلىسە ، «دىلىم ياش-سۆيگۈ ياش...» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە «يار» ، «جانان» غا كۈچلۈك تەلپۈنۈش ۋاستىسى بىلەن يېڭى دەۋر كىشىلىرىنىڭ غايە كۆز قارىشىنى سۈرەتلىدى . «بالىلار پۇلغا زار ، چىرىكلەر بەتخەج...» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە جەمئىيىتىمىزدىكى چىرىكلەشكەن بىر ئۇچۇم كىشىلەرنىڭ يامان ئىللەتلىرىنى رەھىمسىز تۈردە قامچىلىغان .    روزى سايىت شېئىرى ئىجادىيەت نۇقتىسىنىڭ يەنە بىر مۇھىم تەرىپى – ئىجتىمائىي ئەخلاق تېمىسى بولدى . شائىرنىڭ بۇ تېما ئۈستىدە ھەر تەرەپلىمە قەلەم تەۋرەتكەنلىكىنى كۆرۈۋېلىش قىيىن ئەمەس . مەسىلەن: «ئارزۇنىڭ ئاقىۋىتى»، «ھەسەتنامە»، «باشلىقىمغا تېلېفون» قاتارلىق ساتېرىك ئەسەرلىرىدە ئىجتىمائىي ئەخلاققا زىت بولغان شەخسىيەتچىلىك ، نەپسانىيەتچىلىك ، ھەسەتخورلۇق ، خۇشامەتچىلىك ، مەزھەپچىلىك ... قاتارلىق يامان ئىللەتلەرگە قامچا ئۇرسا ، «نەسىھەت دۇردانىلىرى» ، «غۇم ساقلىماڭ» ، «غېلىم» ، «مۇت يىمەڭ» ، «بارمۇ شۇنداق بىر ئەيىب»... قاتارلىق غەزەل ۋە مۇخەممەسلىرىدە ساپ ئەخلاقنى قەدىرلەش ، يامان ئىللەتلەرنى ، بولمىغۇر قىلمىش قاتارلىق ئەخلاق مەسىلىلىرىنى ھېكمەت ۋە ئىبارىلىك شېئىرىي تىل ۋاستىلىرى بىلەن قايىل قىلارلىق ئېچىپ بەرگەن . ئىلىمنى ئۇلۇغلاش ، ئىلىم ئەھلىنى قەدىرلەش ، ئىلىملىك بولۇشنى تەكىتلەش شائىر ئىجادىيەت نۇقتىسىنىڭ يەنە بىر مۇھىم تەرىپى- شائىر بىر قىسىم ئەسەرلىرىدە ئىلىم بىلەن جەمئىيەت تەرەققىياتىنىڭ ئورگانىك مۇناسىۋېتىنى مەنتىقىلىق ھالدا بايان قىلىپ ، ئىلىم- مەرىپەتكە سەل قارالسا ، جەمئىيەتنىڭ تەرەققىي قىلىشى ۋە كىشىلىك تۇرمۇشنىڭ يۈكسىلىشى ئەسلا مۇمكىن بولمايدىغانلىقىدىن ئىبارەت ئىلمىي ھەقىقەتنى يورۇتۇشقا تىرىشقان . مەسىلەن ، «دېمىدىم بۇ سۆزنى قارىسىغا» ، «ئۇلۇغ كەسىپ» ، «ناداننىڭ راھىتى داناغا كۈلپەت» ، «بىلمەسلىك باشقا ، نادانلىق باشقا»... قاتارلىق بىر تۈركۈم شېئىرلىرى بۇنىڭ مىسالىدىن دېيىشكە بولىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئۇ مىللەتنىڭ ساپاسىغا داغ تەگكۈزىۋاتقان نېگىزلىك ئىللەتلەرنى ئېچىپ بېرىپ ، ئۆز مىللىتىنى ماختاشقا ئەھمىيەت بېرىپ ئىللىتىنى پاش قىلىشقا سەل قاراش ياكى جۈرئەت قىلالماسلىقتەك بىر تەرەپلىمىلىكلەرگە نىسبەتەن بىر خىل ئۆزگىچە پىكىر ۋە يېڭىچە روھ بىلەن نەزەر دائىرىسىنى ئېچىشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى تەكىتلەيدۇ . مەسىلەن ، «ئاھ ، مېنىڭ مىللىتىم...» قاتارلىق شېئىرلىرى ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە . ئومۇمەن شائىر ئۆزىنىڭ توغرا ئەدەبىيات كۆز قارىشى ، ساغلام ئىجاديەت ئىدىيىسى ، كۆزىتىش، تەسەۋۋۇر قىلىش ، ئىپادىلەش ، ئەكس ئەتتۈرۈش ماھارىتىنى پۈتكۈل ئىجادىيەت ئەمەلىيىتىدە تولۇق جارى قىلدۇرۇپ ، ئىجتىمائىي تۇرمۇش ھادىسىلىرىنى ھەر تەرەپلىمە يورۇتۇپ بېرىش ئارقىلىق خەلق ئاممىسىنىڭ مەنىۋىي تەشنالىقىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن شېرىن مېۋىلەرنى تەقدىم قىلدى . 1973- يىلدىن ئىتىبارەن شائىر روزى سايىت ئۆمرىنىڭ ئاخىرقى تىنىقلىرىغىچە بولغان ئىجادىيەت مۇساپىسىدە كۆپلىگەن بەدىئىي ۋە ئىلمىي ئەسەرلەرنى ۋۇجۇتقا كەلتۈردى . قەدىمقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان خېلىلا زور ھەجىملىك كلاسسىك داستاننى مەزمۇن ئەينەنلىكى ۋە بەدىئىي يۈكسەكلىكىگە تولۇق سادىق بولۇش ئاساسىدا ئۆز بەھرى بويىچە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا شېئىرىي يول بىلەن تەرجىمە قىلدى . تېلېۋىزىيە بەدىئىي سەنئەت فىلىمى ئۈستىدە قەلەم تەۋرەتتى . ئومۇمەن تىل ۋە بەدىئىي ئەدەبىيات تەتقىقاتى ھەمدە بەدىئىي ئەدەبىياتنىڭ ھەر قايسى تۈر ژانىلىرىدا ئىزدەندى . شائىرنىڭ شېئىر ئىجادىيەت يولى ئۇيغۇر شېئىريىتىنىڭ ئارزۇ ۋەزنى ھەم بارماق ۋەزنىدىن ئىبارەت ئىككى چوڭ تارماقنىڭ ھەر ئىككىسى بىلەن خاراكتېرلەندى . مەسىلەن ، غەزەل ، مۇخەممەس ، مۇۋەششەھ ، مۇستەھزاد ، مۇسەممەن ، مەسنەۋىي ، روبائىي قاتارلىق شەكىللەر ئۈستىدىمۇ قەلەم تەۋرىتىپ ، ئۆزىنىڭ ماھارىتىنى يېتىشتۈرۈش بىلەنلا قالماي ، ئەڭ قەدىمقى شەكىللەرنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە ھاياتى كۈچىنى نامايان قىلىش يولىدا تىرىشچانلىق كۆرسىتىشتىمۇ روزى سايىت ئىجادىيىتىدىكى گەۋدىلىك بىر تەرەپ دەپ قاراشقا بولىدۇ . ئۇنىڭ ئىجادىيىتىدە بۇلار باشقا ژانىرلارغا ئوخشاش خېلى زور سالماقنى ئىگىلىگەن بولۇپ ، ئۇنىڭ رۇبائىيلىرى مەنتىقىلىق ھەم ئوبرازلىق تەپەككۇر ، ئىخچام شېرىن تىل ، باي تەسەۋۋۇر ۋە پەلسەپىۋىي پىكىرلەرنىڭ ياردىمىدە تەبىئەت ۋە ئىجتىمائىي ھايات ھادىسىلەرنى كىشىلەرنىڭ روھىي دۇنياسىنى روشەن ھەم تەسىرلىك ئىپادىلەپ بېرەلىگەنلىكى بىلەن ھۆرمەتكە سازاۋەر . روزى سايىتنىڭ ھازىرغىچە «قاشتېشىنىڭ رېۋايىتى» قاتارلىق 11 پارچە شېئىر-داستانلار توپلىمى ، 9 پارچە ھېكايىسى ، 10 پارچىدىن ئارتۇق ئىلمىي ماقالىسى ، قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى ، چاغاتاي تىلى ۋە ئۆزبېك تىلىدىن نەشرگە تەييارلىغان 6 پارچە كىتابى ، مۇزىكىلىق شېئىرلاردىن تەركىپ تاپقان 3 دانە قاپلىق ئۈنئالغۇ لېنتىسى نەشر قىلىنىپ تارقىتىلىپ كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشكەن . ئۇيەنە 8 پارچە بەدىئىي سەنئەت فىلىمىنىڭ سېنارىيىسىنى يېزىپ چىققان . خوتەن رايونىغا مۇناسىۋەتلىك 8 ئەدەبىي كىتابنى تۈزۈش ۋە تەھرىرلەشكە قاتناشقان . 200 پارچىدىن ئارتۇق ناخشا تېكىستلىرىگە ئاھاڭ ئىشلەنگەن . 100 پارچىدىن ئارتۇق ھەر خىل تېما ، ھەر خىل ژانىردىكى سەنئەت نومۇرلىرىنى يازغان . 1983-يىلى «بارات يازغان ھېكايە» ناملىق ھېكايىسى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايون بويىچە بالىلار ئەدەبىياتى ئەسەرلىرىنى باھالاشتا مۇنەۋۋەر ئەسەر مۇكاپاتىغا ئېرىشكەندىن تارتىپ ھازىرغىچە 53 پارچە ئەسىرى مەملىكەتلىك ، ئاپتونوم رايونلۇق ۋە ۋىلايەتنىڭ ھەر خىل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن . 2001- يىلى 9-ئايدا «روزى سايىت شېئىرلىرىدىن» ناملىق ئىككى پارچە شېئىرلار توپلىمى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنىپ تارقىتىلغان . روزى سايىت قىسقىغىنا 28 يىللىق ئىجادىيەت ھاياتىدا 25 پارچە داستان (13 مىڭ مىسرا) ، 1000 پارچىدىن ئارتۇق غەزەل (22 مىڭ مىسرا) ، 80 پارچىدىن ئارتۇق مۇخەممەس ، مۇسەممەن ، مۇسەددەس ، (700 مىسرا) 1200 كۇپلىتقا يېقىن رۇبائىي ، تۇيۇق ، (4500 مىسرادىن ئارتۇق) ، 500 پارچىدىن ئارتۇق ناخشا تېكىستى (4500 مىسرا) يازدى . روزى سايىت ئەسەرلىرىنىڭ ئەھمىيىتى ۋە قىممىتى ئۇنىڭ سانىنىڭ كۆپلىكىدە ئەمەس ، بەلكى كىشىلەر قەلبىگە يارىغانلىقىدا ، يەنە كېلىپ خەلق ئاممىسىنىڭ مەنىۋىي ھاياتىنى جانلاندۇرۇش ئۈچۈن ئۈنۈملۈك خىزمەت قىلىپ ، مۇئەييەن ھەسسە قوشقانلىقىدا ئىپادىلىنىدۇ . «شىنجاڭ يازغۇچىلىرى» ژۇرنىلى ، 2009 –يىل ، 1 – سان . ئاپتۇر: روزى سايىت « شائىر  ئىنىم ، بۇ  شېئىرلار  قېپقالىدۇ ، مەن يوللىسام باش مۇھەررىر ئېپقالىدۇ. ئۇنىڭغىمۇ ئامال قىلىپ  ئېلان  قىلساق ، ئوقۇغانلار  ئىسىت شائىر  ، دەپ قالىدۇ . كالېندارغا  قاراپ  ئەسەر  يازغانلاردىن ، شېئىر  ئەمەس ، بىر  تاغاردا  گەپ قالىدۇ .   بىزگە ئوخشاش  قېرىلارنى  سىز دورىماڭ  ، ئۇنداقلاردىن ئىچىنىشلىق «خەپ!» قالىدۇ. شېئىر يېزىڭ، باستۇرۇشقا  باش  قاتۇرماڭ ، ) شۇندا خەلقىم ئارمىنىڭىزنى يەپ قالىدۇ .» تۆگىلەر ئاغزى قامقاقتا، بىر ئاكام بار قالماقتا. قالماقنىڭ شۇم نىيىتى،    مەن نوزۇكنى ئالماقتا. تۆگىلەر بېشى تاغ بېشى، بولجارىمىز يار قېشى. شۇ بولجارغا يەتكەندە، توختىمايدۇ كۆز يېشى. يالاڭ ئاياغ سۇ كەچتىم، تاغنىڭ سۈيىنى ئىچتىم. چىدالماي قالماق زۇلۇمىغا، ئەزىز جېنىمدىن كەچتىم. تاغدىن چۈشكەن تۆت ئاتلىق، تۆتىلىسى بوز ئاتلىق تۆتەيلەننىڭ ئىچىدە، مېنىڭ دادام سۇمباتلىق.    دۇردۇن كىيگەن ئاياغقا، تۆمۈر كىشەن بوش كەلدى. جېنىم دادام قېشىدىن، بۇ يىللاردا كىم كەلدى.    قۇمۇچ ئارىلاپ كۈن چۈشتى، يالغۇز باشقا مۇڭ چۈشتى. مەن نوزۇكنى تۇتقىلى، سولان چېرىكلەر چىقتى. خۇدا سالدى بۇ ئىشقا، مېنى تۇغمىشى بۇ ئىشقا. سولان چېرىكلەر يامان، ئوت قويمۇسۇن قومۇشقا. كىرسەم قەشقەر يولىغا،    قەشقەر يولى يول بولغاي. نوزۇك ئاجىز بەندىنى، بىر خۇدايىم ساقلىغاي. قۇمۇچلارغا ئوت قويماس، مەن نوزۇكنى تاپالماس. مەن نوزۇكنى تۇتقاندا، خۇدا ساقلار، ئالالماس. قومۇشلۇققا ئوت قويسا، قېچىپ كىرەي دەرياغا. ھەرگىز خوتۇن بولماسمەن، سولان يۈزى قاراغا. مەن قەشقەردىن چىققىلى، تۆشەك سېلىپ ياتقان يوق. ئاتام قويغان چېچىمغا، تاغاق سېلىپ تارتقان يوق. جېنىم ئاتامنى كۆرمەي، جاڭگالدا ئۆلەر بولدۇق. مەن نوزۇكتەك قىز بالا، يالغۇز چۆلدە ياتقان يوق   ئاخىر ئاشكارە بولدۇم. يوشۇرۇنغىلى يەر بارمۇ؟ ماڭا قاتتىق كۈن چۈشتى، ئېلىپ قاچار ئەر بارمۇ؟ تاغدىن چۈشكەن لاي سۈنى، . سۈزۈپ ئىچەر يەر قېنى. مېنى قەشقەر شەھرىگە، ئېلىپ قاچار ئەر قېنى؟ كەپە قىلدىم ياۋانغا، چېرىك كەلدى داۋانغا. ئون ئىككى كۈن بولغاندا، تۇتۇلدۇم بۇ نادانغا. شىسەن مازا باخشىغا، ئاغىچىسى ياخشىغا. دەردنى ئېيتىپ يىغلارمىز، دالۇيى كەتسە ئالۋاڭغا. ئاتامنى مەن سېغىندىم، ئاكامنى مەن سېغىندىم تىرىكمىكىن شۇ دادام، خەۋىرىنى بىلمىدىم. ئاغامغا يېتەلمەسمەن، ئاتامنى كۆرەلمەسمەن. ئاتامنى كۆرۈپ قالسام، ھەرگىز ئارمان قىلماسمەن. ئاتام مۇندا كېلەرمۇ؟ مېنى ئېلىپ كېتەرمۇ؟ تىنچ قەشقەرگە يېتەرمۇ؟ تىنىچ بارارنى بىلمەسمەن. ئالتاي ياتتىم خاماندا، نان پىشۇردۇم ساماندا.    ئاجىز نوزۇك جاڭگالدا، ئاتام يۈرەر قاياندا؟    سولان بېرىپ يامۇلغا، ئەرز قىپتۇ جاڭجۈنغا. جاڭجۇن يايى ئەۋەتتى، مەندەك ئاجىز خوتۇنغا. يايى چىقتى تۇتقىلى، ئەجدىھار بولۇپ يۇتقىلى. ئون بەش يايى كېلىپتۇ، نۇزۇگۈمنى تۇتقىلى. ھېچكىم مەندەك بولمىسۇن، بالالارغا قالمىسۇن. بىزگە كەلگەن بالالار، ھېچ بەندىگە كەلمىسۇن. ئالتاي بولدى يالغۇزمەن، قەشقەر يولىن بىلمەسمەن. خۇدا مېنى ساقلىسا، سولانلارنى كۆرمەسمەن. ئالمۇتۇ بولدى جايىم، بۆرە، تۈلكە ھەمرايىم. خۇدانىڭ ھۆكمى بىلەن، جاڭگال بولدى ماكانىم. ئامباللارنىڭ ياڭزىسى، غۇلاچچە بار غاڭزىسى. چاقاي دېسەم چېقىلماس، قولۇمدىكى كويزىسى. خۇدا بەرگەن غۇنچەمنى، سولان ياۋۇز ئۈزەلمەس. سولان ياۋۇز ئۆيىگە،    نوزۇك جۇگان تۆزەلمەس. ئايىغىمدا ئىشكەل بار، بوينىمىزدا تىڭگاڭزا. ئېلىپ قاچسا نوزۇكنى، بولسا ياخشى خوخەنزە. يامۇلنىڭ بار ئۆگزىسى، ئون بەش غۇلاچ توغرىسى. كۆرسەم ئىككى كىگىزدۇر، سولانلارنىڭ موزىسى. ئەپيۇن تەرگەن سولاننىڭ، توڭغۇز يېغى جوزىسى. ئوڭ قولىدا دوزىسى، سول قولىدا خوۋزىسى، ئەپيۇن تەرگەن جاللاتلار، دۆڭ يامۇلدا تارتىدۇ. چۈچۈنلۈك–پەنلىك ئۆيدە، نوزۇك جۇگان ياتىدۇ. دوۋانخاندىن خەت كەلسە، نوزۇگۇمنى «چېپىڭ» دەپ. مۇسۇلمانلار ئېيتىدۇ، شېھىتلىقنى تېپىڭ، دەپ. مويتوڭزىدا چاپقاندا، مەن نۇزۇگۇم ئۆلۈرمەن. موللىلارنىڭ سۆزىچە، ئالىي شىھىت بولۇرمەن. نوزۇك بېلىڭ باغلاندى، ئۆلتۈرگىلى چاغلاندى. يالغۇز غېرىپ نوزۇگۇم ، شى يامۇلغا سولاندى. ئاتام قەشقەردە قالدى، نوزۇگۇم دەپ يىغلايدۇ. يالغۇز مېھرىبان ئاكام، قالماق ئىچىدە قالدى. يامۇل ماڭا قىيىندۇر، ئۆلۈم ۋاقتى يېقىندۇر. نوزۇگۇم يەككە–يالغۇز ، شى يامۇلغا سولاندى.    كاشكى كۆرسەم ئاتامنى، قالماقتىكى ئاغامنى. كۆرمەي ئۆلۈپ كېتەرمەن، قەشقەردىكى ئاكامنى.    مەن كۆرمىگەن مومامنى، مېنى تۇغقان ئانامنى. چەنفەن بېرىپ ئۆلتۈرگەن، ئۈچ ياشتىكى بالامنى. ئالدىمىزدا جاللاتلار، قىلىچىنى ئوينىتار، مېنى ئۇشبۇ ئۆلۈمدىن، قانداق كىشى ئاجرىتار!؟ يوللارنى تولا مېڭىپ، ھالسىزلىنىپ تېلىقتىم. مەن بۇ يەرگە كېلىپلا، يامان كۆزگە چېلىقتىم.    ئاسماندىكى سا بولدۇم، يوللار يۈرۈپ خار بولدۇم. ئاكام قالدى قالماقتا، بىر كۆرمەككە زار بولدۇم. ئالتە ئاي ياتتىم قومۇچتا، قومۇچ ئارىلاپ كۈن چۈشتى. مەن نوزۇكنىڭ بېشىغا، تاغدىن ئېغىر مۇڭ چۈشتى. ئۇنتالمايمەن باقەمنى،    قۇمۇچلۇقتا ياتساممۇ. كۆڭلۈم ئۇندىن ئايرىلماس، ئەلەم–كۈلپەت تارتساممۇ. تۆگىلەر ياتۇر ئويماندا، باش بويلىسى بوينىدا. تۇتسا قالماق نوزۇكنى، پىچىقى بار قوينىدا. جان ئاتامنى كۆرەلمەي، ئۆلۈپ كېتەر بولدۇم مەن. قالماقلارغا تۇتۇلۇپ، سۇلۇپ كېتەر بولدۇم مەن. ماڭسام قەشقەر يولىغا، يولدا پۇتۇم توڭلىغاي.    نوزۇك ئاجىز بەندىنى، بىر خۇدايىم ئوڭلىغاي. ھاۋانى بۇلۇت باستى، قار–يامغۇرلار ياققىلى. قانداق چاغدا تۆرەلدىم، دەرد–ئەلەملەر تارتقىلى؟ خەيىر ئاتا مېھرىبانىم، _ غەمگۈزارىم ياخشى قال. كۆزلۈرۈم ئاقۇ–قاراسى، تەندە جانىم ياخشى قال. بىللە ئويناپ، بىللەن ئۆسكەن، يارى دوستلار ياخشى قال. كىندىك قېنىم تۆكۈلگەن، قەشقەر شەھىرىم ياخشى قال! نوزۇگۇمنىڭ دادىسىنىڭ قوشىقى خەير قىزىم نوزۇگۇم، ئەقلى تازا قۇندۇزۇم. كۈلپەت چۈشتى بېشىڭغا، تۇتقۇن بولدۇڭ شورلۇغۇم. كۆيدۈرسەم كۆيمەس ئىدىم. ئەمدى كۆيدۈم كۈل بولدۇم.    غازاڭ بولغان باغلاردەك، سارغىيىپ سامان بولدۇم. شېرىن قىزىم نوزۇكئاي، ئاكاڭدىنمۇ ئايرىلدىم.    ھېچكىم مەندەك بولمىغاي، قاناتىمدىن قايرىلدىم. ––– تولۇقلاپ رەتلىگۈچى : ئا. ناسىرى (①چىڭ ھۆكۈمرانلىرى دېھقانلار قوزغىلىڭى مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن، 19–ئەسرنىڭ 30–يىللىرىدا بۇ قوزغىلاڭغا قاتناشقان بىر تۈركۈم ئۇيغۇرلارنى جەنۇبى شىنجاڭدىن ئىلىغا سۈرگۈن قىلىدۇ، ئەنە شۇلارنىڭ ئىچىدە يۇرت–ماكانىدىن، ئاتا–ئانىسىدىن ئايرىلغان نوزۇگۇممۇ بارئىدى. چىڭ ئەمەلدارلىرىنىڭ نوزۇگۇمغا كۆزى چۈشۈپ ئۇنى مەجبۇرلاپ ئالماقچى بولىدۇ. نوزۇگۇم ئەمەلدارغا يالغاندىن ماقۇل بولۇپ، توي كۈنى ئاخشىمى ئەمەلدارنى ئۆلتۈرۈپ، ئۆزى يالغۇز قومۇشلۇققا قېچىپ كېتىدۇ، شۇ چاغدىكى ئەكىسيەتچى ھۆكۈمەت چېرىك چىقىرپ تىنتىپ، نوزۇگۇمنى تۇتۇپ كېلىدۇ. ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىپ چېپىپ ئۆلتۈرىدۇ. بۇقىرىقى قوشاقلارنى نوزۇگۇم ئەنە شۇ ئىچىنىشلىق كۈنلەردە ئۆزى توقىغان.) مەنبە:ئۇيغۇر ئاكادېمىيىسى

شاتئاي

	ئوت يۈرەك شائىرىمىز لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئوت يۈرەك شائىرىمىز لۇتپۇللا مۇتەللىپ شائىر، دراماتورگ ۋە رەسسام بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ داڭلىق ۋەكىللىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ 1922-يىلى 11-ئاينىڭ 16-كۈنى يەتتە سۇ ۋىلايىتىنىڭ چۈنجى رايونى (ھازىرقى قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا ئوبلاستى ئۇيغۇر رايونى) چوڭ ئاقسۇ يېزىسىدا دۇنياغا كېلىپ، 1945-يىلى 9-ئاينىڭ 18-كۈنى گومىنداڭ دائىرىلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن.       لۇتپۇللا 14 يېشىدىن باشلاپلا نادىر شېئىرلارنى يېزىشقا كىرىشكەن بولۇپ، ئۇنىڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك شېئىرلىرىدىن «يىللارغا جاۋاب»، «خىيالچان تىلەك»، «تەسىراتىم»، «تۈن يېرىپ ئىزلار باسقاندا»، «يانار تاغلار» قاتارلىقلار بار. ئۇ يەنە «كۈرەش قىزى»، «سامساق ئاكاڭ قاينايدۇ»، «چىمەنگۈل»، «تاھىر-زوھرە» قاتارلىق درامىلارنى يازغان. بۇلاردىن تاشقىرى يەنە، لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ «ئەجەل ھودۇقۇشىدا»، «پادىشاھ سامۇرايلىرى ئېغىر ھالسىرايدۇ» دېگەن داڭلىق فېليەتونلىرى، «تىياتىرنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە راۋاجلىنىش تارىخى»، «سەنئەتكە مۇھەببەت» دېگەن ئىلمىي ماقالىلىرى بار. لۇتپۇللا يەنە «داۋانلار ئاشقاندا» دېگەن روماننى يېزىشقا باشلاپ، ئۇنىڭ 11 بابىنى يېزىپ تۈگەتكەن. ئەپسۇسكى، بۇنىڭ قوليازمىسى ھازىرغىچە تېپىلمىدى.     لۇتپۇللانىڭ دادىسى ھېزىم قوشۇمچە مەھەللە مەسچىتىنىڭ ئىماملىقى ۋە دىنىي ئوقۇتۇش ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغانلىقى ئۈچۈن كىشىلەر تەرىپىدىن « ھېزىم موللا » دەپ ئاتالغان. لۇتپۇللانىڭ كىچىك ۋاقتىدىكى ئەركىلەتمە ئىسمى «لۇتۇن» بولۇپ، ئۇ ئۆزىنىڭ دەسلەپكى شېئىرلىرىدا بۇ ئىسىمنى تەخەللۇس ئورنىدا ئىشلەتكەن.       لۇتپۇللا دادىسىنىڭ تەربىيىسىدە بەش يېشىدىلا ساۋاتىنى چىقارغان. باشلانغۇچ مەكتەپنى ئاۋۋال چۇنجىدا، كېيىن غۇلجا شەھىرىدىكى تاتار باشلانغۇچ مەكتىپىدە ئوقۇپ تاماملىغان. 1936 - يىلى غۇلجىدىكى رۇس گىمنازىيىسىگە ئوقۇشقا كىرىپ، رۇس تىلىنى پىششىق ئىگىلەپلا قالماستىن، رۇس ئەدەبىياتى ۋە دۇنيا ئەدەبىياتى بىلەنمۇ تونۇشقان. گىمنازىيىدىكى ئوقۇش ھاياتى داۋامىدا ئۇنىڭ نەزەر دائىرىسى كېڭەيگەن. بىلىمى چوڭقۇرلاشقان.       لۇتپۇللا مۇتەللىپ 1937 - يىلدىن باشلاپ شېئىرىيەت ئىجادىيىتى سېپىگە قەدەم قويدى. 1938 - يىلى ئەينى ۋاقىتتا «ئىلى گېزىتى» نىڭ مەسئۇل مۇھەررىرى، «مىللەتلەر كۇلۇبى» نىڭ مەسئۇللىرىدىن بىرى بولۇپ ئىشلەۋاتقان شائىر ئەنۋەر ناسىرى بىلەن تونۇشۇش لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەتتە يۈكسىلىشىگە زور تەسىر كۆرسەتتى. ئۇ ئىجادىيەتتىن باشقا «مىللەتلەر كۇلۇبى» نىڭ پائالىيەتلىرىگىمۇ قىزغىن قاتنىشىپ جەمئىيەتتە تېزلا تونۇلدى.      شائىر ئەسەرلىرىنىڭ تىلى گۈزەل، چۈشىنىشلىك، ئوبرازلىق بولغاندىن سىرت، مىللەتپەرۋەرلىك، خەلقپەرۋەرلىك مەزمۇندارلىقى بىلەن يېرىم ئەسىردىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بېرى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قىزغىن سۆيۈپ ئوقۇشىغا ۋە ئۈلگە قىلىشىغا مۇيەسسەر بولماقتا !! لۇتپۇللا مۇتەللىپ 1941-يىلى ئۈرۈمچىدىكى ئوقۇشىنى تاماملىغاندىن كېيىن، شىنجاڭ گېزىتى ئىدارىسىدە خىزمەت قىلغان، كىيىن گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى تەرىپىدىن كۆزگە قادالغان مىخ دەپ ئاقسۇغا يۆتكىۋېتىلگەن، كېيىن ئاقسۇ گېزىتىدە ئىشلىگەن ۋە بىلال ئەزىزى، مۇنىرىدىن خوجا قاتارلىق ئىلغار ياشلار بىلەن تونۇشۇپ، ئاقسۇدا ئاقارتىش ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان.     1944-يىلى غۇلجىدا ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلىغاندىن كېيىن، لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئىنقىلاب سادالىرىغا ئىزچىل دىققەت قىلىپ تۇرغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئاقسۇدىكى گومىنداڭ ئەمەلدارلىرىمۇ، لۇتپۇللانى خەتەرلىك ئۇنسۇر تىزىملىكىگە كىرگۈزۈپ، 1945-يىلى مىللىي ئارمىيە سايرامدىن ئۆتۈپ بايغا چۈشۈپ ئاقسۇغا يۈرۈش قىلغاندا، گومىنداڭ ئەمەلدارلىرى لۇتپۇللا مۇتەللىپ، بىلال ئەزىزى، مۇنىرىدىن خوجا قاتارلىق ئوغلانلارنى قولغا ئېلىپ تۈرمىگە قامىغان، 1945-يىلى مىللىي ئارمىيە ئونسۇغا چۈشكەندە، گومىنداڭ تېخىمۇ غالجىرلاشقان ۋە 9-ئاينىڭ 18 كۈنى لۇتپۇللا قاتارلىقلارنى تۈرمىدە ۋەھشىيلەرچە قەتىل قىلغان. كېيىن كىشىلەر لۇتپۇللا قاتارلىقلارنىڭ مېيىتىنى ئەۋرەز كارىزىدىن تېپىپ چىققان ۋە يۇيۇپ-تاراپ ئاقسۇ شەھىرى ئاق مەسچىتىنىڭ ئارقىسىدىكى (ھازىرقى شياڭگاڭ بازىرىنىڭ) ئۇتتۇرىدىكى ئاممىۋى قەبرىستانلىققا دەپنە قىلغان.     لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئۇيغۇر يېڭى ئەدەبىياتى ئۈچۈن ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان ۋە ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىغا زور تەسىرلەرنى كۆرسەتكەن شائىر، ئەدىب بولۇپلا قالماستىن بەلكى مىللەتنىڭ ئازادلىقى، تىنچلىقى، ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن كۈرەش قىلىش يولىدا قۇربان بولغان كۈرەشچان ئەزىمەت. بىز مەرھۇمنىڭ قىسقىغىنا ئەمما ئۇلۇغ ھاياتىدا قالدۇرغان ئۆچمەس ئىش-ئىزلىرىنى چەكسىز سېغىش ۋە چوڭقۇر ھۆرمەت ئىچىدە ئەسلەپ، ياد ئېتىپ تۇرىمىز !     لۇتپۇللا مۇتەللىپ 1939 - يىلى كۈزدە گىمنازىيىنى پۈتتۈرۈپ، شىنجاڭنىڭ سىياسىي، ئىلىم - پەن، مەدەنىيەت مەركىزى ئۈرۈمچىگە ئوقۇشقا كەلدى. ئەينى ۋاقىتتا جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ شىنجاڭغا ئەۋەتكەن ۋەكىللىرى - چېن تيەنچيۇ، ماۋزېمىن، لىن جىلۇ قاتارلىق يولداشلار، ماۋدۇن (شېڭ يەنبىڭ) قاتارلىق ئىلغار يازغۇچىلار ئۈرۈمچىدە زور تەسىرگە ئىگە ئىدى. بۇ يەردىكى دارىلفۇنۇن، ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىن ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەردە يەنئەندىن كەلگەن ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئوقۇپ كەلگەن زىيالىيلار دەرس ئۆتەتتى. «شىنجاڭ مەدەنىيەت ئالاقە باغلاش جەمئىيىتى»، سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە ئازاد رايونلاردىن كەلتۈرگەن كۆپ مىقداردىكى ئىلغار كىتاب، دەرسلىك - ئوقۇشلۇقلار، گېزىت - ژۇرناللار زىيالىيلار، ئوقۇغۇچىلار، تەرەققىيپەرۋەر، ئىلغار كىشىلەرنىڭ مەنىۋى ئوزۇقى ئىدى. گېزىت - ژۇرناللاردا، مەرىپەت مۇنبەرلىرىدە ئىلغار ئەدەبىيات - سەنئەت مۇتلەق ئۈستۈنلۈككە ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭ تىغ ئۇچى دەل فاشىزمغا، فېئودالىزمغا ۋە جاھالەتكە قارشى قارىتىلغانىدى. لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئۈرۈمچىگە كېلىپلا ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىنگە ئوقۇشقا كىردى. ئۇ مەكتەپتە غەيرىتى تولۇپ تاشقان، تىرىشچان، روھلۇق - جۇشقۇن بىر ياش سۈپىتى بىلەن ساۋاقداشلىرى ئارىسىدا تونۇلدى. ئۇنىڭ ئىلھام بۇلىقىدىن قايناپ چىققان «قىزىل گۈلگە پۈركەنگىچە يەر - جاھان»، «ئازادلىق تويى»، «باتۇر يىللار»، «جۇڭگو قىزى رەيھاننىڭ مارت شامىلىغا بۇيرۇقى»، «مۇخەممەس»، «ماي ناخشىسى»، «كەل يېڭى يىل»، «چوڭ قەھرىمان ئويغاندى» قاتارلىق ھەر خىل تېمىدىكى شېئىرلىرى «شىنجاڭ گېزىتى» ئارقىلىق تەڭرى تاغلىرىنىڭ شىمالىي ۋە جەنۇبىغا تارقالدى. ئۇ بۇ شېئىرلىرىنى ئۆز ئىجادىي ئىقتىدارىغا مۇناسىپ ھالدا، «قاينام ئۆركىشى» تەخەللۇسى بىلەن ئېلان قىلدى. شائىر يەنە «يېتىپ بارىدۇ»، «ئازادلىق  كۈرەش» قاتارلىق بىر مۇنچە ناخشا تېكىستلىرىنىمۇ يازدى. بۇ تېكىستلەر ئاھاڭغا سېلىنىپ، ئوقۇغۇچىلار مارشى سۈپىتىدە  شىنجاڭنىڭ ھەممە  جايلىرىدىكى مەكتەپلەردە جاراڭلىدى. =u#xPI0:        1943-يىلى شېڭ شىسەي گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى بىلەن تىل بىرىكتۈرۈپ، شىنجاڭدا كومپارتىيىگە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا، ئىنقىلابقا قارشى تەتۈر ئېقىم قوزغىدى. جۇڭگو كومپارتىيىسى ئەزالىرى، ئىنقىلابىي، ئىلغار زىيالىيلار تۇتقۇن قىلىندى، نەزەربەند ئاستىغا ئېلىندى، پۈتۈن شىنجاڭ خەلقىگە تونۇلغان تالانتلىق ياش ئىنقىلابىي شائىر ل. مۇتەللىپمۇ بۇنىڭدىن چەتتە قالمىدى. ئۇ تەھرىرلىك خىزمىتىدىن چەتلەشتۈرۈلدى، تىياتىرخانىدىكى ۋەزىپىسىدىن ئېلىپ تاشلاندى، ئاممىۋى پائالىيەتلەرگە قاتنىشىش ھوقۇقى مەنئى قىلىندى. ئۇزۇن ئۆتمەي، شۇ يىلى 9 - ئايدا «خىزمەت يۆتكەش» باھانىسى بىلەن ئاقسۇغا ھەيدەلدى. گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى شۇ ئارقىلىق ئۇنى ئۈرۈمچىدىكى ئىلغار كۈچلەردىن يىراقلاشتۇرماقچى، ئىنقىلابىي ئىرادىسىنى سۇندۇرماقچى بولغانىدى. لېكىن بۇنىڭ ئەكسىچە، ل . مۇتەللىپنىڭ ئاقسۇدىكى مەزگىلى ئۇنىڭ ھاياتىدىكى ئەڭ جۇشقۇن، ئىنقىلابىي، سەمەرىلىك يىللار بولدى. ئىنقىلاب بىلەن ئەكسىلئىنقىلاب ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش راسا كەسكىنلەشكەن بۇ يىللاردا ئۇ ئاقسۇدا خىزمەت قىلىۋاتقان ياكى سۈرگۈن قىلىنىپ شۇ يەردە تۇرۇۋاتقان مۇنىرىدىن خوجا، بىلال ئەزىزى، ئابدۇللا روزى ۋە ئابدۇللا داۋۇت قاتارلىق ئىلغار زىيالىيلار بىلەن قويۇق مۇناسىۋەت ئورنىتىپ، ئۇلار بىلەن بىر سەپتە تۇرۇپ گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرىگە قارشى كۈرەشكە ئاتلاندى. ئۇ ئەنە شۇ ئىلغارلار سېپىنىڭ ئالدىنقى قاتارىدىكى بىر جەڭچى ئىدى ھەمدە ئۇلار بىلەن بىرلىكتە «ياش ئۇچقۇنلار ئىتتىپاقى» تەشكىلاتىنى قۇرۇپ، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنى قەتئىي قوللىغان ۋە گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرىگە قارشى ھەر خىل ۋاسىتىلەر ئارقىلىق مۇرەسسەسىز كۈرەش ئېلىپ بارغانىدى. ئۇ «ئاقسۇ گېزىتى» دە «جەنۇب شامىلى» ئەدەبىيات بېتىنى ئۇيۇشتۇرۇپ، ئۇنىڭ ھەر سانىدا دېگۈدەك ئۆزىنىڭ جەڭگىۋار سىياسىي لىرىكىلىرىنى ئېلان قىلىپ تۇردى. ئۇ 1944-يىلى يازغان ۋەكىللىك خاراكتېرىگە ئىگە شېئىرى «شائىر ھەققىدە مۇۋەششەھ» دە شائىرغا خىتاب قىلىپ ئارقىلىق خەلقنى «ياشاش ئۈچۈن كۈرەش» قىلىشقا چاقىرغان بولسا، 1944-يىلىنىڭ يېڭى يىلىدا ۋە 1945-يىلنىڭ باشلىرى يازغان، ئىجادىنىڭ يۈكسەك پەللىسىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان «يىللارغا جاۋاب»، «خىيالچان تىلەك» شېئىرلىرىدا كۈرەش _ ھاياتنىڭ مەنبەسى، كىشىلىكنىڭ ئالىي خىسلىتى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈردى، ئازاد رايونلار ۋە ئۈچ ۋىلايەتتىن ئىبارەت «يورۇق بۇرجەكلەر» دىن خەلققە بېشارەت بېرىپ، ئۆزىنىڭ خەلق ئازادلىقى يولىدا يەڭ تۈرۈپ مەيدانغا چىققانلىقىنى جاكارلىدى.     ئۇ ئاقسۇدا يەنە ۋىلايەتلىك ئۇيغۇر ئۇيۇشما تىياتىر ئۆمىكىنىڭ خىزمىتىگە يېقىندىن قاتنىشىپ بەزى دراما، ئوپېرالارنى يازدى، سەھنە ئەسەرلىرىنى سەھنىلەشتۈرۈش ئىشلىرىغا قاتناشتى ۋە رېژىسسورلۇق قىلدى، بەزى تىياتىرلاردا ئۆزى رول ئېلىپ چىقتى، ناخشا تېكىستلىرى يازدى، دېكوراتسىيىلەرنى ئىشلىدى. مەكتەپلەرگە بېرىپ ئوقۇغۇچىلارغا خالىس تەربىيىچى بولدى، ئۇلارغا ناخشىلار ئۆگەتتى. قىسقىسى، ئۇ ئاقسۇغا كەلگەن چېغىدا ئېيتقان: «بىزنىڭ تالىشىدىغىنىمىز - مەنسەپ، شۆھرەت ئەمەس، پەقەت مەدەنىيەت _ مائارىپ» دېگەن سۆزىنى ئىشقا ئاشۇرۇش يولىدا ھارماي-تالماي تىرىشتى.     لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئۆزىنىڭ 23 يىللىق قىسقا ھايات مۇساپىسىدە  پەقەت توققۇز يىل ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان بولسىمۇ، ئۇ بۇ قىسقىغىنا ۋاقىت ئىچىدە ئاز بولمىغان قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ ۋەتىنى، خەلقىگە قالدۇرۇپ كەتتى، 14 يېشىدىلا ئەدەبىياتقا قەدەم قويغان بۇ ياش تالانت ئىگىسى ئۈزلۈكسىز تىرىشىش ئارقىلىق ئۆز ئىجادىيىتىنى يۈزەكىيلىكتىن چوڭقۇرلۇققا، ئابستراكتلىقتىن كونكرېتلىققا قاراپ راۋاجلاندۇرۇپ ،  ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان ئىجادىيەت يولىنى ئاچتى. ئۇ بارماق ۋەزىن ۋە چاچما شېئىردىن ئىبارەت ئەركىن شەكىلنى تاللاپ ئېلىپ، ئۇنىڭ بارغانسېرى مۇكەممەللەشتۈردى، شېئىرنىڭ تۈپ ئامىلى بولغان تىل ۋاسىتىسىنى قوللىنىش جەھەتتە يېڭىچە ئەدەبىي تىلدا يېزىشنى ئاساس قىلىپ ئۆز ئەسەرلىرىنى ساپ، ساددا، راۋان بولۇشتەك ئالاھىدىلىككە ئىگە قىلدى. بولۇپمۇ، شائىر ھاياتىنىڭ كېيىنكى يىللىرىدا بەدىئىي تەپەككۇرنىڭ يۇقىرى پەللىسىگە قاراپ يۈرۈش قىلىپ ئۆزىنىڭ يۈكسەك بەدىئىي تالانت ۋە ئىقتىدارىنى نامايان قىلغانىدى.     ئازادلىقتىن كېيىن خەلق ھۆكۈمىتى شائىرنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىي پائالىيىتىگە يۇقىرى باھا بېرىپ، ئۇنىڭ ۋەتەنپەرۋەر شائىر ۋە ئىنقىلابىي قۇربان ئىكەنلىكىنى مۇقىملاشتۇردى، جۈملىدىن ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى شائىرنىڭ ئەسەرلىرىنى توپلاش، رەتلەش، تەرجىمە قىلىش ئىشلىرىغا ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلدى. 1956 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى شائىرنىڭ «مۇھەببەت ۋە نەپرەت» ناملىق شېئىرلار توپلىمىنى نەشر قىلدى؛ شۇ يىلى بېيجىڭ يازغۇچىلار نەشرىياتى خەنزۇ تىلىدا «مۇتەللىپ شېئىرلىرىدىن تاللانمىلار» توپلىمىنى چىقاردى؛ 1959 - يىلى ئۇنىڭ شېئىرلىرى «ئىنقىلابىي قۇربانلا شېئىرلىرى توپلىمى» غا كىرگۈزۈلدى، كېيىن بۇ توپلامغا كىرگۈزۈلگەن شېئىرلىرى ئىنگلىز، فرانسۇز تىللىرىمۇ تەرجىمە قىلىندى. 1981 - يىلى بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى شائىرنىڭ «لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى» ناملىق توپلىمىنى ئۇيغۇر تىلىدا، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى خەنزۇ تىلىدا نەشر قىلدى؛ 1982 - يىلى 4 - ئايدا جۇڭگو ياشلار نەشرىياتى«ئىنقىلابىي قۇربانلار شېئىرلىرىنىڭ تولۇقلانغان توپلىمى» نى نەشر قىلىپ، بۇ توپلامغا شائىرنىڭ ئالتە پارچە شېئىرىنى كىرگۈزدى؛ 1983 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق شۆبىسى تەرىپىدىن نەشرگە تەييارلانغان شائىر ئەسەرلىرىنىڭ تولۇق توپلىمى - «لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى»نى نەشر قىلدى.     لۇتپۇللا مۇتەللىپ، ھەقىقەتەنمۇ، 40 - يىللار ئۇيغۇر  ئەدەبىياتىدا تۇتقان ئورنى ۋە تەسىرى جەھەتتىن ھازىرقى زامان  ئۇيغۇر ئەدەبىياتنىڭ ئاساسچىلىرىدىن بىرى بولۇشقا مۇناسىپ. _______________________________________ ئابدۇقادىر داموللام ئابدۇقادىر داموللام ئۇيغۇرلار ئارىسىدىن چىققان مەشھۇر ئىسلام ئالىمى، ئۇيغۇر يېڭى مائارىپىنىڭ ئاساسچىسى. خەلقپەرۋەر، مەرىپەتچى شائىر ئابدۇقادىر داموللا 1862-يىلى قەشقەر ئاتۇشنىڭ مەشھەت يېزىسىدا تۇغۇلۇپ ،1924-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن . ئابدۇقادىر داموللا بالىلىق ۋە ئۆسمۈرلۈك يىللىرىنى ئۆز يۇرتىدىكى مەكتەپلەردە ئوقۇش بىلەن ئۆتكۈزۈپ ، ئۇنىڭدىن كېيىن قەشقەر ۋە بۇخارا مەدرىسىلىرىدە ئۇزاق مۇددەت ئىلىم تەھسىل قىلغان . ئىلىم – پەن بىلەن خەلقنى ئاقارتىش ، ۋەتەننى قۇتقۇزۇش شۇئارى ئاستىدا بارلىق ئەقىل – پاراسىتى ۋە كۈچ – قۇدرىتىنى مىللىي مائارىپنى ئىسلاھ قىلىش ، يېڭىچە ئىلىم – پەن ۋھ مەدەنىيەتنى گۈللەندۇرۈشكە سەرپ قىلىپ ، «ئاممىغا نەسىھەت»،«زۆرۈر ئەقىدىلەر»، «گۆدەكلەرگە تەلىم»، «ھەقىقەت جەۋھىرى»، «ئەدەبىياتنىڭ ئاچقۇچى»، «ئىلمىي ھېساپ» قاتارلىق كۆپلىگەن ئىلمىي ئەسەرلەرنى ۋە ئىلغار دېموكراتىك خاھىش سىڭدۈرۈلگەن يۇقىرى سەۋىيىلىك شېئىرلارنى يېزىپ قالدۇرغان .    يېتىملارنىڭ غەمگۈزارى سوغۇق راسا ئەۋجىگە چىققان قىش كۈنلىرىنىڭ بىرىدە ، ئابدۇقادىر داموللام ھاممام كوچىسىدىن ئۆتۈپ كېتىۋېتىپ ، ھاممامنىڭ (مونچا) ئوچىقى ئەتراپىدا كۈلگە كۆمۈلۈپ ياتقان بىر توپ سەرگەردان بالىلارنى كۆرۈپ قالىدۇ . بۇ بالىلارنىڭ باش – كۆزلىرى كۈل بىلەن بۇلغىنىپ قاپقارا بولۇپ كەتكەن ، ئۆسۈپ – چىگىشلىشىپ كەتكەن چاچلىرى گەدىنىگە چۈشكەن ، يېلىڭ – يىرتىق كىيىملىرىدىن قورايدەك ئورۇق بەدەنلىرى كۆرۈنۈپ قالغان بولۇپ ، ئۇلار كۈندۈزى ناۋايخانا ۋە ئاشپۇزۇللارنىڭ ئالدىدا تىلەمچىلىك بىلەن قورسىقىنى تويغۇزغاندىن كېيىن ، ئاخشىمى سوغۇقتىن پاناھلىنىش ئۈچۈن مۇشۇ يەردە تۈنەيتتى . كۆزلىرى قۇمچاقتەك ئويناپ تۇرىدىغان بۇ ئىگە – چاقىسىز نارەسىدىلەرنىڭ ھالىنى كۆرۈپ ، يۈرەك – باغرى ئېزىلگەن داموللام : _ جېنىم بالىلىرىم ، قەشقەردەك بىر چوڭ شەھەردە ھالىڭلار مۇشۇ كۈنگە قالدىمۇ ؟ يۈرۈڭلار ، مەن سىلەرنىڭ قورسىقىڭلارنى تويغۇزۇپ ، مۇزلىغان بەدىنىڭلارنى ئىسسىتاي ! _ دەپ ، بالىلارنى ئەگەشتۈرۈپ ئەكىتىدۇ . ئابدۇقادىر داموللامنىڭ ئايالى نائىلە خېنىم يېتىم بالىلارنى بۇ ھالدا كۆرۈپ ، كۆز يېشىنى توختىتالماي قالىدۇ ۋە ئانىلىق مېھرى بىلەن ئۇلارنى ئىسسىندۇرۇپ يۇيۇندۇرىدۇ . ئاندىن تاماق تەييارلاپ ، ئېچىرقاپ كەتكەن بالىلارنىڭ قورسىقىنى تويغۇزىدۇ . داموللام بۇ باشپاناھسىز بالىلارنى ئۆزى مۇددەرسلىك قىلىدىغان مەدرىسنىڭ بىكار ھۇجرىلىرىغا ئورۇنلاشتۇرغاندىن كېيىن ، ئۆز خىراجىتى بىلەن ئۇلارنى بېقىپ ، ئۆز شاگىرتلىرى قاتارىدا بىلىم ئېلىش پۇرسىتىگە ئىگە قىلىدۇ . ئاممىغا نەسىھەت بىر مۇنچە تالىپ بالىلار قەشقەر كوچىلىرىدا كىشىلەرگە تەشۋىق ۋەرەقى تارقىتىپ يۈرەتتى . ئۆتكۈنچىلەر يولدىن توختاپ : < ماڭا بىرنى !> ، < ماڭا بىرنى !> دىيىشىپ ، بالىلارنىڭ قولىدىكى قەغەز پارچىلىرىنى يۇلۇۋېلىشاتتى . ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى خەت ئوقۇيالايدىغانلىرى ھۆسنخەت شەكلىدە دانىمۇ دانە يېزىلغان ۋە كىشىنىڭ دىققەت نەزىرىنى ماگىنىتتەك ئۆزىگە تارتىدىغان مۇنۇ قۇرلارنى ھاياجان بىلەن ئۈنلۈك ئوقۇشاتتى .: < …………بۇ دەۋر ئىلىم مەرىپەت دەۋرىدۇر ، جاھالەت ۋە نادانلىق دەۋرى ئەمەستۇر . سەئى ۋە غەيرەت ۋاقتىدۇر ، سۇسلۇق -بىكارچىلىق دەۋرى ئەمەستۇر . باشقا خەلقلەر ئىلىم – مەرىپەت كۆكىدە ئۇچماقتا ، سۇ تەكتىدە ئۈزمەكتە . بىزلەر بولساق ھامان غەپلەت ئۇيقۇسىدادۇرمىز . ئۇيقۇ _ ئۆلۈمنىڭ مۇقەددىمىسىدۇر . بۇ تەرزدە داۋاملىق ئۇخلىماق زاۋاللىق ۋە ھالاكەتتۇر . ئۇيقۇدىن بىدار بولايلى ، ھېلىھەم ۋاقىت ۋە پۇرسەت باردۇر ……….> تەشۋىق ۋەرەقىسىگە يېزىلغىنى ئابدۇقادىر داموللامنىڭ < نەسىھەتى ئامما > ( ئاممىغا نەسىھەت) دىگەن ئەسىرى بولۇپ ، داموللامنىڭ شاگىرتلىرى ئۇنى بىر نەچچە يۈز نۇسخا كۆچۈرۈپ چىققانىدى . ئابدۇقادىر داموللامنىڭ < نەسىھەتى > گويا قاراڭغۇ روجەكلەردىن بۆسۈپ كىرگەن قۇياش نۇرىدەك خەلق ئاممىسىنىڭ كۆڭۈل قەسىرىنى نۇرلاندۇردى . ئۇلارنى غەپلەت ئۇيقۇسىدىن ئويغىتىپ ، كۈرەشچانلىق ئېڭىنى ئۆستۈردى . شۇنىڭ بىلەن ئابدۇقادىر داموللامنىڭ باشچىلىقىدا چەتئەل جاھانگىر كۈچلىرىنىڭ مەدەنىيەت تاجاۋۇزچىلىقىغا قارشى خەلق كۈرىشىنىڭ يېڭى دولقۇنى كۆتۈرۈلدى . ئالىمنىڭ ئۆلۈمى 1924-يىلىنىڭ يەر -جاھاننى زۈلمەت قاپلىغان بىر كېچىسى ئابدۇقادىر داموللام ئۆز كۈتۈپخانىسىدا ئولتۇرۇپ ، ئىلمىي مۇتائىلە قوينىغا چۆكۈپ كەتكەنىدى . توساتتىن بىر شەپە ئاڭلانغاندەك بولدى – دە ، داموللام : < كىم ؟> دىگەن سۇئال بىلەن ئارقىسىغا بۇرۇلۇپ ئۈلگۈرمەستىنلا شام يورۇقىدا ۋال -ۋۇل قىلغان بىر زەھەرلىك پىچاق ئالىمنىڭ كۆكسىگە سانجىلدى . داموللام سۇسقىنا ئىڭراپ ، ئوتقاشتەك گىلەم ئۈستىگە يىقىلدى . ۋەتەن – مىللەت ئىشقىدا ئوت بولۇپ كۆيگەن يالقۇنلۇق يۈرەك بۇ ئەجەللىك زەربىدىن قانسىراپ ، ئاستا – ئاستا سوقۇشتىن توختىدى ! ……… بۇ _ چەتئەل تاجاۋۇزچى كۈچلىرى ، مۇتەئەسىپ روھانىيلار ۋە ئەكسىيەتچى ھۆكۈمران دائىرىلىرى بىرلىكتە پىلانلىغان رەزىل سۇيقەستنىڭ ئۇلارغا ياللانغان ئىت يۈرەك خائىن تەرىپىدىن ئىشقا ئاشۇرۇلۇشى ئىدى . بۇ شۇم خەۋەر بىر پەستىلا شەھەر – يېزىلارغا پۇر كەتتى . قەشقەردىكى مۇددەرس – ئالىملار ، ياش تالىپلار ، ھۇنەرۋەن -كاسىپلار ۋە يېقىن ئەتراپتىكى يېزىلاردىن كىرگەن دېھقانلار ۋە يېتىم – يېسىرلارنىڭ ھەممىسى چەكسىز قايغۇ – ھەسرەتكە چۆكتى .خەلقنىڭ يىغا – زارى ئاسمان – پەلەككە كۆتۈرۈلدى . ھېيتگاھ مەيدانى ئادەم دېڭىزىغا ئايلاندى .پۈتۈن ئەل- يۇرت مەرىپەت ئاسمىنىدىن بىۋاقىت ئېقىپ كەتكەن بۇ يولچى يۇلتۇز( قۇتۇپ يۇلتۇزى) غا ماتەم بىلدۇردى !……. [align=justify]يېڭى دەۋر تىل ۋە تەرجىمە ئىشلىرىمىزدىكى تۆھپىكار باشلامچىلارنىڭ بىرى،تونۇلغانئەدىب، شائىر، تىلشۇناس ھەم تەرجىمان، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقىنىڭئۇلىنى سالغۇچىلاردىن بىرى، ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتچىسى ئىمىن تۇرسۇنئەپەندى 1924-يىلى 10-ئاينىڭ 10-كۈنى ئۈرۈمچى شەھىرىنىڭ ھازىرقى سەنشىخاڭزىمەھەللىسىدىكى بىر مەرىپەتپەرۋەر قول ھۈنەرۋەن ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇ ئالتە يېشىدىنباشلاپ دادىسىنىڭ دەۋىتى  بىلەن مەھەللىسىدىكى دىنىي مەكتەپكە كىرىپ دىنىيساۋاتلارنى، جۈملىدىن ئەرەب-پارس تىل- يېزىقى، شۇنداقلا چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىنى پىششىق ئۆگەنگەن ھەمدە نەۋائى قاتارلىقكلاسسىك ئەدىبلەرنىڭ ئەسەرلىرى بىلەن تونۇشقان. 1935-يىلى ئۈرۈمچىدە پەننىيمەكتەپلەر قۇرۇلغاندىن كېيىن، ئەينى چاغدىكى چوڭ مەسچىت ( ھازىرقى خانتەڭرى مەسچىت)يېنىدا قۇرۇلغان «نىيازىيە» مەكتىپىدە ئوقۇغان. 1938-يىلى كۈزدە ئۈرۈمچى 1- گىمنازىيىگە ئوقۇشقا كىرىپ، 1941-يىلى 7-ئايدا بۇ مەكتەپنى پۈتتۈرگەن. كىچىكىدىنلائىلىمگە ئىشتىياق باغلىغان ئىمىن تۇرسۇن «نىيازىيە» مەكتىپىدە ئوقۇۋاتقانمەزگىللىرىدىلا دەرستىن سىرتقى ۋاقىتلىرىدىن پايدىلىنىپ ئۈرۈمچى 2-گىمنازىيىگەقاتناپ يۈرۈپ يېرىم يىلدەك رۇس تىلىنى ئۆگەنگەن. ئارقىدىن يەنە خەنزۇ 1- باشلانغۇچمەكتەپتە ھەر كۈنى كەچلىك كۇرسقا قاتنىشىپ خەنزۇ تىلى ئۆگەنگەن. 1- گىمنازىيىدەئوقۇش جەريانىدىمۇ قېتىرقىنىپ ئۆگىنىپ، ئۆزىنىڭ كېيىنكى ئىلمىي پائالىيەتلىرى ئۈچۈنپۇختا ئاساس سالغان. ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى 1941-يىلى 1-گىمنازىيىنى ئەلا نەتىجەبىلەن پۈتتۈرۈپ، شۇ يىلى 8-ئايدىن باشلاپ ئوقۇتقۇچىلىق قىلىشقا باشلىغان ۋە  1945-يىلىغا قەدەر ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ، ئۈرۈمچى 6-مەكتەپ، 7-مەكتەپ، 4- مەركىزىيمەكتەپ، ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىن قاتارلىق مەكتەپلەردە ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. - 1944يىلى 1-ئايدىن 9-ئايغىچە مەركىزىي تەلىم ئۆمىكى شىنجاڭ شۆبىسىنىڭ 4- مەدەنىيەت-مائارىپ قارارىدا ئوقۇغان. تىرىشچان ئىمىن تۇرسۇن بۇ مەزگىللەردە بىرتەرەپتىن تىرىشىپ ئۆگىنىش بىلەن بىللە ئوقۇتقۇچىلىق خىزمىتىنى ئەستايىدىل ئىشلىسە،يەنە بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر مەدەنىي ئاقارتىش مەركىزىي ئۇيۇشمىسىنىڭ قارىمىقىدىكىسانائىي نەفىسىنىڭ خىزمىتىگە قاتنىشىپ، ئۆمەكنىڭ بەدىئىي يېتەكچىسى ۋە ئۆمەك سەنئەتبۆلۈمىنىڭ مەسئۇلى بولۇپ ئىشلىگەن. 1946-يىلى خوتەن ۋىلايىتىنىڭ كېرىيە ناھىيىسىگەمۇئاۋىن ھاكىم بولۇپ تەيىنلىنىپ، كېرىيىدە خىزمەت قىلغان. 1948-يىلى 9-ئايدائۈرۈمچىگە قايتىپ كەلگەن ھەم شۇنىڭدىن باشلاپ 1950-يىلى 1-ئايغىچە سابىق شىنجاڭئىنىستىتۇتىنىڭ ئىلمىي مۇدىرى بولۇپ ئىشلىگەن. [align=justify]     ئالىم ئىمىن تۇرسۇن 1950-يىلى  -1ئايدا سابىق ئۆلكىلىك مەدەنىيەت-مائارىپ كومىتېتىنىڭ تەھرىر-تەرجىمە باشقارمىسىغايۆتكەلدى. بۇ باشقارما 1951-يىلى 3-ئاينىڭ 15-كۈنى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى بولۇپقۇرۇلدى. ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى شۇنىڭدىن باشلاپ تاكى 1983-يىلىغا قەدەر شىنجاڭ خەلقنەشرىياتىدا مۇھەررىر، ئۇيغۇر تەرجىمە بۆلۈمىنىڭ باشلىقى، ئىشخانا مۇدىرى، تەھرىربۆلۈم مۇدىرى، مۇئاۋىن نەشرىيات باشلىقى، قوشۇمچە لۇغەت تەھرىر بۆلۈمىنىڭ باشلىقىۋەزىپىلىرىنى ئۈستىگە ئېلىپ، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىنىڭ، جۈملىدىن يېڭى دەۋر ئۇيغۇرنەشرىياتچىلىقىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشتى. بۇ ئارىدا  -1956يىلىدىن 1962-يىلىغىچە سابىق تىل-يېزىق تەتقىقات كومىتېتى (ھازىرقى ش ئۇ ئا رمىللەتلەر تىل- يېزىق خىزمىتى كومىتېتى) غا ئالمىشىپ ، تەتقىقات بۆلۈمىنىڭ مۇدىرىبولۇپ ئىشلىدى. 1983-يىلى 5-ئايدىن 1991-يىلىغا قەدەر شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنوم رايۇنلۇق خەلق قۇرۇلتىيىدائىمىي كومىتېتىنىڭ ئەزاسى بولۇپ ئىشلىدى ۋە 1991-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنوم رايۇنلۇق خەلق قۇرۇلتىيىدائىمىي كومىتېتىدىن پېنسىيىگە چىقتى. [align=justify]ئىلىم- مەرىپەتكە ئىشتىياق باغلىغان ھەمجاسارەت بىلەن تىرىشىپ ئىزدەنگۈچىلەر نەتىجىگە ئېرىشمەي قالمايدۇ. كىچىكىدىنلائىلىمگە ئىشتىياق باغلىغان ھەم ئەستايىدىللىق بىلەن تىرىشىپ ئىزدىنىشنى ئۆزئادىتىگە ئايلاندۇرغان ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى مەيلى گۆدەك چاغلىرىدىكى دىنىي ساۋاتچىقىرىش جەريانىدا بولسۇن ياكى دەسلەپكى پەننىي ساۋات چىقىرىش جەريانلىرىدا بولسۇنۋە ياكى ئالىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان ھەم جەمئىيەتتە خىزمەت قىلىۋاتقان ۋاقىتلىرىدابولسۇن، بوشاشماي ئۆگەندى، ئىزدەندى. خەنزۇ تىلى، ئەرەب تىلى، پارس تىلى، رۇس تىلىۋە قېرىنداش تۈركىي تىللارنى، جۈملىدىن قەدىمكى ئۇيغۇر تىل- يېزىقى بىلەن چاغاتاي ئۇيغۇر  تىلىنى پۇختا ئىگىلەپ، ئۆزىنىڭ ئىلمىي تەتقىقاتلىرى ۋە ئەدەبىي ھەم ئىجتىمائىيپائالىيەتلىرى ئۈچۈن پۇختا ئاساس سالدى. ئۆزىنىڭ يېزىقچىلىق ھاياتىنى مەكتەپنىڭ تامگېزىتلىرىگە شېئىر يېزىش بىلەن باشلىغان ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى خىزمەت جەريانىداقانداق مەمۇرىي ۋەزىپىلەرنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىشتىن قەتئىينەزەر، باشتىن-ئاخىر ئۆزۋەزىپىلىرىنى ئەستايىدىل ئادا قىلىش بىلەن بىرگە ئۆزىنىڭ ئىلمىي تەتقىقاتى،يېزىقچىلىق ۋە تەرجىمە- تەھرىرلىك ئىشلىرىنى ئىشتىياق بىلەن ئىشلەپ كەلدى ۋە بۇساھەلەردە ئىزدەندى. [align=justify]      -1940يىللاردىن باشلاپ ئېلان قىلىنغان « ئەدەبىياتىمىزنىڭئون يىلى» (، « ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى ھەققىدە» ، « ئەدەبىيمىراس ھەم ۋەسىقىلىمىز» قاتارلىق دەسلەپكى تەتقىقات ماقالىلىرى بىلەنباشلانغان ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە دائىر تەتقىقات پائالىيىتىنى ئۈزلۈكسىزداۋاملاشتۇردى ھەم قەتئىي بوشاشماي ئىزدىنىش نەتىجىسىدە تونۇلغان ئەدىب، شائىر،تىل ۋە تەرجىمە ئىشلىرىمىزنىڭ تۆھپىكارى، پىشقەدەم نەشرىياتچى، ئۇيغۇر مەدەنىيەتتارىخى تەتقىقاتچىسى قاتارلىق ئۇنىۋېرسال ئالىم سۈپىتىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر بولۇپ، خەلققەلبىدىن ئورۇن ئالدى. [align=justify]ئالىم ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىنىڭ يېڭى-دەۋر ئۇيغۇر تىل ۋەتەرجىمە ئىشلىرىنى راۋاجلاندۇرۇشتا كۆرسەتكەن خىزمەتلىرى ئاز ئەمەس. ئالىم-1950يىللاردىن باشلاپ ئۇيغۇر تىلى ساھەسىدىكى خىزمەتلەرگە ئاكتىپ قاتناشقان. 1954-يىلى شىنجاڭ ئازسانلىق مىللەتلەرتىللىرىنى تەتقىق قىلىش ۋە ئۇنىڭغا يېتەكچىلىك قىلىش ھەيئىتىنىڭ دائىمىي ھەيئەتئەزاسى بولغان. 1956-يىلى تىل-يېزىقتەتقىقات كومىتېتىغا يۆتكىلىپ، تەتقىقات بۆلۈمى (ھازىرقى تىل-يېزىق كومىتېتىتەتقىقات باشقارمىسى) نىڭ مۇدىرى بولغاندىن كېيىن، تىل-يېزىق ساھەسىدىكى ئىلمىيتەتقىقات ۋە تەكشۈرۈش ئىشلىرىغا ئاكتىپ قاتنىشىپ، ئۈنۈملۈك خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن. 1956-يىلى مەملىكەت بويىچە ئۇيۇشتۇرۇلغان تۇنجى قېتىملىقتىل تەكشۈرۈش مەزگىلىدە سابىق سوۋېت تۈركولوگى تېنىشېف بىلەن بىرلىكتە جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرىنى تەكشۈرۈش 6-ئەترىتىنىڭ خىزمىتىگە يېتەكچىلىك قىلغان. 1962-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىغا يۆتكەلگەندىنكېيىنمۇ تىلشۇناسلىق ساھەسىدىكى ئىزدىنىشلىرىنى توختاتمىدى ھەمدە «خەنزۇچە-ئۇيغۇرچەقىسقىچە لۇغەت» نى تولۇقلاپ ئىشلىدى. بۇ كىتاب 1962-يىلى ۋە 1978-يىلئىككى قېتىم نەشر قىلىندى . [align=justify]ئالىم يەنە كلاسسىك ئەسەرلەر تەتقىقاتى جەھەتتىمۇداۋاملىق ئىزدەندى ۋە مول نەتىجىلەرنى ياراتتى. 1957-يىلى كلاسسىك شائىرلىرىمىزدىنزەلىلى ھەققىدە «زەلىلى ۋە ئۇنىڭ ئىجادىيىتى» تېمىسىدا ماقالە ئېلان قىلىپ، زەلىلىنى تۇنجى بولۇپ خەلقىمىزگەتونۇشتۇردى. 80-يىللاردىن كېيىن ئالەمشۇمۇل مەشھۇر ئەسەر «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك«نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسىنىتەييارلاشتىكى تەشكىللەش ۋە تەرجىمە قىلىش، تەھرىرلەش خىزمىتىگە قاتناشتى  ھەمدەئەسەرنىڭ «كىرىش سۆز»ىنى يېزىپ، بۇ ئەسەرگە ئەتراپلىق باھا بەردى. كلاسسىك ئەسەرلەردىن «زەلىلى دىۋانى»، «تارىخ تەبەرى»، «دىۋانى ھېكمەت»قاتارلىقلارنى نەشرگە تەييارلىدى. -1990يىلى 6-ئايدا ئالىمنىڭ تىل-ئەدەبىيات ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىغا دائىرتاللانغان تەتقىقات ماقالىلىرى ئاساسىدا تۈزۈلگەن «تارىمدىن تامچە» ناملىق ئىلمىيماقالىلار توپلىمى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى. ئالىم 80-يىللاردىنكېيىن يەنە كۆپلىگەن ئىلمىيماقالىلارنى ئېلان قىلدى، شۇنداقلا تۈرلۈك ئىلمىي يىغىنلاردا ماقالىلەرنى ئوقۇپ، دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى كەسىپداشئالىملارنىڭ يۈكسەك دىققەت-ئېتىبارىنى قوزغىدى. [align=justify]ئالىمنىڭ تەرجىمە ۋە تەھرىرلىك، نەشرىياتچىلىقساھەلىرىدىكى ئەمگەكلىرىمۇ زور سالماقنى ئىگىلەيدۇ. «يەنئەن ئەدەبىيات-سەنئەتسۆھبەت يىغىنىدا سۆزلەنگەن نۇتۇق»، «ماۋزېدۇڭ تاللانما ئەسەرلىرى»، «جىڭگاڭشەندىكى كۈرەش »، «ھەۋەسكار يازغۇچىلار بىلەن سۆھبەت»، « جوڭيۈئەندىنچېگرا رايونغا»، «قىزىل بايراق شەجەرىسى» (ئۈچ قىسىملىق رومان)، «قىزىل قۇياش»، «قىزىل راۋاقتىكى چۈش»، «غەربكە ساياھەت» ، «بېيجىڭ مايمۇنسىمانئادىمى»، «جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى» نىڭ 2-قىسىم 1-كىتابى قاتارلىق كۆپلىگەنئەسەرلەرنى خەنزۇ تىلىدىن تەرجىمە قىلدى ياكى تەرجىمە قىلىشقا قاتناشتى. « جامىئۇلھېكايەت»، « كەلىلە ۋە دەمىنە»، «مىڭ بىر كېچە »گە ئوخشاش نۇرغۇنلىغان ئەسەرلەرنىڭتەھرىرلىكىنى ئىشلىدى ۋە كۆپلىگەن كىرىش سۆز يازدى. نەشرىياتچىلىقتىكى ئىقتىدارى ۋەمول كەسپىي ئەمگەكلىرى بەدىلىگە ئالىي مۇھەررىر كەسپىي ئۇنۋانىغا ئەڭ دەسلەپمۇيەسسەر بولغان بۇ ئالىم كۆپلىگەن ئەسەرلەرنىڭ تەرجىمە-تەھرىرلىكىنى تەشكىللەپ،يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقى ئۈچۈن تېگىشلىك تۆھپە قوشتى. [align=justify]ئالىم تونۇلغانئەدىب ۋە شائىر بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ساھەسىدىمۇ ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ. ئوقۇۋاتقان مەزگىللىرىدىلا مەكتەپ تامگېزىتىگە شېئىر يېزىشقا باشلىغان ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى 30-يىللارنىڭ باشلىرىدىلاباشلانغان، 40-يىللاردا خېلى راۋاجلانغان ئۇيغۇر يېڭى شېئىرىيەت ھەرىكىتىنىڭ غوللۇقۋەكىلى ۋە تۆھپىكارى ئىدى. ئازادلىقنىڭ ئالدىدائۇ «دەۋرانى» تەخەللۇسى بىلەن كۆپلىگەن شېئىرلارنى ئېلان قىلغان بولسا، ئازادلىقتىنكېيىن مەتبۇئاتچىلىق خىزمىتىگە بىرلەشتۈرۈپ، سابىق «شىنجاڭ ئەدەبىيات-سەنئىتى»(ھازىرقى«تارىم») ژۇرنىلىنىڭ خىزمەتلىرىگە قاتنىشىپ، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىقوشۇنىنى شەكىللەندۈرۈشكە تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشتى. ئالىمنىڭ ھازىرغا قەدەر«ھەۋەس»، «سەپەر سەزگۈلىرى» قاتارلىق شېئىر توپلاملىرى، «نەۋائى ھەققىدە»، «قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى»، «بۇلاقتىن بىر ئوتلام»، «نورۇزنامە» قاتارلىق ئۇيغۇرئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتىغا بېغىشلانغان مەخسۇس ئەسەرلىرى ۋە «ئون ئىككىمۇقامنىڭ مىللىي خاسلىقى»، «شېئىرىيىتىمىزنى تېخىمۇ جانلاندۇرايلى»، «رىقابەت دەۋرىدە ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتى مەسىلىسى» قاتارلىق نەچچەئونلىغان ئىلمىي ۋە ئىجتىمائىي مۇلاھىزە خاراكتېرىدىكى ماقالىلىرى ئېلان قىلىندى.يەنە «بالدۇرقىغا ئوخشىماس» (شېئىرلار توپلىمى)، « تىل- دىلنىڭ كىلىتى» (ماقالىلارتوپلىمى) قاتارلىق ئەسەرلەرنى تەييارلاپ نەشرگە تاپشۇردى. ئالىمنىڭ ئەسەرلىرىئېلىمىزدىكى خەنزۇ ۋە باشقا مىللەت تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن باشقايەنەئىنگىلىز، ياپون، نېمىس، رۇس، پارس، تۈرك ۋە ئۆزبېك تىللىرىغا تەرجىمە قىلىندى. [align=justify]نام-مەنپەئەتقوغلاشماي، تىل-ئەدەبىيات، تەرجىمە، تارىخ ۋە مەدەنىيەت-سەنئەت ساھەلىرىدە خالىسانەئىشلىگەن بۇ ئالىم مىللىي مەدەنىيىتىمىزنى يۈكسەلدۈرۈش يولىدا ئۈزلۈكسىز ئىزدىنىشبىلەن بىللە ياش ئەۋلادلارنى تەربىيىلەش، مىللىي مەدەنىيىتىمىزنى تەشۋىققىلىش-تونۇشتۇرۇش قاتارلىق جەھەتلەردىمۇ كۆپ ئەجىر سىڭدۈردى. 56-، 57-يىللىرىلاتەكلىپ بىلەن ياشلار ئارىسىدا تۇرمۇش، مۇھەببەت ۋە غايە ھەققىدە لېكسىيىلەرسۆزلەپ، ياشلارنىڭ ئەخلاقىي تەربىيىلىنىشى ئۈچۈن ئىجابىي تەسىر كۆرسەتكەن ئالىم تاھاياتى ئاخىرلاشقانغا قەدەر تۈرلۈك سورۇنلاردا ئەخلاق، ئەنئەنە ۋە مەدەنىيەت تېمىلىرىدا سۆزلەپ،ياشلارنىڭ توغرا تۇرمۇش قارىشىغا ئىگە بولۇشىغا بەلگىلىك تۈرتكە بولۇپ كەلدى. شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى قۇرۇلغاندىن باشلاپلا خىزمەت جەريانىدا ياراملىق كەسىپئىگىلىرىنى تەربىيىلەش ۋە ئۇلارغا ياردەم بېرىشنى ئالاھىدە مۇھىم دەپ بىلىپ كەلگەنبۇ ئالىم تابۈگۈنگە قەدەر ياش- ئوتتۇرا ياش كەسىپ ئەھلىلىرىگە ئىمكانىيىتىنىڭبارىچە ياخشى ياردەم، مەسلىھەتلەرنى بېرىپ كەلدى. سالامەتلىكى يار بەرسىلائاپتونوم رايونىمىزنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ئۆتكۈزۈلگەن ئىلمىي مۇھاكىمەپائالىيەتلىرىگە قىزغىن ئىشتىراك قىلىپ، تىل-يېزىق، مەدەنىي-مائارىپ، تارىخ ۋەئىجتىمائىي مەسىلىلەر بويىچە ياخشى تەكلىپلەرنى بېرىپ ،كۆپ قېتىممەركىزىي تېلىۋىزىيە ئىستانسىسى قاتارلىق ئاخبارات ۋاسىتىلىرىدە« ئون ئىككى مۇقام»نى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۇيغۇر مەدەنىيەت-سەنئىتىنى دۆلەت ئىچى-سىرتىغا تونۇشتۇردى.  -1990، -1991يىللىرى ئۆزبېكىستان، قازاقىستان قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا ئەللىرىگەبارغاندا، بۇ ئەللەردىكى ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ تەكلىپى بىلەن كۆپ قېتىم تۈرلۈكتېمىلاردىكى ئىلمىي مۇھاكىمىلەرگە قاتنىشىپ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى تونۇشتۇرۇشجەھەتتە كۆپ كۈچ چىقاردى. 80-يىللاردىن تارتىپ تا ھازىرغا قەدەر شىنجاڭئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتىقاتارلىق ئالىي مەكتەپلەردە تەكلىپ بىلەن لېكسىيە سۆزلەپ كەلدى ھەم ئۇلارنىڭ ئىلمىيپائالىيەتلىرىگە ئاكتىپ ئىشتىراك قىلدى. ئومۇمەن، ئالىم ئىمىن تۇرسۇنئىلىم-مەدەنىيەت ئىشلىرىمىز ئۈچۈن تېگىشلىك تۆھپە قوشتى. [align=justify]ئالىم 1978-،1983-يىللىرىسىياسىي كېڭەش ئاپتونوم رايونلۇق دائىمىي كومىتېتىنىڭ ئەزاسى بولدى. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇقئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىنىڭ 1-ۋە 4- نۆۋەتلىك ئىجرائىي ھەيئەت ئەزاسى،يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ 1- ۋە 4-نۆۋەتلىك ئىجرائىي ھەيئەت ئەزاسى بولدى. 1981-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق تەرجىمانلار جەمئىيىتى قۇرۇلغاندا بۇ جەمئىيەتكە مۇئاۋىن باشلىق ھەم باش كاتىپبولۇپ سايلاندى.  ئالىمنىڭ ھاياتى «شىنجاڭ گېزىتى»، «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»، « تارىم»، «بۇلاق»قاتارلىق  گېزىت-ژۇرناللار ۋە رادىئولاردا مەخسۇس تونۇشتۇرۇلدى.«جۇڭگو يازغۇچىلار قامۇسى»، «جۇڭگو تەرجىمانلار قامۇسى»، «جۇڭگو مۇتەخەسسىسلەرقامۇسى »، «دۇنياۋى مەشھۇر مەدەنىيەت ئەربابلىرى قامۇسى» قاتارلىقلاردا ئالىمنىڭنامى ۋە ئىش ئىزلىرى بېرىلدى. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى ۋەيازغۇچىلار جەمئىيىتى 1994-يىلى ئالىمنىڭ 70 ياشقا تولغانلىقىنى قۇتلۇقلاپ مەخسۇس«ئىمىن تۇرسۇن ئىجادىيىتى مۇھاكىمە يىغىنى» ئۆتكۈزۈپ، ئالىمنىڭ ئىلمىيپائالىيەتلىرىگە ۋە ئۇنىڭ ئېلىمىزنىڭ مەدەنىيەت ئىشلىرىنى گۈللەندۈرۈشكە قوشقانتۆھپىلىرىگە يۇقىرى باھا بەردى. جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتى، جۇڭگو مىللەتلەرتىللىرى جەمئىيىتى، جۇڭگو ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تەتقىقاتى جەمئىيىتى، جۇڭگوئالتايشۇناسلىق تەتقىقاتى جەمئىيىتى، جۇڭگو تۈركىي تىللار تەتقىقاتى جەمئىيىتى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى تەتقىقاتى جەمئىيىتى، 12 مۇقام تەتقىقاتجەمئىيىتى قاتارلىق كۆپلىگەن ئىلمىي جەمئىيەتلەرگە قاتنىشىپ، كۆپلىرىدە مەسلىھەتچى،دائىمىي ھەيئەت ئەزا، مۇئاۋىن مۇدىر قاتارلىق مۇھىم ۋەزىپىلەردە بولۇپ كەلدى. تا بۈگۈنگە قەدەر قولىدىن قەلەم، قەلبىدىن ئىلىم ئىشتىياقى كەتمىگەن تونۇلغان ئەدىب، شائىر، تىلشۇناس ھەم تەرجىمان، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقىنىڭ ئۇلىنى سالغۇچىلاردىن بىرى، ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتچىسى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى2011 –يىلى 2-ئاينىڭ 24-كۈنى87 يىشىدا بىز بىلەن مەڭگۈلۈك ۋىدالاشتى  . قەلەم ۋە ئىلمنى تۇتقۇچىلار دەۋرنىڭ جىنى ۋە تۈۋرىكى. خەلق ئۆز دەۋرىدىكى بۇنداق تۈۋرۈكلەرنى ھامان ئەسلەيدۇ. ياش ئەۋلادلار بۇنداق ئاتا، ئۇستازلىرىنىڭ ئىلىم سۆيەر روھى ۋە يۈكسەك ئەخلاقىنى ئۈزلۈكسىز ئۆزىگە ھەمراھ قىلىدۇ مەشھۇر مۇقامشۇناس تۇردى ئاخۇن ئاكا 1881-يىلى قەشقەر يېڭىسار ناھىيسنىڭ ئوچار يېزىسدا نەچچە ئەجدادىدىن تارتىپ ئەلنەغمىچىلىك بىلەن ياشاپ كەلگەن مۇقامچىلار ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ دادىسى تەۋەككۇل ئاخۇن ئۆز دەۋرىنىڭ داڭلىق نەغمىچىسى ۋە مۇقامچىسى بولۇپ، قەشقەردىكى مەدرىستە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىدا مۇقامچى ئاكا-ئۇكا چىلىم ئاخۇن، موللاخۇن مۇقام، سېتىۋالدى قاتارلىق مۇقام ئۇستىلىرى بىلەن     تونۇشۇپ، ئۆز-ئارا بىر-بىرىسىدىن ئۆگەنگەن. بىراق تەۋەككۈل ئاخۇن جاھالەتلىك كونا جەمئىيەتتە ئىززەت-ئېتىبار تاپالماي، ساتارىنى ھەمراھ قىلىپ خارلىق ۋە سەرسانلىق ئىچىدە ھايات كەچۈرگەن. ئۇ ياشاش يولى ئىزدەپ ئائىلىسى بىلەن يېڭىسار ناھىيسىگە كۆچۈپ بىرىپ لاۋا دېگەن كەنىتكە ئورۇنلىشىپ، ھاياتىنىڭ ئاخىرىغىچە نەغمىچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىپ، 88 يىشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. تەۋەككۇل ئاخۇن ئىككى ئوغلى ئىمىن ئاخۇن بىلەن بىلەن تۇردى ئاخۇننى بالا ۋاقتىدىن باشلاپ كۆڭۈل قويۇپ تەربىيلىگەن ھەمدە ئۆزىگە ئەگەشتۈرۈپ ئەلنەغمە سورۇنلىرىغا قاتناشتۇرغان ۋە ئون ئىككى مۇقامنى سىستېمىلىق ئۆگەتكەن. ئۇلار 15-16 ياشلارغا كىرگەندىن باشلاپ، ئاتا-بالا ئۈچەيلەن بىر ئەلنەغمە گورۇپپىسى بولۇپ ئۇيۇشۇپ، نەغمىچىلىك بىلەن ھايات كەچۈرگەن. تەۋەككۈل ئاخۇننىڭ ئۇستاز بولۇپ تەربىيلىشى ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىھات بىلەن ئۆگىنىشى نەتىجىسىدە ئىمىن ئاخۇن بىلەن تۇردىن ئاخۇن پەزىلەتلىك، خۇش چاقچاق، ئېغىر-بېسىق، چىقىشقاق مۇقامچىلاردىن بولۇپ يىتىلىدۇ. ئۇلار دادىسىن ئايرىلغاندىن كىيىن دادىسىغا ۋارىسلىق قىلىپ، ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بولۇپ مۇقامچىلىق ۋە نەغمىچىلىك بىلەن ھايات كەچۈرىدۇ. تۇردى ئاخۇننىڭ ھال ئوقىتى بىر ئاز ياخشىلانغاندىن كىيىن ئۆي-ئوچاقلىق بولىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ بىرىنچى ئوغلى ھوشۇر ئاخۇنمۇ مۇقام داپچىسى بولۇپ يېتىشىدۇ.ئۇلار بىر گورۇپپا بولۇپ يېڭىساردا ئون نەچچە يىل ئەلنەغمىچىلىك قىلغاندىن كىيىن، 1930-يىللىرى ئەتراپىدا يەكەنگە بىرىپ ئۆز كەسپىنى داۋاملاشتۇرىدۇ. بۇ جەرياندا مۇقام يۇرتى-يەكەندىكى كۆپلىگەن داڭلىق مۇقامچىلار بىلەن تونۇشىدۇ. ئۇلار ئون ئىككى مۇقامنى ئىجرا قىلىش جەھەتتە ئۆز-ئارا ماھارەت كۆرسىتىشىپ، بىر-بىرىدىن ئۆگىنىدۇ. يەكەندىكى مۇقامچىلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك تۇردى ئاخۇن ئاكىغا قايىل بولۇپ «ئۇستاز» دەپ ھۆرمەتلەيدۇ. بۇ چاغلاردا ئۇ خوتەن چىرىيىدىن كەلگەن مۇقامچى سۇلايمان ئاخۇن بىلەن تونۇشىدۇ، ئۇنىڭ بىلەن ئون ئىككى مۇقامنى بىرلىكتە مۇھاكىمە قىلىدۇ، كەم جايلىرىنى تولۇقلايدۇ. داڭلىق مۇقامچى ھىسابلانغان سۇلايمان ئاكىمۇ «سىلەر ئاكا-ئۇكا ئىككىڭلارنىڭ مۇقامچىلىق ماھارىتىڭلار يۇقىرى ئىكەن، مۇقامنى سىلەردىن ئۆگىنىش كېرەك ئىكەن» دەپ ئۇلارغا قول قويىدۇ. ئۇلار بىر مەزگىل يەكەندە تۇرغاندىن كىيىن، قاغىلىق ناھىيسىگە بىرىپ يەرلىشىپ قالىدۇ، قاغىلىق خەلقى ئۇلارنى ناھايىتى ھۆرمەتلەيدۇ.    1945-  يىللىرى «ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى» نىڭ تەسىرى بىلەن «تاشقورغان ئىنقىلابى» پارتلاپ، ئىنقىلابچىلار قاغلىقنى ئىگەللەيدۇ. «بېتىم» نىڭ روھى بويىچە ئۇلار قاغلىقتىن قايىتقاندىن كىيىن، گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى «ئىلى ئوغىرلىرىنى قارشى ئىلىپ ساز چالدىڭ» دېگەن باھانە بىلەن يەرلىك مۇتەئەسسىپ كۈچلەرنى قۇتىرىتىپ ئاكىسى ئىمىن ئاخۇننى ئۇرۇپ ئۆلتۈرۋىتىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنى بولسا قاغىلىق ساقچى ئىدارىسى تەرىپىدىن قامايدۇ. بىراق بۇ مۇقامچىنى ئىنتايىن ياخشى كۆرىدىغان قاغلىق خەلقى بىرلىشىپ ساقچى باشلىقىغا نۇرغۇن پارا بىرىپ، تۇردى ئاخۇن ئاكىنى قاماقتىن ئېلىپ چىقىدۇ. 1946-  يىلى ئۆلكە رەئىسى جاڭ جىجۇڭ، مۇئاۋىن رەئىس ئەخمەتجان قاسىمى، سەيپىدىن ئەزىزى ۋە قاسىمجان قەمبىرى قاتارلىقلار «ئون ئىككى بېتىمنىڭ» جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئەمەلىشىش ئەھۋالىنى تەكشۈرۈش .ئۈچۈن قەشقەرگە كەلگەندە، ئۇلارغا بىرىلگەن زىياپەتتە مۇزىكا چالدۇرۇش ئۈچۈن تۇردى ئاخۇن ئاكىنى چاقىرىدۇ. بۇ بەزمىدە تۇردى ئاخۇن ئاكا ئىجرا قىلغان مۇقام نەغمىسىنى ئاڭلىغان ئەخمەتجان قاسىمى، سەيپىدىن ئەزىزى قاتالىقلار ئۇنىڭ ماھارىتىگە ئاپىرىن ئوقۇپ، تۇردى ئاخۇن ئاكىغا ھۆرمەت تونى كەيگۈزىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ كىچىك ئوغلى قاۋۇل ئاخۇنمۇ دادىسىنىڭ تەربىيىسى بىلەن قالۇن، چاڭ چىلىشتا يېتىشىپ چىقىپ كۆزگە كۆرۈنىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ بوۋىسى قاۋۇل ئاخۇن ئاكا (ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى ئەجدادلىرى نامەلۇم) دىن تارتىپ ھازىر شىنجاڭ مۇقام ئانسامبىلىدا ئۆز ماھارىتىنى كۆرسىتۋاتقان كىچىك ئوغلى قاۋۇل ئاخۇنغىچە نەچچە ئەجداد-ئەۋلادلار ئۆمۈر بويى مۇقامچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ، ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامنىڭ ئۈزۈلمەس دولقۇنىدەك زامانىمىزغا يىتىپ كىلىشىدە ئۆچمەس تۆھپە قوشقان مۇقام ئۇستازلىرىدۇر. ناۋادا يەركەن سەئىدىيە خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن مەشھۇر مۇقام ئۇستازلىرى قىدىرىخان يەركەندى بىلەن مەلىكە ئاماننىسالار ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامنى رەتلەپ، يۈرۈشتۈرۈپ ئۇيغۇر مۇقام تارىخىدا ئۆچمەس خىزمەت كۆرسەتتى دېيىلسە، ئۇ چاغدا تۇردى ئاخۇن ئاكىنى ئۇلارغا ۋارىسلىق قىلىپ، ئون ئىككى مۇقامنى قۇتقۇزۇپ قالغۇچى ۋە زامانىمىزغا يەتكۈزۈپ بەرگۈچى بىردىنبىر سەنئەت ئەربابى دېيىشكە بولىدۇ. دەرۋەقە، تۇردى ئاخۇن ئاكا ئون ئىككى مۇقامنى چوڭ نەغمە، داستان ۋە مەشرەپلىرى بويىچە ئەڭ تولۇق، ئەڭ ساپ ساقلىغان پىشقەدەم نامايەندە ئىدى. ئازادلىقىتن كىيىن خەلق ئاممىسىنىڭ قەد كۆتىرىشىگە ئەگىشىپ، ئون ئىككى مۇقامنىڭ ھاياتى باشلاندى.تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ بىر ئۆمۈر كۆڭلىگە پۈككەن ئارزۇ-ئارمانلىرى ئەمەلگە ئاشتى. 1950-  يىلى 8-،9-ئايلاردا ئۈرۈمچىدە ئون ئىككى مۇقام ۋە بىر قىسىم خەلق ناخشىلىرى سىنغا ئىلىندى، بۇ ئەھمىيەتلىك ئىشقا پىشقەدەم مۇقامچى تۇردى ئاخۇن ئاكا بىلەن ئۇنىڭ ئوغلى ھوشۇر ئاخۇن، داستانچى روزى تەمبۇر، داڭلىق مۇزىكانىت ۋە مۇقامچى زىكىرى ئەلپاتتا، ئاتاقلىق خەلق ناخشىچىسى ئابدۇۋەلى جارۇللايۇۋ ھەمدە مۇزىكاشۇناس ۋەنتۇڭشۇلار قاتناشتى. 1955-  يىلى ئون ئىككى مۇقام قايتىدىن تەپسىلىي لېنتىغا ۋە پىلاسىنكىغا ئىلىندى. بۇ قىتىمقى لېتىغا ئىلىشتا پىشقەدەم مۇقامشۇناس تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ ساتار بىلەن ئون ئىككى مۇقامنى تولۇق تېكىستى بويىچە ئوقۇپ چىقىشى، ئوغلى ھوشۇر ئاخۇن ئاكىنىڭ داپ چېلىپ بىرىشى ئاساس قىلىنغان بولۇپ، ئۇنى مۇقام تارىخىدىكى ئەڭ ئەھمىيەتلىك خىزمەت دېيىشكە بولىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكا يەتكۈزۈپ بەرگەن ئون ئىككى مۇقامنىڭ نوتىسى 1956-يىلى مەركىزى مۇزىكا نەشىرىياتى بىلەن مىللەتلەر نەشىرياتى تەرىپىدىن رەسمىي ئىككى توملۇق كىتاب قىلىپ نەشىر قىلىندى، تېكىستلىرى بولسا ئايرىم-ئايرىم كىتاب بولۇپ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئەدەبىيات-سەنئەت بىرلەشمىسى تەرىپىدىن نەشىر قىلىندى. ئون ئىككى مۇقامنىڭ خەلقئارا نوتىغا ئىلىنىشى مۇقامنى يېڭى تارىخى دەۋىرگە ئىلىپ كەلدى، مۇقام ھەققىدىكى تەتقىقاتنى ئىلگىرى سۈردى. بۇ خىزمەتلەردە ئۆچمەس تۆھپە قوشقان تۇردى ئاخۇن ئاكا خەلقنىڭ مۇقام بايلىقلىرىنى خەلققە يەتكۈزۈش ئارزۇسىغا ئىرىشىتى. تۇردى ئاخۇن ئاكا 1956-يىلى 6-ئاينىڭ 8-كۈنى قەشقەر شەھرىدە 75 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتتى. ئىسمى : سادىر  « پالۋان » تۇغۇلغان ۋاقتى 1798- يىلى تۇغۇلغان يىرى : ھازىرقى غۇلجا ناھىيىسىنىڭ مولتوختى يېزىسىنىڭ  ئەخمەت قارىقاش ئائىلىسى .ئاتا- بۇۋىسى ھازېرقى خوتەن ۋىلايىتىنىڭ قارقاش ناھىيەسى دىگەن يىرىدىن . سادېر پالۋان ئائىلىسى 1762-يىلى 10-ئايدىكى چوڭ كۈچۈشتە غولجىغا بېرىپ ئولتۇراقلاشقان.  سادېر پالۋان غولجىدا تۇغۇلغان . سادىر پالۋان بولسا باتۇر قوزغۇلاڭچى . شۇنداقلا مەشھۇر قۇشاقچى . باھا : سادر پالۋان ئىگىز بوي. مۆرىسى كەڭرى ناھايىتى قاۋۇل ئادەم بۇلۇپ. ئۇ كىچىكىدىنلا باشقىلارغا بۇزەك بۇلۇشنى خالىمايدىغان ناخەقچىلىققا قەتتى چىدىمايدىغان ئادەم ئىدى ... مۇنداچە ئېيتقاندا سادېر پالۋان ھەقىقى تىپىك لۈكچەكلەر ۋەكىلىدىن ... ئۇ  كۆپ بالىلىق بولغان  ئۇنىڭ ئۇغۇللىرى كۆپ بۇلۇپ ئۆز زامانىسىدا مەھەللە لۈكچىكى ئاتالغاچقا مەھەللىنىڭ ئىچى سىرتىدىكى ھېچقانداق بىر ئائىلە سادېر پالۋان ئائىلىسىنىڭ چىشىغا تىگىشكە پېتىنالمايدىغان ھالەت شەكىللەنگەن ... 19 - ئەسېرنىڭ 60 - يىللىرى مانجۇ چىرىكلەرنىڭ باستۇرىشىدا سادېر پالۋان مەھەللىسىدىكى پۈتۈن كىشىلەر چىرىكلەردىن قورقۇپ ئۆي بىساتلىرىنى تاشلاپ قاچقان . پەقەت سادېر پالۋان ئائىلىسىلا قاچمىغان ۋە مەھەللىسىنى قوغدىغاندىن سىرت ئۇغۇللىرىنى يىتەكلەپ تۇنجى قېتىملىق چىرىكلەرگە قارشى پارتىزانلارچە ئۇرۇشنى باشلىغان ... دەل شۇ ۋاقىتلاردا ئىلىي ۋىلايىتىدە قوزغىلاڭ پارتلىغان بۇلۇپ سادېر پالۋان ئۇغۇللىرى بىلەن بۇ چوڭ قوزغىلاڭغا قاتناشقان ۋە كىيىنكى كۈنلەردە ئۈزىنىڭ ھېچنىمىدىن قورۇقمايدىغان پاتۇرلىقى ۋە پەم - پاراسىتى بىلەن كۆپلىگەن غەلبىلەرنى قولغا كەلتۈرگەن . بۇلارنىڭ ئىچىدە ئالاھىدە تىلغا ئېلىپ ئۈتۈشكە ئەرزىيدىغىنى بولسا .     سادىر پالۋان 1864-يىلى چىلپەڭزىگە ھۇجۇم قىلىدۇ ئۇ ھۇجۇمدا   40 ئۆچكىنىڭ مۆڭگۇزىگە  شامنى باغلاپ  باغلانغان شاملارنىڭ ھەممىسىنى ياندۇرۇدۇ   ،قۇيرۇقىغا بولسا  پوجاڭزا باغلاپ ئوت تۇتاشتۇرۇپ چىلپەڭزىگە قارىتىپ قويۇپ بەرگەن ، شام يورىقى ۋە پوجاڭزىلارنىڭ ئېتىلىشىدىن چۆچۇگەن چىلپەڭزە ئامبىلى تېزلا تەسلىم بولغان. بايانداي  ئۇرۇشىدا بولسا  سادىر پالۋان ئۆزىنىڭ ئۈچ ئوغلى بىلەن سېپىلنىڭ ئاستىدا لەخمە كولاپ دورا كۆمۇپ سىپىلنى پارتىلتىدۇ. بۇ چاغدا 5000دىن ئارتۇق قوزغىلاڭچى سېپىلدىن پەيدا بولغان يوچۇقتىن قەلئەئىچىگە بېسىپ كىرىپ ،سېپىلنى مانجۇ چىرىكلىرىنىڭ قولىدىن تارتىۋالىدۇ. قوزغىلاڭدا كۆپ قېتىم باتۇرلۇق كۆرسەتكەن سادىر پالۋان شۇ كۈنلەردە  بارچە ئەلگە تۇنۇلغان ۋە ئۇلارنىڭ  چوڭقۇر ھۆرمىتىگە ئىرىشكەن . شۇندىن كىيىن ئۇ ئەل ئارىسىدا « پالۋان » نامى بىلەن ئاتالغان ...  ئۇ يەنە مەشھۇر قۇشاقچى بۇلۇپ . نۇرغۇن ئىسىل قۇشاقلارنى ئېيتىپ قالدۇرغان . بۇلارنىڭ ئىچىدە كۈپچىلىككە تۇنۇش بولغانلىرىدىن . سادىر دەپ ئېتىم يامان، ئون بەش ياشتا ئاتالغان دەسلەپكى تۇتۇلغاندا قۇمۇل ۋاڭغا پالانغان. يامۇلنى تېشىپ قويوپ ،    ئىككى چىقتىم تالاغا .    مېنى باققان بەش يايى ، ئەمدى قالدى بالاغا. 1867-يىلى ئىلى قوزغىلاڭچىللىرى ئىلى تارانچى سۇلتانلىقىنى قۇرىدۇ. بۇ چاغدا ياشىنىپ قالغاب سادىر پالۋان ئۆز يېزىسى مولتوختى يۈزىگە قايتىپ كېلىدۇ. 1871-يىلى 73 يېشىدا  كېسەل سەۋەبىدىن ۋاپات بولىدۇ .. ئەسكەرتىش :  بۇ يەردىكى لۈكچەك ئۇقۇمى ھەرگىزمۇ سىزنىڭ نەزىرىڭىزدىكى يەنى ھازېرقى زاماندىكى پۈتۈن ئەسكىلىكلەرنىڭ ھەممىسىنى قىلىپ ئاتا - ئانىسىنى قاقشىتىپ يۈرىيدىغان  . ياماندىن قورقۇپ يۇۋاشنى بۇزەك ئىتىدىغان،  زەھەر چىكىدىغان . قىمار ئوينايدىغان باشقىلار بىلەن ئۇرۇشۇپ قالسا ئوڭلاپ ئىككى مۇش ئاتالماي پىچاق كۈتىرىدىغان دوسلىرى ئۇرۇشۇپ قالسا قېچىپ كىتىپ جىدەل تۈگىگەندىن كىيىن قايتىپ كىلىپ مەن بولغان بولسام چانايتتىم . تىقاتتىم دەپ بو ئېتىپ « ئۇرۇشتىن كىيىنكى قەھرىمان بۇلىۋالىدىغان » ئاغىزىدىن مەينەت بولمىغۇر گەپلەردىن باشقا گەپ چىقمايدىغان.   كىرلىشىپ كەتكەن چاچلىرىنى گەدەنگىچە قۇيىۋالىدىغان شۇنداقلىقىغا باقماي خىجىل بولماستىن ئۈزىنى لۈكچەك ئاتاپ  ئۆز زامانىسىدا ئۆتكەن ھەقىقى لۈكچەكلەرنىڭ نامىنى بۇلغايدىغان  پىس - پاس لۈكچەكلەرنى كۆرسەتمەيدۇ .... ئۇنداقتا ھەقىقى لۈكچەكلەر قانداق بۇلىدۇ ...؟ ھەقىقى لۈكچەكلەر ھەرگىزمۇ   باشقىلارغا  زورلاپ جىدەل تاڭمايدۇ . ياماندىن قورۇقمايدۇ يۇۋاشنى بۇزەك ئەتمەيدۇ . قايەردە ناخاقچىلىق يۈز بەرسە شۇ يەردە كۆكرەك كىرىپ ئوتتۇرىغا چىقىدۇ ، ئاجىزلارغا باش - پاناھ بۇلىدۇ ،  ۋەدىسىگە ۋاپا قىلىدۇ ...... مىنىڭچە ھازېرقى زاماندا  بۇنداق لۈكچەلەر بارغانسىرى ئازلاپ كەتتى.  ھەتتا نەسلى قۇرۇپ كىتىش  گىرداۋىغا بېرىپ قالدى .... مەنبە : <<شىنجاڭ يىقىنقى زامان تارىخىدىكى مەشھۇر شەخىسلەر>>دىگەن كىتاپتىن . شۇنداقلا سادىر پالۋانغا مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم ماتېرياللاردىن . تاشاخۇنۇم ئەزىزىنىڭ ئائلە نەسەبىنىڭ سۈرۈشتۈرلىش جەريانى.     1915.يىلنىڭ ئاخىرىدا تاشاخۇنۇم يەكەن مىشا كەنتىدە قۇرغان سەرەڭگە زاۋۇتىنىڭ ئورنىنى 1936.يىلى شىڭسىسەي ھۆكىمىتى يەكەن خاڭدىلىق قاسىمخانباي دېگەن ئادەمنىڭ مۈلكى دەپ قاراپ ( قاسىمخانباي شىڭسىسەي تەرپىدىن قولغا ئېلىنغان ) مۇسادىرە قىلىپ يەكەن ۋىلايەتلىك ئۇيغۇر مەدىنى ئاقارتىش ئۇيۇشمىسىغا بېردۇ . ئۇيۇشما بۇ يەرگە دارىلئېتام قۇردۇ.    بۇ ئەھۋال تاشۇخۇنۇم ئەزىزىنىڭ ئالتىنچى ئوغلى ئابلىھەق ئەزىزىگە مەلۇم بولغاندىن كىيىن، مۇسادىرە قىلىنغان زاۋۇت ئورنىنىڭ تاشاخۇنۇمنىڭ ئىكەنلىكى توغرىسىدا ئىسپات كۆرسىتىپ ئەرىز يازدۇ .يېزىلغان ئەرىز شۇ ۋاقىتنىڭ قايدە يۇسۇنى بويچە ئىسلام شەرىئىتىنى (قازىخانىنىڭ ) بىر تەرەپ قىلىشىغا تاپشۇرلىدۇ. شەرىئەت بۇ ئەرىزنى خەلىق ئىچىدىن سۈرۈشتە قىلىپ ، بىلگۈچىلەردىن مەھكىمە شەرىئەتنىڭ نازارىتىدە گۇۋالىق ئالىدۇ. بۇ ۇۋاھلىقتا:    تاشاخۇنۇمنىڭ دادىسى ئەزىزى شەيىخ ئاخۇنۇم، ئۇنىڭ دادىسى ئابدۇرېشىت ( كۆك بېشى –مىراپ ) ئاخۇنۇم ، ئۇنىڭ دادىسى موللا توختى ئاخۇنۇم، ئۇنىڭ دادىسى ھابىل ئۇستا ، ئۇنىڭ دادىسى بۇۋاخۇن، ئۇنىڭ دادىسى مەھەممەت خەلپە ( ئىشان ) ، ئۇنىڭ دادىس مىرزا ھاتتا دىيىلىپ ، بۇنىڭ ئۈچۈن بىر قىسىم يەر زىمىن ۋە ئېلىم – بىرىم ھۆجقەتلىرى پاكىت قىلىپ قۇيلىدۇ . ئىسپاتلىنىشىچە : مىرزا ھاتتا سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋىرلىرىدە ، خانلىقنىڭ قەشقەر خانېرىق دېگەن يۇرىتتا تەھسىس قىلغان تۇقۇمۇچىلىق ئىشلىرىنى باشقۇرغۇچىلاردىن ئىكەن .يەكەن خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كىيىن مىرزا ھاتتا ئائىلىسىنىڭ ئەۋلادى ھابىل ئۇستىغىچە خائېرىقتا ئۆتكەمەن.    ھابىل ئۇستا ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە ، ئائىلىسى ۋە ئوغلى موللا توختى  ئاخۇنۇمنى ئېلىپ ، ئەينى يىللاردا پەيزىۋات بەگلىگىگە قاراشلىق سۇنتاغ ( 1940.يىلى ئاتۇش يېرىم ناھيە بۇلۇپ قۇرۇلغىچە ئاستىن ئاتۇش پەيزىۋاتقا ، ئۇستىن ئاتۇش قەشقەرگە قاراشلىق يېزا ئىدى ) يېزىسىغا كۈچۈپ كىلىپ ، تۇقۇمۇچىلىق كەسپى بىلەن شۇغۇللانغان .     ھابىل ئۇستامنىڭ ئايالى  زەبىدە خېنىم قەشقەر خانئېرىق يېزىسىدىكى كاتتا باي ۋە ئاتاقلىق ئالىم ئابدۇ قادىر خەلپىنىڭ قىزى بۇلۇپ ، ئاياللار ئىچىدىكى كۆپ ئىلىم تەھسىل قىلغان ، كۆپولىگەن ئايال ئۇقۇغۇچىلارنى تەربىلىگەن ئايال بۇلۇپ ، ئاتۇشقا كۈچۈپ كەلگەندىن كىيىنمۇ ، ئۇنىڭ يۇرتى خانئېرىق بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئۈزۈلمىگەن ، ھەم ئاتۇشتا كۆپلىگەن ئايال بىلىم ئىگىللىرىنى يىتۈشتۈرگەنكەن. مۇشۇ سەۋەپتىن بۇلۇپمۇ زەبىدە خېنىمنىڭ ئۇرۇق –ئەۋلادلىرىنىڭ داۋاملىق يوقلاپ تۇرشى نەتىجىسىدە ، بۇ ئائىلىنىڭ بەشىنچى ئەۋلادى  تاشاخۇنۇم دەۋرىگە كەلگەندە ئۇلارنىڭ كەلدى – باردىسى تېخىمۇ قۇيۇقلاشقان . نەتىجىدە تاشاخۇنۇمنىڭ سەرەڭگە زاۋۇتى قۇرشىدىن خەۋەر تاپقان سىمخان باي يەكەن مىشادىكى 40 مودەك زىمىنىنى خەت مۆھۈر بىلەن تاشاخۇنغا سوغا قىلغان ، بۇ زىمىننى سوغا قىلغان شەرىئەت گۇۋالىقىدىكى خەتتە تاشاخۇنۇمنىڭ ھابىل ئۇستامغىچە بولغان تۆت ئەۋلاتنىڭ يەكەن ھەم خانئېرىقتا ، ھابىل ئۇستامنىڭ ئاخىرقى ئۆمرىدىن تاشاخۇنۇمغىچە ئاتۇش ، سۇنتاغ، ۋاقۋاق ، ۋە كېچىڭزى دېگەن يەردە ئۆتكەنلىكى قەيىت قىلىنغان. مەرھۇم ئابلىھەق ئەزىزى 1939.يىلى يەكەن مەھكىمە شەرئىتىنىڭ ئىسپاتى بىلەن قاسىمخان باينىڭ نەسەپ قوغلىشۇپ تاشاخۇنۇمغا يەر زىمىن سوغا قىلغانلىقى توغرىسىدىكى مۆھىر خىتىنى ئېلىپ قالغان . شۇنىڭ بىلەن بۇ دەۋا يەنى سەرەڭگە زاۋۇتى ئورنى تاشاخۇنۇمغا تەۋە بولۇپ ئاخىرلاشقان. نەسەپكە مۇناسىۋەتلىك بەزى مەسىلىلەر : ھابىل ئۇستا ۋاپات بولغاندىن كىيىن ، ئوغلى موللا توختى ئاخۇنۇم دىنى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللۇنۇپ دىنى مەكتەپ ئاچقان ھام جامائەت ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان ، ئۇنىڭ كۆزگە كۈرىنگەن ئوغلى ئابدۇرېشىت ئاخۇنۇم، چوڭ دادىسى ھابىل ئۇستىدىن قالغان تۇقۇمۇچىلىقنى داۋاملاشتۇرغان، قۇشۇمچە ماتا – چەكمەن سودىسى بىلەن شۇغۇللانغان ، بۇ ئادەم ئەقىل – پاراسەتلىك كىشى بۇلۇپ ، جامائەت ئىچىدە يۇقۇرى ئىناۋەتكە ئىگە ئىكەن . ئۇ خەلىقنىڭ تەلىۋى بىلەن بىر مەزگىل كۆك بېشى مىراپ بولغان ، شۇ چاغدا كىچىڭزى دىگەن جايدىكى بۇلاق سۈيى مول ، ئورنى سازلىق ۋە تاللىق بىر جاينى ئۇچرۇتۇپ ، بۇ ئىگىسىز يەردە سەگەز – ھەمىزەك،چوتا قاتارلىقلارنى ئىشلەپ چىقىرىدىغان  چوتا –سەگەزچىلىك كارخانىسىنى قۇرغان . بۇ يەر تولىمۇ زەي سۇلۇق ھەم چىملىق بولغاچقا ، كېسەكتە تام ئىتىشكە بولمىغانلىقتىن ، چىمدە تام ئىتىپ ھۈنەر قىلغان . شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ھۈنىرى بازار تېپىپ ، ناھايىتى تىزلا باي بولغان . ئۇنىڭ ئۈستىگە كۆپلىگەن كىشىلەرگە ھۈنەر ئۈگەتكەن . ئۇنىڭ ئوغلى ئەزىز ئاخۇنۇم دەۋرى شىنجاڭ ئۇرۇش ۇتىدا قالغان زامان بولۇپ ، ( يەتتەخۇجا تۇپىلىڭنى ئاخىرقى مەزگىلى ) بەدۆلەت ( ياقۇپ بەگ ) بىلەن زوزۇڭتاڭنىڭ ئۇرۇش قىلىۋاتقان مەزگىلى ئىدى. كىشىلەر تۇلىمۇ خاتىرجەمسىزلىكتە ياشايتى . شۇڭا ئەزىز ئاخۇنۇم جامائەت ئىچىدە داۋاملىق كۆزگە كۈرىنىشنى خالىماي يۇرتىغا قايتىپ « بەلۇن دانا خېنىم» مازىرىغا شەيىخ بولىپ ئۆتكەن . ئەزىز شەيىخ ئاخۇنۇمنىڭ كۆزگە كۈرىنگەن ئوغلى تاشاخۇنۇم دەۋرىگە كەلگەندە ئۆزگىچە بىر دەۋىر باشلىنىپ ، تاشاخۇن ئۆزىنىڭ ئەقىل پاراسىتى بىلەن ئۆز دەۋرىدە پارلىغان يۇلتۇز بولغان . بىلگۈچىلەرنىڭ ئاغزاكى مەلۇماتىغا قارغاندا ، تاشاخۇنۇمنىڭ ئاتا بوۋىللىرى ئاخۇنزادە دەپ ئاتىلىدىكەن . ( بۇنىڭدىن قارغاندا تاشاخۇنۇمنىڭ ئاتا بوۋىللىرى يۇقۇرۇ دىنى مەلۇماتقا ئىگە زاتلاردىن بۇلىشى مۇمكىن.) شۇڭا تاشاخۇنۇمنىڭ 1. ئەۋلات بوۋىسى مىرزا ھاتتا، 2. ئەۋلات بوۋىسى مۇھەممەتلەر مىرزا ھاتتا ئاخۇنزادە، مۇھەممەت ئاخۇنزادە دەپ ئاتالغان.3. ئەۋلات بوۋىسى بۇۋاخۇن، يەكەن شىۋىسى بويچە ئاخۇنزادە ئورنىغا بۇ ۋاخۇنلۇقۇم دەپ ئاتالغان 4. ئەۋلات بوۋىسى ھابىل ئۇستا كەسىپ بىلەن تۇنۇلغان كىشى بۇلۇپ ھۈنەر بىلەن شۆھرەت قازانغانكەن.5.ئەۋلات بوۋىسى موللا توختى، 6. ئەۋلات بوۋىسى ئابدۇ رېشىت،7. ئەۋلات بوۋىسى ئەزىزى قاتارلىقلار قەشقەر شىۋىسى بويچە موللا توختى ئاخۇنۇم، ئابدۇرېشىت ئاخۇنۇم، ئەزىزى شەيىخ ئاخۇنۇم دەپ ئاتالغان .   تاشاخۇنۇم ئەزىزى كىچىكىدىنلا زېرەك ، كۆرگەنلا نەرسىگە قىزىقىدىغان تىرىشچان ، تەدبىرلىك بالا بولۇپ ، ئۇ ئۇقۇش جەريانىدا پارىس ، ئەرەپ ، تۈرك تىل يېزىقىنى پۇختا ئىگىلىگەننىڭ سىرتىدا ، ئەرەپ تىلى قۇرئان تەپسىر جەھەتتىمۇ خېلى ۋايىغا يەتكەن نىدى   تاشاخۇنۇم ئەزىزى دىنى مەكتەپلەرنىڭ يۇقۇرى سىنىپلىرىدا ئۇقۇۋاتقان چاغلىرىدىلا ھەر قايسى سورۇنلاردا دىنى مۇتائىلە ۋە تەپسىر ( قۇرئان تەپسىرى) بىلىمى مول ۋە ناتىقلىقى بىلەن ئەل – جامائەتنى ھەيران قالدۇرۇپ ، شۇزاماندىكى دىنى ئۈلىمالارنىڭ ئالدىنقى قاتارىدىن ئۇرۇن ئالغان . شۇ چاغدا تاشاخۇنغا دىنى قايدە بۇيچە « ئاخۇنۇم » ئۇنۋانى بىرىلىپ «تاشاخۇنۇم » دەپ ئاتالغان .    تاشاخۇنۇم بىرىنجىدىن ئىلمى ئىستىداتى بىلەن ئاخۇنۇم ئىنۋانىغا ئىرىشكەن بولسا ، يەنە بىر جەھەتتىن ئاخۇنۇم دېگەن نەسەبى مىراس بىلەن تاشاخۇنۇم دېيىلگەن.    تاشا خۇنۇمننىڭ 4 خۇتۇندىن 17 بالىسى بۇلۇپ بۇلارنىڭ 12 سى ئوغول ، 5 قىز بولغان( سەيپىدىن ئەزىزى بالىلارنىڭ يەتتىنچىسى ئىدى) تاشاخۇن ئەزىزى ئۈزىنىڭ ئائىلە مىزانىدا تۆت ئايالغا نىسبەتەن ئۇلارنىڭ بالىلارنى ياخشى تەربىلىشىنى ئالدىنقى ئۇرۇندا قۇيۇشلىرى ، ئەگەردە قايسى ئايالى باللىرىنى ياخشى ئەخلاق بىلەن تەربىلىيەلمىسە ، شۇ ئايالنى مىراس ئېلىش ھۇقۇقىدىن مەھرۇم قىلىدىغانلىقىنى ئائىلە نىزامى قىلىپ بەلگۈلىگەن. شۇڭا بۇلارنىڭ ئوغوللىرىنىڭ ھەممىسى دىنى بىلىم ئېلىشتىن تاشقىرى، زامانىۋى بىلىم يۇرىتلىرىدا ئۇقۇپ ، ئالىم ، ئىنژىنىر، سىياسىيۇن، دۆلەت ئەربابى ، يازغۇچى، مۇئەللىم ۋە تېخنىك بۇلۇپ يىتىشكەن .قىزلىرى ئەخلاقى ، ئەقلى ۋە ئەنئەنۋى ئۆرپە-ئادەتە كامالەتكە يەتكەن ئۇيغۇر ئاياللىرىغا خاس ئەخلاقى تەربىيە بىلەن يىتىلگەن. مەنبە: «تاشاخۇنۇم ۋە ئۇنىڭ تۆھپىكار ئەۋلاتلىرى»  دېگەن كىتاپتىن قىسقارتىپ ئېلىندى. زوردۇن سابىرنىڭ ھايات مۇساپىسى غۇلجا شەھرىنىڭ شەرقىي جەنۇبىغا 33 كىلىومېتىر كېلىدىغان ھەيۋەتلىك ئابرال تاغلىرىنىڭ ئېتىگىدە ھاۋاسى ساپ، سۈيى ئەلۋەك، يېرى مۇنبەت بىر كەنت بار. ئىلگىرى بۇ يەر غۇلجا ناھىيەسىنىڭ بايتوقاي يېزىسىغا قاراشلىق بولۇپ ساقى يۈزى، تۆۋەنكى ئون دىگەن ناملار بىلەنمۇ ئاتالغان. «مەدەنىيەت زور ئىنقىلاۋى» مەزگىلىدە ئۇنىڭ ئىسمى بوستانغا ئۆزگەرتىلىپ ، يېڭى قۇرۇلغان يېڭىتام يېزىسىغا قوشۇۋىتىلگەن. زوردۇن سابىر 1937–يىلىنىڭ چوكانتال مەزگىلىدە دەل مۇشۇ كەنتتىكى(ھازىرقى غۇلجا ناھىيە يېڭىتام يېزا بوستان كەنتى) بىر نامرات دېھقان ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلدى. ئۇ بۇ ئائىلىدىكى تۆت بالىنىڭ ئىككىنچىسى بولۇپ ئاكىسى نۇرۇمدىن ئۈچ ياش كىچىك، ئىنسى مۇسەللىم ۋە سىڭلىسى بانۇدىن ئايرىم–ئايرىم ئىككى ياش ۋە بەش ياش چوڭ ئىدى. دادىسى سابىر تەقدىرى يەرگە باغلانغان ئالتىنچى ئەۋلات تارانچىلاردىن بولۇپ، راستچىل، يۇۋاش–يۇمشاق، بىراۋنى بوزەك قىلمايدىغان ۋە ئاسان ئاچچىقلانمايدىغان ئادەم ئىدى. سابىرنىڭ دادىسى غازى 1903–يىلى 56 يېشىدا ۋاپات بولغان.(بۇ كىشى ياقۇپبەگ شىنجاڭغا بېسىپ كىرگەندە ئۇنىڭغا بىر مەزگىل ئەسكەر بولغان بولۇپ، بۇ ھەقتىكى كەچۈرمىشلەرنى زوردۇن دادىسىدىن كۆپ ئاڭلىغان ئىدى) بۇ چاغدا سابىر ئەمدىلا بەش ياشتا بولۇپ، ئانىسمۇ ئۇزۇن ئۆتمەي بۇ دۇنيا بىلەن ۋىدالاشىدۇ. ئاتا–ئانىسىدىن كىچىك يېتىم قالغان سابىرنى ئاكىسى سايىت بىقىپ چوڭ قىلغان ئىدى. دەل مۇشۇ تارىخ كىيىنچە ئۇنىڭ ئوغلى زوردۇنغا كەلگەندە يەنە بىر قېتىم تەكرارلاندى. زوردۇننىڭ ئانىسى ئانارخان تولىمۇ مېھرىبان ۋە قائىدە يۇسۇنلۇق ئايال بولۇپ، مەھەللىدە ھەممە كىشىنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر ئىدى. ئۇنىڭ دادىسى روزاخۇن 1910–يىللاردا پەيزىۋات ناھىيىسىنىڭ تۈگمەنبېشى دىگەن يېرىدىن غۇلجىغا كۆچمەن بولۇپ چىققان ۋە كىيىنچە مۇشۇ بايتوقايدا ماكانلىشىپ مونچاخان ئىسىملىك بىر ئايال بىلەن تۇرمۇش قۇرغان. ئۇلارنىڭ جەمئىي ئۈچ بالىسى بولۇپ ئانارخان ھەممىدىن كىچىكى ئىدى. ئانارخان سابىرئاخۇن بىلەن 1926–يىلى توي قىلغان. ئۇلار ئۆمرىدە جەمئى ئالتە پەرزەنتلىك بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىككىسى تۈرلۈك سەۋەپلەر بىلەن بۇرۇن ئۆلۈپ كېتىدۇ.    بالىلارنىڭ ئەڭ كىچىكى بانۇم تۇغۇلۇپ ئۈچ ئايدىن كىيىن ئانارخان 31 يېشىدا ۋاقتسىز ئالەمدىن ئۆتتى. بۇ 1942–يىلىنىڭ باھار ئايلىرى بولۇپ شۇنىڭ بىلەن بىر بەختلىك ئائىلىنىڭ قارا كۈنلىرى باشلاندى. بۇھەقتە نۇرۇم سابىر ئەسلەپ مۇنداق دەيدۇ: «1942–يىلى موماڭلار(ئانارخان) ئالەمدىن ئۆتتى. شۇ چاغدا زوردۇن ئەمدىلا بەش ياشقا كىرگەنىدى.شۇندىن ئېتىۋارەن تۇرمۇشىمىز كەينىگە دەسسىدى» (نۇربانۇم نۇرۇم «دادامنىڭ زوردۇن سابىر ھەققىدە ئېيتقانلىرى»،«ئېلى دەرياسى»2006–يىلى6–سان89–بەت) دادىسى سابىر ئاخۇن ئېتىز–ئېرىق ئىشلىرىغا پۇختا بولغىنى بىلەن قازان–قومۇچتىن خەۋەرسىز ئىدى. شۇڭا ئانىسىنىڭ ۋاپاتىدىن كىيىن بۇ تۆت بالا تۇرمۇشتا بىر مەزگىل تولىمۇ قېينالدى. كىيىنچە بانۇنى چوڭئانىسى مونچاخان بېقىۋىلىشقا ئېلىپ كەتتى. زوردۇن كىچىگىدىن ئەقىللىق ئىدى. بىر نەرسىلەرنى يادىدا ئاسانلا تۇتىۋالالايتتى. ئۇ چاغلاردا بۇ مەھەللىدە تېخى پەننى مەكتەپ ئېچىلمىغان بولغاچقا يەتتە ياشقا توشقان بالىلارنىڭ كۆپى مەدرىسكە بېرىپ ئوقۇيتتى. زوردۇننى دىندا ئوقۇتۇشقا تاغىسى سايىت ئەللىكبېشى كۆپرەك كۈچىدى. ئۇ زوردۇننىڭ زېھنىنىڭ ئۆتكۈرلىكىنى كۆرۈپ، ئۇنى چوقۇم ئۇستا بىر قارى قىلىپ چىقىشنى كۆڭلىگە پۈككەن ئىدى. شۇنداق قىلىپ 1943–يىلى قىشتا زوردۇن ئاكىسى نۇرۇم بىلەن بىللە مەھەللىسىدىكى بىر موللامغا دىنىي تەربىيەگە تاپشۇرۇلدى. بۇ ئادەمنىڭ ئاچچىقى ناھايتى يامان بولۇپ، ھە دىگەندىلا بالىلارنى دەرە بىلەن ساۋايتتى. كىيىن ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلاۋىنىڭ تەسىرىدە ھەر قايسى يېزا كەنتلەردە رەسمىي يۇسۇندا پەننى مەكتەپلەر ئېچىلدى. لېكىن ئۇلارنىڭ سەۋىيەسى ۋە دەرىجىسىدە مۇئەييەن پەرقلەر بار ئىدى. سابىر ئاخۇن ئوقۇمىغان ساۋاتسىز ئادەم بولغىنى بىلەن تۇرمۇشتا ھالال ياشاشقا ئىنتىلەتتى، ئىش–ئەمگەكتىن قاچمايتتى. ھېلىقىدەك دىنىي تونغا ئورۇنىۋىلىپ تەييارغا ھەييار بولىدىغان ئاقنانچى كىشىلەرنى يامان كۆرەتتى. ئۇنىڭ بۇ مىجەزى ئوغلى زوردۇندا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان ئىدى. زوردۇن موللامنىڭ ئۆيىدە تازا سىقىلىۋاتقان كۈنلەرنىڭ بىرىدە، سەزگۈر دادا بۇنى بايقاپ قالدى ۋە پەننى مەكتەپنىڭ ئېچىلغانلىقىنى ئاڭلاپ ئاكىسى سايىتنىڭ توسوغىنىغا قارىماي «مەن ئوغلۇمنى ھەرگىز پوشكالچى موللام قىلمايمەن» دەپ، زوردۇننى دىني مەكتەپتىن چىقىرىۋىلىپ مەھەللىدىكى باشلانغۇچ مەكتەپكە ئاپىرىپ بەردى. زوردۇن بۇ يەردە تا 1949–يىلىغا قەدەر ئوقۇدى. يۇقىرى يىللىق بولمىغاچقا 3–سىنىپنى بىر يىل قايتا تەكرارلىدى. بۇ چاغدا زوردۇن 12ياشلاردا بولۇپ دىنىي مەكتەپتىكى ئۆلۈك ۋە قاتمال ئۇسۇل، چۈشىنىكسىز ئايەتلەر ئۇنى ھەقىقەتەن بىزار قىلغان ئىدى. پەننى مەكتەپ بولسا ئۇنىڭغا ئوخشىمايتتى: دەرس تۈرىنىڭ كۆپلىكى،مەزمۇنلىرىنىڭ يېڭىلىقى ئۇنى باشقىچە بىر ئالەمگە ئېلىپ كىرگەن ئىدى. شۇڭا ئۇ مەكتەپتە ئوقۇشقا راستىنلا ھېرىسمەن بولۇپقالدى. ئۇنىڭ ئەقىللىق ۋە تىرىشچانلىقىنى بايقىغان ئوقۇتقۇچىلىرىمۇ ئۇنىڭغا بۆلەكچە ئامراق ئىدى. «ھېلىمۇ ئېسىمدە، شۇ چاغدىكى زوردۇننىڭ سىنىپ مەسئۇلى ئۆز ئورنىغا ئۇنى ساۋاقداشلىرىغا دەرس ئۆتۈشكە سالاتتى. شۇ يىللاردا 5–رايۇن مائارىپىغا مەسئۇل مۇپەتتىش زامانىدن ئەپەندى زوردۇننىڭ مەكتىپىگە تەكشۈرۈشكە كېلىپ ئۇنىڭ ساۋاقداشلىرىغا تەمتىرىمەي دەرس ئۆتۈۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ ‹نېمىدىگەن ئەقىللىق ئوقۇغۇچى، چوڭ بولغاندا ئالىم ياكى ئاتاقلىق يازغۇچى بولغىدەك جۇمۇ!› دەپ ماختاپ كەتكەن.» (نۇربانۇم نۇرۇم «دادامنىڭ زوردۇن سابىر ھەققىدە ئېيتقانلىرى»،«ئېلى دەرياسى»2006–يىلى6–سان89–بەت) ئەنە شۇ زامانىدىن ئەپەندى1950–يىلى9–ئايدا زوردۇننى ئارائۆستەڭ يېزىسىنىڭ ئارا مەھەللىسىدىكى بەش يىللىق باشلانغۇچ مەكتەپكە ئوقۇشقا تونۇشتۇرىدۇ. بۇ مەكتەپنىڭ شارائىتى بىر قەدەر ياخشى بولۇپ ئوقۇغۇچىلارمۇ كۆپ ئىدى. ئەمما بۇ يەردە ئوقۇۋاتقان باي بالىلىرى ناھايتى ھاكاۋۇر بولۇپ، ئۇلار كىيىنىش، يەپ–ئىچىشلەردە ئۆزلىرىگە يەتمەيدىغان زوردۇننى ھەمىشە مازاق قىلىدۇ، ئارىغا ئالمايدۇ. بۇلار زوردۇننىڭ قەلبىدە باشقىچە يول بىلەن ئۇلارنى بېسىپ چۈشۈش ئىستىكىنى ئويغىتىدۇ. شۇڭا ئۇ ئۆگىنىشتە پۈتۈن كۈچى بىلەن تىرىشىپ يىللىقلار بويىچە بىرىنچىلىكنى قولغا كەلتۈرىدۇ. 1952–يىلىغا كەلگەندە پارتىيە ھۆكۈمەتنىڭ كۆڭۈل بۆلىشى ئارقىسىدا زوردۇن باشتا غۇلجا شەھەرلىك 3–ئوتتۇرا مەكتەپكە كىيىن «ئەخمەتجان قاسىمى نامىدىكى بىلىم يۇرتى»غا كىرىپ ئوقۇيدۇ. بۇ چاغلاردا ئۇ ئۆزىنىڭ ھەر تەرەپلىمە ئىقتىدارى بىلەن خېلىلا كۆزگە كۆرۈنۈپ قالغان بولۇپ ئوقۇتقۇچى–ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىردەك ئىتراپ قىلىشىغا ئېرىشكەن ئىدى. 1956–يىلى ھۆكۈمەتنىڭ تەشكىللىشى بىلەن غۇلجىدا مىسىرنىڭ ئەنگىليىدىن سۈۋەيىش قانىلىنى ئۆتكۈزىۋىلىشىنى قوللاش نامايىشى ئۆتكۈزۈلگەندە زوردۇن بىر پارچە شىئېر يېزىپ، ئۇنى چوڭ سورۇنلاردا دېكلىماتسىيە قىلدى ۋە زور ئالقىشقا سازاۋەر بولدى. ئارقىدىن بۇ شىئېر ئەينى ۋاقتتىكى «ئىلى گېزىتى»دە ئېلان قىلىندى. مانا بۇ زوردۇن سابىرنىڭ ئەڭ دەسلەپكى ئىجادىيىتى. شۇندىن كىيىن ئۇنىڭ مۇشۇ جەھەتتىكى تىنىمسىز ئىزدىنىشى رەسمى باشلاندى. «ئەخمەتجان قاسىمى نامىدىكى بىلىم يۇرتى» ھېساپتا تولۇق ئوتتۇرا سەۋىيەسىدىكى دارىلمۇئەللىمىن بولۇپ، مەكتەپتە دەرستىن سىرتقى ۋاقتلاردا مول ئەدەبىيات–سەنئەت پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزىلەتتى. زوردۇن دەرسلەرنى پۇختا ئۆگىنىش بىلەنلا قانائەت قىلماي يەنە تۈرلۈك تېمىلاردا شىئېر، ماقالە ۋە دىراممىلارنى يازدى. شۇنىڭ ئىچىدە «ئوتتۇرا ئاسىيا ئەدەبىياتىنىڭ شىنجاڭغا بولغان تەسىرى» ناملىق ماقالىسى مەكتەپ تەرىپىدىن مۇكاپاتلاندى، ئىككى پەردىلىك دىراممىسى «ئېتىز بېشىدىكى كەپە» سەھنىلەشتۈرۈلۈپ خەلق ئاممىسى بىلەن يۈز كۆرۈشتى. زوردۇننىڭ يەنە ماتىماتىكا، خېمىيە، جۇغراپىيە، تارىخ، سىياسەت قاتارلىق پەنلەردىكى نەتىجىسى ئالاھىدە ياخشى ئىدى. ساۋاقداشلىرىنىڭ ھەممىسى ئۇنى «يەتتە پەننىڭ ئالىمى بولىدۇ» دىيىشەتتى. بولۇپمۇ زوردۇننىڭ خېمىيە دەرسىگە بولغان ھەۋىسى بەكلا كۈچلۈك بولۇپ، كىيىنچە ئۇ ئۆزىنىڭ ئەسەرلىرىدە لومونوسوۋ، مېندىلېۋ، نوبېل، كىيورى خانىم قاتارلىق خېمىكلارنى كۆپ قېتىم تىلغا ئالغان ئىدى. 1957–يىلى زوردۇن سابىر ئۈچ يىل بىلىم بەرگەن ئانا مەكتىۋىنى پۈتتۈرۈپ پارتىيە ھۆكۈمەتنىڭ يۈكسەك غەمخورلىقى بىلەن بىلىم ئاشۇرۇش ئۈچۈن قۇرۇلغىنىغا ئانچە ئۇزۇن بولمىغان لەنجۇ غەربىي شىمال مىللەتلەر ئىنستۇتىغا كەلدى. بۇ ئۇنىڭ ھاياتىدىكى بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى ئىدى. چۈنكى مەكتەپتە مەملىكىتىمىزنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئاز سانلىق مىللەت ئوقۇغۇچىلىرى بار بولۇپ، ئۇ بۇ يەردە يېڭى تىل ۋە يېڭى مەدەنىيەت بىلەن كەڭ دائىردە ئۇچرشىش ئىمكانىيىتىگە ئېرىشكەن ئىدى. زوردۇن ئىشنى ئالدى بىلەن خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشتىن باشلىدى ۋە ناھايىتى تىزلا ئوقۇش، يېزىش، سۆزلەش جەھەتلەردە زور ئىلگىرلەشلەرگە ئېرىشتى. بولۇپمۇ لى گوشىياڭ، دۇەن كىشىڭ، قاتارلىق نوپۇزلۇق ئوقۇتقۇچىلارنىڭ كۆيۈنۈپ تەربىيەلىشى ئارقىسىدا زوردۇن ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى، جوڭگۇ ئەدەبىياتى ۋە چەتئەل ئەدەبىياتى توغرۇلۇق چوڭقۇر چۈشەنچىلەرگە ئىگە بولۇپ، ئۆزىنىڭ كىيىنكى ئىجادىيىتى ئۈچۈن پۇختا نەزىرىيەۋىي ئاساس ياراتتى. ئىككى يىلدىن كىيىن مەكتەپ ئۇنى رەسمى ئوقۇتقۇچىلىققا ئېلىپ قالدى ۋە تىل–ئەدەبىيات فاكۇلتىتىدىكى ئۇيغۇر، خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئوخشىمىغان دەرسلەرنى ئۆتۈشكە ئورۇنلاشتۇردى. زوردۇن بۇ ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن ياخشى چىقىپ تەشكىلنىڭ ئۈمىدىنى يەردە قويمىدى. 1960–يىلنىڭ بېشىدا مەكتەپ رەھبەرلىكى ئۇنى مەركىزى مىللەتلەرئىنستىتۇتىغا بىر يىللىق قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى بويىچە بىلىم ئاشۇرۇشقا ئېۋەتتى. ئۇنى بۇ يەردە مەملىكىتىمىزنىڭ شۇ چاغدىكى مەشھۇر تىلشۇناس ۋە تارىخچىسى فېڭ جىياشىڭ ئەپەندى بىر قوللۇق تەربىيەلىدى. ئەمما ئۇزۇن ئۆتمەي ئوڭچىلىققا قارشى كۆرەش ئومۇمىيۈزلۈك باشلىنىپ كەتكەچكە زوردۇن شۇ يىلى 10–ئايدا يەنە لەنجۇغا قايتىپ كەلدى. ئەمما بۇ چاغدا ئۇنىڭ كۆرگەن، بىلگەنلىرى كۆپۈيۈپ، نەزەر دائىرسى ئىلگىرىكىدىنمۇ بەكرەك ئېچىلىپ كەتكەن ئىدى. ئۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە تارىخى ئۈچۈن ئۈن–تىنسىز قان–تەر تۆكۈۋاتقان شۇنچە كۆپ مۇتەخەسىسلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئەمگىگىنى كۆرۈپ قاتتىق تەسىرلەندى ھەمدە چوقۇم بېرىلىپ ئىشلەش، تەتقىقاتتا چوڭراق نەتجە يارىتىش قارارىغا كەلدى. بىر تەرەپتىن ئۆزى مەسئۇل بولغا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى بويىچە دەرسلىك تۈزۈشكە تۇتۇش قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللۇنۇپ «ئۇ مېنى كۈتكەن ئىكەن»، «يالغۇز بۇلاق»، «بەختسىز قىز» قاتارلىق لېرىكىلارنى يازدى. «ئاق ئۈرۈك» ناملىق شىئېرى 1961–يىلى «شىنجاڭ ئەدەبىيات سەنئىتى»ژورنىلىدا ئېلان قىلىندى. ماۋزېدوڭ شىئېرلىرىنىڭ تەرجىمىسى ھەققىدە بىر پارچە تەنقىد ماقالىسى ۋە ئەينى ۋاقتتا «شىنجاڭ ئەدەبىيات–سەنئىتى»ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان ھېكايىلەرگە قارىتا بىر قانچە پارچە ئوبزورمۇ يازدى. بۇلاردا ئۇ ئۆزى نەچچە ۋاقتتىن بىرى ئۆگەنگەن نەزىريىۋى بىلىملەرنى جانلىق ئىشلىتىپ كۆردى. گەرچە بۇ ئەسەرلەر تۈرلۈك سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ئېلان قىلىنمىغان بولسىمۇ ئەمما ئۇ يازغۇچىنىڭ ئىجادىيەت مۇساپىسىدىكى بىر پەلەمپەي بولۇپقالدى. 1961–يىلى يازدا زوردۇن سابىر بىر تۈركۈم ئوقۇغۇچىلارنى ئېلىپ تىل پراكتىكىسى قىلىش ئۈچۈن لەنجۇدىن غۇلجا ناھىسىگە كەلدى. ئۇ بۇ جەرياندا ئاتاقلىق ئەدىپ ۋە شائىرلىرىمىزدىن زۇنۇن قادىرى، تىيىپجان ئېلىيۇپ، مۇھەممەت زەيىدى، ئابدۇكېرىم خوجايۇپ قاتارلىق كىشىلەر بىلەن چوڭقۇر تونۇشتى ھەمدە ئەدەبىيات، تىل، تۇرمۇش توغرۇلۇق كەڭ دائىردە پىكىرلىشىپ، نۇرغۇن ئەمەلىي چۈشەنچىلەرگە ئېرىشتى. بۇھەقتە يازغۇچى ئۆزىنىڭ «يوقالماس كۈلكە، ئۇنتۇلماس تەبەسسۇم» ناملىق ماقالىسىدە مۇنداق دەيدۇ: «مەن ناۋادا ئوت يۈرەك ئەدىپلىرىمىز بىلەن تونۇشۇپ ھەمسۆھبەت بولمىغان بولسام، بەلكى ئەدەبىياتقا ھازىرقىدەك ئىشقى مۇھەببەت باغلىمىغان، يازغۇچى بولماستىن بەلكى ئوقۇتقۇچىلىق بىلەن ئۆمرۈم ئۆتكەن بولار ئىدى. ئەدەبىياتنى سۆيۈش، ئەدەبىياتىمىز ئۈچۈن ئۆزۈمنى بېغىشلاش روھى ماڭا تېيىپجان، خوجايۇپ ئاكىلاردىن سىڭگەن. ئۇلارنىڭ خۇشاللىقىمۇ، خاپىلىقىمۇ، ئەڭ قىزىق پاراڭلىرىمۇ ئەدەبىيات بىلەن باغلانغان ئىدى. («تارىم» 1989–يىلى 3–سان 75–بەت) 1962–يىلىدىن كىيىنكى شىيۇجىڭجۇيىغا ۋە ئوڭچىلىققا قارشى ھەرىكەت مەزگىلىدە زوردۇن سابىر تارتىپ چىقىرىلىپ تەنقىد قىلىندى ۋە «ئەمگەك بىلەن ئۆزگەرتىش» نامى ئاستىدا گەنسۇ–چىڭخەي چىگرىسىدىكى گەنجا يايلىقىغا ئەۋەتىلدى. ئۇ بۇ يەردە بىر يىلغا يىقىن تۇردى. ناچار شارائىت، ئېغىر ئەمگەك ئاستىدىمۇ يازغۇچى ئۆزىنىڭ ھاياتقا بولغان ئوتتەك مۇھەببىتىنى سوۋۇتماي ئەتراپتىكى زاڭزۇ ئاممىسىدىن بىرىلىپ تىبەت تىلى ئۆگەندى. كىينچە بۇ كەچۈرمىشلىرى «ئىزدىنىش» رومانىنىڭ مۇھىم مەزمۇنلىرىدىن بولۇپ قالدى. > 1964–يىلى11–ئايدا زوردۇن سابىر غەربىي شىمال مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىدىن غۇلجا شەھەرلىك 2–ئوتتۇرا مەكتەپكە ئالمىشىپ كەلدى ۋە بۇ يەردە تىل–ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلىدى. شۇ چاغلاردا ئېلىمىزنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى ۋاڭ مېڭنڭ ئايالى سۈي رۈيفاڭمۇ مۇشۇ مەكتەپتە خەنزۇ تىلى ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلەۋاتقان ئىدى، ئۇلارنىڭ ئۆيى مەكتەپ ئىچىدە بولغاچقا زوردۇن سابىر ۋاڭ مېڭ بىلەن پات–پات كۆرۈشۈپ پىكىرلىشىپ تۇردى. بۇ ئىككى يازغۇچىنىڭ كىيىنكى دوستلۇقى ئۈچۈن پۇختا ئاساس بولدى. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي «مەدەنىيەت زور ئىنقىلاۋى» باشلىنىپ، مەكتەپلەر دەرستىن توختىدى. يازغۇچى باشقا نۇرغۇن زىيالىلارغا ئوخشاش «گېزەندە»، «قارا يىپ» سانىلىپ، نازارەت ئاستىدا ئېغىر ئەمگەكلەرگە سېلىندى. بىر مەزگىل يېزىسىغا قايتىپ دىخانچىلىق قىلدى. 1967–يىلى يازغۇچى توي قىلىپ، ئىللىق ئائىلىگە ئىگە بولدى. كىينكى يىلى تۇنجى بالىسى تۇغۇلۇپ ئۇنىڭغا ھاياتنىڭ يېڭى لەززىتىنى ئاتا قىلدى. رەڭگا–رەڭ مول مەزمۇنلۇق يېزا ھاياتى ۋە دېھقانلار تۇرمۇشى ئۇنىڭ كىشىلىك تۇرمۇشقا بولغان مۇھەببىتىنى تېخىمۇ كۈچەيتتى. پۇرسەت تاپسىلا ئەدەبىيات ئۈستىدە ئىزدىنشىنى توختۇتۇپ قويمىدى. «يامان ئىش ياخشى ئىشقا ئايلىنىشىمۇ مۈمكىن» دىگەندەك، ئۇنىڭ مۇشۇ مەزگىللەردە كۆرگەن، بىلگەن، ئاڭلىغان، ھېس قىلغان، ئۆگەنگەنلىرى كىينكى ۋاقتلاردىكى ئىجادىيىتى ئۈچۈن «خېمىر تۇرۇچ» بولۇپ قالدى. ئون يىللىق قالايمىقانچىلىق زوردۇن سابىرغا زور بەدەللەرنى تۆلەتكۈزدى. بىراق 1970–يىللاردىن باشلاپ ۋەزىيەتتىكى قىسمەن ئۆزگىرىشلەر ئۇنىڭ قولىغا قايتا قەلەم ئېلىشىغا تۈرتكە بولدى. بۇنى ھەقىقەتەنمۇ «ئاپەت ئىچىدىكى ئامەت» دېيىشكە بولىدۇ. بۇ مەزگىلدە يازغۇچىنىڭ ئېلان قىلىنغان تۇنجى ھېكايىسى توغرۇلۇق ئاكىسى مۇنداق دەيدۇ: «1972–يىلى ماۋجۇشىنىڭ ‹يەنئەن ئەدەبىيات–سەنئەت سۆھبەت يىغىنىدا سۆزلەنگەن سۆز›ىنىڭ 30 يىللىقىنى تەبرىكلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ھەرخىل ئەدەبىي ئەسەرلەرنى يېزىش پائالىيىتى يولغا قويۇلدى. زوردۇن دەل شۇ مەزگىلدە مەن خىزمەت قىلىۋاتقان مازار يېزىسىغا چىقتى. مەن ماۋجۇشى ئەسەرلىرىنى جانلىق ئۆگۈنۈپ، جانلىق ئىشلىتىش پائالىيىتىگە ئاتاپ سەيپى ئىسىملىك بىر دېھقاننىڭ ئىلغار ئىش–ئىزلىرىنى بىر ماتېرىيال قىلىپ تەييارلاپ قويغان ئىدىم. زوردۇن بۇ ماتېرىيالنى كۆرگەندىن كىيىن: ‹بۇ ماتېريالنى ئاساس قىلىپ ھېكايە يازسام بولغۇدەك› دېدى ۋە شۇ كۈنى كېچىچە ئۇخلىماي ئۇنى يېزىپ پۈتتۈردى. كىيىن بۇ ھېكايىنى ئىككىمىز ‹سۆز› ئېلان قىلىنغانلىقىنىڭ 30 يىللىقىنى خاتىرەلەش پائالىيىتىدە قوبۇل قىلىنىۋاتقان ئەسەرلەر قاتارىدا ئابدۇۋەلى جارۇللايۇپ، قۇتقۇزار، تۇرسۇن لېتىپ قاتارلىق كىشىلەرگە تاپشۇردۇق. ئۇلار بۇنى شېفىگىرافتا بېسىپ چىقاردى. ئاندىن ‹ئىلى گېزىتى›دە ‹ئارغىبەتكە ئاشقۇچە› دىگەن ماۋزۇ بىلەن ئېلان قىلدى. كىيىن ئۇنى بىر مۇخبىر ئۈرۈمچىگە ئېلىپ كېتىپ ‹تاغ كەينىگە ئۆتكۈچە› دىگەن نام بىلەن ئېلان قىلدۇردى. مانا بۇ ئۇنىڭ مەتبۇئاتتا ئېلان قىلغان تۇنجى پروزا ئەسىرى» (نۇربانۇم نۇرۇم «دادامنىڭ زوردۇن سابىر ھەققىدە ئېيتقانلىرى»، «ئېلى دەرياسى»2006–يىلى 6–سان 91–بەت) «تاغ كەينىدىن ئۆتكۈچە»دە ئۇنىڭ ئۇزۇندىن بىرى توپلىغان بىلىم جۇغلانمىسى ۋە ئىلگىرىكى ئىجادىيەت تەجرىبىسى بىراقلا ئۆزىنى كۆرسەتتى. ئەسەر ياخشى باھاغا ئېرىشكەندىن كىيىن يازغۇچى بۆلەكچە روھلىنىپ، «قار لەيلىسى»، «پارچىلار»، «غارام»، «خامان»غا ئوخشاش شىئېرلارنى ۋە «ئونىنچى سىنىپنى ئەمدى تۈگەنتىم»، «دوستۇمنىڭ تارىخى»، «سەھەرچى»، «جۈپ گۆھەر»، «باھار بوۋاينىڭ كۈنلىرى» قاتارلىق ھېكايىلارنى ئارقا–ئارقىدىن ئېلان قىلدى. بۇنىڭ ئىچىدە كىيىنكى ئۈچ پارچىسى شۇ مەزگىللەردىلا خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىندى. تۆت كىشىلىك گۇرۇھ تارمار قىلىنغاندىن كىيىن يازغۇچى يەنە «تۆھپە»، «كومبايىن»، «قەرزدار» قاتارلىق ھېكايىلەرنى يازدى. پارتىيە 11–نۆۋەتلىك 3–ئومۇمى يىغىنىدىن كىيىن يازغۇچىنىڭ ئىجادىيتى يىپ–يېڭى بىر تارىخ دەۋرگە قەدەم قويدى. 1979–يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتىغا يۆتكۈلۈپ مۇھەررىر بولدى. oLd:3,p}    1981–يىلى بېيجىڭدا ئېچىلغان جوڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەدەبىيات سىمنارىيىسىدە ئوقۇدى. شۇ يىلى جوڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، ئاپتونۇم رايۇنلۇق يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ كەسپى يازغۇچىسى بولدى. 1980–يىلى ئۇنىڭ تۇنجى رومانى- «ئاۋرال شاماللىرى» نەشىردىن چىقتى. 1983–يىلى بولسا ئىككىنچى رومانى- «ئىزدىنىش» ئېلان قىلىنىپ كەڭ كىتاپخانلار ئارىسىدا ناھايىتى زور قىزىقىش قوزغىدى. يازغۇچى بۇ مەزگىللەردە يەنە كۆپلىگەن پوۋېست، ھېكايىلەرنى يېزىپ ئۇيغۇر پروزىچىلىقىنىڭ يېڭى دەۋردىكى مۇھىم بايراقدارىغا ئايلاندى. 1987–يىلى 10–ئايدا يازغۇچى تەكلىپ بىلەن غەربىي گىرمانىيەگە بېرىپ، ئىككى ئاي ئىكۇسكۇرسىيە ۋە زىيارەتتە بولدى. بۇ مەزگىلدە ئۇ بېرلىن ئۇنىۋېرستىتىدا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدە لېكسىيە سۆزلىدى. ئۇنىڭ بۇ لېكسىيىسى گېرمانىيەدە چىقىدىغان نېمىسچە «تۈركىلوگىيە تەتقىقاتى» ژورنىلىدا ئېلان قىلىندى ۋە ئايرىم كىتاپچە قىلىپ تارقىتىلدى. 1988–يىلى يازغۇچى يەنە تەكلىپ بىلەن سەئۇدى ئەرەبىستانغا بېرىپ ھەج پائالىيىتىگە قاتناشتى ۋە پادىشاھ ئابدۇلئەزىزنىڭ قوبۇل قىلىشىغا ئېرىشتى ۋە خەلقئارادا مۇسۇلمانلارغا بېرىلىدىغان «فايسال مۇكاپاتى»غا ئېرىشتى. بۇ جەرياندا كۆرگەن بىلگەنلىرىگە ئاساسەن «ئەرەپ يېرىم ئارىلىدا» ناملىق ئەدەبىي ئاخباراتىنى يېزىپ چىقتى. 1990–يىللاردا زوردۇن سابىر جوڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ دائىمى ھەيئەت ئەزاسى، شىنجاڭ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى بولۇپ سايلاندى. بۇ مەزگىللەردە ئۇ بىرتەرەپتىن زېھنىنى پوۋېست ۋە رومان ئىجادىيىتىگە قارىتىپ ئارقا–ئارقىدىن كۆپلىگەن ئەسەرلەرنى ئېلان قىلغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ساغلام تەرەققىياتى ئۈچۈن بەزى ئەمەلىي خىزمەتلەرنى ئىشلىدى. يازغۇچى پۈتكۈل يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلغان مۇھىم ئەسىرى «ئانا يۇرت» تېرىلوگىيەسىنى يېزىش جەريانىدا زىيادە چارچاپ كەتكەنلىگى سەۋەبىدىن، ئۇنى تاماملاپ ئىككى ھەپتىدىن كىيىن، يەنى 1998–يىلى 13–ئاۋغۇست كۈنى ۋاقتسىز ئالەمدىن ئۆتتى. بۇ چاغدا ئۇ 61 ياشتا ئىدى. زوردۇن سابىر ئۆزىنىڭ تۇنجى ئەسىرى ئېلان قىلىنغان 1956–يىلىدىن باشلاپ ھېساپلىغاندا جەمئىي 40 يىلدىن ئارتۇق ئىجادىي ھاياتىدا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ئۈچۈن مول ۋە قىممەتلىك مىراسلارنى قالدۇرۇپ كەتتى. ئۇ ھاياتىدا جەمئى تۆت پارچە رومان، 15پارچە پوۋېست، 60پارچىدىن ئارتۇق ھېكايە، 20 پارچىدىن ئارتۇق شېئىر، 5پارچە دىرامما ۋە سىنارىيە، 3پارچە ئەدەبىي ئاخبارات، 6پارچە ماقالە، بىر پارچە ئەسلىمە ئېلان قىلدى. بۇلارنىڭ كۆپى يازغۇچى ھايات ۋاقتىدا تۈزۈلگەن 21 كىتابىغا كىرگۈزۈلدى. زوردۇن سابىرنىڭ مۇكاپاتلانغان ئەسەرلىرى: (1) «دولان ياشلىرى» ناملىق ھېكايىسى 1979–يىلى ئاپتونوم رايۇنىمىز بويىچە 1–دەرىجىلىك مۇكاپاتقا، 1981–يىلى مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەتلەر يازغۇچىلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى باھالاش پائالىيىتىدە 1–دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشتى. (2) «قوبۇلخانىدا» ناملىق ھېكايىسى 1981–يىلى ئاپتونوم رايۇنىمىز بويىچە ئۆتكۈزۈلگەن ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرىنىڭ ئوتتۇز يىللىق ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى باھالاش پائالىيىتىدە 2–دەرىجىلىك مۇكاپاتقا (3) «ئىزدىنش» رومانى 1983–يىلى مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرىنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى باھالاش پائالىيىتىدە «مۇنەۋۋەر رومان» مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. (4) «ئانا يۇرت» تېرىلوگىيەسى 2002–يىلى 3–نۆۋەتلىك «گۈلزار ئەدەبىيات مۇكاپاتى»غا ئېرىشتى. يازغۇچى زوردۇن سابىر 1992–يىلى «تەڭرىتاغ» ژورنىلى ئۇيۇشتۇرغان راي سىناش پائالىيىتىدە ئۇيغۇر كىتاپخانلىرى ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان ئۈچ ئەدىبنىڭ بىرى بولۇپ باھالاندى. ئۇنىڭ ھاياتى ھەم ئىجادىيەت نەتىجىلىرى «يېڭى كۈزەتكۈچى»، «ھېكايىلەر ئايلىق ژورنىلى»، «تاللانغان ھېكايىلەر»، «مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى»، « مىللىي يازغۇچىلار»، «ئەدەبىيات سەنئەت خەۋەرلىرى» قاتارلىق مەملىكەتلىك گېزىت ژورناللاردا تونۇشتۇرۇلدى.

شاتئاي

	ئوت يۈرەك شائىرىمىز لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئوت يۈرەك شائىرىمىز لۇتپۇللا مۇتەللىپ شائىر، دراماتورگ ۋە رەسسام بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ داڭلىق ۋەكىللىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ 1922-يىلى 11-ئاينىڭ 16-كۈنى يەتتە سۇ ۋىلايىتىنىڭ چۈنجى رايونى (ھازىرقى قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا ئوبلاستى ئۇيغۇر رايونى) چوڭ ئاقسۇ يېزىسىدا دۇنياغا كېلىپ، 1945-يىلى 9-ئاينىڭ 18-كۈنى گومىنداڭ دائىرىلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن.       لۇتپۇللا 14 يېشىدىن باشلاپلا نادىر شېئىرلارنى يېزىشقا كىرىشكەن بولۇپ، ئۇنىڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك شېئىرلىرىدىن «يىللارغا جاۋاب»، «خىيالچان تىلەك»، «تەسىراتىم»، «تۈن يېرىپ ئىزلار باسقاندا»، «يانار تاغلار» قاتارلىقلار بار. ئۇ يەنە «كۈرەش قىزى»، «سامساق ئاكاڭ قاينايدۇ»، «چىمەنگۈل»، «تاھىر-زوھرە» قاتارلىق درامىلارنى يازغان. بۇلاردىن تاشقىرى يەنە، لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ «ئەجەل ھودۇقۇشىدا»، «پادىشاھ سامۇرايلىرى ئېغىر ھالسىرايدۇ» دېگەن داڭلىق فېليەتونلىرى، «تىياتىرنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە راۋاجلىنىش تارىخى»، «سەنئەتكە مۇھەببەت» دېگەن ئىلمىي ماقالىلىرى بار. لۇتپۇللا يەنە «داۋانلار ئاشقاندا» دېگەن روماننى يېزىشقا باشلاپ، ئۇنىڭ 11 بابىنى يېزىپ تۈگەتكەن. ئەپسۇسكى، بۇنىڭ قوليازمىسى ھازىرغىچە تېپىلمىدى.     لۇتپۇللانىڭ دادىسى ھېزىم قوشۇمچە مەھەللە مەسچىتىنىڭ ئىماملىقى ۋە دىنىي ئوقۇتۇش ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغانلىقى ئۈچۈن كىشىلەر تەرىپىدىن « ھېزىم موللا » دەپ ئاتالغان. لۇتپۇللانىڭ كىچىك ۋاقتىدىكى ئەركىلەتمە ئىسمى «لۇتۇن» بولۇپ، ئۇ ئۆزىنىڭ دەسلەپكى شېئىرلىرىدا بۇ ئىسىمنى تەخەللۇس ئورنىدا ئىشلەتكەن.       لۇتپۇللا دادىسىنىڭ تەربىيىسىدە بەش يېشىدىلا ساۋاتىنى چىقارغان. باشلانغۇچ مەكتەپنى ئاۋۋال چۇنجىدا، كېيىن غۇلجا شەھىرىدىكى تاتار باشلانغۇچ مەكتىپىدە ئوقۇپ تاماملىغان. 1936 - يىلى غۇلجىدىكى رۇس گىمنازىيىسىگە ئوقۇشقا كىرىپ، رۇس تىلىنى پىششىق ئىگىلەپلا قالماستىن، رۇس ئەدەبىياتى ۋە دۇنيا ئەدەبىياتى بىلەنمۇ تونۇشقان. گىمنازىيىدىكى ئوقۇش ھاياتى داۋامىدا ئۇنىڭ نەزەر دائىرىسى كېڭەيگەن. بىلىمى چوڭقۇرلاشقان.       لۇتپۇللا مۇتەللىپ 1937 - يىلدىن باشلاپ شېئىرىيەت ئىجادىيىتى سېپىگە قەدەم قويدى. 1938 - يىلى ئەينى ۋاقىتتا «ئىلى گېزىتى» نىڭ مەسئۇل مۇھەررىرى، «مىللەتلەر كۇلۇبى» نىڭ مەسئۇللىرىدىن بىرى بولۇپ ئىشلەۋاتقان شائىر ئەنۋەر ناسىرى بىلەن تونۇشۇش لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەتتە يۈكسىلىشىگە زور تەسىر كۆرسەتتى. ئۇ ئىجادىيەتتىن باشقا «مىللەتلەر كۇلۇبى» نىڭ پائالىيەتلىرىگىمۇ قىزغىن قاتنىشىپ جەمئىيەتتە تېزلا تونۇلدى.      شائىر ئەسەرلىرىنىڭ تىلى گۈزەل، چۈشىنىشلىك، ئوبرازلىق بولغاندىن سىرت، مىللەتپەرۋەرلىك، خەلقپەرۋەرلىك مەزمۇندارلىقى بىلەن يېرىم ئەسىردىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بېرى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قىزغىن سۆيۈپ ئوقۇشىغا ۋە ئۈلگە قىلىشىغا مۇيەسسەر بولماقتا !! لۇتپۇللا مۇتەللىپ 1941-يىلى ئۈرۈمچىدىكى ئوقۇشىنى تاماملىغاندىن كېيىن، شىنجاڭ گېزىتى ئىدارىسىدە خىزمەت قىلغان، كىيىن گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى تەرىپىدىن كۆزگە قادالغان مىخ دەپ ئاقسۇغا يۆتكىۋېتىلگەن، كېيىن ئاقسۇ گېزىتىدە ئىشلىگەن ۋە بىلال ئەزىزى، مۇنىرىدىن خوجا قاتارلىق ئىلغار ياشلار بىلەن تونۇشۇپ، ئاقسۇدا ئاقارتىش ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان.     1944-يىلى غۇلجىدا ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلىغاندىن كېيىن، لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئىنقىلاب سادالىرىغا ئىزچىل دىققەت قىلىپ تۇرغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئاقسۇدىكى گومىنداڭ ئەمەلدارلىرىمۇ، لۇتپۇللانى خەتەرلىك ئۇنسۇر تىزىملىكىگە كىرگۈزۈپ، 1945-يىلى مىللىي ئارمىيە سايرامدىن ئۆتۈپ بايغا چۈشۈپ ئاقسۇغا يۈرۈش قىلغاندا، گومىنداڭ ئەمەلدارلىرى لۇتپۇللا مۇتەللىپ، بىلال ئەزىزى، مۇنىرىدىن خوجا قاتارلىق ئوغلانلارنى قولغا ئېلىپ تۈرمىگە قامىغان، 1945-يىلى مىللىي ئارمىيە ئونسۇغا چۈشكەندە، گومىنداڭ تېخىمۇ غالجىرلاشقان ۋە 9-ئاينىڭ 18 كۈنى لۇتپۇللا قاتارلىقلارنى تۈرمىدە ۋەھشىيلەرچە قەتىل قىلغان. كېيىن كىشىلەر لۇتپۇللا قاتارلىقلارنىڭ مېيىتىنى ئەۋرەز كارىزىدىن تېپىپ چىققان ۋە يۇيۇپ-تاراپ ئاقسۇ شەھىرى ئاق مەسچىتىنىڭ ئارقىسىدىكى (ھازىرقى شياڭگاڭ بازىرىنىڭ) ئۇتتۇرىدىكى ئاممىۋى قەبرىستانلىققا دەپنە قىلغان.     لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئۇيغۇر يېڭى ئەدەبىياتى ئۈچۈن ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان ۋە ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىغا زور تەسىرلەرنى كۆرسەتكەن شائىر، ئەدىب بولۇپلا قالماستىن بەلكى مىللەتنىڭ ئازادلىقى، تىنچلىقى، ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن كۈرەش قىلىش يولىدا قۇربان بولغان كۈرەشچان ئەزىمەت. بىز مەرھۇمنىڭ قىسقىغىنا ئەمما ئۇلۇغ ھاياتىدا قالدۇرغان ئۆچمەس ئىش-ئىزلىرىنى چەكسىز سېغىش ۋە چوڭقۇر ھۆرمەت ئىچىدە ئەسلەپ، ياد ئېتىپ تۇرىمىز !     لۇتپۇللا مۇتەللىپ 1939 - يىلى كۈزدە گىمنازىيىنى پۈتتۈرۈپ، شىنجاڭنىڭ سىياسىي، ئىلىم - پەن، مەدەنىيەت مەركىزى ئۈرۈمچىگە ئوقۇشقا كەلدى. ئەينى ۋاقىتتا جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ شىنجاڭغا ئەۋەتكەن ۋەكىللىرى - چېن تيەنچيۇ، ماۋزېمىن، لىن جىلۇ قاتارلىق يولداشلار، ماۋدۇن (شېڭ يەنبىڭ) قاتارلىق ئىلغار يازغۇچىلار ئۈرۈمچىدە زور تەسىرگە ئىگە ئىدى. بۇ يەردىكى دارىلفۇنۇن، ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىن ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەردە يەنئەندىن كەلگەن ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئوقۇپ كەلگەن زىيالىيلار دەرس ئۆتەتتى. «شىنجاڭ مەدەنىيەت ئالاقە باغلاش جەمئىيىتى»، سوۋېت ئىتتىپاقى ۋە ئازاد رايونلاردىن كەلتۈرگەن كۆپ مىقداردىكى ئىلغار كىتاب، دەرسلىك - ئوقۇشلۇقلار، گېزىت - ژۇرناللار زىيالىيلار، ئوقۇغۇچىلار، تەرەققىيپەرۋەر، ئىلغار كىشىلەرنىڭ مەنىۋى ئوزۇقى ئىدى. گېزىت - ژۇرناللاردا، مەرىپەت مۇنبەرلىرىدە ئىلغار ئەدەبىيات - سەنئەت مۇتلەق ئۈستۈنلۈككە ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭ تىغ ئۇچى دەل فاشىزمغا، فېئودالىزمغا ۋە جاھالەتكە قارشى قارىتىلغانىدى. لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئۈرۈمچىگە كېلىپلا ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىنگە ئوقۇشقا كىردى. ئۇ مەكتەپتە غەيرىتى تولۇپ تاشقان، تىرىشچان، روھلۇق - جۇشقۇن بىر ياش سۈپىتى بىلەن ساۋاقداشلىرى ئارىسىدا تونۇلدى. ئۇنىڭ ئىلھام بۇلىقىدىن قايناپ چىققان «قىزىل گۈلگە پۈركەنگىچە يەر - جاھان»، «ئازادلىق تويى»، «باتۇر يىللار»، «جۇڭگو قىزى رەيھاننىڭ مارت شامىلىغا بۇيرۇقى»، «مۇخەممەس»، «ماي ناخشىسى»، «كەل يېڭى يىل»، «چوڭ قەھرىمان ئويغاندى» قاتارلىق ھەر خىل تېمىدىكى شېئىرلىرى «شىنجاڭ گېزىتى» ئارقىلىق تەڭرى تاغلىرىنىڭ شىمالىي ۋە جەنۇبىغا تارقالدى. ئۇ بۇ شېئىرلىرىنى ئۆز ئىجادىي ئىقتىدارىغا مۇناسىپ ھالدا، «قاينام ئۆركىشى» تەخەللۇسى بىلەن ئېلان قىلدى. شائىر يەنە «يېتىپ بارىدۇ»، «ئازادلىق  كۈرەش» قاتارلىق بىر مۇنچە ناخشا تېكىستلىرىنىمۇ يازدى. بۇ تېكىستلەر ئاھاڭغا سېلىنىپ، ئوقۇغۇچىلار مارشى سۈپىتىدە  شىنجاڭنىڭ ھەممە  جايلىرىدىكى مەكتەپلەردە جاراڭلىدى. =u#xPI0:        1943-يىلى شېڭ شىسەي گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى بىلەن تىل بىرىكتۈرۈپ، شىنجاڭدا كومپارتىيىگە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا، ئىنقىلابقا قارشى تەتۈر ئېقىم قوزغىدى. جۇڭگو كومپارتىيىسى ئەزالىرى، ئىنقىلابىي، ئىلغار زىيالىيلار تۇتقۇن قىلىندى، نەزەربەند ئاستىغا ئېلىندى، پۈتۈن شىنجاڭ خەلقىگە تونۇلغان تالانتلىق ياش ئىنقىلابىي شائىر ل. مۇتەللىپمۇ بۇنىڭدىن چەتتە قالمىدى. ئۇ تەھرىرلىك خىزمىتىدىن چەتلەشتۈرۈلدى، تىياتىرخانىدىكى ۋەزىپىسىدىن ئېلىپ تاشلاندى، ئاممىۋى پائالىيەتلەرگە قاتنىشىش ھوقۇقى مەنئى قىلىندى. ئۇزۇن ئۆتمەي، شۇ يىلى 9 - ئايدا «خىزمەت يۆتكەش» باھانىسى بىلەن ئاقسۇغا ھەيدەلدى. گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى شۇ ئارقىلىق ئۇنى ئۈرۈمچىدىكى ئىلغار كۈچلەردىن يىراقلاشتۇرماقچى، ئىنقىلابىي ئىرادىسىنى سۇندۇرماقچى بولغانىدى. لېكىن بۇنىڭ ئەكسىچە، ل . مۇتەللىپنىڭ ئاقسۇدىكى مەزگىلى ئۇنىڭ ھاياتىدىكى ئەڭ جۇشقۇن، ئىنقىلابىي، سەمەرىلىك يىللار بولدى. ئىنقىلاب بىلەن ئەكسىلئىنقىلاب ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش راسا كەسكىنلەشكەن بۇ يىللاردا ئۇ ئاقسۇدا خىزمەت قىلىۋاتقان ياكى سۈرگۈن قىلىنىپ شۇ يەردە تۇرۇۋاتقان مۇنىرىدىن خوجا، بىلال ئەزىزى، ئابدۇللا روزى ۋە ئابدۇللا داۋۇت قاتارلىق ئىلغار زىيالىيلار بىلەن قويۇق مۇناسىۋەت ئورنىتىپ، ئۇلار بىلەن بىر سەپتە تۇرۇپ گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرىگە قارشى كۈرەشكە ئاتلاندى. ئۇ ئەنە شۇ ئىلغارلار سېپىنىڭ ئالدىنقى قاتارىدىكى بىر جەڭچى ئىدى ھەمدە ئۇلار بىلەن بىرلىكتە «ياش ئۇچقۇنلار ئىتتىپاقى» تەشكىلاتىنى قۇرۇپ، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنى قەتئىي قوللىغان ۋە گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرىگە قارشى ھەر خىل ۋاسىتىلەر ئارقىلىق مۇرەسسەسىز كۈرەش ئېلىپ بارغانىدى. ئۇ «ئاقسۇ گېزىتى» دە «جەنۇب شامىلى» ئەدەبىيات بېتىنى ئۇيۇشتۇرۇپ، ئۇنىڭ ھەر سانىدا دېگۈدەك ئۆزىنىڭ جەڭگىۋار سىياسىي لىرىكىلىرىنى ئېلان قىلىپ تۇردى. ئۇ 1944-يىلى يازغان ۋەكىللىك خاراكتېرىگە ئىگە شېئىرى «شائىر ھەققىدە مۇۋەششەھ» دە شائىرغا خىتاب قىلىپ ئارقىلىق خەلقنى «ياشاش ئۈچۈن كۈرەش» قىلىشقا چاقىرغان بولسا، 1944-يىلىنىڭ يېڭى يىلىدا ۋە 1945-يىلنىڭ باشلىرى يازغان، ئىجادىنىڭ يۈكسەك پەللىسىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان «يىللارغا جاۋاب»، «خىيالچان تىلەك» شېئىرلىرىدا كۈرەش _ ھاياتنىڭ مەنبەسى، كىشىلىكنىڭ ئالىي خىسلىتى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈردى، ئازاد رايونلار ۋە ئۈچ ۋىلايەتتىن ئىبارەت «يورۇق بۇرجەكلەر» دىن خەلققە بېشارەت بېرىپ، ئۆزىنىڭ خەلق ئازادلىقى يولىدا يەڭ تۈرۈپ مەيدانغا چىققانلىقىنى جاكارلىدى.     ئۇ ئاقسۇدا يەنە ۋىلايەتلىك ئۇيغۇر ئۇيۇشما تىياتىر ئۆمىكىنىڭ خىزمىتىگە يېقىندىن قاتنىشىپ بەزى دراما، ئوپېرالارنى يازدى، سەھنە ئەسەرلىرىنى سەھنىلەشتۈرۈش ئىشلىرىغا قاتناشتى ۋە رېژىسسورلۇق قىلدى، بەزى تىياتىرلاردا ئۆزى رول ئېلىپ چىقتى، ناخشا تېكىستلىرى يازدى، دېكوراتسىيىلەرنى ئىشلىدى. مەكتەپلەرگە بېرىپ ئوقۇغۇچىلارغا خالىس تەربىيىچى بولدى، ئۇلارغا ناخشىلار ئۆگەتتى. قىسقىسى، ئۇ ئاقسۇغا كەلگەن چېغىدا ئېيتقان: «بىزنىڭ تالىشىدىغىنىمىز - مەنسەپ، شۆھرەت ئەمەس، پەقەت مەدەنىيەت _ مائارىپ» دېگەن سۆزىنى ئىشقا ئاشۇرۇش يولىدا ھارماي-تالماي تىرىشتى.     لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئۆزىنىڭ 23 يىللىق قىسقا ھايات مۇساپىسىدە  پەقەت توققۇز يىل ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان بولسىمۇ، ئۇ بۇ قىسقىغىنا ۋاقىت ئىچىدە ئاز بولمىغان قىممەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ ۋەتىنى، خەلقىگە قالدۇرۇپ كەتتى، 14 يېشىدىلا ئەدەبىياتقا قەدەم قويغان بۇ ياش تالانت ئىگىسى ئۈزلۈكسىز تىرىشىش ئارقىلىق ئۆز ئىجادىيىتىنى يۈزەكىيلىكتىن چوڭقۇرلۇققا، ئابستراكتلىقتىن كونكرېتلىققا قاراپ راۋاجلاندۇرۇپ ،  ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان ئىجادىيەت يولىنى ئاچتى. ئۇ بارماق ۋەزىن ۋە چاچما شېئىردىن ئىبارەت ئەركىن شەكىلنى تاللاپ ئېلىپ، ئۇنىڭ بارغانسېرى مۇكەممەللەشتۈردى، شېئىرنىڭ تۈپ ئامىلى بولغان تىل ۋاسىتىسىنى قوللىنىش جەھەتتە يېڭىچە ئەدەبىي تىلدا يېزىشنى ئاساس قىلىپ ئۆز ئەسەرلىرىنى ساپ، ساددا، راۋان بولۇشتەك ئالاھىدىلىككە ئىگە قىلدى. بولۇپمۇ، شائىر ھاياتىنىڭ كېيىنكى يىللىرىدا بەدىئىي تەپەككۇرنىڭ يۇقىرى پەللىسىگە قاراپ يۈرۈش قىلىپ ئۆزىنىڭ يۈكسەك بەدىئىي تالانت ۋە ئىقتىدارىنى نامايان قىلغانىدى.     ئازادلىقتىن كېيىن خەلق ھۆكۈمىتى شائىرنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىي پائالىيىتىگە يۇقىرى باھا بېرىپ، ئۇنىڭ ۋەتەنپەرۋەر شائىر ۋە ئىنقىلابىي قۇربان ئىكەنلىكىنى مۇقىملاشتۇردى، جۈملىدىن ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى شائىرنىڭ ئەسەرلىرىنى توپلاش، رەتلەش، تەرجىمە قىلىش ئىشلىرىغا ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلدى. 1956 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى شائىرنىڭ «مۇھەببەت ۋە نەپرەت» ناملىق شېئىرلار توپلىمىنى نەشر قىلدى؛ شۇ يىلى بېيجىڭ يازغۇچىلار نەشرىياتى خەنزۇ تىلىدا «مۇتەللىپ شېئىرلىرىدىن تاللانمىلار» توپلىمىنى چىقاردى؛ 1959 - يىلى ئۇنىڭ شېئىرلىرى «ئىنقىلابىي قۇربانلا شېئىرلىرى توپلىمى» غا كىرگۈزۈلدى، كېيىن بۇ توپلامغا كىرگۈزۈلگەن شېئىرلىرى ئىنگلىز، فرانسۇز تىللىرىمۇ تەرجىمە قىلىندى. 1981 - يىلى بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى شائىرنىڭ «لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى» ناملىق توپلىمىنى ئۇيغۇر تىلىدا، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى خەنزۇ تىلىدا نەشر قىلدى؛ 1982 - يىلى 4 - ئايدا جۇڭگو ياشلار نەشرىياتى«ئىنقىلابىي قۇربانلار شېئىرلىرىنىڭ تولۇقلانغان توپلىمى» نى نەشر قىلىپ، بۇ توپلامغا شائىرنىڭ ئالتە پارچە شېئىرىنى كىرگۈزدى؛ 1983 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق شۆبىسى تەرىپىدىن نەشرگە تەييارلانغان شائىر ئەسەرلىرىنىڭ تولۇق توپلىمى - «لۇتپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى»نى نەشر قىلدى.     لۇتپۇللا مۇتەللىپ، ھەقىقەتەنمۇ، 40 - يىللار ئۇيغۇر  ئەدەبىياتىدا تۇتقان ئورنى ۋە تەسىرى جەھەتتىن ھازىرقى زامان  ئۇيغۇر ئەدەبىياتنىڭ ئاساسچىلىرىدىن بىرى بولۇشقا مۇناسىپ. _______________________________________ ئابدۇقادىر داموللام ئابدۇقادىر داموللام ئۇيغۇرلار ئارىسىدىن چىققان مەشھۇر ئىسلام ئالىمى، ئۇيغۇر يېڭى مائارىپىنىڭ ئاساسچىسى. خەلقپەرۋەر، مەرىپەتچى شائىر ئابدۇقادىر داموللا 1862-يىلى قەشقەر ئاتۇشنىڭ مەشھەت يېزىسىدا تۇغۇلۇپ ،1924-يىلى ئالەمدىن ئۆتكەن . ئابدۇقادىر داموللا بالىلىق ۋە ئۆسمۈرلۈك يىللىرىنى ئۆز يۇرتىدىكى مەكتەپلەردە ئوقۇش بىلەن ئۆتكۈزۈپ ، ئۇنىڭدىن كېيىن قەشقەر ۋە بۇخارا مەدرىسىلىرىدە ئۇزاق مۇددەت ئىلىم تەھسىل قىلغان . ئىلىم – پەن بىلەن خەلقنى ئاقارتىش ، ۋەتەننى قۇتقۇزۇش شۇئارى ئاستىدا بارلىق ئەقىل – پاراسىتى ۋە كۈچ – قۇدرىتىنى مىللىي مائارىپنى ئىسلاھ قىلىش ، يېڭىچە ئىلىم – پەن ۋھ مەدەنىيەتنى گۈللەندۇرۈشكە سەرپ قىلىپ ، «ئاممىغا نەسىھەت»،«زۆرۈر ئەقىدىلەر»، «گۆدەكلەرگە تەلىم»، «ھەقىقەت جەۋھىرى»، «ئەدەبىياتنىڭ ئاچقۇچى»، «ئىلمىي ھېساپ» قاتارلىق كۆپلىگەن ئىلمىي ئەسەرلەرنى ۋە ئىلغار دېموكراتىك خاھىش سىڭدۈرۈلگەن يۇقىرى سەۋىيىلىك شېئىرلارنى يېزىپ قالدۇرغان .    يېتىملارنىڭ غەمگۈزارى سوغۇق راسا ئەۋجىگە چىققان قىش كۈنلىرىنىڭ بىرىدە ، ئابدۇقادىر داموللام ھاممام كوچىسىدىن ئۆتۈپ كېتىۋېتىپ ، ھاممامنىڭ (مونچا) ئوچىقى ئەتراپىدا كۈلگە كۆمۈلۈپ ياتقان بىر توپ سەرگەردان بالىلارنى كۆرۈپ قالىدۇ . بۇ بالىلارنىڭ باش – كۆزلىرى كۈل بىلەن بۇلغىنىپ قاپقارا بولۇپ كەتكەن ، ئۆسۈپ – چىگىشلىشىپ كەتكەن چاچلىرى گەدىنىگە چۈشكەن ، يېلىڭ – يىرتىق كىيىملىرىدىن قورايدەك ئورۇق بەدەنلىرى كۆرۈنۈپ قالغان بولۇپ ، ئۇلار كۈندۈزى ناۋايخانا ۋە ئاشپۇزۇللارنىڭ ئالدىدا تىلەمچىلىك بىلەن قورسىقىنى تويغۇزغاندىن كېيىن ، ئاخشىمى سوغۇقتىن پاناھلىنىش ئۈچۈن مۇشۇ يەردە تۈنەيتتى . كۆزلىرى قۇمچاقتەك ئويناپ تۇرىدىغان بۇ ئىگە – چاقىسىز نارەسىدىلەرنىڭ ھالىنى كۆرۈپ ، يۈرەك – باغرى ئېزىلگەن داموللام : _ جېنىم بالىلىرىم ، قەشقەردەك بىر چوڭ شەھەردە ھالىڭلار مۇشۇ كۈنگە قالدىمۇ ؟ يۈرۈڭلار ، مەن سىلەرنىڭ قورسىقىڭلارنى تويغۇزۇپ ، مۇزلىغان بەدىنىڭلارنى ئىسسىتاي ! _ دەپ ، بالىلارنى ئەگەشتۈرۈپ ئەكىتىدۇ . ئابدۇقادىر داموللامنىڭ ئايالى نائىلە خېنىم يېتىم بالىلارنى بۇ ھالدا كۆرۈپ ، كۆز يېشىنى توختىتالماي قالىدۇ ۋە ئانىلىق مېھرى بىلەن ئۇلارنى ئىسسىندۇرۇپ يۇيۇندۇرىدۇ . ئاندىن تاماق تەييارلاپ ، ئېچىرقاپ كەتكەن بالىلارنىڭ قورسىقىنى تويغۇزىدۇ . داموللام بۇ باشپاناھسىز بالىلارنى ئۆزى مۇددەرسلىك قىلىدىغان مەدرىسنىڭ بىكار ھۇجرىلىرىغا ئورۇنلاشتۇرغاندىن كېيىن ، ئۆز خىراجىتى بىلەن ئۇلارنى بېقىپ ، ئۆز شاگىرتلىرى قاتارىدا بىلىم ئېلىش پۇرسىتىگە ئىگە قىلىدۇ . ئاممىغا نەسىھەت بىر مۇنچە تالىپ بالىلار قەشقەر كوچىلىرىدا كىشىلەرگە تەشۋىق ۋەرەقى تارقىتىپ يۈرەتتى . ئۆتكۈنچىلەر يولدىن توختاپ : < ماڭا بىرنى !> ، < ماڭا بىرنى !> دىيىشىپ ، بالىلارنىڭ قولىدىكى قەغەز پارچىلىرىنى يۇلۇۋېلىشاتتى . ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى خەت ئوقۇيالايدىغانلىرى ھۆسنخەت شەكلىدە دانىمۇ دانە يېزىلغان ۋە كىشىنىڭ دىققەت نەزىرىنى ماگىنىتتەك ئۆزىگە تارتىدىغان مۇنۇ قۇرلارنى ھاياجان بىلەن ئۈنلۈك ئوقۇشاتتى .: < …………بۇ دەۋر ئىلىم مەرىپەت دەۋرىدۇر ، جاھالەت ۋە نادانلىق دەۋرى ئەمەستۇر . سەئى ۋە غەيرەت ۋاقتىدۇر ، سۇسلۇق -بىكارچىلىق دەۋرى ئەمەستۇر . باشقا خەلقلەر ئىلىم – مەرىپەت كۆكىدە ئۇچماقتا ، سۇ تەكتىدە ئۈزمەكتە . بىزلەر بولساق ھامان غەپلەت ئۇيقۇسىدادۇرمىز . ئۇيقۇ _ ئۆلۈمنىڭ مۇقەددىمىسىدۇر . بۇ تەرزدە داۋاملىق ئۇخلىماق زاۋاللىق ۋە ھالاكەتتۇر . ئۇيقۇدىن بىدار بولايلى ، ھېلىھەم ۋاقىت ۋە پۇرسەت باردۇر ……….> تەشۋىق ۋەرەقىسىگە يېزىلغىنى ئابدۇقادىر داموللامنىڭ < نەسىھەتى ئامما > ( ئاممىغا نەسىھەت) دىگەن ئەسىرى بولۇپ ، داموللامنىڭ شاگىرتلىرى ئۇنى بىر نەچچە يۈز نۇسخا كۆچۈرۈپ چىققانىدى . ئابدۇقادىر داموللامنىڭ < نەسىھەتى > گويا قاراڭغۇ روجەكلەردىن بۆسۈپ كىرگەن قۇياش نۇرىدەك خەلق ئاممىسىنىڭ كۆڭۈل قەسىرىنى نۇرلاندۇردى . ئۇلارنى غەپلەت ئۇيقۇسىدىن ئويغىتىپ ، كۈرەشچانلىق ئېڭىنى ئۆستۈردى . شۇنىڭ بىلەن ئابدۇقادىر داموللامنىڭ باشچىلىقىدا چەتئەل جاھانگىر كۈچلىرىنىڭ مەدەنىيەت تاجاۋۇزچىلىقىغا قارشى خەلق كۈرىشىنىڭ يېڭى دولقۇنى كۆتۈرۈلدى . ئالىمنىڭ ئۆلۈمى 1924-يىلىنىڭ يەر -جاھاننى زۈلمەت قاپلىغان بىر كېچىسى ئابدۇقادىر داموللام ئۆز كۈتۈپخانىسىدا ئولتۇرۇپ ، ئىلمىي مۇتائىلە قوينىغا چۆكۈپ كەتكەنىدى . توساتتىن بىر شەپە ئاڭلانغاندەك بولدى – دە ، داموللام : < كىم ؟> دىگەن سۇئال بىلەن ئارقىسىغا بۇرۇلۇپ ئۈلگۈرمەستىنلا شام يورۇقىدا ۋال -ۋۇل قىلغان بىر زەھەرلىك پىچاق ئالىمنىڭ كۆكسىگە سانجىلدى . داموللام سۇسقىنا ئىڭراپ ، ئوتقاشتەك گىلەم ئۈستىگە يىقىلدى . ۋەتەن – مىللەت ئىشقىدا ئوت بولۇپ كۆيگەن يالقۇنلۇق يۈرەك بۇ ئەجەللىك زەربىدىن قانسىراپ ، ئاستا – ئاستا سوقۇشتىن توختىدى ! ……… بۇ _ چەتئەل تاجاۋۇزچى كۈچلىرى ، مۇتەئەسىپ روھانىيلار ۋە ئەكسىيەتچى ھۆكۈمران دائىرىلىرى بىرلىكتە پىلانلىغان رەزىل سۇيقەستنىڭ ئۇلارغا ياللانغان ئىت يۈرەك خائىن تەرىپىدىن ئىشقا ئاشۇرۇلۇشى ئىدى . بۇ شۇم خەۋەر بىر پەستىلا شەھەر – يېزىلارغا پۇر كەتتى . قەشقەردىكى مۇددەرس – ئالىملار ، ياش تالىپلار ، ھۇنەرۋەن -كاسىپلار ۋە يېقىن ئەتراپتىكى يېزىلاردىن كىرگەن دېھقانلار ۋە يېتىم – يېسىرلارنىڭ ھەممىسى چەكسىز قايغۇ – ھەسرەتكە چۆكتى .خەلقنىڭ يىغا – زارى ئاسمان – پەلەككە كۆتۈرۈلدى . ھېيتگاھ مەيدانى ئادەم دېڭىزىغا ئايلاندى .پۈتۈن ئەل- يۇرت مەرىپەت ئاسمىنىدىن بىۋاقىت ئېقىپ كەتكەن بۇ يولچى يۇلتۇز( قۇتۇپ يۇلتۇزى) غا ماتەم بىلدۇردى !……. [align=justify]يېڭى دەۋر تىل ۋە تەرجىمە ئىشلىرىمىزدىكى تۆھپىكار باشلامچىلارنىڭ بىرى،تونۇلغانئەدىب، شائىر، تىلشۇناس ھەم تەرجىمان، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقىنىڭئۇلىنى سالغۇچىلاردىن بىرى، ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتچىسى ئىمىن تۇرسۇنئەپەندى 1924-يىلى 10-ئاينىڭ 10-كۈنى ئۈرۈمچى شەھىرىنىڭ ھازىرقى سەنشىخاڭزىمەھەللىسىدىكى بىر مەرىپەتپەرۋەر قول ھۈنەرۋەن ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇ ئالتە يېشىدىنباشلاپ دادىسىنىڭ دەۋىتى  بىلەن مەھەللىسىدىكى دىنىي مەكتەپكە كىرىپ دىنىيساۋاتلارنى، جۈملىدىن ئەرەب-پارس تىل- يېزىقى، شۇنداقلا چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىنى پىششىق ئۆگەنگەن ھەمدە نەۋائى قاتارلىقكلاسسىك ئەدىبلەرنىڭ ئەسەرلىرى بىلەن تونۇشقان. 1935-يىلى ئۈرۈمچىدە پەننىيمەكتەپلەر قۇرۇلغاندىن كېيىن، ئەينى چاغدىكى چوڭ مەسچىت ( ھازىرقى خانتەڭرى مەسچىت)يېنىدا قۇرۇلغان «نىيازىيە» مەكتىپىدە ئوقۇغان. 1938-يىلى كۈزدە ئۈرۈمچى 1- گىمنازىيىگە ئوقۇشقا كىرىپ، 1941-يىلى 7-ئايدا بۇ مەكتەپنى پۈتتۈرگەن. كىچىكىدىنلائىلىمگە ئىشتىياق باغلىغان ئىمىن تۇرسۇن «نىيازىيە» مەكتىپىدە ئوقۇۋاتقانمەزگىللىرىدىلا دەرستىن سىرتقى ۋاقىتلىرىدىن پايدىلىنىپ ئۈرۈمچى 2-گىمنازىيىگەقاتناپ يۈرۈپ يېرىم يىلدەك رۇس تىلىنى ئۆگەنگەن. ئارقىدىن يەنە خەنزۇ 1- باشلانغۇچمەكتەپتە ھەر كۈنى كەچلىك كۇرسقا قاتنىشىپ خەنزۇ تىلى ئۆگەنگەن. 1- گىمنازىيىدەئوقۇش جەريانىدىمۇ قېتىرقىنىپ ئۆگىنىپ، ئۆزىنىڭ كېيىنكى ئىلمىي پائالىيەتلىرى ئۈچۈنپۇختا ئاساس سالغان. ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى 1941-يىلى 1-گىمنازىيىنى ئەلا نەتىجەبىلەن پۈتتۈرۈپ، شۇ يىلى 8-ئايدىن باشلاپ ئوقۇتقۇچىلىق قىلىشقا باشلىغان ۋە  1945-يىلىغا قەدەر ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ، ئۈرۈمچى 6-مەكتەپ، 7-مەكتەپ، 4- مەركىزىيمەكتەپ، ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىن قاتارلىق مەكتەپلەردە ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. - 1944يىلى 1-ئايدىن 9-ئايغىچە مەركىزىي تەلىم ئۆمىكى شىنجاڭ شۆبىسىنىڭ 4- مەدەنىيەت-مائارىپ قارارىدا ئوقۇغان. تىرىشچان ئىمىن تۇرسۇن بۇ مەزگىللەردە بىرتەرەپتىن تىرىشىپ ئۆگىنىش بىلەن بىللە ئوقۇتقۇچىلىق خىزمىتىنى ئەستايىدىل ئىشلىسە،يەنە بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر مەدەنىي ئاقارتىش مەركىزىي ئۇيۇشمىسىنىڭ قارىمىقىدىكىسانائىي نەفىسىنىڭ خىزمىتىگە قاتنىشىپ، ئۆمەكنىڭ بەدىئىي يېتەكچىسى ۋە ئۆمەك سەنئەتبۆلۈمىنىڭ مەسئۇلى بولۇپ ئىشلىگەن. 1946-يىلى خوتەن ۋىلايىتىنىڭ كېرىيە ناھىيىسىگەمۇئاۋىن ھاكىم بولۇپ تەيىنلىنىپ، كېرىيىدە خىزمەت قىلغان. 1948-يىلى 9-ئايدائۈرۈمچىگە قايتىپ كەلگەن ھەم شۇنىڭدىن باشلاپ 1950-يىلى 1-ئايغىچە سابىق شىنجاڭئىنىستىتۇتىنىڭ ئىلمىي مۇدىرى بولۇپ ئىشلىگەن. [align=justify]     ئالىم ئىمىن تۇرسۇن 1950-يىلى  -1ئايدا سابىق ئۆلكىلىك مەدەنىيەت-مائارىپ كومىتېتىنىڭ تەھرىر-تەرجىمە باشقارمىسىغايۆتكەلدى. بۇ باشقارما 1951-يىلى 3-ئاينىڭ 15-كۈنى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى بولۇپقۇرۇلدى. ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى شۇنىڭدىن باشلاپ تاكى 1983-يىلىغا قەدەر شىنجاڭ خەلقنەشرىياتىدا مۇھەررىر، ئۇيغۇر تەرجىمە بۆلۈمىنىڭ باشلىقى، ئىشخانا مۇدىرى، تەھرىربۆلۈم مۇدىرى، مۇئاۋىن نەشرىيات باشلىقى، قوشۇمچە لۇغەت تەھرىر بۆلۈمىنىڭ باشلىقىۋەزىپىلىرىنى ئۈستىگە ئېلىپ، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىنىڭ، جۈملىدىن يېڭى دەۋر ئۇيغۇرنەشرىياتچىلىقىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشتى. بۇ ئارىدا  -1956يىلىدىن 1962-يىلىغىچە سابىق تىل-يېزىق تەتقىقات كومىتېتى (ھازىرقى ش ئۇ ئا رمىللەتلەر تىل- يېزىق خىزمىتى كومىتېتى) غا ئالمىشىپ ، تەتقىقات بۆلۈمىنىڭ مۇدىرىبولۇپ ئىشلىدى. 1983-يىلى 5-ئايدىن 1991-يىلىغا قەدەر شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنوم رايۇنلۇق خەلق قۇرۇلتىيىدائىمىي كومىتېتىنىڭ ئەزاسى بولۇپ ئىشلىدى ۋە 1991-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنوم رايۇنلۇق خەلق قۇرۇلتىيىدائىمىي كومىتېتىدىن پېنسىيىگە چىقتى. [align=justify]ئىلىم- مەرىپەتكە ئىشتىياق باغلىغان ھەمجاسارەت بىلەن تىرىشىپ ئىزدەنگۈچىلەر نەتىجىگە ئېرىشمەي قالمايدۇ. كىچىكىدىنلائىلىمگە ئىشتىياق باغلىغان ھەم ئەستايىدىللىق بىلەن تىرىشىپ ئىزدىنىشنى ئۆزئادىتىگە ئايلاندۇرغان ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى مەيلى گۆدەك چاغلىرىدىكى دىنىي ساۋاتچىقىرىش جەريانىدا بولسۇن ياكى دەسلەپكى پەننىي ساۋات چىقىرىش جەريانلىرىدا بولسۇنۋە ياكى ئالىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان ھەم جەمئىيەتتە خىزمەت قىلىۋاتقان ۋاقىتلىرىدابولسۇن، بوشاشماي ئۆگەندى، ئىزدەندى. خەنزۇ تىلى، ئەرەب تىلى، پارس تىلى، رۇس تىلىۋە قېرىنداش تۈركىي تىللارنى، جۈملىدىن قەدىمكى ئۇيغۇر تىل- يېزىقى بىلەن چاغاتاي ئۇيغۇر  تىلىنى پۇختا ئىگىلەپ، ئۆزىنىڭ ئىلمىي تەتقىقاتلىرى ۋە ئەدەبىي ھەم ئىجتىمائىيپائالىيەتلىرى ئۈچۈن پۇختا ئاساس سالدى. ئۆزىنىڭ يېزىقچىلىق ھاياتىنى مەكتەپنىڭ تامگېزىتلىرىگە شېئىر يېزىش بىلەن باشلىغان ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى خىزمەت جەريانىداقانداق مەمۇرىي ۋەزىپىلەرنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىشتىن قەتئىينەزەر، باشتىن-ئاخىر ئۆزۋەزىپىلىرىنى ئەستايىدىل ئادا قىلىش بىلەن بىرگە ئۆزىنىڭ ئىلمىي تەتقىقاتى،يېزىقچىلىق ۋە تەرجىمە- تەھرىرلىك ئىشلىرىنى ئىشتىياق بىلەن ئىشلەپ كەلدى ۋە بۇساھەلەردە ئىزدەندى. [align=justify]      -1940يىللاردىن باشلاپ ئېلان قىلىنغان « ئەدەبىياتىمىزنىڭئون يىلى» (، « ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى ھەققىدە» ، « ئەدەبىيمىراس ھەم ۋەسىقىلىمىز» قاتارلىق دەسلەپكى تەتقىقات ماقالىلىرى بىلەنباشلانغان ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە دائىر تەتقىقات پائالىيىتىنى ئۈزلۈكسىزداۋاملاشتۇردى ھەم قەتئىي بوشاشماي ئىزدىنىش نەتىجىسىدە تونۇلغان ئەدىب، شائىر،تىل ۋە تەرجىمە ئىشلىرىمىزنىڭ تۆھپىكارى، پىشقەدەم نەشرىياتچى، ئۇيغۇر مەدەنىيەتتارىخى تەتقىقاتچىسى قاتارلىق ئۇنىۋېرسال ئالىم سۈپىتىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر بولۇپ، خەلققەلبىدىن ئورۇن ئالدى. [align=justify]ئالىم ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىنىڭ يېڭى-دەۋر ئۇيغۇر تىل ۋەتەرجىمە ئىشلىرىنى راۋاجلاندۇرۇشتا كۆرسەتكەن خىزمەتلىرى ئاز ئەمەس. ئالىم-1950يىللاردىن باشلاپ ئۇيغۇر تىلى ساھەسىدىكى خىزمەتلەرگە ئاكتىپ قاتناشقان. 1954-يىلى شىنجاڭ ئازسانلىق مىللەتلەرتىللىرىنى تەتقىق قىلىش ۋە ئۇنىڭغا يېتەكچىلىك قىلىش ھەيئىتىنىڭ دائىمىي ھەيئەتئەزاسى بولغان. 1956-يىلى تىل-يېزىقتەتقىقات كومىتېتىغا يۆتكىلىپ، تەتقىقات بۆلۈمى (ھازىرقى تىل-يېزىق كومىتېتىتەتقىقات باشقارمىسى) نىڭ مۇدىرى بولغاندىن كېيىن، تىل-يېزىق ساھەسىدىكى ئىلمىيتەتقىقات ۋە تەكشۈرۈش ئىشلىرىغا ئاكتىپ قاتنىشىپ، ئۈنۈملۈك خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن. 1956-يىلى مەملىكەت بويىچە ئۇيۇشتۇرۇلغان تۇنجى قېتىملىقتىل تەكشۈرۈش مەزگىلىدە سابىق سوۋېت تۈركولوگى تېنىشېف بىلەن بىرلىكتە جۇڭگو ئازسانلىق مىللەتلەر تىللىرىنى تەكشۈرۈش 6-ئەترىتىنىڭ خىزمىتىگە يېتەكچىلىك قىلغان. 1962-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىغا يۆتكەلگەندىنكېيىنمۇ تىلشۇناسلىق ساھەسىدىكى ئىزدىنىشلىرىنى توختاتمىدى ھەمدە «خەنزۇچە-ئۇيغۇرچەقىسقىچە لۇغەت» نى تولۇقلاپ ئىشلىدى. بۇ كىتاب 1962-يىلى ۋە 1978-يىلئىككى قېتىم نەشر قىلىندى . [align=justify]ئالىم يەنە كلاسسىك ئەسەرلەر تەتقىقاتى جەھەتتىمۇداۋاملىق ئىزدەندى ۋە مول نەتىجىلەرنى ياراتتى. 1957-يىلى كلاسسىك شائىرلىرىمىزدىنزەلىلى ھەققىدە «زەلىلى ۋە ئۇنىڭ ئىجادىيىتى» تېمىسىدا ماقالە ئېلان قىلىپ، زەلىلىنى تۇنجى بولۇپ خەلقىمىزگەتونۇشتۇردى. 80-يىللاردىن كېيىن ئالەمشۇمۇل مەشھۇر ئەسەر «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك«نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسىنىتەييارلاشتىكى تەشكىللەش ۋە تەرجىمە قىلىش، تەھرىرلەش خىزمىتىگە قاتناشتى  ھەمدەئەسەرنىڭ «كىرىش سۆز»ىنى يېزىپ، بۇ ئەسەرگە ئەتراپلىق باھا بەردى. كلاسسىك ئەسەرلەردىن «زەلىلى دىۋانى»، «تارىخ تەبەرى»، «دىۋانى ھېكمەت»قاتارلىقلارنى نەشرگە تەييارلىدى. -1990يىلى 6-ئايدا ئالىمنىڭ تىل-ئەدەبىيات ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىغا دائىرتاللانغان تەتقىقات ماقالىلىرى ئاساسىدا تۈزۈلگەن «تارىمدىن تامچە» ناملىق ئىلمىيماقالىلار توپلىمى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى. ئالىم 80-يىللاردىنكېيىن يەنە كۆپلىگەن ئىلمىيماقالىلارنى ئېلان قىلدى، شۇنداقلا تۈرلۈك ئىلمىي يىغىنلاردا ماقالىلەرنى ئوقۇپ، دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى كەسىپداشئالىملارنىڭ يۈكسەك دىققەت-ئېتىبارىنى قوزغىدى. [align=justify]ئالىمنىڭ تەرجىمە ۋە تەھرىرلىك، نەشرىياتچىلىقساھەلىرىدىكى ئەمگەكلىرىمۇ زور سالماقنى ئىگىلەيدۇ. «يەنئەن ئەدەبىيات-سەنئەتسۆھبەت يىغىنىدا سۆزلەنگەن نۇتۇق»، «ماۋزېدۇڭ تاللانما ئەسەرلىرى»، «جىڭگاڭشەندىكى كۈرەش »، «ھەۋەسكار يازغۇچىلار بىلەن سۆھبەت»، « جوڭيۈئەندىنچېگرا رايونغا»، «قىزىل بايراق شەجەرىسى» (ئۈچ قىسىملىق رومان)، «قىزىل قۇياش»، «قىزىل راۋاقتىكى چۈش»، «غەربكە ساياھەت» ، «بېيجىڭ مايمۇنسىمانئادىمى»، «جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى» نىڭ 2-قىسىم 1-كىتابى قاتارلىق كۆپلىگەنئەسەرلەرنى خەنزۇ تىلىدىن تەرجىمە قىلدى ياكى تەرجىمە قىلىشقا قاتناشتى. « جامىئۇلھېكايەت»، « كەلىلە ۋە دەمىنە»، «مىڭ بىر كېچە »گە ئوخشاش نۇرغۇنلىغان ئەسەرلەرنىڭتەھرىرلىكىنى ئىشلىدى ۋە كۆپلىگەن كىرىش سۆز يازدى. نەشرىياتچىلىقتىكى ئىقتىدارى ۋەمول كەسپىي ئەمگەكلىرى بەدىلىگە ئالىي مۇھەررىر كەسپىي ئۇنۋانىغا ئەڭ دەسلەپمۇيەسسەر بولغان بۇ ئالىم كۆپلىگەن ئەسەرلەرنىڭ تەرجىمە-تەھرىرلىكىنى تەشكىللەپ،يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقى ئۈچۈن تېگىشلىك تۆھپە قوشتى. [align=justify]ئالىم تونۇلغانئەدىب ۋە شائىر بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ساھەسىدىمۇ ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ. ئوقۇۋاتقان مەزگىللىرىدىلا مەكتەپ تامگېزىتىگە شېئىر يېزىشقا باشلىغان ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى 30-يىللارنىڭ باشلىرىدىلاباشلانغان، 40-يىللاردا خېلى راۋاجلانغان ئۇيغۇر يېڭى شېئىرىيەت ھەرىكىتىنىڭ غوللۇقۋەكىلى ۋە تۆھپىكارى ئىدى. ئازادلىقنىڭ ئالدىدائۇ «دەۋرانى» تەخەللۇسى بىلەن كۆپلىگەن شېئىرلارنى ئېلان قىلغان بولسا، ئازادلىقتىنكېيىن مەتبۇئاتچىلىق خىزمىتىگە بىرلەشتۈرۈپ، سابىق «شىنجاڭ ئەدەبىيات-سەنئىتى»(ھازىرقى«تارىم») ژۇرنىلىنىڭ خىزمەتلىرىگە قاتنىشىپ، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىقوشۇنىنى شەكىللەندۈرۈشكە تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشتى. ئالىمنىڭ ھازىرغا قەدەر«ھەۋەس»، «سەپەر سەزگۈلىرى» قاتارلىق شېئىر توپلاملىرى، «نەۋائى ھەققىدە»، «قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى»، «بۇلاقتىن بىر ئوتلام»، «نورۇزنامە» قاتارلىق ئۇيغۇرئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتىغا بېغىشلانغان مەخسۇس ئەسەرلىرى ۋە «ئون ئىككىمۇقامنىڭ مىللىي خاسلىقى»، «شېئىرىيىتىمىزنى تېخىمۇ جانلاندۇرايلى»، «رىقابەت دەۋرىدە ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتى مەسىلىسى» قاتارلىق نەچچەئونلىغان ئىلمىي ۋە ئىجتىمائىي مۇلاھىزە خاراكتېرىدىكى ماقالىلىرى ئېلان قىلىندى.يەنە «بالدۇرقىغا ئوخشىماس» (شېئىرلار توپلىمى)، « تىل- دىلنىڭ كىلىتى» (ماقالىلارتوپلىمى) قاتارلىق ئەسەرلەرنى تەييارلاپ نەشرگە تاپشۇردى. ئالىمنىڭ ئەسەرلىرىئېلىمىزدىكى خەنزۇ ۋە باشقا مىللەت تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن باشقايەنەئىنگىلىز، ياپون، نېمىس، رۇس، پارس، تۈرك ۋە ئۆزبېك تىللىرىغا تەرجىمە قىلىندى. [align=justify]نام-مەنپەئەتقوغلاشماي، تىل-ئەدەبىيات، تەرجىمە، تارىخ ۋە مەدەنىيەت-سەنئەت ساھەلىرىدە خالىسانەئىشلىگەن بۇ ئالىم مىللىي مەدەنىيىتىمىزنى يۈكسەلدۈرۈش يولىدا ئۈزلۈكسىز ئىزدىنىشبىلەن بىللە ياش ئەۋلادلارنى تەربىيىلەش، مىللىي مەدەنىيىتىمىزنى تەشۋىققىلىش-تونۇشتۇرۇش قاتارلىق جەھەتلەردىمۇ كۆپ ئەجىر سىڭدۈردى. 56-، 57-يىللىرىلاتەكلىپ بىلەن ياشلار ئارىسىدا تۇرمۇش، مۇھەببەت ۋە غايە ھەققىدە لېكسىيىلەرسۆزلەپ، ياشلارنىڭ ئەخلاقىي تەربىيىلىنىشى ئۈچۈن ئىجابىي تەسىر كۆرسەتكەن ئالىم تاھاياتى ئاخىرلاشقانغا قەدەر تۈرلۈك سورۇنلاردا ئەخلاق، ئەنئەنە ۋە مەدەنىيەت تېمىلىرىدا سۆزلەپ،ياشلارنىڭ توغرا تۇرمۇش قارىشىغا ئىگە بولۇشىغا بەلگىلىك تۈرتكە بولۇپ كەلدى. شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى قۇرۇلغاندىن باشلاپلا خىزمەت جەريانىدا ياراملىق كەسىپئىگىلىرىنى تەربىيىلەش ۋە ئۇلارغا ياردەم بېرىشنى ئالاھىدە مۇھىم دەپ بىلىپ كەلگەنبۇ ئالىم تابۈگۈنگە قەدەر ياش- ئوتتۇرا ياش كەسىپ ئەھلىلىرىگە ئىمكانىيىتىنىڭبارىچە ياخشى ياردەم، مەسلىھەتلەرنى بېرىپ كەلدى. سالامەتلىكى يار بەرسىلائاپتونوم رايونىمىزنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ئۆتكۈزۈلگەن ئىلمىي مۇھاكىمەپائالىيەتلىرىگە قىزغىن ئىشتىراك قىلىپ، تىل-يېزىق، مەدەنىي-مائارىپ، تارىخ ۋەئىجتىمائىي مەسىلىلەر بويىچە ياخشى تەكلىپلەرنى بېرىپ ،كۆپ قېتىممەركىزىي تېلىۋىزىيە ئىستانسىسى قاتارلىق ئاخبارات ۋاسىتىلىرىدە« ئون ئىككى مۇقام»نى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۇيغۇر مەدەنىيەت-سەنئىتىنى دۆلەت ئىچى-سىرتىغا تونۇشتۇردى.  -1990، -1991يىللىرى ئۆزبېكىستان، قازاقىستان قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا ئەللىرىگەبارغاندا، بۇ ئەللەردىكى ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ تەكلىپى بىلەن كۆپ قېتىم تۈرلۈكتېمىلاردىكى ئىلمىي مۇھاكىمىلەرگە قاتنىشىپ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى تونۇشتۇرۇشجەھەتتە كۆپ كۈچ چىقاردى. 80-يىللاردىن تارتىپ تا ھازىرغا قەدەر شىنجاڭئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتىقاتارلىق ئالىي مەكتەپلەردە تەكلىپ بىلەن لېكسىيە سۆزلەپ كەلدى ھەم ئۇلارنىڭ ئىلمىيپائالىيەتلىرىگە ئاكتىپ ئىشتىراك قىلدى. ئومۇمەن، ئالىم ئىمىن تۇرسۇنئىلىم-مەدەنىيەت ئىشلىرىمىز ئۈچۈن تېگىشلىك تۆھپە قوشتى. [align=justify]ئالىم 1978-،1983-يىللىرىسىياسىي كېڭەش ئاپتونوم رايونلۇق دائىمىي كومىتېتىنىڭ ئەزاسى بولدى. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇقئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىنىڭ 1-ۋە 4- نۆۋەتلىك ئىجرائىي ھەيئەت ئەزاسى،يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ 1- ۋە 4-نۆۋەتلىك ئىجرائىي ھەيئەت ئەزاسى بولدى. 1981-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق تەرجىمانلار جەمئىيىتى قۇرۇلغاندا بۇ جەمئىيەتكە مۇئاۋىن باشلىق ھەم باش كاتىپبولۇپ سايلاندى.  ئالىمنىڭ ھاياتى «شىنجاڭ گېزىتى»، «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»، « تارىم»، «بۇلاق»قاتارلىق  گېزىت-ژۇرناللار ۋە رادىئولاردا مەخسۇس تونۇشتۇرۇلدى.«جۇڭگو يازغۇچىلار قامۇسى»، «جۇڭگو تەرجىمانلار قامۇسى»، «جۇڭگو مۇتەخەسسىسلەرقامۇسى »، «دۇنياۋى مەشھۇر مەدەنىيەت ئەربابلىرى قامۇسى» قاتارلىقلاردا ئالىمنىڭنامى ۋە ئىش ئىزلىرى بېرىلدى. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى ۋەيازغۇچىلار جەمئىيىتى 1994-يىلى ئالىمنىڭ 70 ياشقا تولغانلىقىنى قۇتلۇقلاپ مەخسۇس«ئىمىن تۇرسۇن ئىجادىيىتى مۇھاكىمە يىغىنى» ئۆتكۈزۈپ، ئالىمنىڭ ئىلمىيپائالىيەتلىرىگە ۋە ئۇنىڭ ئېلىمىزنىڭ مەدەنىيەت ئىشلىرىنى گۈللەندۈرۈشكە قوشقانتۆھپىلىرىگە يۇقىرى باھا بەردى. جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتى، جۇڭگو مىللەتلەرتىللىرى جەمئىيىتى، جۇڭگو ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تەتقىقاتى جەمئىيىتى، جۇڭگوئالتايشۇناسلىق تەتقىقاتى جەمئىيىتى، جۇڭگو تۈركىي تىللار تەتقىقاتى جەمئىيىتى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى تەتقىقاتى جەمئىيىتى، 12 مۇقام تەتقىقاتجەمئىيىتى قاتارلىق كۆپلىگەن ئىلمىي جەمئىيەتلەرگە قاتنىشىپ، كۆپلىرىدە مەسلىھەتچى،دائىمىي ھەيئەت ئەزا، مۇئاۋىن مۇدىر قاتارلىق مۇھىم ۋەزىپىلەردە بولۇپ كەلدى. تا بۈگۈنگە قەدەر قولىدىن قەلەم، قەلبىدىن ئىلىم ئىشتىياقى كەتمىگەن تونۇلغان ئەدىب، شائىر، تىلشۇناس ھەم تەرجىمان، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقىنىڭ ئۇلىنى سالغۇچىلاردىن بىرى، ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتچىسى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى2011 –يىلى 2-ئاينىڭ 24-كۈنى87 يىشىدا بىز بىلەن مەڭگۈلۈك ۋىدالاشتى  . قەلەم ۋە ئىلمنى تۇتقۇچىلار دەۋرنىڭ جىنى ۋە تۈۋرىكى. خەلق ئۆز دەۋرىدىكى بۇنداق تۈۋرۈكلەرنى ھامان ئەسلەيدۇ. ياش ئەۋلادلار بۇنداق ئاتا، ئۇستازلىرىنىڭ ئىلىم سۆيەر روھى ۋە يۈكسەك ئەخلاقىنى ئۈزلۈكسىز ئۆزىگە ھەمراھ قىلىدۇ مەشھۇر مۇقامشۇناس تۇردى ئاخۇن ئاكا 1881-يىلى قەشقەر يېڭىسار ناھىيسنىڭ ئوچار يېزىسدا نەچچە ئەجدادىدىن تارتىپ ئەلنەغمىچىلىك بىلەن ياشاپ كەلگەن مۇقامچىلار ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ دادىسى تەۋەككۇل ئاخۇن ئۆز دەۋرىنىڭ داڭلىق نەغمىچىسى ۋە مۇقامچىسى بولۇپ، قەشقەردىكى مەدرىستە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىدا مۇقامچى ئاكا-ئۇكا چىلىم ئاخۇن، موللاخۇن مۇقام، سېتىۋالدى قاتارلىق مۇقام ئۇستىلىرى بىلەن     تونۇشۇپ، ئۆز-ئارا بىر-بىرىسىدىن ئۆگەنگەن. بىراق تەۋەككۈل ئاخۇن جاھالەتلىك كونا جەمئىيەتتە ئىززەت-ئېتىبار تاپالماي، ساتارىنى ھەمراھ قىلىپ خارلىق ۋە سەرسانلىق ئىچىدە ھايات كەچۈرگەن. ئۇ ياشاش يولى ئىزدەپ ئائىلىسى بىلەن يېڭىسار ناھىيسىگە كۆچۈپ بىرىپ لاۋا دېگەن كەنىتكە ئورۇنلىشىپ، ھاياتىنىڭ ئاخىرىغىچە نەغمىچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىپ، 88 يىشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. تەۋەككۇل ئاخۇن ئىككى ئوغلى ئىمىن ئاخۇن بىلەن بىلەن تۇردى ئاخۇننى بالا ۋاقتىدىن باشلاپ كۆڭۈل قويۇپ تەربىيلىگەن ھەمدە ئۆزىگە ئەگەشتۈرۈپ ئەلنەغمە سورۇنلىرىغا قاتناشتۇرغان ۋە ئون ئىككى مۇقامنى سىستېمىلىق ئۆگەتكەن. ئۇلار 15-16 ياشلارغا كىرگەندىن باشلاپ، ئاتا-بالا ئۈچەيلەن بىر ئەلنەغمە گورۇپپىسى بولۇپ ئۇيۇشۇپ، نەغمىچىلىك بىلەن ھايات كەچۈرگەن. تەۋەككۈل ئاخۇننىڭ ئۇستاز بولۇپ تەربىيلىشى ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىھات بىلەن ئۆگىنىشى نەتىجىسىدە ئىمىن ئاخۇن بىلەن تۇردىن ئاخۇن پەزىلەتلىك، خۇش چاقچاق، ئېغىر-بېسىق، چىقىشقاق مۇقامچىلاردىن بولۇپ يىتىلىدۇ. ئۇلار دادىسىن ئايرىلغاندىن كىيىن دادىسىغا ۋارىسلىق قىلىپ، ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بولۇپ مۇقامچىلىق ۋە نەغمىچىلىك بىلەن ھايات كەچۈرىدۇ. تۇردى ئاخۇننىڭ ھال ئوقىتى بىر ئاز ياخشىلانغاندىن كىيىن ئۆي-ئوچاقلىق بولىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ بىرىنچى ئوغلى ھوشۇر ئاخۇنمۇ مۇقام داپچىسى بولۇپ يېتىشىدۇ.ئۇلار بىر گورۇپپا بولۇپ يېڭىساردا ئون نەچچە يىل ئەلنەغمىچىلىك قىلغاندىن كىيىن، 1930-يىللىرى ئەتراپىدا يەكەنگە بىرىپ ئۆز كەسپىنى داۋاملاشتۇرىدۇ. بۇ جەرياندا مۇقام يۇرتى-يەكەندىكى كۆپلىگەن داڭلىق مۇقامچىلار بىلەن تونۇشىدۇ. ئۇلار ئون ئىككى مۇقامنى ئىجرا قىلىش جەھەتتە ئۆز-ئارا ماھارەت كۆرسىتىشىپ، بىر-بىرىدىن ئۆگىنىدۇ. يەكەندىكى مۇقامچىلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك تۇردى ئاخۇن ئاكىغا قايىل بولۇپ «ئۇستاز» دەپ ھۆرمەتلەيدۇ. بۇ چاغلاردا ئۇ خوتەن چىرىيىدىن كەلگەن مۇقامچى سۇلايمان ئاخۇن بىلەن تونۇشىدۇ، ئۇنىڭ بىلەن ئون ئىككى مۇقامنى بىرلىكتە مۇھاكىمە قىلىدۇ، كەم جايلىرىنى تولۇقلايدۇ. داڭلىق مۇقامچى ھىسابلانغان سۇلايمان ئاكىمۇ «سىلەر ئاكا-ئۇكا ئىككىڭلارنىڭ مۇقامچىلىق ماھارىتىڭلار يۇقىرى ئىكەن، مۇقامنى سىلەردىن ئۆگىنىش كېرەك ئىكەن» دەپ ئۇلارغا قول قويىدۇ. ئۇلار بىر مەزگىل يەكەندە تۇرغاندىن كىيىن، قاغىلىق ناھىيسىگە بىرىپ يەرلىشىپ قالىدۇ، قاغىلىق خەلقى ئۇلارنى ناھايىتى ھۆرمەتلەيدۇ.    1945-  يىللىرى «ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى» نىڭ تەسىرى بىلەن «تاشقورغان ئىنقىلابى» پارتلاپ، ئىنقىلابچىلار قاغلىقنى ئىگەللەيدۇ. «بېتىم» نىڭ روھى بويىچە ئۇلار قاغلىقتىن قايىتقاندىن كىيىن، گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى «ئىلى ئوغىرلىرىنى قارشى ئىلىپ ساز چالدىڭ» دېگەن باھانە بىلەن يەرلىك مۇتەئەسسىپ كۈچلەرنى قۇتىرىتىپ ئاكىسى ئىمىن ئاخۇننى ئۇرۇپ ئۆلتۈرۋىتىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنى بولسا قاغىلىق ساقچى ئىدارىسى تەرىپىدىن قامايدۇ. بىراق بۇ مۇقامچىنى ئىنتايىن ياخشى كۆرىدىغان قاغلىق خەلقى بىرلىشىپ ساقچى باشلىقىغا نۇرغۇن پارا بىرىپ، تۇردى ئاخۇن ئاكىنى قاماقتىن ئېلىپ چىقىدۇ. 1946-  يىلى ئۆلكە رەئىسى جاڭ جىجۇڭ، مۇئاۋىن رەئىس ئەخمەتجان قاسىمى، سەيپىدىن ئەزىزى ۋە قاسىمجان قەمبىرى قاتارلىقلار «ئون ئىككى بېتىمنىڭ» جەنۇبىي شىنجاڭدىكى ئەمەلىشىش ئەھۋالىنى تەكشۈرۈش .ئۈچۈن قەشقەرگە كەلگەندە، ئۇلارغا بىرىلگەن زىياپەتتە مۇزىكا چالدۇرۇش ئۈچۈن تۇردى ئاخۇن ئاكىنى چاقىرىدۇ. بۇ بەزمىدە تۇردى ئاخۇن ئاكا ئىجرا قىلغان مۇقام نەغمىسىنى ئاڭلىغان ئەخمەتجان قاسىمى، سەيپىدىن ئەزىزى قاتالىقلار ئۇنىڭ ماھارىتىگە ئاپىرىن ئوقۇپ، تۇردى ئاخۇن ئاكىغا ھۆرمەت تونى كەيگۈزىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ كىچىك ئوغلى قاۋۇل ئاخۇنمۇ دادىسىنىڭ تەربىيىسى بىلەن قالۇن، چاڭ چىلىشتا يېتىشىپ چىقىپ كۆزگە كۆرۈنىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ بوۋىسى قاۋۇل ئاخۇن ئاكا (ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى ئەجدادلىرى نامەلۇم) دىن تارتىپ ھازىر شىنجاڭ مۇقام ئانسامبىلىدا ئۆز ماھارىتىنى كۆرسىتۋاتقان كىچىك ئوغلى قاۋۇل ئاخۇنغىچە نەچچە ئەجداد-ئەۋلادلار ئۆمۈر بويى مۇقامچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ، ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامنىڭ ئۈزۈلمەس دولقۇنىدەك زامانىمىزغا يىتىپ كىلىشىدە ئۆچمەس تۆھپە قوشقان مۇقام ئۇستازلىرىدۇر. ناۋادا يەركەن سەئىدىيە خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن مەشھۇر مۇقام ئۇستازلىرى قىدىرىخان يەركەندى بىلەن مەلىكە ئاماننىسالار ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامنى رەتلەپ، يۈرۈشتۈرۈپ ئۇيغۇر مۇقام تارىخىدا ئۆچمەس خىزمەت كۆرسەتتى دېيىلسە، ئۇ چاغدا تۇردى ئاخۇن ئاكىنى ئۇلارغا ۋارىسلىق قىلىپ، ئون ئىككى مۇقامنى قۇتقۇزۇپ قالغۇچى ۋە زامانىمىزغا يەتكۈزۈپ بەرگۈچى بىردىنبىر سەنئەت ئەربابى دېيىشكە بولىدۇ. دەرۋەقە، تۇردى ئاخۇن ئاكا ئون ئىككى مۇقامنى چوڭ نەغمە، داستان ۋە مەشرەپلىرى بويىچە ئەڭ تولۇق، ئەڭ ساپ ساقلىغان پىشقەدەم نامايەندە ئىدى. ئازادلىقىتن كىيىن خەلق ئاممىسىنىڭ قەد كۆتىرىشىگە ئەگىشىپ، ئون ئىككى مۇقامنىڭ ھاياتى باشلاندى.تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ بىر ئۆمۈر كۆڭلىگە پۈككەن ئارزۇ-ئارمانلىرى ئەمەلگە ئاشتى. 1950-  يىلى 8-،9-ئايلاردا ئۈرۈمچىدە ئون ئىككى مۇقام ۋە بىر قىسىم خەلق ناخشىلىرى سىنغا ئىلىندى، بۇ ئەھمىيەتلىك ئىشقا پىشقەدەم مۇقامچى تۇردى ئاخۇن ئاكا بىلەن ئۇنىڭ ئوغلى ھوشۇر ئاخۇن، داستانچى روزى تەمبۇر، داڭلىق مۇزىكانىت ۋە مۇقامچى زىكىرى ئەلپاتتا، ئاتاقلىق خەلق ناخشىچىسى ئابدۇۋەلى جارۇللايۇۋ ھەمدە مۇزىكاشۇناس ۋەنتۇڭشۇلار قاتناشتى. 1955-  يىلى ئون ئىككى مۇقام قايتىدىن تەپسىلىي لېنتىغا ۋە پىلاسىنكىغا ئىلىندى. بۇ قىتىمقى لېتىغا ئىلىشتا پىشقەدەم مۇقامشۇناس تۇردى ئاخۇن ئاكىنىڭ ساتار بىلەن ئون ئىككى مۇقامنى تولۇق تېكىستى بويىچە ئوقۇپ چىقىشى، ئوغلى ھوشۇر ئاخۇن ئاكىنىڭ داپ چېلىپ بىرىشى ئاساس قىلىنغان بولۇپ، ئۇنى مۇقام تارىخىدىكى ئەڭ ئەھمىيەتلىك خىزمەت دېيىشكە بولىدۇ. تۇردى ئاخۇن ئاكا يەتكۈزۈپ بەرگەن ئون ئىككى مۇقامنىڭ نوتىسى 1956-يىلى مەركىزى مۇزىكا نەشىرىياتى بىلەن مىللەتلەر نەشىرياتى تەرىپىدىن رەسمىي ئىككى توملۇق كىتاب قىلىپ نەشىر قىلىندى، تېكىستلىرى بولسا ئايرىم-ئايرىم كىتاب بولۇپ، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئەدەبىيات-سەنئەت بىرلەشمىسى تەرىپىدىن نەشىر قىلىندى. ئون ئىككى مۇقامنىڭ خەلقئارا نوتىغا ئىلىنىشى مۇقامنى يېڭى تارىخى دەۋىرگە ئىلىپ كەلدى، مۇقام ھەققىدىكى تەتقىقاتنى ئىلگىرى سۈردى. بۇ خىزمەتلەردە ئۆچمەس تۆھپە قوشقان تۇردى ئاخۇن ئاكا خەلقنىڭ مۇقام بايلىقلىرىنى خەلققە يەتكۈزۈش ئارزۇسىغا ئىرىشىتى. تۇردى ئاخۇن ئاكا 1956-يىلى 6-ئاينىڭ 8-كۈنى قەشقەر شەھرىدە 75 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتتى. ئىسمى : سادىر  « پالۋان » تۇغۇلغان ۋاقتى 1798- يىلى تۇغۇلغان يىرى : ھازىرقى غۇلجا ناھىيىسىنىڭ مولتوختى يېزىسىنىڭ  ئەخمەت قارىقاش ئائىلىسى .ئاتا- بۇۋىسى ھازېرقى خوتەن ۋىلايىتىنىڭ قارقاش ناھىيەسى دىگەن يىرىدىن . سادېر پالۋان ئائىلىسى 1762-يىلى 10-ئايدىكى چوڭ كۈچۈشتە غولجىغا بېرىپ ئولتۇراقلاشقان.  سادېر پالۋان غولجىدا تۇغۇلغان . سادىر پالۋان بولسا باتۇر قوزغۇلاڭچى . شۇنداقلا مەشھۇر قۇشاقچى . باھا : سادر پالۋان ئىگىز بوي. مۆرىسى كەڭرى ناھايىتى قاۋۇل ئادەم بۇلۇپ. ئۇ كىچىكىدىنلا باشقىلارغا بۇزەك بۇلۇشنى خالىمايدىغان ناخەقچىلىققا قەتتى چىدىمايدىغان ئادەم ئىدى ... مۇنداچە ئېيتقاندا سادېر پالۋان ھەقىقى تىپىك لۈكچەكلەر ۋەكىلىدىن ... ئۇ  كۆپ بالىلىق بولغان  ئۇنىڭ ئۇغۇللىرى كۆپ بۇلۇپ ئۆز زامانىسىدا مەھەللە لۈكچىكى ئاتالغاچقا مەھەللىنىڭ ئىچى سىرتىدىكى ھېچقانداق بىر ئائىلە سادېر پالۋان ئائىلىسىنىڭ چىشىغا تىگىشكە پېتىنالمايدىغان ھالەت شەكىللەنگەن ... 19 - ئەسېرنىڭ 60 - يىللىرى مانجۇ چىرىكلەرنىڭ باستۇرىشىدا سادېر پالۋان مەھەللىسىدىكى پۈتۈن كىشىلەر چىرىكلەردىن قورقۇپ ئۆي بىساتلىرىنى تاشلاپ قاچقان . پەقەت سادېر پالۋان ئائىلىسىلا قاچمىغان ۋە مەھەللىسىنى قوغدىغاندىن سىرت ئۇغۇللىرىنى يىتەكلەپ تۇنجى قېتىملىق چىرىكلەرگە قارشى پارتىزانلارچە ئۇرۇشنى باشلىغان ... دەل شۇ ۋاقىتلاردا ئىلىي ۋىلايىتىدە قوزغىلاڭ پارتلىغان بۇلۇپ سادېر پالۋان ئۇغۇللىرى بىلەن بۇ چوڭ قوزغىلاڭغا قاتناشقان ۋە كىيىنكى كۈنلەردە ئۈزىنىڭ ھېچنىمىدىن قورۇقمايدىغان پاتۇرلىقى ۋە پەم - پاراسىتى بىلەن كۆپلىگەن غەلبىلەرنى قولغا كەلتۈرگەن . بۇلارنىڭ ئىچىدە ئالاھىدە تىلغا ئېلىپ ئۈتۈشكە ئەرزىيدىغىنى بولسا .     سادىر پالۋان 1864-يىلى چىلپەڭزىگە ھۇجۇم قىلىدۇ ئۇ ھۇجۇمدا   40 ئۆچكىنىڭ مۆڭگۇزىگە  شامنى باغلاپ  باغلانغان شاملارنىڭ ھەممىسىنى ياندۇرۇدۇ   ،قۇيرۇقىغا بولسا  پوجاڭزا باغلاپ ئوت تۇتاشتۇرۇپ چىلپەڭزىگە قارىتىپ قويۇپ بەرگەن ، شام يورىقى ۋە پوجاڭزىلارنىڭ ئېتىلىشىدىن چۆچۇگەن چىلپەڭزە ئامبىلى تېزلا تەسلىم بولغان. بايانداي  ئۇرۇشىدا بولسا  سادىر پالۋان ئۆزىنىڭ ئۈچ ئوغلى بىلەن سېپىلنىڭ ئاستىدا لەخمە كولاپ دورا كۆمۇپ سىپىلنى پارتىلتىدۇ. بۇ چاغدا 5000دىن ئارتۇق قوزغىلاڭچى سېپىلدىن پەيدا بولغان يوچۇقتىن قەلئەئىچىگە بېسىپ كىرىپ ،سېپىلنى مانجۇ چىرىكلىرىنىڭ قولىدىن تارتىۋالىدۇ. قوزغىلاڭدا كۆپ قېتىم باتۇرلۇق كۆرسەتكەن سادىر پالۋان شۇ كۈنلەردە  بارچە ئەلگە تۇنۇلغان ۋە ئۇلارنىڭ  چوڭقۇر ھۆرمىتىگە ئىرىشكەن . شۇندىن كىيىن ئۇ ئەل ئارىسىدا « پالۋان » نامى بىلەن ئاتالغان ...  ئۇ يەنە مەشھۇر قۇشاقچى بۇلۇپ . نۇرغۇن ئىسىل قۇشاقلارنى ئېيتىپ قالدۇرغان . بۇلارنىڭ ئىچىدە كۈپچىلىككە تۇنۇش بولغانلىرىدىن . سادىر دەپ ئېتىم يامان، ئون بەش ياشتا ئاتالغان دەسلەپكى تۇتۇلغاندا قۇمۇل ۋاڭغا پالانغان. يامۇلنى تېشىپ قويوپ ،    ئىككى چىقتىم تالاغا .    مېنى باققان بەش يايى ، ئەمدى قالدى بالاغا. 1867-يىلى ئىلى قوزغىلاڭچىللىرى ئىلى تارانچى سۇلتانلىقىنى قۇرىدۇ. بۇ چاغدا ياشىنىپ قالغاب سادىر پالۋان ئۆز يېزىسى مولتوختى يۈزىگە قايتىپ كېلىدۇ. 1871-يىلى 73 يېشىدا  كېسەل سەۋەبىدىن ۋاپات بولىدۇ .. ئەسكەرتىش :  بۇ يەردىكى لۈكچەك ئۇقۇمى ھەرگىزمۇ سىزنىڭ نەزىرىڭىزدىكى يەنى ھازېرقى زاماندىكى پۈتۈن ئەسكىلىكلەرنىڭ ھەممىسىنى قىلىپ ئاتا - ئانىسىنى قاقشىتىپ يۈرىيدىغان  . ياماندىن قورقۇپ يۇۋاشنى بۇزەك ئىتىدىغان،  زەھەر چىكىدىغان . قىمار ئوينايدىغان باشقىلار بىلەن ئۇرۇشۇپ قالسا ئوڭلاپ ئىككى مۇش ئاتالماي پىچاق كۈتىرىدىغان دوسلىرى ئۇرۇشۇپ قالسا قېچىپ كىتىپ جىدەل تۈگىگەندىن كىيىن قايتىپ كىلىپ مەن بولغان بولسام چانايتتىم . تىقاتتىم دەپ بو ئېتىپ « ئۇرۇشتىن كىيىنكى قەھرىمان بۇلىۋالىدىغان » ئاغىزىدىن مەينەت بولمىغۇر گەپلەردىن باشقا گەپ چىقمايدىغان.   كىرلىشىپ كەتكەن چاچلىرىنى گەدەنگىچە قۇيىۋالىدىغان شۇنداقلىقىغا باقماي خىجىل بولماستىن ئۈزىنى لۈكچەك ئاتاپ  ئۆز زامانىسىدا ئۆتكەن ھەقىقى لۈكچەكلەرنىڭ نامىنى بۇلغايدىغان  پىس - پاس لۈكچەكلەرنى كۆرسەتمەيدۇ .... ئۇنداقتا ھەقىقى لۈكچەكلەر قانداق بۇلىدۇ ...؟ ھەقىقى لۈكچەكلەر ھەرگىزمۇ   باشقىلارغا  زورلاپ جىدەل تاڭمايدۇ . ياماندىن قورۇقمايدۇ يۇۋاشنى بۇزەك ئەتمەيدۇ . قايەردە ناخاقچىلىق يۈز بەرسە شۇ يەردە كۆكرەك كىرىپ ئوتتۇرىغا چىقىدۇ ، ئاجىزلارغا باش - پاناھ بۇلىدۇ ،  ۋەدىسىگە ۋاپا قىلىدۇ ...... مىنىڭچە ھازېرقى زاماندا  بۇنداق لۈكچەلەر بارغانسىرى ئازلاپ كەتتى.  ھەتتا نەسلى قۇرۇپ كىتىش  گىرداۋىغا بېرىپ قالدى .... مەنبە : <<شىنجاڭ يىقىنقى زامان تارىخىدىكى مەشھۇر شەخىسلەر>>دىگەن كىتاپتىن . شۇنداقلا سادىر پالۋانغا مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم ماتېرياللاردىن . تاشاخۇنۇم ئەزىزىنىڭ ئائلە نەسەبىنىڭ سۈرۈشتۈرلىش جەريانى.     1915.يىلنىڭ ئاخىرىدا تاشاخۇنۇم يەكەن مىشا كەنتىدە قۇرغان سەرەڭگە زاۋۇتىنىڭ ئورنىنى 1936.يىلى شىڭسىسەي ھۆكىمىتى يەكەن خاڭدىلىق قاسىمخانباي دېگەن ئادەمنىڭ مۈلكى دەپ قاراپ ( قاسىمخانباي شىڭسىسەي تەرپىدىن قولغا ئېلىنغان ) مۇسادىرە قىلىپ يەكەن ۋىلايەتلىك ئۇيغۇر مەدىنى ئاقارتىش ئۇيۇشمىسىغا بېردۇ . ئۇيۇشما بۇ يەرگە دارىلئېتام قۇردۇ.    بۇ ئەھۋال تاشۇخۇنۇم ئەزىزىنىڭ ئالتىنچى ئوغلى ئابلىھەق ئەزىزىگە مەلۇم بولغاندىن كىيىن، مۇسادىرە قىلىنغان زاۋۇت ئورنىنىڭ تاشاخۇنۇمنىڭ ئىكەنلىكى توغرىسىدا ئىسپات كۆرسىتىپ ئەرىز يازدۇ .يېزىلغان ئەرىز شۇ ۋاقىتنىڭ قايدە يۇسۇنى بويچە ئىسلام شەرىئىتىنى (قازىخانىنىڭ ) بىر تەرەپ قىلىشىغا تاپشۇرلىدۇ. شەرىئەت بۇ ئەرىزنى خەلىق ئىچىدىن سۈرۈشتە قىلىپ ، بىلگۈچىلەردىن مەھكىمە شەرىئەتنىڭ نازارىتىدە گۇۋالىق ئالىدۇ. بۇ ۇۋاھلىقتا:    تاشاخۇنۇمنىڭ دادىسى ئەزىزى شەيىخ ئاخۇنۇم، ئۇنىڭ دادىسى ئابدۇرېشىت ( كۆك بېشى –مىراپ ) ئاخۇنۇم ، ئۇنىڭ دادىسى موللا توختى ئاخۇنۇم، ئۇنىڭ دادىسى ھابىل ئۇستا ، ئۇنىڭ دادىسى بۇۋاخۇن، ئۇنىڭ دادىسى مەھەممەت خەلپە ( ئىشان ) ، ئۇنىڭ دادىس مىرزا ھاتتا دىيىلىپ ، بۇنىڭ ئۈچۈن بىر قىسىم يەر زىمىن ۋە ئېلىم – بىرىم ھۆجقەتلىرى پاكىت قىلىپ قۇيلىدۇ . ئىسپاتلىنىشىچە : مىرزا ھاتتا سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋىرلىرىدە ، خانلىقنىڭ قەشقەر خانېرىق دېگەن يۇرىتتا تەھسىس قىلغان تۇقۇمۇچىلىق ئىشلىرىنى باشقۇرغۇچىلاردىن ئىكەن .يەكەن خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كىيىن مىرزا ھاتتا ئائىلىسىنىڭ ئەۋلادى ھابىل ئۇستىغىچە خائېرىقتا ئۆتكەمەن.    ھابىل ئۇستا ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە ، ئائىلىسى ۋە ئوغلى موللا توختى  ئاخۇنۇمنى ئېلىپ ، ئەينى يىللاردا پەيزىۋات بەگلىگىگە قاراشلىق سۇنتاغ ( 1940.يىلى ئاتۇش يېرىم ناھيە بۇلۇپ قۇرۇلغىچە ئاستىن ئاتۇش پەيزىۋاتقا ، ئۇستىن ئاتۇش قەشقەرگە قاراشلىق يېزا ئىدى ) يېزىسىغا كۈچۈپ كىلىپ ، تۇقۇمۇچىلىق كەسپى بىلەن شۇغۇللانغان .     ھابىل ئۇستامنىڭ ئايالى  زەبىدە خېنىم قەشقەر خانئېرىق يېزىسىدىكى كاتتا باي ۋە ئاتاقلىق ئالىم ئابدۇ قادىر خەلپىنىڭ قىزى بۇلۇپ ، ئاياللار ئىچىدىكى كۆپ ئىلىم تەھسىل قىلغان ، كۆپولىگەن ئايال ئۇقۇغۇچىلارنى تەربىلىگەن ئايال بۇلۇپ ، ئاتۇشقا كۈچۈپ كەلگەندىن كىيىنمۇ ، ئۇنىڭ يۇرتى خانئېرىق بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئۈزۈلمىگەن ، ھەم ئاتۇشتا كۆپلىگەن ئايال بىلىم ئىگىللىرىنى يىتۈشتۈرگەنكەن. مۇشۇ سەۋەپتىن بۇلۇپمۇ زەبىدە خېنىمنىڭ ئۇرۇق –ئەۋلادلىرىنىڭ داۋاملىق يوقلاپ تۇرشى نەتىجىسىدە ، بۇ ئائىلىنىڭ بەشىنچى ئەۋلادى  تاشاخۇنۇم دەۋرىگە كەلگەندە ئۇلارنىڭ كەلدى – باردىسى تېخىمۇ قۇيۇقلاشقان . نەتىجىدە تاشاخۇنۇمنىڭ سەرەڭگە زاۋۇتى قۇرشىدىن خەۋەر تاپقان سىمخان باي يەكەن مىشادىكى 40 مودەك زىمىنىنى خەت مۆھۈر بىلەن تاشاخۇنغا سوغا قىلغان ، بۇ زىمىننى سوغا قىلغان شەرىئەت گۇۋالىقىدىكى خەتتە تاشاخۇنۇمنىڭ ھابىل ئۇستامغىچە بولغان تۆت ئەۋلاتنىڭ يەكەن ھەم خانئېرىقتا ، ھابىل ئۇستامنىڭ ئاخىرقى ئۆمرىدىن تاشاخۇنۇمغىچە ئاتۇش ، سۇنتاغ، ۋاقۋاق ، ۋە كېچىڭزى دېگەن يەردە ئۆتكەنلىكى قەيىت قىلىنغان. مەرھۇم ئابلىھەق ئەزىزى 1939.يىلى يەكەن مەھكىمە شەرئىتىنىڭ ئىسپاتى بىلەن قاسىمخان باينىڭ نەسەپ قوغلىشۇپ تاشاخۇنۇمغا يەر زىمىن سوغا قىلغانلىقى توغرىسىدىكى مۆھىر خىتىنى ئېلىپ قالغان . شۇنىڭ بىلەن بۇ دەۋا يەنى سەرەڭگە زاۋۇتى ئورنى تاشاخۇنۇمغا تەۋە بولۇپ ئاخىرلاشقان. نەسەپكە مۇناسىۋەتلىك بەزى مەسىلىلەر : ھابىل ئۇستا ۋاپات بولغاندىن كىيىن ، ئوغلى موللا توختى ئاخۇنۇم دىنى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللۇنۇپ دىنى مەكتەپ ئاچقان ھام جامائەت ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان ، ئۇنىڭ كۆزگە كۈرىنگەن ئوغلى ئابدۇرېشىت ئاخۇنۇم، چوڭ دادىسى ھابىل ئۇستىدىن قالغان تۇقۇمۇچىلىقنى داۋاملاشتۇرغان، قۇشۇمچە ماتا – چەكمەن سودىسى بىلەن شۇغۇللانغان ، بۇ ئادەم ئەقىل – پاراسەتلىك كىشى بۇلۇپ ، جامائەت ئىچىدە يۇقۇرى ئىناۋەتكە ئىگە ئىكەن . ئۇ خەلىقنىڭ تەلىۋى بىلەن بىر مەزگىل كۆك بېشى مىراپ بولغان ، شۇ چاغدا كىچىڭزى دىگەن جايدىكى بۇلاق سۈيى مول ، ئورنى سازلىق ۋە تاللىق بىر جاينى ئۇچرۇتۇپ ، بۇ ئىگىسىز يەردە سەگەز – ھەمىزەك،چوتا قاتارلىقلارنى ئىشلەپ چىقىرىدىغان  چوتا –سەگەزچىلىك كارخانىسىنى قۇرغان . بۇ يەر تولىمۇ زەي سۇلۇق ھەم چىملىق بولغاچقا ، كېسەكتە تام ئىتىشكە بولمىغانلىقتىن ، چىمدە تام ئىتىپ ھۈنەر قىلغان . شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ھۈنىرى بازار تېپىپ ، ناھايىتى تىزلا باي بولغان . ئۇنىڭ ئۈستىگە كۆپلىگەن كىشىلەرگە ھۈنەر ئۈگەتكەن . ئۇنىڭ ئوغلى ئەزىز ئاخۇنۇم دەۋرى شىنجاڭ ئۇرۇش ۇتىدا قالغان زامان بولۇپ ، ( يەتتەخۇجا تۇپىلىڭنى ئاخىرقى مەزگىلى ) بەدۆلەت ( ياقۇپ بەگ ) بىلەن زوزۇڭتاڭنىڭ ئۇرۇش قىلىۋاتقان مەزگىلى ئىدى. كىشىلەر تۇلىمۇ خاتىرجەمسىزلىكتە ياشايتى . شۇڭا ئەزىز ئاخۇنۇم جامائەت ئىچىدە داۋاملىق كۆزگە كۈرىنىشنى خالىماي يۇرتىغا قايتىپ « بەلۇن دانا خېنىم» مازىرىغا شەيىخ بولىپ ئۆتكەن . ئەزىز شەيىخ ئاخۇنۇمنىڭ كۆزگە كۈرىنگەن ئوغلى تاشاخۇنۇم دەۋرىگە كەلگەندە ئۆزگىچە بىر دەۋىر باشلىنىپ ، تاشاخۇن ئۆزىنىڭ ئەقىل پاراسىتى بىلەن ئۆز دەۋرىدە پارلىغان يۇلتۇز بولغان . بىلگۈچىلەرنىڭ ئاغزاكى مەلۇماتىغا قارغاندا ، تاشاخۇنۇمنىڭ ئاتا بوۋىللىرى ئاخۇنزادە دەپ ئاتىلىدىكەن . ( بۇنىڭدىن قارغاندا تاشاخۇنۇمنىڭ ئاتا بوۋىللىرى يۇقۇرۇ دىنى مەلۇماتقا ئىگە زاتلاردىن بۇلىشى مۇمكىن.) شۇڭا تاشاخۇنۇمنىڭ 1. ئەۋلات بوۋىسى مىرزا ھاتتا، 2. ئەۋلات بوۋىسى مۇھەممەتلەر مىرزا ھاتتا ئاخۇنزادە، مۇھەممەت ئاخۇنزادە دەپ ئاتالغان.3. ئەۋلات بوۋىسى بۇۋاخۇن، يەكەن شىۋىسى بويچە ئاخۇنزادە ئورنىغا بۇ ۋاخۇنلۇقۇم دەپ ئاتالغان 4. ئەۋلات بوۋىسى ھابىل ئۇستا كەسىپ بىلەن تۇنۇلغان كىشى بۇلۇپ ھۈنەر بىلەن شۆھرەت قازانغانكەن.5.ئەۋلات بوۋىسى موللا توختى، 6. ئەۋلات بوۋىسى ئابدۇ رېشىت،7. ئەۋلات بوۋىسى ئەزىزى قاتارلىقلار قەشقەر شىۋىسى بويچە موللا توختى ئاخۇنۇم، ئابدۇرېشىت ئاخۇنۇم، ئەزىزى شەيىخ ئاخۇنۇم دەپ ئاتالغان .   تاشاخۇنۇم ئەزىزى كىچىكىدىنلا زېرەك ، كۆرگەنلا نەرسىگە قىزىقىدىغان تىرىشچان ، تەدبىرلىك بالا بولۇپ ، ئۇ ئۇقۇش جەريانىدا پارىس ، ئەرەپ ، تۈرك تىل يېزىقىنى پۇختا ئىگىلىگەننىڭ سىرتىدا ، ئەرەپ تىلى قۇرئان تەپسىر جەھەتتىمۇ خېلى ۋايىغا يەتكەن نىدى   تاشاخۇنۇم ئەزىزى دىنى مەكتەپلەرنىڭ يۇقۇرى سىنىپلىرىدا ئۇقۇۋاتقان چاغلىرىدىلا ھەر قايسى سورۇنلاردا دىنى مۇتائىلە ۋە تەپسىر ( قۇرئان تەپسىرى) بىلىمى مول ۋە ناتىقلىقى بىلەن ئەل – جامائەتنى ھەيران قالدۇرۇپ ، شۇزاماندىكى دىنى ئۈلىمالارنىڭ ئالدىنقى قاتارىدىن ئۇرۇن ئالغان . شۇ چاغدا تاشاخۇنغا دىنى قايدە بۇيچە « ئاخۇنۇم » ئۇنۋانى بىرىلىپ «تاشاخۇنۇم » دەپ ئاتالغان .    تاشاخۇنۇم بىرىنجىدىن ئىلمى ئىستىداتى بىلەن ئاخۇنۇم ئىنۋانىغا ئىرىشكەن بولسا ، يەنە بىر جەھەتتىن ئاخۇنۇم دېگەن نەسەبى مىراس بىلەن تاشاخۇنۇم دېيىلگەن.    تاشا خۇنۇمننىڭ 4 خۇتۇندىن 17 بالىسى بۇلۇپ بۇلارنىڭ 12 سى ئوغول ، 5 قىز بولغان( سەيپىدىن ئەزىزى بالىلارنىڭ يەتتىنچىسى ئىدى) تاشاخۇن ئەزىزى ئۈزىنىڭ ئائىلە مىزانىدا تۆت ئايالغا نىسبەتەن ئۇلارنىڭ بالىلارنى ياخشى تەربىلىشىنى ئالدىنقى ئۇرۇندا قۇيۇشلىرى ، ئەگەردە قايسى ئايالى باللىرىنى ياخشى ئەخلاق بىلەن تەربىلىيەلمىسە ، شۇ ئايالنى مىراس ئېلىش ھۇقۇقىدىن مەھرۇم قىلىدىغانلىقىنى ئائىلە نىزامى قىلىپ بەلگۈلىگەن. شۇڭا بۇلارنىڭ ئوغوللىرىنىڭ ھەممىسى دىنى بىلىم ئېلىشتىن تاشقىرى، زامانىۋى بىلىم يۇرىتلىرىدا ئۇقۇپ ، ئالىم ، ئىنژىنىر، سىياسىيۇن، دۆلەت ئەربابى ، يازغۇچى، مۇئەللىم ۋە تېخنىك بۇلۇپ يىتىشكەن .قىزلىرى ئەخلاقى ، ئەقلى ۋە ئەنئەنۋى ئۆرپە-ئادەتە كامالەتكە يەتكەن ئۇيغۇر ئاياللىرىغا خاس ئەخلاقى تەربىيە بىلەن يىتىلگەن. مەنبە: «تاشاخۇنۇم ۋە ئۇنىڭ تۆھپىكار ئەۋلاتلىرى»  دېگەن كىتاپتىن قىسقارتىپ ئېلىندى. زوردۇن سابىرنىڭ ھايات مۇساپىسى غۇلجا شەھرىنىڭ شەرقىي جەنۇبىغا 33 كىلىومېتىر كېلىدىغان ھەيۋەتلىك ئابرال تاغلىرىنىڭ ئېتىگىدە ھاۋاسى ساپ، سۈيى ئەلۋەك، يېرى مۇنبەت بىر كەنت بار. ئىلگىرى بۇ يەر غۇلجا ناھىيەسىنىڭ بايتوقاي يېزىسىغا قاراشلىق بولۇپ ساقى يۈزى، تۆۋەنكى ئون دىگەن ناملار بىلەنمۇ ئاتالغان. «مەدەنىيەت زور ئىنقىلاۋى» مەزگىلىدە ئۇنىڭ ئىسمى بوستانغا ئۆزگەرتىلىپ ، يېڭى قۇرۇلغان يېڭىتام يېزىسىغا قوشۇۋىتىلگەن. زوردۇن سابىر 1937–يىلىنىڭ چوكانتال مەزگىلىدە دەل مۇشۇ كەنتتىكى(ھازىرقى غۇلجا ناھىيە يېڭىتام يېزا بوستان كەنتى) بىر نامرات دېھقان ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلدى. ئۇ بۇ ئائىلىدىكى تۆت بالىنىڭ ئىككىنچىسى بولۇپ ئاكىسى نۇرۇمدىن ئۈچ ياش كىچىك، ئىنسى مۇسەللىم ۋە سىڭلىسى بانۇدىن ئايرىم–ئايرىم ئىككى ياش ۋە بەش ياش چوڭ ئىدى. دادىسى سابىر تەقدىرى يەرگە باغلانغان ئالتىنچى ئەۋلات تارانچىلاردىن بولۇپ، راستچىل، يۇۋاش–يۇمشاق، بىراۋنى بوزەك قىلمايدىغان ۋە ئاسان ئاچچىقلانمايدىغان ئادەم ئىدى. سابىرنىڭ دادىسى غازى 1903–يىلى 56 يېشىدا ۋاپات بولغان.(بۇ كىشى ياقۇپبەگ شىنجاڭغا بېسىپ كىرگەندە ئۇنىڭغا بىر مەزگىل ئەسكەر بولغان بولۇپ، بۇ ھەقتىكى كەچۈرمىشلەرنى زوردۇن دادىسىدىن كۆپ ئاڭلىغان ئىدى) بۇ چاغدا سابىر ئەمدىلا بەش ياشتا بولۇپ، ئانىسمۇ ئۇزۇن ئۆتمەي بۇ دۇنيا بىلەن ۋىدالاشىدۇ. ئاتا–ئانىسىدىن كىچىك يېتىم قالغان سابىرنى ئاكىسى سايىت بىقىپ چوڭ قىلغان ئىدى. دەل مۇشۇ تارىخ كىيىنچە ئۇنىڭ ئوغلى زوردۇنغا كەلگەندە يەنە بىر قېتىم تەكرارلاندى. زوردۇننىڭ ئانىسى ئانارخان تولىمۇ مېھرىبان ۋە قائىدە يۇسۇنلۇق ئايال بولۇپ، مەھەللىدە ھەممە كىشىنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر ئىدى. ئۇنىڭ دادىسى روزاخۇن 1910–يىللاردا پەيزىۋات ناھىيىسىنىڭ تۈگمەنبېشى دىگەن يېرىدىن غۇلجىغا كۆچمەن بولۇپ چىققان ۋە كىيىنچە مۇشۇ بايتوقايدا ماكانلىشىپ مونچاخان ئىسىملىك بىر ئايال بىلەن تۇرمۇش قۇرغان. ئۇلارنىڭ جەمئىي ئۈچ بالىسى بولۇپ ئانارخان ھەممىدىن كىچىكى ئىدى. ئانارخان سابىرئاخۇن بىلەن 1926–يىلى توي قىلغان. ئۇلار ئۆمرىدە جەمئى ئالتە پەرزەنتلىك بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىككىسى تۈرلۈك سەۋەپلەر بىلەن بۇرۇن ئۆلۈپ كېتىدۇ.    بالىلارنىڭ ئەڭ كىچىكى بانۇم تۇغۇلۇپ ئۈچ ئايدىن كىيىن ئانارخان 31 يېشىدا ۋاقتسىز ئالەمدىن ئۆتتى. بۇ 1942–يىلىنىڭ باھار ئايلىرى بولۇپ شۇنىڭ بىلەن بىر بەختلىك ئائىلىنىڭ قارا كۈنلىرى باشلاندى. بۇھەقتە نۇرۇم سابىر ئەسلەپ مۇنداق دەيدۇ: «1942–يىلى موماڭلار(ئانارخان) ئالەمدىن ئۆتتى. شۇ چاغدا زوردۇن ئەمدىلا بەش ياشقا كىرگەنىدى.شۇندىن ئېتىۋارەن تۇرمۇشىمىز كەينىگە دەسسىدى» (نۇربانۇم نۇرۇم «دادامنىڭ زوردۇن سابىر ھەققىدە ئېيتقانلىرى»،«ئېلى دەرياسى»2006–يىلى6–سان89–بەت) دادىسى سابىر ئاخۇن ئېتىز–ئېرىق ئىشلىرىغا پۇختا بولغىنى بىلەن قازان–قومۇچتىن خەۋەرسىز ئىدى. شۇڭا ئانىسىنىڭ ۋاپاتىدىن كىيىن بۇ تۆت بالا تۇرمۇشتا بىر مەزگىل تولىمۇ قېينالدى. كىيىنچە بانۇنى چوڭئانىسى مونچاخان بېقىۋىلىشقا ئېلىپ كەتتى. زوردۇن كىچىگىدىن ئەقىللىق ئىدى. بىر نەرسىلەرنى يادىدا ئاسانلا تۇتىۋالالايتتى. ئۇ چاغلاردا بۇ مەھەللىدە تېخى پەننى مەكتەپ ئېچىلمىغان بولغاچقا يەتتە ياشقا توشقان بالىلارنىڭ كۆپى مەدرىسكە بېرىپ ئوقۇيتتى. زوردۇننى دىندا ئوقۇتۇشقا تاغىسى سايىت ئەللىكبېشى كۆپرەك كۈچىدى. ئۇ زوردۇننىڭ زېھنىنىڭ ئۆتكۈرلىكىنى كۆرۈپ، ئۇنى چوقۇم ئۇستا بىر قارى قىلىپ چىقىشنى كۆڭلىگە پۈككەن ئىدى. شۇنداق قىلىپ 1943–يىلى قىشتا زوردۇن ئاكىسى نۇرۇم بىلەن بىللە مەھەللىسىدىكى بىر موللامغا دىنىي تەربىيەگە تاپشۇرۇلدى. بۇ ئادەمنىڭ ئاچچىقى ناھايتى يامان بولۇپ، ھە دىگەندىلا بالىلارنى دەرە بىلەن ساۋايتتى. كىيىن ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلاۋىنىڭ تەسىرىدە ھەر قايسى يېزا كەنتلەردە رەسمىي يۇسۇندا پەننى مەكتەپلەر ئېچىلدى. لېكىن ئۇلارنىڭ سەۋىيەسى ۋە دەرىجىسىدە مۇئەييەن پەرقلەر بار ئىدى. سابىر ئاخۇن ئوقۇمىغان ساۋاتسىز ئادەم بولغىنى بىلەن تۇرمۇشتا ھالال ياشاشقا ئىنتىلەتتى، ئىش–ئەمگەكتىن قاچمايتتى. ھېلىقىدەك دىنىي تونغا ئورۇنىۋىلىپ تەييارغا ھەييار بولىدىغان ئاقنانچى كىشىلەرنى يامان كۆرەتتى. ئۇنىڭ بۇ مىجەزى ئوغلى زوردۇندا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان ئىدى. زوردۇن موللامنىڭ ئۆيىدە تازا سىقىلىۋاتقان كۈنلەرنىڭ بىرىدە، سەزگۈر دادا بۇنى بايقاپ قالدى ۋە پەننى مەكتەپنىڭ ئېچىلغانلىقىنى ئاڭلاپ ئاكىسى سايىتنىڭ توسوغىنىغا قارىماي «مەن ئوغلۇمنى ھەرگىز پوشكالچى موللام قىلمايمەن» دەپ، زوردۇننى دىني مەكتەپتىن چىقىرىۋىلىپ مەھەللىدىكى باشلانغۇچ مەكتەپكە ئاپىرىپ بەردى. زوردۇن بۇ يەردە تا 1949–يىلىغا قەدەر ئوقۇدى. يۇقىرى يىللىق بولمىغاچقا 3–سىنىپنى بىر يىل قايتا تەكرارلىدى. بۇ چاغدا زوردۇن 12ياشلاردا بولۇپ دىنىي مەكتەپتىكى ئۆلۈك ۋە قاتمال ئۇسۇل، چۈشىنىكسىز ئايەتلەر ئۇنى ھەقىقەتەن بىزار قىلغان ئىدى. پەننى مەكتەپ بولسا ئۇنىڭغا ئوخشىمايتتى: دەرس تۈرىنىڭ كۆپلىكى،مەزمۇنلىرىنىڭ يېڭىلىقى ئۇنى باشقىچە بىر ئالەمگە ئېلىپ كىرگەن ئىدى. شۇڭا ئۇ مەكتەپتە ئوقۇشقا راستىنلا ھېرىسمەن بولۇپقالدى. ئۇنىڭ ئەقىللىق ۋە تىرىشچانلىقىنى بايقىغان ئوقۇتقۇچىلىرىمۇ ئۇنىڭغا بۆلەكچە ئامراق ئىدى. «ھېلىمۇ ئېسىمدە، شۇ چاغدىكى زوردۇننىڭ سىنىپ مەسئۇلى ئۆز ئورنىغا ئۇنى ساۋاقداشلىرىغا دەرس ئۆتۈشكە سالاتتى. شۇ يىللاردا 5–رايۇن مائارىپىغا مەسئۇل مۇپەتتىش زامانىدن ئەپەندى زوردۇننىڭ مەكتىپىگە تەكشۈرۈشكە كېلىپ ئۇنىڭ ساۋاقداشلىرىغا تەمتىرىمەي دەرس ئۆتۈۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ ‹نېمىدىگەن ئەقىللىق ئوقۇغۇچى، چوڭ بولغاندا ئالىم ياكى ئاتاقلىق يازغۇچى بولغىدەك جۇمۇ!› دەپ ماختاپ كەتكەن.» (نۇربانۇم نۇرۇم «دادامنىڭ زوردۇن سابىر ھەققىدە ئېيتقانلىرى»،«ئېلى دەرياسى»2006–يىلى6–سان89–بەت) ئەنە شۇ زامانىدىن ئەپەندى1950–يىلى9–ئايدا زوردۇننى ئارائۆستەڭ يېزىسىنىڭ ئارا مەھەللىسىدىكى بەش يىللىق باشلانغۇچ مەكتەپكە ئوقۇشقا تونۇشتۇرىدۇ. بۇ مەكتەپنىڭ شارائىتى بىر قەدەر ياخشى بولۇپ ئوقۇغۇچىلارمۇ كۆپ ئىدى. ئەمما بۇ يەردە ئوقۇۋاتقان باي بالىلىرى ناھايتى ھاكاۋۇر بولۇپ، ئۇلار كىيىنىش، يەپ–ئىچىشلەردە ئۆزلىرىگە يەتمەيدىغان زوردۇننى ھەمىشە مازاق قىلىدۇ، ئارىغا ئالمايدۇ. بۇلار زوردۇننىڭ قەلبىدە باشقىچە يول بىلەن ئۇلارنى بېسىپ چۈشۈش ئىستىكىنى ئويغىتىدۇ. شۇڭا ئۇ ئۆگىنىشتە پۈتۈن كۈچى بىلەن تىرىشىپ يىللىقلار بويىچە بىرىنچىلىكنى قولغا كەلتۈرىدۇ. 1952–يىلىغا كەلگەندە پارتىيە ھۆكۈمەتنىڭ كۆڭۈل بۆلىشى ئارقىسىدا زوردۇن باشتا غۇلجا شەھەرلىك 3–ئوتتۇرا مەكتەپكە كىيىن «ئەخمەتجان قاسىمى نامىدىكى بىلىم يۇرتى»غا كىرىپ ئوقۇيدۇ. بۇ چاغلاردا ئۇ ئۆزىنىڭ ھەر تەرەپلىمە ئىقتىدارى بىلەن خېلىلا كۆزگە كۆرۈنۈپ قالغان بولۇپ ئوقۇتقۇچى–ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىردەك ئىتراپ قىلىشىغا ئېرىشكەن ئىدى. 1956–يىلى ھۆكۈمەتنىڭ تەشكىللىشى بىلەن غۇلجىدا مىسىرنىڭ ئەنگىليىدىن سۈۋەيىش قانىلىنى ئۆتكۈزىۋىلىشىنى قوللاش نامايىشى ئۆتكۈزۈلگەندە زوردۇن بىر پارچە شىئېر يېزىپ، ئۇنى چوڭ سورۇنلاردا دېكلىماتسىيە قىلدى ۋە زور ئالقىشقا سازاۋەر بولدى. ئارقىدىن بۇ شىئېر ئەينى ۋاقتتىكى «ئىلى گېزىتى»دە ئېلان قىلىندى. مانا بۇ زوردۇن سابىرنىڭ ئەڭ دەسلەپكى ئىجادىيىتى. شۇندىن كىيىن ئۇنىڭ مۇشۇ جەھەتتىكى تىنىمسىز ئىزدىنىشى رەسمى باشلاندى. «ئەخمەتجان قاسىمى نامىدىكى بىلىم يۇرتى» ھېساپتا تولۇق ئوتتۇرا سەۋىيەسىدىكى دارىلمۇئەللىمىن بولۇپ، مەكتەپتە دەرستىن سىرتقى ۋاقتلاردا مول ئەدەبىيات–سەنئەت پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزىلەتتى. زوردۇن دەرسلەرنى پۇختا ئۆگىنىش بىلەنلا قانائەت قىلماي يەنە تۈرلۈك تېمىلاردا شىئېر، ماقالە ۋە دىراممىلارنى يازدى. شۇنىڭ ئىچىدە «ئوتتۇرا ئاسىيا ئەدەبىياتىنىڭ شىنجاڭغا بولغان تەسىرى» ناملىق ماقالىسى مەكتەپ تەرىپىدىن مۇكاپاتلاندى، ئىككى پەردىلىك دىراممىسى «ئېتىز بېشىدىكى كەپە» سەھنىلەشتۈرۈلۈپ خەلق ئاممىسى بىلەن يۈز كۆرۈشتى. زوردۇننىڭ يەنە ماتىماتىكا، خېمىيە، جۇغراپىيە، تارىخ، سىياسەت قاتارلىق پەنلەردىكى نەتىجىسى ئالاھىدە ياخشى ئىدى. ساۋاقداشلىرىنىڭ ھەممىسى ئۇنى «يەتتە پەننىڭ ئالىمى بولىدۇ» دىيىشەتتى. بولۇپمۇ زوردۇننىڭ خېمىيە دەرسىگە بولغان ھەۋىسى بەكلا كۈچلۈك بولۇپ، كىيىنچە ئۇ ئۆزىنىڭ ئەسەرلىرىدە لومونوسوۋ، مېندىلېۋ، نوبېل، كىيورى خانىم قاتارلىق خېمىكلارنى كۆپ قېتىم تىلغا ئالغان ئىدى. 1957–يىلى زوردۇن سابىر ئۈچ يىل بىلىم بەرگەن ئانا مەكتىۋىنى پۈتتۈرۈپ پارتىيە ھۆكۈمەتنىڭ يۈكسەك غەمخورلىقى بىلەن بىلىم ئاشۇرۇش ئۈچۈن قۇرۇلغىنىغا ئانچە ئۇزۇن بولمىغان لەنجۇ غەربىي شىمال مىللەتلەر ئىنستۇتىغا كەلدى. بۇ ئۇنىڭ ھاياتىدىكى بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى ئىدى. چۈنكى مەكتەپتە مەملىكىتىمىزنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئاز سانلىق مىللەت ئوقۇغۇچىلىرى بار بولۇپ، ئۇ بۇ يەردە يېڭى تىل ۋە يېڭى مەدەنىيەت بىلەن كەڭ دائىردە ئۇچرشىش ئىمكانىيىتىگە ئېرىشكەن ئىدى. زوردۇن ئىشنى ئالدى بىلەن خەنزۇ تىلى ئۆگىنىشتىن باشلىدى ۋە ناھايىتى تىزلا ئوقۇش، يېزىش، سۆزلەش جەھەتلەردە زور ئىلگىرلەشلەرگە ئېرىشتى. بولۇپمۇ لى گوشىياڭ، دۇەن كىشىڭ، قاتارلىق نوپۇزلۇق ئوقۇتقۇچىلارنىڭ كۆيۈنۈپ تەربىيەلىشى ئارقىسىدا زوردۇن ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى، جوڭگۇ ئەدەبىياتى ۋە چەتئەل ئەدەبىياتى توغرۇلۇق چوڭقۇر چۈشەنچىلەرگە ئىگە بولۇپ، ئۆزىنىڭ كىيىنكى ئىجادىيىتى ئۈچۈن پۇختا نەزىرىيەۋىي ئاساس ياراتتى. ئىككى يىلدىن كىيىن مەكتەپ ئۇنى رەسمى ئوقۇتقۇچىلىققا ئېلىپ قالدى ۋە تىل–ئەدەبىيات فاكۇلتىتىدىكى ئۇيغۇر، خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئوخشىمىغان دەرسلەرنى ئۆتۈشكە ئورۇنلاشتۇردى. زوردۇن بۇ ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن ياخشى چىقىپ تەشكىلنىڭ ئۈمىدىنى يەردە قويمىدى. 1960–يىلنىڭ بېشىدا مەكتەپ رەھبەرلىكى ئۇنى مەركىزى مىللەتلەرئىنستىتۇتىغا بىر يىللىق قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى بويىچە بىلىم ئاشۇرۇشقا ئېۋەتتى. ئۇنى بۇ يەردە مەملىكىتىمىزنىڭ شۇ چاغدىكى مەشھۇر تىلشۇناس ۋە تارىخچىسى فېڭ جىياشىڭ ئەپەندى بىر قوللۇق تەربىيەلىدى. ئەمما ئۇزۇن ئۆتمەي ئوڭچىلىققا قارشى كۆرەش ئومۇمىيۈزلۈك باشلىنىپ كەتكەچكە زوردۇن شۇ يىلى 10–ئايدا يەنە لەنجۇغا قايتىپ كەلدى. ئەمما بۇ چاغدا ئۇنىڭ كۆرگەن، بىلگەنلىرى كۆپۈيۈپ، نەزەر دائىرسى ئىلگىرىكىدىنمۇ بەكرەك ئېچىلىپ كەتكەن ئىدى. ئۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە تارىخى ئۈچۈن ئۈن–تىنسىز قان–تەر تۆكۈۋاتقان شۇنچە كۆپ مۇتەخەسىسلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئەمگىگىنى كۆرۈپ قاتتىق تەسىرلەندى ھەمدە چوقۇم بېرىلىپ ئىشلەش، تەتقىقاتتا چوڭراق نەتجە يارىتىش قارارىغا كەلدى. بىر تەرەپتىن ئۆزى مەسئۇل بولغا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى بويىچە دەرسلىك تۈزۈشكە تۇتۇش قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللۇنۇپ «ئۇ مېنى كۈتكەن ئىكەن»، «يالغۇز بۇلاق»، «بەختسىز قىز» قاتارلىق لېرىكىلارنى يازدى. «ئاق ئۈرۈك» ناملىق شىئېرى 1961–يىلى «شىنجاڭ ئەدەبىيات سەنئىتى»ژورنىلىدا ئېلان قىلىندى. ماۋزېدوڭ شىئېرلىرىنىڭ تەرجىمىسى ھەققىدە بىر پارچە تەنقىد ماقالىسى ۋە ئەينى ۋاقتتا «شىنجاڭ ئەدەبىيات–سەنئىتى»ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان ھېكايىلەرگە قارىتا بىر قانچە پارچە ئوبزورمۇ يازدى. بۇلاردا ئۇ ئۆزى نەچچە ۋاقتتىن بىرى ئۆگەنگەن نەزىريىۋى بىلىملەرنى جانلىق ئىشلىتىپ كۆردى. گەرچە بۇ ئەسەرلەر تۈرلۈك سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ئېلان قىلىنمىغان بولسىمۇ ئەمما ئۇ يازغۇچىنىڭ ئىجادىيەت مۇساپىسىدىكى بىر پەلەمپەي بولۇپقالدى. 1961–يىلى يازدا زوردۇن سابىر بىر تۈركۈم ئوقۇغۇچىلارنى ئېلىپ تىل پراكتىكىسى قىلىش ئۈچۈن لەنجۇدىن غۇلجا ناھىسىگە كەلدى. ئۇ بۇ جەرياندا ئاتاقلىق ئەدىپ ۋە شائىرلىرىمىزدىن زۇنۇن قادىرى، تىيىپجان ئېلىيۇپ، مۇھەممەت زەيىدى، ئابدۇكېرىم خوجايۇپ قاتارلىق كىشىلەر بىلەن چوڭقۇر تونۇشتى ھەمدە ئەدەبىيات، تىل، تۇرمۇش توغرۇلۇق كەڭ دائىردە پىكىرلىشىپ، نۇرغۇن ئەمەلىي چۈشەنچىلەرگە ئېرىشتى. بۇھەقتە يازغۇچى ئۆزىنىڭ «يوقالماس كۈلكە، ئۇنتۇلماس تەبەسسۇم» ناملىق ماقالىسىدە مۇنداق دەيدۇ: «مەن ناۋادا ئوت يۈرەك ئەدىپلىرىمىز بىلەن تونۇشۇپ ھەمسۆھبەت بولمىغان بولسام، بەلكى ئەدەبىياتقا ھازىرقىدەك ئىشقى مۇھەببەت باغلىمىغان، يازغۇچى بولماستىن بەلكى ئوقۇتقۇچىلىق بىلەن ئۆمرۈم ئۆتكەن بولار ئىدى. ئەدەبىياتنى سۆيۈش، ئەدەبىياتىمىز ئۈچۈن ئۆزۈمنى بېغىشلاش روھى ماڭا تېيىپجان، خوجايۇپ ئاكىلاردىن سىڭگەن. ئۇلارنىڭ خۇشاللىقىمۇ، خاپىلىقىمۇ، ئەڭ قىزىق پاراڭلىرىمۇ ئەدەبىيات بىلەن باغلانغان ئىدى. («تارىم» 1989–يىلى 3–سان 75–بەت) 1962–يىلىدىن كىيىنكى شىيۇجىڭجۇيىغا ۋە ئوڭچىلىققا قارشى ھەرىكەت مەزگىلىدە زوردۇن سابىر تارتىپ چىقىرىلىپ تەنقىد قىلىندى ۋە «ئەمگەك بىلەن ئۆزگەرتىش» نامى ئاستىدا گەنسۇ–چىڭخەي چىگرىسىدىكى گەنجا يايلىقىغا ئەۋەتىلدى. ئۇ بۇ يەردە بىر يىلغا يىقىن تۇردى. ناچار شارائىت، ئېغىر ئەمگەك ئاستىدىمۇ يازغۇچى ئۆزىنىڭ ھاياتقا بولغان ئوتتەك مۇھەببىتىنى سوۋۇتماي ئەتراپتىكى زاڭزۇ ئاممىسىدىن بىرىلىپ تىبەت تىلى ئۆگەندى. كىينچە بۇ كەچۈرمىشلىرى «ئىزدىنىش» رومانىنىڭ مۇھىم مەزمۇنلىرىدىن بولۇپ قالدى. > 1964–يىلى11–ئايدا زوردۇن سابىر غەربىي شىمال مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىدىن غۇلجا شەھەرلىك 2–ئوتتۇرا مەكتەپكە ئالمىشىپ كەلدى ۋە بۇ يەردە تىل–ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلىدى. شۇ چاغلاردا ئېلىمىزنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى ۋاڭ مېڭنڭ ئايالى سۈي رۈيفاڭمۇ مۇشۇ مەكتەپتە خەنزۇ تىلى ئوقۇتقۇچىسى بولۇپ ئىشلەۋاتقان ئىدى، ئۇلارنىڭ ئۆيى مەكتەپ ئىچىدە بولغاچقا زوردۇن سابىر ۋاڭ مېڭ بىلەن پات–پات كۆرۈشۈپ پىكىرلىشىپ تۇردى. بۇ ئىككى يازغۇچىنىڭ كىيىنكى دوستلۇقى ئۈچۈن پۇختا ئاساس بولدى. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي «مەدەنىيەت زور ئىنقىلاۋى» باشلىنىپ، مەكتەپلەر دەرستىن توختىدى. يازغۇچى باشقا نۇرغۇن زىيالىلارغا ئوخشاش «گېزەندە»، «قارا يىپ» سانىلىپ، نازارەت ئاستىدا ئېغىر ئەمگەكلەرگە سېلىندى. بىر مەزگىل يېزىسىغا قايتىپ دىخانچىلىق قىلدى. 1967–يىلى يازغۇچى توي قىلىپ، ئىللىق ئائىلىگە ئىگە بولدى. كىينكى يىلى تۇنجى بالىسى تۇغۇلۇپ ئۇنىڭغا ھاياتنىڭ يېڭى لەززىتىنى ئاتا قىلدى. رەڭگا–رەڭ مول مەزمۇنلۇق يېزا ھاياتى ۋە دېھقانلار تۇرمۇشى ئۇنىڭ كىشىلىك تۇرمۇشقا بولغان مۇھەببىتىنى تېخىمۇ كۈچەيتتى. پۇرسەت تاپسىلا ئەدەبىيات ئۈستىدە ئىزدىنشىنى توختۇتۇپ قويمىدى. «يامان ئىش ياخشى ئىشقا ئايلىنىشىمۇ مۈمكىن» دىگەندەك، ئۇنىڭ مۇشۇ مەزگىللەردە كۆرگەن، بىلگەن، ئاڭلىغان، ھېس قىلغان، ئۆگەنگەنلىرى كىينكى ۋاقتلاردىكى ئىجادىيىتى ئۈچۈن «خېمىر تۇرۇچ» بولۇپ قالدى. ئون يىللىق قالايمىقانچىلىق زوردۇن سابىرغا زور بەدەللەرنى تۆلەتكۈزدى. بىراق 1970–يىللاردىن باشلاپ ۋەزىيەتتىكى قىسمەن ئۆزگىرىشلەر ئۇنىڭ قولىغا قايتا قەلەم ئېلىشىغا تۈرتكە بولدى. بۇنى ھەقىقەتەنمۇ «ئاپەت ئىچىدىكى ئامەت» دېيىشكە بولىدۇ. بۇ مەزگىلدە يازغۇچىنىڭ ئېلان قىلىنغان تۇنجى ھېكايىسى توغرۇلۇق ئاكىسى مۇنداق دەيدۇ: «1972–يىلى ماۋجۇشىنىڭ ‹يەنئەن ئەدەبىيات–سەنئەت سۆھبەت يىغىنىدا سۆزلەنگەن سۆز›ىنىڭ 30 يىللىقىنى تەبرىكلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ھەرخىل ئەدەبىي ئەسەرلەرنى يېزىش پائالىيىتى يولغا قويۇلدى. زوردۇن دەل شۇ مەزگىلدە مەن خىزمەت قىلىۋاتقان مازار يېزىسىغا چىقتى. مەن ماۋجۇشى ئەسەرلىرىنى جانلىق ئۆگۈنۈپ، جانلىق ئىشلىتىش پائالىيىتىگە ئاتاپ سەيپى ئىسىملىك بىر دېھقاننىڭ ئىلغار ئىش–ئىزلىرىنى بىر ماتېرىيال قىلىپ تەييارلاپ قويغان ئىدىم. زوردۇن بۇ ماتېرىيالنى كۆرگەندىن كىيىن: ‹بۇ ماتېريالنى ئاساس قىلىپ ھېكايە يازسام بولغۇدەك› دېدى ۋە شۇ كۈنى كېچىچە ئۇخلىماي ئۇنى يېزىپ پۈتتۈردى. كىيىن بۇ ھېكايىنى ئىككىمىز ‹سۆز› ئېلان قىلىنغانلىقىنىڭ 30 يىللىقىنى خاتىرەلەش پائالىيىتىدە قوبۇل قىلىنىۋاتقان ئەسەرلەر قاتارىدا ئابدۇۋەلى جارۇللايۇپ، قۇتقۇزار، تۇرسۇن لېتىپ قاتارلىق كىشىلەرگە تاپشۇردۇق. ئۇلار بۇنى شېفىگىرافتا بېسىپ چىقاردى. ئاندىن ‹ئىلى گېزىتى›دە ‹ئارغىبەتكە ئاشقۇچە› دىگەن ماۋزۇ بىلەن ئېلان قىلدى. كىيىن ئۇنى بىر مۇخبىر ئۈرۈمچىگە ئېلىپ كېتىپ ‹تاغ كەينىگە ئۆتكۈچە› دىگەن نام بىلەن ئېلان قىلدۇردى. مانا بۇ ئۇنىڭ مەتبۇئاتتا ئېلان قىلغان تۇنجى پروزا ئەسىرى» (نۇربانۇم نۇرۇم «دادامنىڭ زوردۇن سابىر ھەققىدە ئېيتقانلىرى»، «ئېلى دەرياسى»2006–يىلى 6–سان 91–بەت) «تاغ كەينىدىن ئۆتكۈچە»دە ئۇنىڭ ئۇزۇندىن بىرى توپلىغان بىلىم جۇغلانمىسى ۋە ئىلگىرىكى ئىجادىيەت تەجرىبىسى بىراقلا ئۆزىنى كۆرسەتتى. ئەسەر ياخشى باھاغا ئېرىشكەندىن كىيىن يازغۇچى بۆلەكچە روھلىنىپ، «قار لەيلىسى»، «پارچىلار»، «غارام»، «خامان»غا ئوخشاش شىئېرلارنى ۋە «ئونىنچى سىنىپنى ئەمدى تۈگەنتىم»، «دوستۇمنىڭ تارىخى»، «سەھەرچى»، «جۈپ گۆھەر»، «باھار بوۋاينىڭ كۈنلىرى» قاتارلىق ھېكايىلارنى ئارقا–ئارقىدىن ئېلان قىلدى. بۇنىڭ ئىچىدە كىيىنكى ئۈچ پارچىسى شۇ مەزگىللەردىلا خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىندى. تۆت كىشىلىك گۇرۇھ تارمار قىلىنغاندىن كىيىن يازغۇچى يەنە «تۆھپە»، «كومبايىن»، «قەرزدار» قاتارلىق ھېكايىلەرنى يازدى. پارتىيە 11–نۆۋەتلىك 3–ئومۇمى يىغىنىدىن كىيىن يازغۇچىنىڭ ئىجادىيتى يىپ–يېڭى بىر تارىخ دەۋرگە قەدەم قويدى. 1979–يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتىغا يۆتكۈلۈپ مۇھەررىر بولدى. oLd:3,p}    1981–يىلى بېيجىڭدا ئېچىلغان جوڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەدەبىيات سىمنارىيىسىدە ئوقۇدى. شۇ يىلى جوڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، ئاپتونۇم رايۇنلۇق يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ كەسپى يازغۇچىسى بولدى. 1980–يىلى ئۇنىڭ تۇنجى رومانى- «ئاۋرال شاماللىرى» نەشىردىن چىقتى. 1983–يىلى بولسا ئىككىنچى رومانى- «ئىزدىنىش» ئېلان قىلىنىپ كەڭ كىتاپخانلار ئارىسىدا ناھايىتى زور قىزىقىش قوزغىدى. يازغۇچى بۇ مەزگىللەردە يەنە كۆپلىگەن پوۋېست، ھېكايىلەرنى يېزىپ ئۇيغۇر پروزىچىلىقىنىڭ يېڭى دەۋردىكى مۇھىم بايراقدارىغا ئايلاندى. 1987–يىلى 10–ئايدا يازغۇچى تەكلىپ بىلەن غەربىي گىرمانىيەگە بېرىپ، ئىككى ئاي ئىكۇسكۇرسىيە ۋە زىيارەتتە بولدى. بۇ مەزگىلدە ئۇ بېرلىن ئۇنىۋېرستىتىدا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدە لېكسىيە سۆزلىدى. ئۇنىڭ بۇ لېكسىيىسى گېرمانىيەدە چىقىدىغان نېمىسچە «تۈركىلوگىيە تەتقىقاتى» ژورنىلىدا ئېلان قىلىندى ۋە ئايرىم كىتاپچە قىلىپ تارقىتىلدى. 1988–يىلى يازغۇچى يەنە تەكلىپ بىلەن سەئۇدى ئەرەبىستانغا بېرىپ ھەج پائالىيىتىگە قاتناشتى ۋە پادىشاھ ئابدۇلئەزىزنىڭ قوبۇل قىلىشىغا ئېرىشتى ۋە خەلقئارادا مۇسۇلمانلارغا بېرىلىدىغان «فايسال مۇكاپاتى»غا ئېرىشتى. بۇ جەرياندا كۆرگەن بىلگەنلىرىگە ئاساسەن «ئەرەپ يېرىم ئارىلىدا» ناملىق ئەدەبىي ئاخباراتىنى يېزىپ چىقتى. 1990–يىللاردا زوردۇن سابىر جوڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ دائىمى ھەيئەت ئەزاسى، شىنجاڭ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى بولۇپ سايلاندى. بۇ مەزگىللەردە ئۇ بىرتەرەپتىن زېھنىنى پوۋېست ۋە رومان ئىجادىيىتىگە قارىتىپ ئارقا–ئارقىدىن كۆپلىگەن ئەسەرلەرنى ئېلان قىلغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ساغلام تەرەققىياتى ئۈچۈن بەزى ئەمەلىي خىزمەتلەرنى ئىشلىدى. يازغۇچى پۈتكۈل يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلغان مۇھىم ئەسىرى «ئانا يۇرت» تېرىلوگىيەسىنى يېزىش جەريانىدا زىيادە چارچاپ كەتكەنلىگى سەۋەبىدىن، ئۇنى تاماملاپ ئىككى ھەپتىدىن كىيىن، يەنى 1998–يىلى 13–ئاۋغۇست كۈنى ۋاقتسىز ئالەمدىن ئۆتتى. بۇ چاغدا ئۇ 61 ياشتا ئىدى. زوردۇن سابىر ئۆزىنىڭ تۇنجى ئەسىرى ئېلان قىلىنغان 1956–يىلىدىن باشلاپ ھېساپلىغاندا جەمئىي 40 يىلدىن ئارتۇق ئىجادىي ھاياتىدا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ئۈچۈن مول ۋە قىممەتلىك مىراسلارنى قالدۇرۇپ كەتتى. ئۇ ھاياتىدا جەمئى تۆت پارچە رومان، 15پارچە پوۋېست، 60پارچىدىن ئارتۇق ھېكايە، 20 پارچىدىن ئارتۇق شېئىر، 5پارچە دىرامما ۋە سىنارىيە، 3پارچە ئەدەبىي ئاخبارات، 6پارچە ماقالە، بىر پارچە ئەسلىمە ئېلان قىلدى. بۇلارنىڭ كۆپى يازغۇچى ھايات ۋاقتىدا تۈزۈلگەن 21 كىتابىغا كىرگۈزۈلدى. زوردۇن سابىرنىڭ مۇكاپاتلانغان ئەسەرلىرى: (1) «دولان ياشلىرى» ناملىق ھېكايىسى 1979–يىلى ئاپتونوم رايۇنىمىز بويىچە 1–دەرىجىلىك مۇكاپاتقا، 1981–يىلى مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەتلەر يازغۇچىلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى باھالاش پائالىيىتىدە 1–دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشتى. (2) «قوبۇلخانىدا» ناملىق ھېكايىسى 1981–يىلى ئاپتونوم رايۇنىمىز بويىچە ئۆتكۈزۈلگەن ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرىنىڭ ئوتتۇز يىللىق ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى باھالاش پائالىيىتىدە 2–دەرىجىلىك مۇكاپاتقا (3) «ئىزدىنش» رومانى 1983–يىلى مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرىنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى باھالاش پائالىيىتىدە «مۇنەۋۋەر رومان» مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. (4) «ئانا يۇرت» تېرىلوگىيەسى 2002–يىلى 3–نۆۋەتلىك «گۈلزار ئەدەبىيات مۇكاپاتى»غا ئېرىشتى. يازغۇچى زوردۇن سابىر 1992–يىلى «تەڭرىتاغ» ژورنىلى ئۇيۇشتۇرغان راي سىناش پائالىيىتىدە ئۇيغۇر كىتاپخانلىرى ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان ئۈچ ئەدىبنىڭ بىرى بولۇپ باھالاندى. ئۇنىڭ ھاياتى ھەم ئىجادىيەت نەتىجىلىرى «يېڭى كۈزەتكۈچى»، «ھېكايىلەر ئايلىق ژورنىلى»، «تاللانغان ھېكايىلەر»، «مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى»، « مىللىي يازغۇچىلار»، «ئەدەبىيات سەنئەت خەۋەرلىرى» قاتارلىق مەملىكەتلىك گېزىت ژورناللاردا تونۇشتۇرۇلدى.

boran114

	رەھمەت،،بۇ لار راسلا بىزنىڭ پەخىرلىنىدىغان كىشلىرىمىز،،

شاتئاي

	تىلشۇناس -مىرسۇلتان ئوسمانوف مىرسۇلتان ئوسمانوف 1929-يىلى 7-ئاينىڭ 31-كۈنى قازاقىستاننىڭ ياركەنت شەھىرىگە قاراشلىق ئاقكەنت يېزىسىدا تۇغۇلغان. 1932-يىلى ئاتان-ئانىسى بىلەن غۇلجا ناھىيىسىگە كۆچۈپ كەلگەن. 1935-يىلدىن 1940-يىلغىچە غۇلجا شەھەر «ئايدىڭ» باشلانغۇچ مەكتىپىدە ئوقۇغان. 1943-يىلى غۇلجا گىمنازىيىسىنى پۈتتۈرگەن. 1945-يىلىدىن 1951-يىلىغىچە ئىلى گېزىتخانىسىدا ھەرپ تىزغۇچى ۋە كوررېكتور بولۇپ ئىشلىگەن. 1951-يىلىدىن 1957-يىلىغىچە سابىق مەركىزىي مىللەتلەر ئىنستىتۇتىدا ئوقۇغان، بىر يىلدىن كېيىن شۇ مەكتەپكە ئوقۇتقۇچىلىققا تەيىنلىنىپ، تىل فاكۇلتېتىدىكى ئىككى قارار خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەن. مىرسۇلتان ئوسمانوف 1957-يىلى شىنجاڭغا قايتىپ كېلىپ، 1965-يىلىغىچە سابىق شىنجاڭ ئىنستىتۇتىنىڭ تىل-ئەدەبىيەت فاكۇلتېتىدىكى ئوقۇغۇچىلارغا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئومۇمىي تىلشۇناسلىق دەرسلىرىنى ئۆتكەن. 1965-يىلىدىن 1978-يىلىنىڭ ئاخىرىغىچە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مىللەتلەر تىل-يېزىق خىزمىتى كومىتېتىنىڭ تەتقىقات بۆلۈمىدە ئۇيغۇر تىل-يېزىقى تەتقىقات خىزمىتى بىلەن شۇغۇللاندى. ئۇ ئوقۇتقۇچىلىق، تەتقىقات خىزمىتىنى ئەمەلىيەت بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ئىلگىرى-كېيىن لوپنۇر، قەشقەر، خوتەن، يەكەن، قاغىلىق، مارالبېشى، مەكىت، كەلپىن، ئاقسۇ، كۇچا، تۇرپان، قۇمۇل، پىچان قاتارلىق جايلاردا ئۇيغۇر تىلى بويىچە، ئۈرۈمچىنىڭ نەنسەن رايونى، ئالتاي، كۈنەس يايلاقلىرىدا قازاق تىلى بويىچە تىل تەكشۈرۈشلىرىدە بولغان. مىرسۇلتان ئەپەندى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە خەنزۇ تىلىدىكى تەرجىمىسىنى ئىشلەش مۇناسىۋىتى بىلەن 1979-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىگە يۆتكىلىپ، «دىۋان»نىڭ 1-، 2-توملىرىنىڭ مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن. 1980-يىلى «دىۋان»نىڭ 3-تومىنى تەھرىرلەش جەريانىدا، تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتىئى بىلەن قەشقەرگە تەكشۈرۈشكە بېرىپ، مەھمۇت قەشقەرىينىڭ قەبرىگاھىغا مۇناسىۋەتلىك كاتتا ئەسەر «مەسنەۋىي شېرىپ»نى بايقىغان. شۇ قېتىملىق تەكشۈرۈشىنىڭ نەتىجىسى سۈپىتىدە تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتىئى بىلەن بىرلىكتە «مەھمۇت قەشقەرىينىڭ يۇرتى، ھاياتى ۋە مازىرى توغرىسىدا» دېگەن ماقالىنى ئېلان قىلغان. بۇ ماقالە دەسلەپتە «تارىم» ژۇرنىلىنىڭ 1984-يىللىق 3-سانىدا، كېيىن ئەينى يىللاردا باكۇ شەھىرىدە رۇس تىلىدا نەشر قىلىنىدىغان «سوۋېت تۈركولوگىيىسى» ژۇرنىلىنىڭ 1987-يىللىق 3-سانىدا ئېلان قىلىنغان. ئالمۇتادا قەرەلسىز نەشر قىلىنىدىغان «ئۇيغۇر تىلى بويىچە تەكشۈرۈشلەر» ناملىق مەجمۇئەمۇ بۇ ماقالىنى كۆچۈرۈپ بېسىپ تەھرىر ئىلاۋىسى قوشۇپ ئەسەرنىڭ ئىلمىي قىممىتىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن. مىرسۇلتان ئوسمانوف يەنە «مەملىكىتىمىزنىڭ 11-ئەسىردىكى مەشھۇر تۈركولوگى مەھمۇت قەشقەرى ۋە ئۇنىڭ "دىۋان"ئىدا بايان قىلىنغان ئەدەبىي تىل ھەققىدە دەسلەپكى مۇلاھىزە» (1982-يىلى)، «11-ئەسردىكى تۈركىي تىل يادىكارلىقلىرىدىكى "ز" ھەرپى ۋە ئۇ ئىپادە قىلغان تاۋۇش توغرىسىدا» (1984-يىلى) قاتارلىق ماقالىلەرنى يېزىپ، دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىنىڭ قانات يېيىشىغا تېگىشلىك ھەسسە قوشقان.    مىرسۇلتان ئەپەندىنىڭ خىزمىتى 1989-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مىللەتلەر تىل-يېزىق خىزمىتى كومىتېتىغا يۆتكەلگەن. مىرسۇلتان ئوسمانوف خىزمەت جەريانىدا «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تەقلىد سۆزلەر توغرىسىدا»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى رەۋىشلەر توغرىسىدا»، «چاغاتاي تىلى توغرىسىدا قاراشلىرىمىز» (تىلشۇناس خەمىت تۆمۈر بىلەن بىرلىكتە)، « "قۇتادغۇ بىلىك"تە ئىپادە قىلىنغان ئەدەبىي تىل توغرىسىدا» (خەمىت تۆمۈر ئەپەندى، ئامىنە غاپپار خامىنللار بىلەن بىرلىكتە) قاتارلىق ئىلمىي ماقالىلەرنى، «خەنزۇچە-ئۇيغۇرچە لۇغەت» (كوللېكتىپ)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتى» (مەسئۇل مۇھەررىر)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەلەپپۇز لۇغىتى» (كوللېكتىپ)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى»&ھەللىپ؛ قاتارلىق نۇرغۇن يىرىك ئەسەرلەرنى ئىشلەشكە قاتناشتى ياكى ئۆزى ئىشلەپ چىقتى، مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىدى. ئاسپىرانتلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بەرگەندىن باشقا، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئاسپىرانتلارنىڭ ماگىستېرلىق دىسسېرتاتسىيەسىنى ياقلاش يىغىئىنلىرىغا باھالىغۇچى بولۇپ قاتناشتى. ئىلمىي زىيارەتلىرى جەريانىدا ئۇ يەنە قازاقىستان، ياپونىيە، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە ئۇيغۇر تىلى مەسىلىلىرى توغرىسىدا لېكسىيە سۆزلەپ ئالقىشقا ئېرىشتى. تىلشۇناس ئۇستاز مىرسۇلتان ئوسمانوف 1992-يىلى رەسمىي دەم ئېلىشقا چىققان بولسىمۇ، تىلشۇناسلىق ساھەسىدىكى ئەمگەكلىرىنى داۋاملاشتۇرۇپ كەلمەكتە . دەۋرىمىزنىڭ تۈھپىكار ئوغلانى، ئاتاقلىق تىلشۇناس، پېشقەدەم مائارىپچى، شىجائەتلىك تەرجىمان خەمىت تۈمۈر ئەپەندى 1931-يىلى 11-ئاينىڭ 25-كۈنى تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان ئىدىقۇت تېغى ئېتىكىدىكى قارىغۇجا يېزىسىدا ئولتۇرۇشلۇق بىر تامچى ئاىلىسىدە تۇغۇلغان. 1939-يىلىدىن 1945-يىلىغىچە ئۈرۈمچى، بارىكۈل قاتارلىق جايلاردا باشلانغۇچ ۋە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپلەردە ئوقۇغان. 1948-يىلىدىن 1949-يىلىغىچە سابىق شىنجاڭ ئۈلكىلىك تىل مەكتىپىدە ئوقۇغان. 1949-يىلى 10-ئايدىن 1950-يىلى 5-ئايغىچە جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسىگە قاتنىشىپ جەنۇبىي شىنجاڭغا بارغان ۋە كېيىن يەرلىككە ئالمىشىپ، 1950-يىلى 5-ئايدىن 1951-يىلى 5-ئايغىچە كۇچا ناھىيىلىك 1-باشلانغۇچ مەكتەپتە ئوقۇتقۇچى بولغان. 1951-يىلى 5-ئايدا سابىق شىنجاڭ ئۈلكىلىك كادىرلار مەكتىپىگە ئوقۇشقا كەلگەن ۋە شۇ يىلى 9-ئايدا بۇ مەكتەپنىڭ كادىرلىقىغا بەلگىلىنىپ، 1954-يىلى 11-ئايغىچە مەزكۇر مەكتەپتە ئىشلىگەن. بۇ جەرياندا يولداش خەمىت تۈمۈر بىر تەرەپتىن مەكتەپتە سىنىپ مۇدىرى بولۇپ ئىشلىسە، يەنە بىر تەرەپتىن قېتىرقىنىپ ئۈگىنىپ ئۈزىنىڭ بىلىم دائىرىسىنى ئۈزلۈكسىز چوڭقۇرلاشتۇرۇشقا تىرىشقان. 1954-يىلى 11-ئايدا خىزمەت ئېھتىياجى بىلەن سابىق مەركىزىي مىللەتلەر ئىنستىتۇتى (ھازىرقى مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى)غا يۈتكىلىپ بېرىپ تاكى 1992-يىلى 4-ئايغىچە مەزكۇر مەكتەپتە ئىشلىگەن. ئۇستاز خەمىت تۈمۈر سابىق مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىدىكى 38 يىللىق ئالىي مائارىپ بىلەن شۇغۇللىنىش جەريانىدا ئۈزىنىڭ بارلىقىنى ئۇيغۇر تىلى ئوقۇتۇشى ۋە تەتقىقاتىغا بېغىشلاپ، بۇ ساھەدە بۈسۈش خاراكتېرلىك نەتىجىلەرنى ياراتتى ھەم بۇ ئارقىلىق يېڭى دەۋر ئۇيغۇر تىل-يېزىق تەتقىقاتىنى يۈكسەلدۈرۈش ۋە تەتقىقات قوشۇنىنى شەكىللەندۈرۈش ئۈچۈن زور تۈھپە قوشتى. خەمىت تۈمۈر ئەپەندى سابىق مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىدا 1979-يىلغىچە ئۇيغۇر تىلى ئوقۇتقۇچىسى ۋە كافېدرا مۇدىرى، 1979-يىلىدىن 1984-يىلىغىچە ئاز سانلىق مىللەتلەر تىل-ئەدەبىياتى فاكۇلتېتىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى، 1984-يىلىدىن 1990-يىلى9-ئايغىچە ئىنستىتۇتنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى بولۇپ ئىشلىدى. 1992-يىلى 4-ئايدا شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونلۇق مىللەتلەر تىل-يېزىق خىزمىتى كومىتېتىغا يۈتكىلىپ كەلدى ۋە تاكى 1997-يىلى پېنسىيەگە چىققانغا قەدەر مەزكۇر كومىتېتنىڭ تەتقىقات بۈلۈمىدە تەتقىقاتچى بولۇپ ئىشلىدى. O 7sn>uO    t;'.D @    ئۇ قانداق مەمۇرىي ۋەزىپىنى ئۈستىگە ئېلىشىدىن قەتئىينەزەر، باشتىن-ئاخىر ئوقۇتۇشنىڭ بىرىنچى سېپىدە تۇرۇپ، ئوقۇغۇچىلارغا ئۇيغۇر تىلى ئوقۇشلۇقى، ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى، ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى، تەرجىمە نەزەرىيەسى ۋە ئەمەلىيىتى قاتارلىق دەرسلەرنى ئۈتتى ھەم ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى بويىچە ئاسپىرانتلارنى تەربىيەلىدى، چەت ئەللىك بىلىم ئاشۇرغۇچىلارغا يېتەكچىلىك قىلدى. بولۇپمۇ، ئىنستىتۇتنىڭ ئۇيغۇر تىل-ئەدەبىياتى ۋە قازاق تىل-ئەدەبىياتى كەسىپلىرىنىڭ ئوقۇتقۇچىلار قوشۇنى ۋە دەرس تۈرلىرى قۇرۇلۇشىغا نۇقتىلىق يېتەكچىلىك قىلىپ، ۋە ئۈزى بىۋاسىتە قاتنىشىپ، بۇ كەسىپلەرنى نۇقتىلىق ئالىي مەكتەپ سەۋىيىسىگە يەتكۈزۈش ئۈچۈن تىرىشتى. ھازىر بۇ ئىككى كەسىپ مەزكۇر مەكتەپتىكى ئاساسىي كۇرس ئوقۇغۇچىلىرىنى تەربىيىلەپلا قالماستىن، بەلكى ماگىستىر ۋە دوكتور ئاسپىرانتلارنىمۇ يېتىشتۈرەلەيدىغان كۈچلۈك كەسىپكە ئايلاندى. ئۇ ئۈزىنىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرىنى دەرسلىككە كىرگۈزۈپ، كەسپداشلىرىنىڭ ۋە ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىنكاس ۋە پىكىرلىرىگە ئاساسەن قايتا-قايتا تولۇقلىدى ھەمدە «ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىسىملارنىڭ كېلىش كاتېگورىيەسى توغرىسىدا» قاتارلىق بىر يۈرۈش ماقالىلىرىنى «تىل ۋە تەرجىمە» قاتارلىق دۈلەت ئىچى-سىرتىدا كۈچلۈك تەسىرگە ئىگە نۇقتىلىق زھۇرناللاردا ئېلان قىلىپ، جەمئىيەتتىكى ئىنكاس ۋە پىكىرلەرنى ئاڭلىغان ئاساستا، 1987-يىلى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى (مورفولوگىيە)» ناملىق 528 بەتلىك مەخسۇس ئەسەرنى نەشر قىلدۇردى. ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى بويىچە بىر قاتار يېڭى كۈز قاراشلار ئوتتۇرىغا قويۇلغان بۇ كىتاب دۈلەت ئىچى ۋە سىرتىدا كۈچلۈك ئىنكاس قوزغاپ، ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىنىڭ جانلىنىشىغا تۈرتكە بولدى ۋە بېيجىڭ شەھىرى بويىچە ئىجتىمائىي پەن تەتقىقات نەتىجىلىرىنى باھالاشتا مۇنەۋۋەر نەتىجە مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. سابىق قازاق سسر پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇخبىر ئاكادېمىكى، ئۇيغۇرشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ مۇدىرى، پىروفېسسور خوجائەخمەت سەيدىۋاقاسوف قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تىلشۇناس، ئالىملار خەمىت تۈمۈرگە خەت يېزىپ بۇ كىتابقا يۇقىرى باھا بەردى. قازاقىستان دۈلەتلىك پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى خەمىت تۈمۈرنى ئالمۇتادا زىيارەتتە بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كەسىپداشلار بىلەن ئىلىم ئالماشتۇرۇش ۋە لېكسىيە ئوقۇشقا تەكلىپ قىلدى. خەمىت تۈمۈر شۇئار مىللەتلەر تىل-يېزىق خىزمىتى كومىتېتىغا يۈتكىلىپ كەلگەندىن كېيىنمۇ يەنە داۋاملىق ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللاندى ھەمدە «1997-يىلى نەشر قىلىنغان چوڭ ھەجىملىك «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا ۋە تەلەپپۇز لۇغىتى»نى تۈزۈشكە مۇئاۋىن باش تۈزگۈچى سۈپىتىدە قاتانشتى. خەمىت تۈمۈر قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنى، بولۇپمۇ چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىنى ئۈزلۈكىدىن ئۈگىنىپ، مەركىزىي مىللەتلەر ئىنستىتۇتىدا تۇنجى بولۇپ چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى دەرسىنى تەسىس قىلدى ۋە «چاغاتاي تىلى» (ئابدۇرەئوپ پولات بىلەن بىرلىكتە) ناملىق دەرسلىكنى نەشر قىلدۇردى. چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىنى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى بىلەن سېلىشتۇرۇش ئاساسىدا تۈزۈلگەن ۋە بۇ ساھەدە تۇنجى بارلىققا كەلگەن بۇ ئەسەر دۈلەت مىللىي ئىشلار كومىتېتى بويىچە ئىجتىمائىي پەن-تەتقىقات نەتىجىلىرىنى باھالاشتا مۇنەۋۋەر نەتىجە مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. خەمىت تۈمۈر يەنە باشقىلار بىلەن ھەمكارلىشىپ، قەدىمكى يازما يادىكارلىقلىرىمىزدىن «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇ»، «ئەتەبەتۇلھەقايىق»، «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيى» قاتارلىق ئەسەرلەرنى ترانسكرېپسىيە، تەرجىمە ۋە تەتقىق قىلىپ نەشر قىلدۇردى. ئۇ يەنە 1990-يىلى جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر نەشرىياتى نەشر قىلغان «جۇڭگودىكى مىللەتلەرنىڭ قەدىمكى يېزىقلىرىنى رەسىملىك تونۇشتۇرۇش» دېگەن كىتابنىڭ تەھرىرلىكىگە قاتناشتى ۋە كىتابنىڭ «چاغاتاي يېزىقى» قىسمىنى ئىشلەپ بەردى. ئۇنىڭ تەتقىقاتچى مىرسۇلتان ئوسمانوف بىلەن بىرلىكتە ئېلان قىلغان «بىزنىڭ چاغاتاي تىلى توغرىسىدىكى قاراشلىرىمىز» ناملىق ئۇزۇن ماقالىسى ئاپتونوم رايون بويىچە ئىجتىمائىي پەن تەتقىقات نەتىجىلىرىنى باھالاشتا بىرىنجى دەرىجىلىك مۇنەۋۋەر نەتىجە مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. ئۇ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان چاغاتاي تىلىدىكى دۇنياۋى مەشھۇر ئەسەر «بابۇرنامە» ئاپتونوم رايون بويىچە ئىجتىمائىي پەن-تەتقىقات نەتىجىلىرىنى باھالاشتا مۇنەۋۋەر نەتىجە مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. ئۇ يەنە بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى لى شياڭ خانىم بىلەن بىرلىكتە «پارس تىلىدىن ئاسا» ناملىق ھەم دەرسلىك، ھەم لۇغەت رولىنى ئوينايدىغان كاتتا ئەسەرنى خەنزۇ ۋە ئۇيغۇر تىلىدا تۈزۈپ نەشر قىلدۇردى . خەمىت تۈمۈرنىڭ ئەدەبىي تەرجىمە جەھەتتىكى ئەمگەكلىرىمۇ ئاز ئەمەس. ئۇ 50-، 60-يىللاردا كۈپ قېتىم مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى ۋە پارتىيە قۇرۇلتىيىنىڭ تەرجىمە خىزمىتىگە قاتناشتى. ماۋدۈن، جاۋ شۇلى، لۇ ۋېنخۇئا قاتارلىق خەنزۇ يازغۇچىلارنىڭ «ئوغۇل يىغىنغا قاتناشتى»، «نورما»، «تار كوچىدا»، «تەرەپنىڭ ۋەكىلى» قاتارلىق نۇرغۇن ھېكايىلىرىنى ۋە شاڭخەي كىنو سىتۇدىيەسىدە ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇلغان «دۇڭ سۇنرۈي»، «سۇلۇق يېزىدا باھار»، «ئانا»، «يايلاقتىكى باتۇر قۇش» قاتارلىق بىر مۇنچە فىلىملەرنىڭ سېنارىيىلىرىنى تەرجىمە قىلدى. 1978-يىلى مەدەنىيەت مىنىستىرلىقى ئەدەبىيات-سەنئەت تەتقىقات يۇرتىنىڭ مۇزىكا تەتقىقات ئورنى توپلاپ نەشر قىلغان «شىنجاڭ ئىلى خەلق ناخشىلىرى»نىڭ تېكىستلىرىنى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىپ بەردى (خۇ جىڭخۇئا بىلەن). 1979-يىلى تېيىپچان ئۈلىيۇف، ئابدۇكېرىم خوجا قاتارلىق شائىر ۋە تەرجىمانلار بىلەن بىرلىكتە «تيەنئەنمىن شېئىرلىرى» نىڭ تەرجىمە-تەھرىرلىكىگە قاتناشتى. 1978-يىلى باجىننىڭ «ئاىلە» رومانىنى، 1983-يىلى دۇنياۋى مەشھۇر رومان «دېڭىز سەرگەردانى روبىنزون كروزو»نى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلدى. خەمىت تۈمۈر 1979-يىلى دوتسېنتلىققا باھالىنىپ، 1986-يىلى پروفېسسورلۇققا ئۈستۈرۈلدى؛ 1959-يىلىدىن 1977-يىلىغىچە بېيجىڭ شەھەرلىك سىياسىي كېڭەشنىڭ ئەزاسى بولدى؛ 1977-يىلى جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ 11-نۈۋەتلىك مەملىكەتلىك قۇرۇلتىيىغا ۋەكىل بولۇپ قاتناشتى؛ 1981-يىلدىن ھازىرغىچە ئۇدا تۈت قارار گوۋۇيۈئەن ئىلمىي ئۇنۋان كومىتېتى پەنلەر بويىچە باھالاش گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزالىقىغا تەكلىپ قىلىندى؛ 1998-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق تارىخىي ماتېرىياللار تەتقىقات يۇرتىنىڭ تەتقىقاتچىلىقىغا تەكلىپ قىلىندى؛ 1980-يىلىدىن باشلاپ ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ، جۇڭگو تۈركىي تىللار تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ دائىمىي مۇئاۋىن مۇدىرى ۋە مۇدىرلىقىغا، جۇڭگو مىللەتلەر قەدىمكى يېزىقلىرى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ ۋە جۇڭگو مىللەتلەر تىللىرى ئىلمىي جەمىيىتىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرلىقىغا، دۈلەت مىللىي ئىشلار كومىتېتى ئىلىم ھەيئىتىنىڭ ئەزالىقىغا ۋە مىللىي مەسىلىلەر تەتقىقات مەركىزىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقلىقىغا، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى-مەدەنىيىتى جەمئىيىتى مۇدىرىيىتىنىڭ دائىمىي ئەزالىقىغا سايلاندى ياكى تەكلىپ قىلىندى؛ 1983-يىلى جۇڭگو تىل ئىلمىي جەمئىيىتىگە قاتناشتى؛ 1993-يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ تەكلىپلىك پروفېسسورلۇقىغا، 1994-يىلى شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى ئاز سانلىق مىلللەتلەر تىل-ئەدەبىياتى بويىچە ماگىستىرلىق نۇقتىسىنىڭ پەخرىي پروفېسسورلۇقىغا؛ 1995-يىلى مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ قوشۇمچە ۋەزىپىدىكى پروفېسسورلۇقىغا تەكلىپ قىلىندى؛ 1995-يىلى ئاپتونوم رايون بويىچە ئىلغار خىزمەتچى بولۇپ تەقدىرلەندى ۋە شۇنىڭدىن باشلاپ گوۋۇيۈئەننىڭ تۈھپىكار مۇتەخەسسىسلەرگە بېرىلىدىغان ئالاھىدە ياردەم مائاشىدىن بەھرىمەن بولۇشقا باشلىدى. بىز ئۈزىنى بىر ئۈمۈر مىللىتىمىز پەن-مەدەنىيىتىنىڭ ئاساسى بولغان تىل-يېزىق ۋە تەرجىمە ساھەسىگە بېغىشلاپ، زور نەتىجىلەرنى ياراتقان ۋە بۇ ساھەنىڭ قوشۇن قۇرۇلۇشى ئۈچۈن ئىنتايىن ئەھمىيەتلىك ئەمگەكلەر بىلەن شۇغۇللانغان بۇ تىرىشچان، كەمتەر، ئىلىمدا ئەستايىدىل ۋە ئەمەلىيەتچىل ئۇستاز خەمىت تۈمۈر كېسەل سەۋەبىدىن 2006- يىلى 9-ئاينىڭ 15-كۈنى ئالەمدىن ئۈتتى . مەرھۇم ئۇستازنىڭ ياتقان يېرى جەننەتتە بولغاي ! ) (ئاپتورى: ئا.ت.مۇراد «تىل ۋە تەرجىمە » ژۇرنىلى 2003-يىللىق 3-سانىدىن ئېلىنىپ، ئازراق ئۈزگەرتىلدى ) كومپيۇتېر ساھەسىدىكى ئۇيغۇر تۆھپىكار--- پەخىردىن (قارلۇق) پەخىردىن قارلۇق ئەر، ئۇيغۇر، 1981-يىلى 9-سىنتەبىر ئاقسۇ شەھەر شايا ناھىيسىدە مەدەنىيەتلىك ئائىلىدە تۇغۇلغان. 1994-يىلى Basic ۋە Assemble تىلىدىن باشلاپ كومپيۇتېر  ساھەسىگە كىرگەن. 1996-يىلدىن 7-ئايدىن 1997-يىلى 8-ئايغىچە ئەقلىي ئىقتىدارلىق كومپيۇتېر شىركىتىدە، 1997-يىلى 8-ئايدىن 1998-يىلى 11-ئايغىچە پەن-تېخنىكا ئەجدىھاسى كومپيۇتېر شىركىتىدە يېزىق-جەدىۋەل ۋە ساندان بىر تەرەپ قىلىشقا مۇناسىۋەتلىك خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن.      1998-يىلى11-ئايدا ھازىرقى قارلۇق شىركىتىنىڭ ئاساسى بولغان «قارلۇق كومپيۇتېر مۇلازىمەت مەركىزى» نى قۇرغان. 2000-يىلى 3-ئايغىچە خەنزۇچە UCDOS مەشغۇلات سىستېمىسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇرچە مەشغۇلات سىستېمىسى، DOS موھىتىدىكى كۆپ تىللىق مەتىبەئە، جەدىۋەل ۋە ساندان باشقۇرۇشقا ئىشلىتىدىغان گىرافىك يۈزلۈك قوللىنىش پرگراممىسى Uyghur-word نى، مالىيە-مائارىپ ساھەسىدە قوللىنىلىدىغان ئۇچۇر باشقۇرۇش ۋە ئىستاتىستكا يۇمشاق دېتاللىرىنى ئىشلىگەن 2000-يىلى 3-ئايدىن باشلاپ، نىشانىنى كومپيۇتېر گىرافىك ساھەسىگە قارىتىپ، رايونىمىزنىڭ 3D كومپيۇتېر گىرافىكى ساھەسىدە نۇرغۇنلىغان تۈرلەرنى ئىشلىگەن ۋە سىستېمىلاشتۇرۈغان. بېيجىڭ پايتەخىت پېداگوگىكا ئۇنىۋېرستېتىنىڭ كومپيۇتېر كەسپىي ئېستېتىكا تەتقىقات مەركىزى، CG Power ۋە Days of View قاتارلىق شىركەتلەردە CCTV-4، CCTV-9، CCTV-8 بيېجىڭ ۋە تېيەنجىن تېلېۋىزىيە ئىستانسىلىرىنىڭ كومپيۇتېر گىرافىكىغا مۇناسىۋەتلىك تۈرلەرنىڭ تۈر باشقۇرغۇچىسى، 3D كۆرۈم ئېغغىكتى مەسئۇلى ۋە تېخنىكا يېتەكچىلىك خىزمەتلىرىنى ئىشلىگەن.    پەخىردىن قارلۇق-قارلۇق مدېىيا تېخنىكا شىركىتىنىڭ باش ئىجىرائىيە دېرىكتورى. رايونىمىزنىڭ 3D كومپيۇتېر گىرافىكى ساھەسىنىڭ باشلامچىسى. ئامېرىكا ئالما شىركىتىنىڭ جوڭگۇدىكى تۇنجى خۇسۇسىي شىركەتلەر ھەمكارلىقىدىكى يۇمشاق دېتال تەجرىبخانىسىنىڭ قۇرغۇچىسى. ھازىر ئۇنىڭ يېتەكچىلىكىدە 3D تەقىلىدلەش ۋە ئانالىزلاش ئىقىتدارىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىنتېرەكتىۋ يۇمشاق دېتال تۈرلىرى ئىشلەنمەكتە.    كۆزگە كۆرۈنگەن تالانتلىق ئارتىس _ مۇيەسسەر توختى 1968 - يىلى خوتەن شەھىرىنىڭ لوپ ناھىيەسىدە توغۇلغان. 1985 - يىلى شىنجاڭ سەنئەت ئىنستىتۇتىنىڭ كىنو، تېلېۋىزىيە-تىياتىر فاكۇلتېتىغا ئوقۇشقا قوبۇل قىلىنغان. ئۇ 1989 - يىلى 7 - ئايدا ئوقۇشنى ئەلا نەتىجە بىلەن تاماملاپ، ئۆزى ئوقۇغان فاكۇلتېتقا ئوقۇتقۇچىلىققا ئېلىپ قىلىنغان. مۇيەسسەر توختى 15 يىلغا يېقىن سەنئەت ھاياتىدا «يىراق يېزىغا مۇھەببەت»، «تىمتاس گۇگۇم»، «گۇاڭجۇغا كەلگەن شىنجاڭلىق بالا»، «سۈت ساتقۇچى ئايال»، «ئاخىرقى كۆل»، «سەھرادىن كەلگەن دادا»، «تەنھا يۈرەكلەر»، «شىنجاڭ قىزلىرى»، «قۇربان تۇلۇمنىڭ بېيجىڭغا سەپىرى» قاتارلىق نۇرغۇنلىغان كىنو، تېلېۋىزىيە - تىياتىرلىرىدا ئۆزىگە خاس رول ئېلىپ، پېرسوناژلارنىڭ ئىچكى دۇنياسى ۋە مۇرەككەپ خاراكتېرىنى چىن ۋە تەسىرلىك يورۇتۇپ بېرىشتەك بەدىئىي ماھارىتىنى نامايان قىلىپ، تاماشىبىنلارنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ۋە چوڭقۇر ھۆرمىتىگە ئىگە بولدى.مۇيەسسەر توختى 2000 - يىلى 9 - ئايدا بېيجىڭ تىل - مەدەنىيەت ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ فرانسۇز تىلى كەسپىگە ئوقۇشقا كىرگەن ئىدى. ئۇ بۇ يەردە ئىككى يىل ئوقۇغاندىن كېيىن، دۆلەت خىراجىتى بىلەن فىرانسىيەدە دوكتورلۇقتا ئوقۇدى.    تۆھپىكار ئوغلان ياسىنجان سادىق چوغلان    يازغۇچى ياسىنجان سادىق چوغلان 1966 - يلى 3 - ئايدا يەكەن ناھىيە بازىرىدا ئىشچى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئالى مەكتەپ تۇلۇق كۇرس مەلۇماتىغا ئېگە. ئۇ ھازىر يەكەن دەريا باشقۇرۇش ئىدارىسىنىڭ سىياسى بۆلۈمىدە خىزمەت قىلىدۇ. جۇڭگۇ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، شىنجاڭ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، قەشقەر ۋىلايەتلىك يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى، شىنجاڭ ئويغۇر ئاپتۇنۇم رايۇننىڭ توختاملىق يازغۇچىسى، << قەشقەر ژورنىلى>> نىڭ تەھرىر ھەيئەت ئەزاسى.   ياسىنجان سادىق چوغلان 1988 - يىلى 4 - ئايدا << يەكەن گېزىتى >> دە ئېلان قىلىنغان << ئاددى- ساددا باشلىق >> ناملىق ھېكايىسى بىلەن ئەدەبى ئىجادىيەت سىپىگە كىرىپ كەلگەندىن بۇيان، ئىشتىن سىرىتقى ۋاقىتلىرىدىن پايدىلنىپ تىرىشىپ ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىپ، رايۇنىمىز ئەدەبىيات ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن بەلگىلىك تۆھپە قۇشۇپ كەلدى، ئۇنىڭ بىر قىسىم ھېكايە پوۋىستلىرى شۇنداقلا << جاللات خېنىم >> ، << نازنىن قىزلار >>، << شەرەنداز ئايال >> قاتارلىق تارىخى ۋە رئېال تېمىدىكى رومانلىرى ئوقۇرمەنلەرنىڭ ۋە ئەدەبىيات تەتىقاتچىلىرىنىڭ ياخشى باھاسىغا سازاۋەر بولدى. بىر قىسىم ئەسەرلەرگە مەخسۇس تېمىدا ئەدەبى ئوبزورلار يىزىلدى. رومانلىرىنىڭ ھەممىسى ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا كۈچلۈك كىتاب ئوقۇش قىزغىنلىقىنى قوزغىدى. << قۇرۇپ كەتكەن دەريا>>، << قۇملۇق >>،<< كالا >>،<< تاۋۇس ئەللەيىن >>، << يۇلتۇز كۆزىڭنى قىسما >>، << پاتىمەنىڭ كۆڭلى >>، << باھار >> قاتارلىق پوۋىسىت - ھېكايىلىرى خەنزۇ تىلى ۋە باشقا تىللارغا تەرجىمە قىلىندى.      ئۇنىڭ << ئېھ سەھرا >> ناملىق ھېكايىسى ئاپتۇنۇم رايۇن بۇيىچە 6 - نۆۋەتلىك << خانتەڭرى ئەدەبىيات مۇكاپاتى >> غا، << ئاي مۆككەن كېچە >> ، ناملىق ھېكايىلەر توپلىمى مەملىكەت بويىچە 6 - نۆۋەتلىك   <<تۇلپار ئەدەبىيات مۇكاپاتى>> غا، << قۇملۇق >> ناملىق پوۋىستى << تارىم ئەدەبىيات مۇكاپاتى>> غا << قۇرۇپ كەتكەن دەريا >> ناملىق پوۋىستى << ئالتۇن توي مۇكاپاتى >> غا ئېرىشتى. ئەدەبى ئىجادىيەتتكى مول - ھۇسۇل ئىجادىيەت نەتىجىلىرىگە ئاساسەن شىنجاڭ يازغۇچىلار جەمئىيىتى ئۇنىڭغا 2006 - يىلى ئاپتۇنۇم رايۇن بۇيىچە تۇنجى نۆۋەتلىك << شىنجاڭ ياش يازغۇچىلار ئەدەبىيات مۇكاپاتى ( تۆھپە مۇكاپاتى ) >> بەردى. قەشقەر ۋىلايەتلىك پارتىكوم تەشۋىقات بۆلۈمى ۋە ئەدەبىيات - سەنئەتچىلەر بىرلەشمىىسى تەرپىدىن << ئەخلاق - كەسىپتە تەڭ يىتىلگەن مۇنەۋۋەر ئەدەبىيات خادىمى >> بولۇپ باھالاندى.      ئۇنىڭ ھازىرغىچە نەشىر قىلىنغان كىتابلىر تۆۋەندىكىچە :    1. << يۈرىكىم يېغلايدۇ  >> ھېكايىلەر توپلىمى. 1997 - يىل قەشقەر ئويغۇر نەشىرياتى تەرپىدىن نەشىر قىلىنغان. 2. << ئاي مۆككەن كېچە >> ھېكايىلەر توپلىمى، 1997 - يىلى مىللەتلەر نەشىرياتى تەرپىدىن نەشىر قىلىنغان.    3.  << جانانغا يىزىلغان خەتلەر >> پوۋىستلار توپلىمى 1998 - يىلى شىنجاڭ - ياش ئۆسمۈرلەر تەرپىدىن نەشىر قىلىنغان. 4. << كاككۇك بالىسى >> پوۋىستلار توپلىمى، 1998 - يىلى مىللەتلەر نەشىرياتى تەرپىدىن نەشىر قىلىنغان. 5. << سۈكۈتتىكى زىمىن >> پوۋىسىت ھېكايىلەر توپلىمى، 1998 -يىلى مىللەتلەر نەشىرياتىدا نەشىر قىلىنغان. 6. << كۈيلەر خانىشى - ئاماننىساخان >> تارىخى پوۋىسىت، 2003 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 7. << ئادالەت ھامىيىسى  - سەئىدخان >> تارىخى پوۋىستى، 2003 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 8. << دىۋان مەشىرەپكە تۈكۈلگەن قان >> پوۋىسىت- ھېكايىلەر توپلىمى، 2005 - يىلى شىنجاڭ ياش - ئۆسمۈرلەر نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 9. <<داۋان >> رومان، 1998- يىلى قەشقەر ئويغۇر نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 10. << جاللات خېنىم >> تارىخى رومان، 2006 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 11. << نازنىن قىزلار >> رومان. 2006- يىلى خەلق نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 12. << شەرەنداز ئايال >> رومان، 2008- يلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 13. <<ئاتەش قەلىب، ساخاۋەتلىك زىمىن >> ماكرو ئەدەبى ئاخبارات 1997 - يىلى قەشقەر ئويغۇر نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان. 14. << يوللار ئېسىڭدە بولسۇن >> ئەدەبى ئاخباراتلار توپلىمى، 2000 -يىلى قەشقەر ئويغۇر نەشىرىياتىدا نەشىر قىلىنغان.   ياسىنجان سادىق چوغلان كۆپ يىللىق جاپالىق ئىزدىنىشىنىڭ نەتىجىسى بولغان ئالتە قىسىملىق زور ھەجىمدىكى تارىخى رومانى << باھادىرنامە >> نى يىزىپ پۈتتۈرگەندىن كىيىن، يېقىنقى بىر نەچچە يىل ئىچىدە يازغان بىر قىسىم پوۋىسىت، ھېكايە، نەسىر، ئەسلىمە، ماقالە ۋە سۆھبەت خاتىرلىرىدىن تۈزۈلگەن ئەدەبى توپلىمى << ئالتۇن جۇۋان >> نى نەشىرگە تاپشۇردى.                            << باھادىرنامە >> ناملىق رومان ھەققىدە 14- ئەسىرنىڭ ئاخرلىرىدىن 16- ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان ئوتتۇرا ئاسىيا، جۇملىدىن ئويغۇر جەمئىيىتىنىڭ ئومۇمى كۆرۈنىشىى ئەتراپلىق سۆرەتلەنگەن بۇ ئالتە قىسىملىق رومان ئۇقۇرمەنلەرنى چۇڭقۇر ئويغا سېلىپ، تەپەككۇرىنى يىراق ئوتتۇرا ئەسىرگە باشلاپ بارىدۇ. تۇغلۇق تۆمۈر ئەۋلادى بىلەن ئەمىر تۆمۈر ئەۋلادلىرىنىڭ تەخىت- سەلتەنەتكە ۋارىسلىق قىلىش، گۈللىنىش، زاۋاللىقا يۈزلىنىش ۋە قايتا باش كۆتۈرۈش جەريانى بۇ روماندا داستان ( ئېپوس ) خارەكتىرلىك يۇرۇتۇپ بىرىلگەن.     قۇۋۇم- قېرىنداشلىق، ئورۇق- تۇققاندارچىلىق مېھرى، تەخىت ماجىرالىرى، ئىستىلاچىلىق، چىرىكلىك، سوپى- ئىشانلارنىڭ ئەينى دەۋر جەمئىيىتىگە كۆرسەتكەن تەسىرى، جاھالىيەت، تەپىرقىچىلىق، ئەخلاقى يىمىرلىشتىن بىخلانغان مەنىۋى پۇچەكلىك، سەلتەنەت، ئىستىلاچىلىق ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلغان قانلىق جەڭ كۆرۈنىشلىرى، باھادىرلىق، مەردلىك، ۋاپادارلىق، مىساللىرى ئوقۇرمەنلەرنى مول تارىخى مەلۇماتلارغا، قانلىق ساۋاقلارغا، قايناق ھاياجان ۋە زور مەنىۋى قۇۋۋەتكە ئېگە قىلىدۇ. ئەينى دەۋردە ياشاپ ئۆتكەن سۇلتان ئۇۋەيسىخان، ئەمىر خۇدايداد، سەركەردە سەييد ئەلى ئالىپ، سۇلتان ئىسان بۇغاخان، دوستمۇھەممەدخان، سانىز مىرزا، مۇھەممەد ھەيدەر مىرزا، سۇلتان يۇنۇسخان، مۇھەممەد ھۈسەيىن بىرزا، سەييىد مۇھەممەد مىرزا، شاھرۇخخان، مىرزا ئۇلۇغبەگ، ئەبۇ سەئىد مىرزا، سۇلتان مەھمۇدخان، سۇلتان ئەھمەدخان ( ئالاچە خان )، زەھىردىن مۇھەممەد بابۇر، سۇلتان سەئىدخان، جاھانگىز مىرزا، مەسۇد مىرزا، يادىكار مۇھەممەد مىرزا، مىرزا ھەيدەر كۆرەگان، سۇلتان خاتۇن، دۆلەتسۇلتان مەلىكە، خانىش ئىسان دۆلەت بېگىم، شۇنداقلا ئىشان شەيىخ نىزامىدىن خامۇش، خوجا ئەھرار، مەۋلانە مۇھەممەد قازى، مىرزا ئابابەكرى، مۇھەممەد شەيبانخان... قاتارلىق تارىخى شەخسلەرنىڭ ئاپتۇر قەلىمى ئاستىدا يۇرۇتۇلغان بەدئى ئوبرازى ئوقۇرمەنلەرنىڭ قەلبىدە يارقىن بىر سىيما بولۇپ چاقنايدۇ   قىسقىسى، ياش يازغۇچى ياسىنجان سادىق چوغلاننىڭ ئوزۇن يىللىق ئىزدىنىشىنىڭ سەمەرىسى بولغان بۇ رومان ئوقۇرمەنلىرىمىزگە ئۆزگىچە بەدىئى زوق بېغشلىغۇسى... شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىنىڭ پروفېسسورى، ئەدەبىيات ۋە مەدەنىيەت تەتقىقاتچىسى غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات ئىشلىرى ھەققىدە    غالىب بارات ئەرك ئۇيغۇر خەلقى دۇنيادىكى تارىخى ئۇزۇن ، مەدەنىيەتلىك ، نوپۇسى كۆپ شەرق مىللەتلىرىدىن بىرى، شۇنداقلا نەچچە مىڭ يىللىق تارىخ تەرەققىيات داۋامىدا ئۆزىگە خاس مەدەنىيەت ياراتقان مىللەت. دۇنيا كىچىك بىر كەنتكە ئايلىنىۋاتقان ، ئىقتىسادىي ۋە تېخنىكا كۈچىگە ئىگە مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتى توختاۋسىز ھالدا باشقا مىللەتلەرنىڭ تۇرمۇشىغا بۆسۈپ كىرىپ ، ئەنئەنىۋىي مەدەنىيىتىنى سۇسلاشتۇرىۋاتقان ياكى بەزى تەركىپلىرىنى يوقۇتىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ، ئۇيغۇر خەلقىلا ئەمەس نۇرغۇن مىللەتلەردە ئەنئەنىۋىي ، مىللىي مەدەنىيەت كېرىزىسى ئېغىرلاشماقتا. ھەر قانداق بىر مىللەتنىڭ ئۆزىنى تونۇشىنىڭ ئاجىزلىشىشى ۋاكۇم بوشلۇق پەيدا قىلىدۇ ، ئۇيغۇر مىللىتىمۇ بۇنىڭدىن مۇستەسنا ئەمەس. مەدەنىيەت كىرىزىسىدىن قۇتۇلۇشنىڭ قانداق ئامالى بار ؟ غەربنىڭ ئاتالمىش ئېسىل مەدەنىيىتىنىڭ تاجاۋۇزىدىن قانداق قىلغاندا ساقلانغىلى بولىدۇ ؟ بۇنىڭ ئۈچۈن مىللەتلەر ئۆزىنىڭ مىللەت كىملىگى ، مەدەنىيەت ئۆزلۈگىنى تونۇشى ۋە مىللىي مەدەنىيىتىنىڭ ئېسىل ئەنئەنىلىرىنى راۋاجلاندۇرىشى كېرەك . ئۇيغۇر خەلقىمۇ ئۆزىنىڭ كىملىگىنى ، مەدەنىيەتتىكى ئۆزلىگىنى تونۇشى لازىم ، بۇنىڭ ئۈچۈن مىللىتىمىزنىڭ ئۆتمۈش تارىخىنى تەتقىق قىلىشىمىز ، مەدەنىيىتىمىزنىڭ ئېسىل مىراسلىرىنى قېزىپ چىقىشىمىز ، تەتقىق قىلىشىمىز ، تەشۋىق قىلىشىمىز ، مەدەنىيەت ئەنئەنىسى ئارقىلىق خەلقىمىزنىڭ ئىممونىت كۈچىنى ئاشۇرىشىمىز لازىم. بۇنىڭ ئۈچۈن كۆپ مېھنەت  قىلىشقا ، سەرپ قىلىش ئۈچۈن مەبلەغ جۇغلاشقا توغرا كېلىدۇ . ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ، تارىخى ۋە مەدەنىيىتى ساھەسىدە تىنىمسىز ، ئۈن- داۋراڭسىز تەتقىقات يۈرگۈزىۋاتقان ، ياش ئەۋلادلارغا قېتىرقىنىپ نەپ يەتكۈزىۋاتقان (دەرسكە بىرلەشتۈرۈپ سۆزلەۋاتقان) بىر ئۇستاز بار ، ئۇ بولسىمۇ پېروفېسسور غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇردۇر.    غەيرەتجان ئوسمان 1958 – يىلى 6 – ئاينىڭ 25 – كۈنى قەشقەر شەھىرىگە تەۋە قورغان يېزىسى يۇقۇرىقى قازېرىق كەنتى(ھازىر نەزەر باغ يېزىسىغا تەۋە) دە ئوقۇتقۇچى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. 1975 – يىلى تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ ، شۇ يىلى  7 – ئايدا خىزمەتكە قاتناشقان، جۈملىدىن ئەينى زاماننىڭ سىياسىيسى بويىچە زىيالىي ياش بولۇپ يېزىدا قايتا تەربىيە ئالغان. ئالىي مەكتەپ ئىمتاھان تۈزۈمى قايتا يولغا قويۇلغاندىن كېيىن، ئىمتاھانغا قاتنىشىپ شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىغا ئۆتكەن ۋە 1978 – يىلى 3 – ئايدىن 1983 – يىلى 2 – ئايغىچە شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىنىڭ جۇڭگو تىل-ئەدەبىياتى فاكۇلتېتىدا ئۇيغۇر تىل- ئەدەبىياتى كەسپىدە ئوقۇپ، ئوقۇشنى ئەلا نەتىجە بىلەن تاماملىغانلىقتىن ئۆز مەكتىۋىگە ئوقۇتقۇچىلىققا تەقسىم  قىلىنغان. غەيرەتجان ئوسمان 1983 – يىلى ئوقۇش پۈتتۈرۈپ شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىدا ئوقۇتقۇچى بولغاندىن تارتىپ ئىزچىل تۈردە ئالىي مائارىپ  ئۇقۇتۇش ئىشلىرىمىز ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ھەسسىسىنى قوشۇش بىلەن بىرگە ئىلمىي تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىپ ، ئۇقۇتۇش ۋە تەتقىقات ئىشلىرىدا زور ئۇتۇقلارغا ئېرىشىپ مەكتەپ ۋە جەمئىيەتنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ، يۈكسەك باھاسىغا ئېرىشىپ كەلدى.    غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئالىي مائارىپ ئىشلىرىدىكى تۆھپىسى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات بىرلەشتۈرۈلگەن ئۇنۋېرسال ئالىي بىلىم يۇرتى . بۇ ئۇنىۋېرىستېت ئازادلىقتىن كېيىن نۇرغۇن ئىختىساس ئىگىلىرىنى يېتىشتۈرۈپ، ئاپتونۇم رايونىمىزنىڭ گۈللىنىشى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشتى ، شۇ قاتاردا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ھەر قايسى ساھەلىرىدىن نۇرغۇنلىغان ئىختىساسلىقلارنى تەربىيەلەيدىغان گۈلزارلىققا ئايلاندى . بۇ گۈلزارلىقنى بەرپا قىلىشتا ئۆچمەس تۆھپىلەتنى قوشقان باغۋەنلەر ئىچىدە غەيرەتجان ئوسماننى ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدۇ . ئۇ  1983 – يىلى ئوقۇش پۈتتۈرۈپ ئۆز فاكۇلتېتىغا ئېلىپ قېلىنغاندىن باشلاپ تا ھازىرغىچە مۇنبەردىن چۈشمەي ياش ئەۋلادلارنى تەربىيىلىمەكتە . ئۇ  1983 – يىلى ئوقۇش پۈتتۈرۈپ مەكتەپتە ئۇقۇتقۇچى بولۇپ قالغاندىن باشلاپ  ھازىرغىچە ئۇقۇتۇش ۋە تەتقىقاتتىن توختاپ قالغىنى يوق. بۇ جەھەتتىكى ئەمگەكلىرىنى ئوقۇتۇش ۋە دەرسلىك تۈزۈش خىزمەتلىرى ئارقىلىق بايان قىلىشقا بولىدۇ . ئەينى ۋاقىتتا ئەمدىلا ئوقۇش پۈتتۈرگەن غەيرەتجان ئوسمانغا شەرەپلىك، ئەمما مۇشەققەتلىك بىر ۋەزىپە يۈكلەنگەن ئىدى، بۇ ۋاقىت  مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى ئاخىرلاشقىنىغا ئۇزۇن بولمىغان ، ئىلمىي تەتقىقات ئىشلىرى ئەمدىلا ئىزىغا چۈشۈپ ، يېڭى باشلىنىشنىڭ خۇشاللىنارلىق نەتىجىلىرى قولغا كېلىشكە باشلىغان دەۋر ئىدى . ۋەزىپىنىڭ شەرەپلىكلىگى شۇكى، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي مەدەنىيىتىنىڭ ئۇرۇغىنى ئەۋلادلارغا چاچاتتى . مۈشكۈل يېرى شۇكى تەتقىقات ئەمدى باشلىنىۋاتقان، ئەقەللىيسى، ئۇيغۇرلارنىڭ كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيەت تارىخى ھەققىدە سېستىمىلىق دەرسلىك ۋە ئوقۇتۇش پېروگىراممىسىمۇ يوق ئىدى. ئۇنىڭ ئالدىدا  پەقەت ئۇستازلىرىنىڭ سۆزلىگەن دەرسلىرى ۋە تۈزگەن كونسېپىكلىرىلا بار ئىدى. ئەمدىكى مەسىلە يولنى ئۇستازلارنىڭ ئىزىدىن بېسىش ھەم ئۇستازلارنىڭ ئىشلىرىنى يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈش ئىدى. ئۇيغۇر خەلقى ياۋرو - ئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ مەركىزىدە ياشىغانلىقى ، شەرقتە مۇڭغۇلىيە يايلاقلىرىدىن غەربتە ياۋروپاغىچە كەڭ زېمىندىكى تارىخىي پائالىيەتلەرگە قاتناشقانلىقى ؛ تارىختا شامان ، مانى ، بۇددا ، نېستورىيان ، ئىسلام دىنلىرىغا ئېتىقاد قىلغانلىقى؛ سوغداق ، تۈرك – رونىك ، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ،مانى يېزىقى، چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى ، پارس يېزىقى ، ئەرەب يېزىقى ، خەنزۇ يېزىقى ... قاتارلىق يېزىقلاردا يازما يادىكارلىقلارنى قالدۇرغانلىقى ؛ خەنزۇ ، ھىندى ، ئەرەب – پارس ، موڭغۇل ۋە بىر قىسىم تۈركىي تىللىق خەلقلىرى بىلەن ئۆز – ئارا مەدەنىيەت تەسىرلىرىدە بولۇپ كەلگەنلىكتىن، قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ چېتىلىش دائىرىسى ناھايىتى كەڭ ، مەزمۇنى مۇرەككەپ ئىدى . بۇ يېڭى پەن ئەمدىلا تەتقىقات ئۈستىدە كېتىۋاتقانلىقتىن، ئۇنىڭ بىرلىككە كەلگەن ۋە سېستىمىغا چۈشۈرۈلگەن دەرسلىكمۇ يوق ئىدى. ئۇ، بۇ مۇشەققەتلىك، ئەمما شەرەپلىك ۋەزىپىنى تولۇق ئىشەنچ ۋە روھىي تەييارلىق بىلەن تاپشۇرۇپ ئالدى ھەمدە دەرس مۇنبىرىگە قەدەم باستى. بىر نەچچە ئاي جىددىي تەييارلىقتىن كېيىن، ئۆزى بەش يىل ئۇقۇغان سىنىپلاردا ئۆزىدىن بىر نەچچە يىل كېيىن ئۇقۇغان مەكتەپداشلىرىغا دەرس ئۆتۈشكە باشلىدى . ئۇنىڭ ئىزدىنىشلىرى ئەنە شۇنداق باشلاندى . ئۇ دەرسلىك يوق ئەشۇ شارائىتتا، ئالدى بىلەن ئۇستازلىرىنىڭ تەتقىقاتلىرى ئاساسىدا تۈزۈلگەن كونسىپىكلىرىنى ئاساس قىلىپ، كونسىپىك تۈزۈپ دەرس ئۆتۈشكە باشلىدى. ئالدى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ  قەدىمكى  (كىلاسسىك) ئەدەبىياتىغا دائىر ماتېرىياللارنى ئەستايىدىل ئۆگۈنۈپ ، تەتقىق قىلىشقا باشلاپ « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى تارىخى»دىن مىليۇن خەتلىكتىن ئارتۇق كونسىپىك تەييارلىدى . ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنى ئۇقۇتۇش داۋامىدا كىلاسسىك ئەدەبىيات بىلەن مەدەنىيەتنىڭ چوڭقۇر مۇناسىۋىتىنى تونۇپ يېتىپ، مەكتەپ رەھبەرلىگىگە «شىنجاڭ مەدەنىيەت تارىخى»نى ئۇقۇتۇشنىڭ زۆرۈرلىگى ھەققىدە تەكلىپ بېرىپ ، مەكتەپ رەھبەرلىگى قۇشۇلغاندىن كېيىن،  تەشەببۇسكارلىق بىلەن بۇ دەرسنى ئۆتۈشنى ئۈستىگە ئالدى. نەتىجىدە ئۇ ئۆزى تەشەببۇس قىلغان « شىنجاڭ مەدەنىيىتى تارىخى » دەرسنى 1989  - يىلىدىن باشلاپ يول ئېچىپ مۇنبەرگە ئېلىپ چىقىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى  ئەدەبىياتى بىلەن چېتىشلىق بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ( تىل - يېزىق ، ئېتنوگىرافىيە ، پەلسەپە ، دىنىي ئېتىقاد، سەنئەت .... ) ھەمدە قوشنا ئەل ۋە مىللەتلەرنىڭ تارىخى ، مەدەنىيىتى ۋە تەسىرىنى ئۆگۈنۈپ ، تەتقىق قىلىپ، ئۆزىنىڭ ئۇقۇتۇش ۋە تەتقىقات ئىشلىرى ئۈچۈن پۇختا ئاساس ھازىرلايدۇ. ئىجتىھاد بىلەن ئۆگۈنۈش ، ئەستايىللىق بىلەن تەتقىق قىلىش ئاخىرى مېۋە بېرىشكە باشلايدۇ.  ئۇ  خىزمەتكە قاتناشقاندىن بۇيان پۇختا ۋە ئەتراپلىق بىلىم ئاساسى بىلەن تولۇق كۇرس ئۇقۇغۇچىلىرىغا « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى » ، « شىنجاڭ مەدەنىيەت تارىخى » ، « دىنشۇناسلىق » ياكى «شىنجاڭ دىن تارىخى » قاتارلىق دەرسلەرنى ئۆتۈپ سىتودېنىتلارنىڭ مۇشۇ ساھەدىكى دەسلەپكى بىلىم ئاساسىنى تىكلەشكى كۈچ چىقىرىدۇ. 1990 – يىلىدىن باشلاپ فولكلور ۋە خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ، ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى يۆنۈلۈشىدىكى ماگىستىرا نتلارغا «ئۇيغۇر پەلسەپە – ئىدىيە تارىخى» ،« ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تارىخى » ، « خەلق مەدەنىيەتشۇناسلىقى » ، « دىنشۇناسلىق ھەققىدە ئومۇمىي بايان» ، « قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىيات تەتقىقاتى » ، « ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى» ، « جۇڭگو مەدەنىيىتى » ، « ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە سېلىشتۇرما ئەدەبىيات » ، « ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى نادىر ئەسەرلىرى ھەققىدە تەتقىقات »، «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى مەشھۇر ئەسەرلەر ۋە نەزىرىيىۋىي ئەسەرلەر» ، « ئۇيغۇرشۇناسلىق » قاتارلىق دەرسلەرنى ئۆتۈپ، ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى ساھەسىدە تېخىمۇ يۇقۇرى سەۋىيىلىك ئىختىساس ئىگىلىرىنى يېتىشتۈرۈش ئۈچۈن تۆھپە قوشتى. غەيرەتجان ئوسمان شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىدا دەرس سۆزلەپلا قالماستىن يەنە شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ئىشتىن سىرتقى ئۇنىۋېرىستېتى ، شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرىستېتى ، مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرىستېتى ، شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتوتى ، قەشقەر پىداگوگىكا ئىنىستىتوتى ، ئۈرۈمچى شەھەرلىك مائارىپ ئىنىستىتوتى ۋە ياپۇنىيە فۇكۇكۇئا مائارىپ ئۇنۋېرىستىتى قاتارلىق ئالىي مەكتەپلەردىمۇ تولۇق كۇرس ، مەخسۇس كۇرس ئۇقۇغۇچىلىرىغا ۋە ماگېستىرانتلارغا دەرس سۆزلىدى ياكى ئىلمىي لېكسىيە سۆزلىدى. ئۇ ئوقۇتقۇچى بولۇپ دەرس مۇنبىرىدە دەرس سۆزلەپلا قالماستىن ، ئىنىستىتوتى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى كافېدىراسىنىڭ خىزمەتلىرىگە يېتەكچىلىك قىلىپ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ئوقۇتۇشىنىڭ يۇقۇرى بولۇشى ئۈچۈنمۇ بەلگىلىك تۆھپىسىنى قوشۇپ كەلدى، يەنى 1996– يىلىدىن 2000 – يىلىغىچە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى كافىدىراسىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى ، 2000- يىلىدىن 2006-يىلىغىچە مۇدىرلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتەپ كەلدى. غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئالىي مائارىپ ساھەسىدىكى ئەمگەكلىرى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارنىڭ يۇقۇرى باھاسىغا ئېرىشتى ، ئوقۇتۇش ساھەسىدىكى ياخشى نەتىجىلىرى  بىلەن  1989 - يىلى لېكتۇرلۇق ، 1994 – يىلى دوتسېنىتلىق ، 2004 – يىلى پروفېسسورلىق ئۇنۋانىغا ئېرىشتى . 2000 – يىلىدىن باشلاپ ھازىرغىچە ماگىستىرانت يېتەكچىسى  بولۇپ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ساھەسىدە 9 نەپەر ماگىستىر ئاسپىرانت تەربىيلىدى.    غەيرەتجان ئوسمان ئۇقۇتۇش ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىش بىلەن بىرگە دەرسلىك قۇرۇلۇشىغىمۇ ئۆزىنىڭ تۆھپىسىنى قوشۇپ كەلدى . 1985 – يىلى شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى نەشىر قىلغان «ئالىي مەكتەپ تىل – ئەدەبىيات ئاساسلىرى» ناملىق كىتابنىڭ« ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى » دىگەن بابىنى يېزىشقا قاتناشقان، بۇ كىتابنىڭ 2001 – يىللىق يېڭى نەشىرىنىڭ شۇ بابىنى قايتا تولۇقلاپ يازغان . ئۇ تۈزگەن« ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن تېزىس » ناملىق كىتاب 1987 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنىپ، يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن بۇيانقى رەسمىي نەشىر قىلىنغان ئالىي تېخنىكومدىن يۇقۇرى مەكتەپلەرنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا دائىر تۇنجى دەرسلىك كىتابى بولدى. بۇ كىتاب تولۇقلاپ قايتا يېزىلغاندىن كېيىن ( 2 توملۇق ) ش ئۇ ئا ر  مائارىپ كومتېتى ئۆزلۈگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە يېتەكچىلىك قىلىش ئىشخانىسى تەرىپىدىن ئۆزلۈگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە بىر تۇتاش دەرسلىك قىلىپ بېكىتىلىپ 1993-يىلى بېسىلدى  . «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن تېزىس» ناملىق بۇ كىتاب ھەر قېتىم قايتا نەشىر قىلىنىدىغاندا، قايتا تۈزۈتىلىپ ۋە تولۇقلىنىپ تۇردى جۈملىدىن 1996 – يىلى قايتا بېسىلدى. كىتاب قايتا – قايتا تۈزۈتۈلىش ، تولۇقلىنىش ئارقىسىدا 2001 – يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن قايتىدىن نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلدى ، بۇ كىتاب ئۇيغۇر قەدىمكى ئەدەبىياتىغا دائىر مەملىكەت دەرىجىلىك تۇنجى دەرسلىك بولۇش سۈپۈتى بىلەن، ئېھتىياج تۈپەيلىدىن 1980 – يىللارنىڭ ئاخىرلىرىدىن 2002 – يىلىغىچە شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ، شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتوتى ، ئىلى پىداگوگىكا ئىنىستىتوتى ، شىنجاڭ رادىيو دارىلفونونى ئۇنىۋېرىستېتى ،قەشقەر مائارىپ ئىنىستىتوتى، ئاقسۇ مائارىپ ئىنستىتوتى، خوتەن پىداگوگىكا ئالىي تېخنىكومى قاتارلىق ئالىي مەكتەپلەردە دەرسلىك قىلىنىپ، نۇرغۇنلىغان ستودىنىتلارغا قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىن بىلىم بېرىلدى. غەيرەتجان ئوسمان قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدە دەرسلىك تۈزۈش بىلەنلا قالماستىن، سىتودىنىتلارنىڭ مۇھىم نۇقتىلارنى پىششىق بىلىشى ، بۇ ھەقتە تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشەنچىلەرگە ئېرىشىشىنى كۆزدە تۇتۇپ، « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن كونسۇلتاتسىيە »نى تۈزۈپ چىقتى ، بۇ كىتابنىڭ تەكرار-تەكرار تۈزىتىلگەن نۇسخىلىرى 1987 - ، 1993 - ، 1998 – يىللىرى قايتا – قايتا بېسىلدى. 2002 – يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى  تەرىپىدىن رەسمىي نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلدى. ئۇنىڭ باش تۈزگۈچىلىگىدە تۈزۈلگەن 2 توملۇق « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى» ناملىق دەرسلىك كىتاب، مۇشۇ ساھەدە دەرسلىك يوق بولۇش تارىخىغا خاتىمە بەردى. غەيرەتجان ئوسماننىڭ باش تۈزگۈچىلىگىدە ، كەسىپداشلىرى دوكتۇر ئوسمان ئىسمايىل تارىم ، لىكتور تۇرسۇنمۇھەممەد ساۋۇت مۇئەللىملەر بىلەن بىرلىكتە تۈزگەن « ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتى » ( 2 توملۇق ) كىتابى ئالىي پىداگوگىكا مەخسۇس كۇرسلىرىنىڭ باشلانغۇچ مەكتەپ مائارىپى دەرسلىگى قىلىپ بېكىتىلىپ، 2004  -2005-يىللىرى شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنىپ  تارقىتىلدى. غەيرەتجان ئوسماننىڭ مۇھىم تۆھپىلىرىدىن يەنە بىرى  بىر قىسىم دەرسلىكلەرنىڭ ئۇقۇتۇش پېروگىراممىسىنى تۈزۈشتە كۆرۈلىدۇ . ئۇقۇتۇش داۋامىدا ھەر قانداق بىر پەننىڭ ئۇقۇتۇش پېروگىراممىسى بولمىسا ئۇقۇتۇش سۈپىتى چوڭ تەسىرگە ئۇچرايدۇ. ئۇ ئۇستازلىرىنىڭ ھاۋالىسى ، فاكۇلتېت رەھبەرلىگىنىڭ تاپشۇرۇقى بىلەن قايتا – قايتا يېزىش ، تۈزۈتۈش ، پىكىر ئېلىش ئارقىلىق ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ تۇنجى ئۇقۇتۇش پېروگىراممىسىنى بارلىققا كەلتۈردى ، شۇندىن كېيىن   2003– يىلىدىن 2005 – يىلىغىچە مۇستەقىل ھالدا « ئۇيغۇر قەدىمكى زامان ئەدەبىيات تارىخى» ، « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتى »(ئىككى خىل نۇسخا) ،« شىنجاڭ مەدەنىيىتى تارىخى »،«ئۇيغۇر شىئېرىيىتى»  قاتارلىق ئۇيغۇر تىل ئەدەبىياتى، كاتىباتلىق ۋە ئىكران ئەدەبىياتى كەسىبلىرى چوقۇم ئۇقۇيدىغان دەرسلەرنىڭ ئوقۇتۇش پېروگىراممىسىنى تۈزۈپ چىقتى . بۇندىن باشقا يەنە تاللاپ ئوقۇلىدىغان دەرسلەر « دىنشۇناسلىق » ،   « ئۇيغۇر ئاياللار ئەدەبىياتى » ، « ئۇيغۇر ئەدەبىياتى  ۋە سېلىشتۇرما ئەدەبىياتشۇناسلىق » ،« مۇقام سەنئىتى تەتقىقاتى» ، « قەدىمكى ئۇيغۇر يادىكارلىقلىرى تەتقىقاتى »،«چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» قاتارلىقلارنىڭ ئوقۇتۇش پېروگىراممىسىنى مۇستەقىل تۈزۈپ چىقتى . 2003 – يىلىدىن 2006 – يىلىغىچە ئاساسلىق تۈزگۈچى بولۇپ ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ « ئۇيغۇر تىل ئەدەبىياتى ›› ،«كاتىباتلىق» ۋە « ئېكران ئەدەبىياتى » ( ئاز سانلىق مىللەت ئۇقۇغۇچىلىرى ئۈچۈن ) كەسپلىرىنىڭ «ئۇقۇتۇش پىلانى»نى تۈزۈشكە قاتناشتى. 2005 – يىلى يەنە مۇستەقىل ھالدا « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتىنىڭ قىسقىچە تارىخى » ، «شىنجاڭ مەدەنىيىتى تارىخىغا مۇقەددىمە » ، « ئۇيغۇر شېئىرىيىتى » ، « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىي ئەسەرلىرىدىن تاللانما »  قاتارلىق دەرسلەرنىڭ ئۇقۇتۇش پېروگراممىسىنى تۈزۈپ چىقتى ، بۇلار « شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى تولۇق كۇرۇس دەرسلىكلىرى ئۇقۇتۇش پېروگىراممىسى» 2 – تومىنىڭ 2005 – يىللىق نەشرىگە كىرگۈزۈلدى. غەيرەتجان ئوسمان ئۇقۇتقۇچىلىق ھاياتىنى باشلىغاندىن بۇيان ، مۇنبەردىن ئايرىلماي دەرس ئۆتۈش، دەرسلىك كىتاب ۋە ئۇقۇتۇش پېروگىراممىسىنى تۈزۈش ، كافىدىرانىڭ كەسپىي ئىشلىرىنى باشقۇرۇش بىلەن بىرگە ، ئۇنىۋېرىستېت ، ئاپتونوم رايون ۋە دۆلەتنىڭ تەتقىقات تۈرلىرىنى ئۈستىگە ئېلىپ ئىشلىدى ياكى ئىشلەشكە قاتنىشىپ  ئۇتۇقلۇق تاماملىدى. ئۇ شەخسەن ئىشلىگەن ياكى قاتناشقان تەتقىقات تېمىلىرىنى قىسقىچە تونۇشتۇرساق مۇنۇلاردىن ئىبارەت: ج ك پ  تەشۋىقات مىنىستىرلىگى ، جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسى ، دۆلەت مىللەتلەر ئىشلىرى كومتېتى ۋە مەدەنىيەت مىنىستىرلىگىنىڭ ھاۋالىسى بىلەن ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسى تەتقىقات ئورنىنىڭ رىياسەتچىلىگىدە ئىشلەنگەن ، مەملىكەتلىك پەلسەپە – ئىجتىمائىي پەنلەر پىلانىدىكى نۇقتىلىق تەتقىقات تېمىسى « ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى » نى يېزىشقا قاتنىشىپ  ( 1997 – يىلىدىن 2002 – يىلىغىچە) شۇ تېمىنىڭ  « 19 – ئەسىردىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» قىسمىنى ( 100 مىڭ خەتلىك ) مۇۋەپپەقيەتلىك يېزىپ تاماملىدى. 1997-1999 –يىلى ش ئۇ ئا ر  ئىجتىمائىي پەن فوندىنىڭ ياشلار تەتقىقات  تۈرى « چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئەدىبىياتى ئەسەرلىرى ئۈستىدە تەتقىقات » تۈرىگە مەسئۇل بولۇپ 12 كىشىنىڭ قاتنىشىشىدا مۇۋەپپەقيەتلىك تاماملىدى. شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقات فوندىنىڭ تەتقىقات تۈرى « ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي ئىشەنچ ۋە ئېتىقادلىرى» غا رىياسەتچىلىك قىلىپ تاماملىدى. ش ئۇ ئا ر مائارىپ كومتېتى ئىجتىمائىي پەن فوندىنىڭ تەتقىقات تۈرى « غەربىي يۇرت مەدەنىيىتى ھەققىدە تەتقىقات» دېگەن تۈرگە رىياسەتچىلىك قىلىپ ( 1993 – يىلىدىن 1995 – يىلىغىچە) تاماملىدى. كوللىكلتىپ تەتقىقات تۈرلىرىدىن ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەن فوندىنىڭ تەتقىقات تۈرى « ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى» (خەنزۇچە،1995 – يىلىدىن 1997 – يىلىغىچە) نى، يەنە ش ئۇ ئا ر ئىجتىمائىي پەن فوندىنىڭ تەتقىقات تۈرى « ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتى» (خەنزۇچە،2000 – يىلىدىن 2004 – يىلىغىچە) نى، 1996 – يىلىدىن 1998– يىلىغىچە جۇڭگو – ياپونىيە ھەمكارلىقىدىكى تەتقىقات تۈرى « جۇڭگو ئۇيغۇر بالىلىرى بىلەن ياپونىيە بالىلىرىنىڭ تۇرمۇش مۇھىتى ھەققىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات »تۈرىنى (3 – ئورۇنلۇغۇچى بولۇپ)، 1997 – يىلىدىن 1999 – يىلىغىچە دۆلەتلىك تەتقىقات تۈرى « يۈەن دەۋرى سۈرىيە ئۇيغۇر يېزىقىدىكى نېستورىيان دىنى ئابىدىسىدىن ‹ شەرق – غەرب مەدەنىيەتلىرىنىڭ دىئالوگى›»نى ئىشلەشكە قاتناشتى. ھازىر ئىشلەۋاتقان تەتقىقات تۈرلىرىدىن دۆلەت ئىجتىمائىي پەن فوندىنىڭ تېمىسى « ئۇيغۇر خەلق ئېتىقاد مەدەنىيىتى ھەققىدە مۇھاكىمە » ( 2004 – 2006 ) گە رىيسەتچىلىك قىلماقتا. ئۇ تۈزگەن ياكى تۈزۈشكە قاتناشقان دەرسلىكلەر :    1.    ئۇ تۈزگەن « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن تېزىس » ناملىق كىتابى ئالىي تېخنىكوملارغا دەرسلىك قىلىنىپ 1987 – يىلى نەشىر قىلىندى،    2.    «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ قىسقىچە تارىخى » ش ئۇ ئا ر ئالىي مائارىپ بويىچە ئۆزلىگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە يېتەكچىلىك قىلىش كومتېتى 1992 – يىلى باستۇرغان. 3.    « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ قىسقىچە تارىخى » ش ئۇ ئا ر ئالىي مائارىپ بويىچە ئۆزلىگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە يېتەكچىلىك قىلىش كومتېتى 1993 – يىلى باستۇرغان. 4.    « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ قىسقىچە تارىخى» ، ئىككى قىسىم، ش ئۇ ئا ر ئالىي مائارىپ بويىچە ئۆزلىگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە يېتەكچىلىك قىلىش كومتېتى 1996 – يىلى باستۇرغان.    5.    « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى» شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 2001 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشر قىلغان.    6.    « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن  كونسېلتاتسىيە »  شىنجاڭ خەلق 2002– يىلى ئۇيغۇرچە نەشر قىلغان. 7.    ئۇنىڭ باش ئاپتورلىغىدا تۈزۈلگەن « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى» ش ئۇ ئا ر مائارىپ كومتېتى تەرىپىدىن دەرسلىك قىلىپ بېكىتىلىپ 1998 – يىلى بېسىپ تارقىتىلدى. 8.    ئۇ 2 – ئاپتۇر بولۇپ تۈزگەن « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى » ش ئۇ ئا ر مائارىپ كومتېتى تەرىپىدىن دەرسلىك قىلىپ بېكىتىلىپ 2000 – يىلى بېسىپ تارقىتىلدى. 5. ئۇنىڭ باش تۈزگۈچىلىگىدە تۈزۈلگەن « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى » ( 2 توملۇق ) ئالىي مائارىپ دەرسلىگى قىلىنىپ  شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2002 – يىلى نەشر  قىلىندى.    6. ئۇنىڭ باش تۈزگۈچىلىگىدە تۈزۈلگەن « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتى » ئالىي مائارىپ پىداگوگىكا مەكتەپلىرىنىڭ دەرسلىگى قىلىنىپ، 2004 – يىلى شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىندى. 7. « ئالىي مەكتەپ تىل – ئەدەبىياتى» دەرسلىگىنى تۈزۈشكە قاتناشقان ، بۇ دەرسلىك 1986 – يىلى شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى تەرىپىدىن ،  2002 – يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىندى. 8. ئۇ تۈزۈشكە قاتناشقان«ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى » شىنجاڭ ئۇنۋېرىستىتى نەشىرىياتى تەرىپىدىن 1998 – يىلى خەنزۇچە نەشىر قىلىندى. 9.  ئۇ تۈزۈشكە قاتناشقان « ئالىي مەكتەپ تىل ئەدەبىيات ئاساسلىرى ئۇقۇتۇش تېزىسلىرى»نى ش ئۇ ئا ر ئالىي مائارىپ بويىچە ئۆزلىگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە يېتەكچىلىك قىلىش كومتېتى 1987 – يىلى باستۇرغان. 10. ئەشرەپ ئابدۇللا بىلەن بىرلىكتە تۈزگەن ‹‹ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى ›› ناملىق كىتاب شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2002 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىندى.    غەيرەتجان ئوسمان ئۇقۇتۇش خىزمىتىدىكى تۆھپىلىرى كۆرۈنەرلىك بولغانلىقتىن مەكتەپ ۋە خىزمەتداشلىرىنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشتى ۋە مەكتەپ تەرىپىدىن خىزمىتى مۇئەييەنلەشتۈرۈلدى ، يېقىنقى 13 يىللىق خىزمەت داۋامىدىكى يىللىق باھالاشتا (1993-يىلىدىن باشلاپ)، خىزمىتى ئۇدا 12 يىل ئەلا بولۇپ باھالاندى ۋە كۆپ قېتىم مۇكاپاتلاندى ، ئۇنىڭ ئېرىشكەن تۈرلۈك مۇكاپاتلىرى خىزمەت داۋامىدىكى تۆھپىلىرىگە گۇۋاھلىق بېرەلەيدۇ. :   1988 – يىلى ئاسسېنىت ۋاقتىدا « 1987- 1988 ئوقۇش يىلىدىكى ئوقۇتۇش ئىسلاھاتى خىزمىتىدە نەتىجىسى كۆرۈنەرلىك بولغانلىقى ئۈچۈن ئوقۇتۇشتا ئەلا باھالىنىپ»  فاكۇلتېت تەرىپىدىن  3– دەرىجىلىك مۇكاپاتلاندى . 1989 – يىلى ئەدەبىيات فاكۇلتېتى تەرىپىدىن « مائارىپ ئارقىلىق ئادەم تەربىيەلەشتە ئىلغار شەخس» بولۇپ باھالىنىپ تەقدىرلەندى. 1995 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى گۇاڭخۇا ئوقۇش مۇكاپات فوندىنىڭ 1 – دەرىجىلىك مۇكاپاتىغا ئېرىشتى. 1995 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ئەدەبىيات فاكۇتېتى تەرىپىدىن 1994 – 1995 – ئوقۇش يىلىدىكى ئىلغار شەخس بولۇپ باھالىنىپ مۇكاپاتلاندى. 1999- يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى 1996 –1997 – ئوقۇش يىلىنىڭ شاۋداۋكاڭيۈ مۇكاپاتىنى بەردى. 1999- يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى شۇ يىللىق گۇاڭخۇا ئوقۇش مۇكاپات فوندىنىڭ 2 – دەرىجىلىك مۇكاپاتىنى بەردى . غەيرەتجان ئوسماننىڭ تەتقىقات ئىشلىرى ھەققىدە   غەيرەتجان ئوسماننىڭ دەرسلىكتىن باشقا ھازىرغىچە نەشىر قىلىنغان كىتابلىرى : 1.    « ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە» شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2002 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىندى. 2.    « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزىلەر » شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2003 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىندى . 3.    « ئۇيغۇر قەدىمكى ئەدەبىياتى تەتقىقاتى» شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى نەشىرىياتى تەرىپىدىن 1999 – يىلى خەنزۇچە نەشىر قىلىندى. 4.    تۈزگەن « ئۇيغۇر خەلق رىۋايەتلىرى- تارىخىي شەخسلەر» ناملىق كىتاب شىنجاڭ ياشلار – ئۆسمۈرلەر نەشىرىياتى تەرىپىدىن  1998 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىندى. 5.    ئۇنىڭ بىرىنچى تۈزگۈچىلىكى بىلەن تەييارلانغان « ئۇلۇغ شائىر نەۋائى» ناملىق كىتاب شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2001 – يىلى خەنزۇچە نەشىر قىلىندى. 6.    « جۇڭگودىكى مىللەتلەرنىڭ مىفلىرى ۋە دىنلىرى قامۇسى» (بېيجىڭدىكى ئىلىم گۈلزارى نەشىرىياتى 1990 – يىلى خەنزۇچە نەشىر قىلغان ) نى يېزىشقا قاتناشتى. 7.    « ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى » ( 3 قىسىملىق ، شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى نەشىر قىلغان ) نى يېزىشقا قاتناشتى. 8.    « ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى » (بەش توملۇق،مىللەتلەر نەشىرىياتى2006 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشر قىلغان) نى يېزىشقا قاتناشتى. 9. << قەدىمكى تارىم مەدەنىيىتى>> شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2007 - يىلى ئۇيغۇرچە نەشر قىلىپ تارقاتتى . بۇ كىتاب تۇنجى بولۇپ ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى سېستىمىلىق تونۇشتۇرغان . كىتاب تارقىتىلغان ھامان جامائەتچىلىكنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، بۇ كىتاب پروفېسسورنىڭ ئاز كەم 20 يىللىق جاپالىق ئىزدىنىشىنىڭ نەتىجىسى ھېسابلىنىدۇ . 1. پېروفېسسور غەيرەتجان ئوسماننىڭ تەتقىقات ئىشلىرىغا قارايدىغان بولساق، تەتقىقاتىنىڭ ئىنتايىن كەڭ دائىرىگە چېتىلىدىغانلىقىنى ، تەتقىقاتىنىڭ ئۇنۋېرساللىشىشقا قاراپ يۈزلەنگەنلىگىنى يۇقارقى جەدۋەلدىن كۆرەلەيمىز. ئۇنىڭ تەتقىقاتىنى سەل تەپسىلىيراق ئېيتساق ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتى ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نەزەرىيىسى تەتقىقاتى ، ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنى توپلاش ۋە تەتقىق قىلىش، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ھەققىدىكى تەتقىقات ، تارىخىي شەخسلەر ھەققىدىكى تەتقىقات ، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختىكى ئىشەنچ ۋە دىنىي ئېتىقادلىرى ھەققىدىكى تەتقىقات   ، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي مەدەنىيىتى ۋە ئۇنىڭ ئالاھىدىلىگى ھەققىدە يۈرگۈزۈلگەن تەتقىقاتلار دېگەندەك تۈرلەرگە بۆلۈشكىمۇ  بولىدۇ . 2. ئۇنى تەتقىقات ئىشلىرىدا دادىللىق بىلەن پىكىر يۈرگۈزىدىغان ۋە پىكىرىلىرىنى دادىل ئوتتۇرىغا قويالايدىغان تەتقىقاتچى دېيىشكە بولىدۇ . نەۋائىينىڭ مىللەت تەۋەلىگى ، مەھمۇد كاشغەرى ۋە يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ مىللەت تەۋەلىگى ،  ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ ۋە باشقا مىللەت تىللىرىدا ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغانلارنى ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى ۋە مەدەنىيەت تارىخىغا كىرگۈزۈش يولىدىكى تەشەببۇس ۋە ئىزدىنىشلىرى بۇ پىكىرلىرىمىزنىڭ دەلىلى بولالايدۇ. 3. غەيرەتجان ئوسماننىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرى  ئۇيغۇر مىللىتى ئارىسىدىن مەملىكەتكە قاراپ يۈزلەنگەن دېيىشكە بولىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز تارىخى ، ئەدەبىياتى ۋە  مەدەنىيىتى ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرى ئاساسەن ئۇيغۇر تىل يېزىقىدا ئېلىپ بېرىلغانلىقتىن ئۆزىنى ئۆزى بىلىش ھالىتىدە ئىدى. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان يېتىشىپ چىققان ياش دوكتۇر ، تەتقىقاتچىلاردىن ياسىن ھوشۇر، ،ئارىسلان ئابدۇللا، رەيھان قادىر،ئەنۋەر قاسىم،بەختىيار باھاۋۇدۇن،ئابلىكىم ياسىن ، راھىلە داۋۇت ، ئەسەت سۇلايمان ،  ئەنۋەر سەمەد، ھەدىيە مۇھەممەد، ئابدۇۋەلىي كېرىم ، ... لەرنى ، ئوتتۇرا ياشلىقلاردىن ئىسراپىل يۈسۈپ، مەترىھېم سايىت ،لىتىپ توختى،تىلەك ئىبراھىملارنى ھېسابقا ئالمىغاندا ئۆزىنىڭ تەتقىقات ماقالىلىرىنى خەنزۇ تىل يېزىقىدا ئېلان قىلغانلار ياكى باشقىلار تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىپ ئېلان قىلىنىشى ئاز ئىدى .شۇنىڭ بىلەن بىرگە بۇ ساھەدە ئىزلىنىۋاتقانلار كۆپ بولسىمۇ تەتقات نەتىجىسىنى مەملىكەتلىك مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىۋاتقانلار بولسا ساناقلىقلا ئىدى. ھازىرغىچە تولۇقسىز مەلۇماتلارغا قارايدىغان بولساق، پروفېسسور غەيرەتجان ئوسماننىڭ  20 پارچىدىن ئارتۇق ماقالىسى خەنزۇ تىل يېزىقىدا چىقىدىغان « جۇڭگو قەدىمكى ۋە يېقىنقى دەۋر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى»،« مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى»، « شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ئىلمىي ژۇرنىلى » ،  « شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى »، ، « غەربىي شىمال مىللەتلەر تەتقىقاتى» ، « غەربىي يۇرت تەتقىقاتى » ، « غەربىي شىمال مىللەتلەر ئىنىستىتوتى ئىلمىي ژۇرنىلى »،« دىنشۇناسلىق تەتقىقاتى» ،«چىڭخەي مىللەتلەر تەتقىقاتى»، « مىللەتلەر قەدىمكى ئەسەرلىرى›› ، « شىنجاڭ سەنئەت ئىنىستىتوتى ئىلمىي ژۇرنىلى»، «خۇڭخۇ مەجمۇئەسى»  .... قاتارلىق ژورناللاردا ئېلان قىلىندى . ئۇندىن باشقا ئۇنىڭ « جۇڭگودىكى موللا بىلال تەتقىقاتىنىڭ قىسقىچە ئەھۋالى» ناملىق ماقالىسى قازاقىستاندا 2001 – يىلى نەشىر قىلىنغان «ئۇيغۇرشۇناسلىق تەتقىقاتى» مەجمۇئەسىنىڭ 4 – تومىغا ، « خەنزۇ يېزىقىدا ئىجاد قىلىنغان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدە » ناملىق ماقالىسى قازاقىستاننىڭ « يېڭى ھايات » گېزىتى ( 1997 – يىلى 3 – ئاينىڭ 29 – كۈنىدىكى سانى ) دە ئېلان قىلىندى. « ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە بوۋا – مومىلارنىڭ نەۋرە تەربىيىسىدىكى ئورنى ۋە رولى ھەققىدە » ناملىق ماقالىسى ياپونىيەدە نەشىر قىلىنغان «ئۇيغۇر  ۋە ياپونىيە بالىلىرىنىڭ تۇرمۇش مۇھىتى ھەققىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات » ناملىق كىتابقا تاللاپ كىرگۈزۈلۈپ 1999 – يىلى فۇكۇكۇئا شەھرىدە ياپونچە نەشىر قىلىندى ۋە ياپۇنچە توردا كەڭ دائىرىدە ئىلان قىلىندى. « ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى مۇنازىرە شەكلى ھەققىدە»،« ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىدىكى مەدەنىيەت ئەربابلىرى خاتىرىسى» ناملىق ماقالىلىرى پرورفېسسور،جۇڭگوشۇناس تاكاۋ نىشىۋاكى تەرىپىدىن ياپونچىغا تەرجىمە قىلىنىپ ھەم مەخسۇس ئىلاۋە بىلەن «ناگويا ئۇنۋېرىستىتى ئىلمىي ژورنىلى»نىڭ 2004-2006-يىللىق سانلىرى سەھىپىسىدە ئىلان قىلىندى. ئۇنىڭ يۇقارقىدەك ماقالىلىرى باشقا تىللاردا ئېلان قىلىنغاندىن سىرت « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتى ئۈستىدە تەتقىقات » ناملىق مەخسۇس ئەسىرى 1999 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى نەشىرىياتى تەرىپىدىن خەنزۇ تىلىدا نەشىر قىلىندى  ۋە ياخشى باھالارغا ئېرىشتى. باشقىلار بىلەن بىرگە تۈزگەن « ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى » ناملىق كىتابى 1998- يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى تەرىپىدىن خەنزۇ تىلىدا ، باشقىلار بىلەن بىرگە تۈزگەن « ئۇلۇغ شائىر نەۋائى ھەققىدە » ناملىق  ماقالىلەر توپلامى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2001 – يىلى خەنزۇ تىلىدا نەشىر قىلىپ تارقىتىلدى. بۇندىن باشقا يەنە « قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدە مۇلاھىزە » ناملىق يەنە بىر كىتابى خەنزۇ تىلىدا نەشىر قىلىنىشنى كۈتۈپ تۇرماقتا . ئۇيغۇرلارنىڭ كىلاسسىك ئەدەبىياتى ھەققىدە خەنزۇچە نەشىر قىلىنغان تەتقىقات كىتابلىرىدىن، بۇرۇن پەقەت پروفېسسور لى گوشاڭنىڭ  تونۇشتۇرۇشنى ئاساس قىلغان «ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى» ناملىق كىتابى بار ئىدى . مانا ئەمدىلىكتە بىر ئۇيغۇر تەتقىقاتچىنىڭ كىتابى بۇ ھەقتىكى چوڭقۇر تەتقىقاتلار ئارقىلىق ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى مەملىكەت خەلقىگە تونۇشتۇرۇشتا ئەھمىيەتلىك نەتىجە بولدى. JDJ"D\\85      تۆۋەندە غەيرەتجان ئوسماننىڭ تەتقىقات ئىشلىرىنى چوڭراق نۇقتىدىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى ، ئۇيغۇر تارىخى تەتقىقاتى ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى تەتقىقاتى  دىگەن ئۈچ تۈر بويىچە مۇلاھىزە يۈرگۈزىمىز.   I. ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى : 1)    ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتى تەتقىقاتى : ئېلىمىزدە ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى تەتقىقاتى 1980 – يىللىرىدىن باشلاپ رەسمى قولغا ئېلىندى ،  1978 – يىلىدىن كېيىنكى ياخشى سىياسىي باشلىنىش ، ئۇيغۇر خەلقى ئارىسىدا ھەقىقىي بىر مەدەنىيەتكە ئىنتىلىش ، ئۆزىنىڭ مەدەنىيىتىنى تونۇش ۋە ئۆگۈنۈش قىزغىنلىقىنى بارلىققا كەلتۈردى . چۈنكى مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى داۋامىدا ، قەدىمكى مەدەنىيەت تۆت كونا ، يەرلىك مىللەتچىلىكنىڭ مەھسۇلى  سۈپۈتىدە تونۇلۇپ ، تۈپ يىلتىزىدىن يوقۇتۇش نىشان قىلىنغان ئىدى. 1978 – يىلىدىن باشلاپ ج ك پ مەركىزىي كومتېتى مەدەنىيەت زور ئىنقىلابىنىڭ خاتالىقلىقلىرىنى تۈزەتتى . ئۇيغۇرلارمۇ يېڭى دەۋرنىڭ پارلاق سىياسىتىدە ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيىتىنى ئۆگۈنۈشنىڭ يېڭى باھارىنى كۈتۈۋالدى ، يېڭى دەۋرنىڭ مەھسۇلى سۈپۈتىدە پروفېسسور شەرىپىدىن ئۆمەرنىڭ « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن ئوچېرىكلار » ۋە ئابدۇرېھىم سابىتنىڭ  ئوچۇق تارقىتىلماي دەرسلىك سۈپۈتىدە بېسىلغان « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى » ناملىق 4 توملۇق كىتابى بارلىققا كەلدى. ئۇيغۇرلاردا  ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنى ئۆگۈنۈش قىزغىنلىقى كۆتۈرۈلدى ، جۈملىدىن كىلاسسىك ئەسەرلەر « بۇلاق» ۋە باشقا يەرلىك ژۇرناللاردا ئېلان قىلىنىشقا باشلىدى ۋە ئالدىنقى ئەسرنىڭ 80 – يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا شاھانە ئەسەرلەر« قۇتادغۇبىلىك » ۋە « دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» نەشىر قىلىنىپ بۇ قىزغىنلىقنى يۇقۇرى پەللىگە كۆتۈردى. ش ئۇ ئا ر تەۋەسىدىكى بۇ باشلىنىشتا ئابدۇرېشىت ئىسلامى،شەرىپىدىن ئۆمەر ، تېيىپجان ئېلىيۇپ، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ،ئەسقەر ھۈسەيىن، ۋاھىتقان غوپۇر، ئابدۇرېھىم سابىت ... قاتارلىق بىر تۈركۈم تەتقىقاتچىلار يول ئېچىپ كىلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتىمىزغا ئۇل سالدى . ئۇلارغا سوڭدىشىپ غەيرەتجان ئوسمانغا ئوخشاش ياشلار يېتىشىپ چىقىپ ، ئۇلارنىڭ ئەمگەكلىرىنى داۋاملاشتۇرۇپ كەلمەكتە. غەيرەتجان ئوسماننىڭ تەتقىقاتىدىن ئالغاندا دادىل پىكىر قىلىشنى بىر ئالاھىدىلىك دېيىشكە بولىدۇ . ئۇنىڭ باش تۈزگۈچىلىگىدە تۈزۈلگەن ۋە ئالىي پىداگوگىكا مەكتەپلىرىگە دەرسلىك قىلىنىغان ‹‹ ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتى ›› ناملىق كىتابىنى مېسالغا ئالساقلا، بۇ خىل ئالاھىدىلىكنى بايقايمىز. بۇ كىتابنىڭ باشقا ئەدەبىيات تارىخلىرىمىزغا ئوخشىمايدىغان يېرى باشتا دوكتۇر ئوسمان ئىسمايىل تارىمنىڭ قەلەم تەۋرىتىشىدىكى « قەدىمكى خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى » قىسمى بىلەنلا نامايەن بولىدۇ . باش تۈزگۈچىنىڭ ئىدىيىسى بويىچە بولغاندا  « ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتى» شەكسىزكى يازما ئەدەبىيات ۋە ئېغىز ئەدەبىياتىدىن تەركىبلىنىشى كېرەك ، ھەقىقەت ئاخىرى بۇ كىتابتا ئۆز ئىپادىسىنى تېپىپ ، قەدىمكى ئۇيغۇر ئېغىز ئىجادىيىتى مەخسۇس پەن دوكتۇرى تەرىپىدىن تونۇشتۇرۇلۇپ ئوقۇچىلارنىڭ بۇ ھەقتىكى چۈشەنچىسى چوڭقۇرلاشتۇرۇلغان . باش تۈزگۈچى غەيرەتجان ئوسماننىڭ بىۋاستە قەلەم تەۋرىتىشىدىكى « تارىم – تۇرپان بوستانلىقىنىڭ قەدىمكى ئەدەبىيات سەنئىتى» ناملانغان 2 – بۆلەك ، 3 – بۆلەكنىڭ 2 - ، 3-  پەسىللىرى ھەمدە 6 – بۆلەكنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا توغرا كېلىدۇ . تۈزگۈچى بۇ بۆلەكلەر ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتىنى بىر پۈتۈنلۈككە ئىگە قىلىشقا تىرىشقان . بۇ كىتابنىڭ بۇ ئالاھىدىلىگىنى گەۋدىلەندۈرۈدىغان بۆلەكلىرىدىن 6 – بۆلەكنى كۆرسەك، ئۇيغۇرلارنىڭ موڭغۇل ۋە قىتان سۇلالىرىدە ئوينىغان رولى ، شۇ سۇلالىلەر دائىرىسىدە ياشاپ خەنزۇ ۋە موڭغۇل تىل يېزىقلىرىدا ئىجاد قىلىپ، مىللەتلەر ئىتتىپاقى ۋە مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشتا ئوينىغان تۈرتكىلىك رولىنى گەۋدىلەندۈرۈش بىلەن بىرگە باشقا مىللەت تىللىرىدا جۈملىدىن خەنزۇ تىل يېزىقىدا ئىجاد قىلىنغان ئۇيغۇر ئاپتورلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىغا ئېلىپ كىردى . يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى گۇەن يۈنشى ( كۈن سىۋەنچ ھىيا) ، شىياۋ سېسې ، سەيدۇللا، مازۇچاڭ ، نەيشەن ، گاۋكېگۇڭ، بىيەنلۇ، لىيەن شىشيەن، شۆئاڭفۇ، كەيلىباش، شىيېجېدۇ، شېڭ شىمىڭ، ناۋناۋ، شىيې يۈيلى ، شىيېسۇن، بىيلىشا، بۇخۇمۇ ، جاۋشىيەن، تېگىن ساڭيا، جامالىددىن ، سەن باۋجۇ ، دېڭ خېنىيەن، ۋۇ ۋېيشىيەن ، ئەيلىشا قاتارلىق ئەدىب – ئالىملارنىڭ ئەسەرلىرى بىلەن تونۇشتۇرۇلىشى ، ئەسەرلىرىدىن ئۆرنەك بېرىلىشى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخى كىتابلىرىدىكى تۇنجىلار قاتارىدىن سانىلىدۇ. مۇشۇ كىتابنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىگى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نامايەندىلىرىنى تەتقىق قىلىپ ئىجادىيەت ئەھۋاللىرىنى تونۇشتۇرۇش بىلەن بىرگە ، ئەسەرلىرىدىن ئۆرنەك بېرىلىپ ئۇقۇچىلارنىڭ چۈشەنچىلىرىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشتا ئەھمىيەتلىك قەدەم باستى. غەيرەتجان ئوسماننىڭ دادىل پىكىرلىك تەتقىقاتچىلىقىغا خەنزۇچە « ئوكيانۇس»(辞海) تىكى « نەۋائى » ماددىسىنى تۈزۈتۈش ھەققىدە ماقالە يازغانلىقىمۇ تىلغا ئېلىش مۈمكىن. چۈنكى «ئوكيانۇس » ئېلىمىزدىكى نۇرغۇنلىغان پەن ئالىملىرى تەرىپىدىن نەچچە ئون يىللىق ئىزدىنىش ئارقىلىق كۆللىكتىپ تۈزۈلگەن  نوپۇزلۇق قورال كىتابى ئىدى. «ئوكيانۇس»تىكى سەھۋەنلىكنى تۈزۈتۈش ئۈچۈن پىكىر قىلىش خېلى - خېلى كىشىلەر جۈرئەت قىلالمايدىغان ئىش ئىدى . غەيرەتجان ئوسمان « ئوكيانۇس» تا نەۋائىنىڭ تۈركىيىلىك شائىر دېيىلگەنلىگىنى ،  « بۈيۈك بېرىتانىيە قامۇسى» دا”تۈركىي شائىر “ دېيىلگەنلىگىنى ، تۈركىيەدە نەشىر قىلىنغان « تۈرك ئېنسىكدىلوپىيىسى »دە ”ئۇيغۇر شائىرى“ دېيىلگەنلىگىنى ، « ئىسلام ئېنسىكدىلوپىيىسى»دە ”ئۇيغۇر شائىرى“ دېيىلگەنلىگىدەك ئەھۋاللارنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ ھەمدە 16 – ئەسىردە ياشىغان ئۇيغۇر تارىخچىسى مىرزا ھەيدەر كۆرەگانىنىڭ « تارىخى رەشىدى » كىتابىدا يېزىلغان ”ئۇيغۇر باخشى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان “ دېگەنگە ئوخشاش دەلىللەرنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ، نەۋائىنىڭ مىللەت تەۋەلىگىنى قامۇس ، قورال كىتابلاردا  ”ئۇيغۇر“ دەپ ئۆزگەرتىش كېرەكلىگىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. پروفېسسور يەنە « ئوكيانۇس» تىكى ”涅甫伊 “ دىگەن تەرجىمە نامنى ”纳瓦依  “ ياكى ”那瓦伊 “ دەپ تەرجىمە قىلىپ يېزىش لازىم دىگەن تەكلىپنى بېرىدۇ . بۇ ماقالە نوپۇزلۇق خەنزۇچە ژۇرنال « جۇڭگو كىتاب مۇنبىرى » نىڭ 2004 – يىللىق 2 – سانىدا ۋە خەنزۇچە بىر قاتار تورلاردا ئېلان قىلىنىدى. تارىختا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تۈرلۈك تارىخىي شارائىتلار سەۋەبىدىن ئۇيغۇر تىل يېزىقىدىن ھالقىپ چىققان . ئوتتۇرا ئەسىرلەردىن باشلاپ ھېسابلىساق مەھمۇد كاشغەرى ، جامال قارشىلاردىن 20- ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى تەجەللى ، مۇھەممەد فەيزى ۋە  ئابدۇقادىر داموللامغىچە نەچچە ئونلىغان  ئەدىب ئالىملار ئەرەب ، پارىس ، ئوردۇ تىللىرىدا ئاز بولمىغان نادىر ئەسەرلەرنى يېزىپ قالدۇرغان . موڭغۇللار ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋرلەردە گۇەن يۈنشى ، سەئىدۇللا ، شۈئاڭفۇ ،   لۇ مىڭشەن، قۇسقۇي .. قاتارلىق كۆپلىگەن ئەدىب، ئالىملار خەنزۇ ۋە باشقا مىللەت تىللىرىدا ئاز بولمىغان ئەسەرلەرنى يېزىپ قالدۇرغان. غەيرەتجان ئوسمان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى بىر پۈتۈنلۈك ، مۇكەممەللىككە ئېرىشتۈرۈشتە ئۇيغۇرلارنىڭ باشقا تىل – يېزىقلىرىدىكى ئىجادىيەتلىرىنى ئۇنتۇشقا بولمايدىغانلىقىنى تونۇپ يېتىپ بۇ ھەقتە ئىزدەندى ۋە ئۆزى يازغان ئۇيغۇر قەدىمكى ئەدەبىيات تارىخى ۋە مەدەنىيەت تارىخىغا كىرگۈزدى . « شىنجاڭ خەلقىنىڭ ئېلىمىزنىڭ مەدەنىيەت خەزىنىسىگە قوشقان تۆھپىلىرى» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇ تىلىدىكى ئەدەبىياتى ۋە ئۇنىڭ ئەدەبىيات تارىخىدا تۇتقان ئورنى » ، « خەنزۇ تىلىدا  ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان ئۇيغۇر ئەدىبلىرى» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ ئەرەب تىلىدىكى ئەسەرلىرى» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ پارس تىلىدىكى ئەسەرلىرى» قاتارلىق ماقالىلىرى مۇشۇ ساھەدىكى ئىزدىنىشلىرىگە مېسال بولالايدۇ، بۇ ھەقتىكى تەتقىقاتىنىڭ مۇكەممەل بايانلىرى ‹‹ ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزىلەر ›› دىگەن كىتابىغا كىرگۈزۈلۈپ ياخشى باھالارغا ئېرىشتى.  غەيرەتجان ئوسماننىڭ بۇ ساھەدىكى ئىزلىنىشلىرىگە ئۇنىڭ «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە » ، « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزىلەر » ناملىق كىتابلىرىنى ئالاھىدە مېسال قىلىپ كۆرسىتىشكە بولىدۇ . بۇ كىتابلار 2000 – يىلىدىن بۇرۇنقى ماقالىلىرىنى ئاساس قىلىش ، سېستىمىلاشتۇرۇش ئارقىلىق تۈزۈلگەن. بۇ جەۋھەر ماقالىلەر مۇجەسسىمى بىزنى غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئىلمىي تەتقىقات ئىشلىرى بىلەن كەڭ تونۇشۇش پۇرسىتىگە ئىگە قىلىدۇ . مۇشۇ ئىككى كىتابنى ئوقۇساق، ئاپتورنىڭ مەدەنىيەت تارىخىغا ئالاھىدە يېقىنلىقىنى، مەدەنىيەت  تارىخى ئارقىلىق ئۇيغۇر تارىخىنى يۇرۇتشقا ئىنتىلىپ كۆپ كۈچ سەرپ قىلغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. مېسال قىلىپ « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزىلەر »ناملىق كىتابىنى ئالساق ، 420 بەتلىك بۇ كىتاب 3 بۆلۈم يەنى « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي كېلىپ چىقىشىغا دائىر ئىزدىنىشلەر » ، « قەدىمكى مەدەنىيەت ۋە ئەدەبىياتقا دائىر ئىزدىنىشلەر » ، «فولكلورغا دائىر ئىزدىنىشلەر » دېگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ . كىتابنىڭ ھەر بىر بۆلۈمى يېڭى تەتقىقات تېمىلىرى ، يېڭى مەزمۇنلارنى كىتابخانلارغا تەقدىم قىلىدۇ . 2)    نەۋائى ھەققىدىكى تەتقىقاتى: غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى تەتقىقاتىدا نەۋائى ھەققىدە ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلىرىمۇ مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ . نەۋائىنىڭ مىللەت تەۋەلىگى ، ھاياتى ۋە ئىجادىيەت ئەھۋالى ھەققىدە باشقىلار بىلەن بىرلىشىپ تۈزگەن ماقالىلەر توپلامىنى نەشىر قىلدۇرغاندىن باشقا «‹ تارىخى رەشىدى›ۋە نەۋائى» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇلۇغ شائىرى نەۋائى» ،  « نەۋائىنىڭ تارىختىكى ئورنى» ، « نەۋائىنىڭ ھاياتى ۋە ئەدەبىي ئىجادىيىتى» ، « ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە نەۋائى» ، « نەۋائى تۈرك شائىرى دىگەن قاراش ھەققىدە» ، « نەۋائىنىڭ مىللەت تەۋەلىگىگە مۇناسىۋەتلىك بىرىنچى مەسىلە» ، « ئېلىمىزنىڭ نەۋائى تەتقىقاتىنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى» ، « نەۋائى تەتقىقاتىغا باھا ۋە تونۇشتۇرۇش» ،« نەۋائى ئۆزبەك شائىرى دىگەن قاراشنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە» ( بۇ ھەقتە شۇنى قىستۇرۇپ ئۆتۈش ھاجەتكى، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1984 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىر قىلغان ‹‹ مەشھۇر چەتئەل يازغۇچىلىرى» دىگەن كىتابتا نەۋائىنى ئۇيغۇر دىگەن ئىزاھاتمۇ بېرىلمىگەن ، بۇندىن  باشقا ئۆزبېك تىلدا يازغان دىگەن بايانلارغا تەھرىر بولسىمۇ ئىزاھات بېرىپ قويمىغان)  ، « نەۋائى بارلاس قەبىلىسىدىن دىگەن قاراشنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە» ، «نەۋائىنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى تەسىر مەسىلىسى » ، « نەۋائى ئۇيغۇر شائىرى دىگەن قاراش ھەققىدە» ، ‹‹ نەۋائى تىلىنىڭ مىللەت تەۋەلىگى مەسىلىسى ھەققىدە» ، « نەۋائى تۇغۇلغان يۇرتىنىڭ ئېھتىماللىقى مەسىلىسى ھەققىدە» ، « نەۋائىغا مۇناسىۋەتلىك بىر پارچە ماقالىنىڭ ئېلىمىزدە ئېلان قىلىنماسلىقى ھەققىدە ئويلىغانلىرىم » ، « ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ نەۋائىغا بولغان تەسىرى ھەققىدە »، « نەۋائى شەجەرىسىنىڭ مۇھىملىقى ئۈستىدە تەتقىقات» ... قاتارلىق ماقالىلىرىنى يېزىپ ئۇيغۇرچە  ۋە خەنزۇچە مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىپ، ئېلىمىزنىڭ نەۋائى تەتقىقاتى ئۈچۈن ھەسسە قوشتى . پروفېسسورنىڭ بۇ تەتقىقاتى كىلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى  مەرھۇم پروفېسسور شەرىپىدىن ئۆمەر  ، ھاجى ئىمىن تۇرسۇن، مەرھۇم پروفېسسور خەمىت تۆمۈر ،  مىرسۇلتان ئوسمانوۋ،  ئابدۇشكۈر مۇھەممەد ئىمىن ۋە باشقىلارنىڭ تەتقىقاتلىرى بىلەن، ئېلىمىزنىڭ نەۋائى تەتقىقاتىنىڭ يەنىمۇ چوڭقۇرلىشىشدا تۈرتكىلىك رول ئوينىدى. 3) ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ئەسەرلىرىنى  توپلاش ، رەتلەش ۋە تەتقىق قىلىش جەھەتتە: غەيرەتجان ئوسماننىڭ خەلق ئەدەبىياتىغا بولغان قىزىقىشى ئوتتۇرا مەكتەپتە ئۇقۇۋاتقان چاغلىرىدىن باشلانغان . ئەنە شۇ بالىلىق ، ياشلىق دەۋرلىرىدىن باشلاپ ، خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنى ئۆگۈنۈپ ۋە تەتقىق قىلىپ كەلدى . ئەنە شۇ كۆپ يىللىق ئىزدىنىش نەتىجىسىدە توپلىغان ، رەتلىگەن خەلق ئېغىز ئىجادىدىن « ئۇيغۇر خەلق رىۋايەتلىرى. تارىخىي شەخسلەر » دىگەن توپلام شىنجاڭ ياشلار - ئۆسمۈرلەر  نەشىرىياتى تەرىپىدىن 1998 – يىلى نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلدى . ئۇ توپلىغان خەلق ئېغىز ئىجادىيەتلىرى ‹‹ شايار خەلق چۆچەكلىرى›› (1992) ، ‹‹ ئۈرۈمچى تىيانشان رايونى خەلق چۆچەكلىرى›› (1994) ، ‹‹ ئۇيغۇر خەلق رىۋايەتلىرى›› ( 1-، 2-، 3 – توپلاملار) ،«جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەتلەر مەدەنىيەت تارىخى»(2000-يىلى نەشرى)، « رىۋايەتلەردىكى شىنجاڭ » (2003 – يىلى خەنزۇچە  نەشرى) ، «ھاي-ھاي تېرەك»(2000-يىلى نەشرى)،« ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى قامۇسى» (2005) ، « خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى» ( خەنزۇچە ) ، ‹‹ مىراس ››، ‹‹ بۇلاق››،«تارىم»، «قەشقەر ئەدەبىياتى»، «تارىم غۇنچىلىرى»، «ئاسىيا كىندىكى» (خەنزۇچە)، «مىللىي يازغۇچىلار»(خەنزۇچە) قاتارلىق كىتاب ، ژۇرناللاردا ئېلان قىلىندى .  ئۇ  توپلىغان ، رەتلىگەن خەلق ئېغىز ئىجادى ئەسەرلىرى يۈز پارچىدىن ئاشىدۇ . ئۇ مۇشۇ ئەمگەكلىرى بىلەن   1995 – يىلى ئۈرۈمچى شەھىرى تىيانشان رايونى تەرىپىدىن « خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنى توپلاش خىزمىتىدە نەتىجىسى كۆرۈنەرلىك » بولغانلىقى ئۈچۈن 1 – دەرىجىلىك مۇكاپات بېرىلدى. يەنە مۇشۇ ئەمگەكلىرىگە تالىق ، ئۇنىڭ تەرجىمىھالى « ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى قامۇسى» كىرگۈزۈلدى .    غەيرەتجان ئوسماننىڭ خەلق ئېغىز ئخادىيىتى ھەققىدىكى ئىزدىنىشى يالغۇز توپلاش ، رەتلەش بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ ، ئۇنىڭ يەنە ئاز، ئەمما ساز ماقالىلىرىمۇ بار. مەسىلەن : ئۇنىڭ « جۇڭگودىكى ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ مىف ۋە ئەپسانلىرى چوڭ لۇغىتى» ( 1990 – يىلى بېيجىڭ ئىلىم گۈلزارى نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان) غا يازغان 29 كىچىك تېمىدىكى بايانلىرىنى ، «ئوغۇزخان ئىپوسى ھەققىدىكى يۈزەكىي ئىزدىنىش» ، «ئوغۇزخان ھەققىدە ئىزدىنىش» ، « ئوغۇزخان ئىپوسىنىڭ بارلىققا كەلگەن دەۋرى ئۈستىدە ئىزدىنىش»، « ئۇيغۇر خەلق ئەپسانىلىرى بىلەن رىۋايەتلىرىنىڭ پەرقى ئۈستىدە ئىزدىنىش›› ، « ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ئەسەرلىرىدىكى قۇتلۇق سانلار » ، « ئۇيغۇرلارنىڭ ئەرگىنە قۇن رىۋايىتى ھەققىدە» ، « ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىدىكى كەمەك ھەييار ئوبرازى ھەققىدە ئىزدىنىش» ، « ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىدىكى كەمەك ھەييار ئوبرازى ھەققىدە قايتا ئىزدىنىش» قاتارلىق ماقالىلىرىنى مېسال قىلىش مۈمكىن. ئېغىز ئىجادىيىتى گەرچە ئېغىزدىن – ئېغىزغا تارقىلىشنى ئاساس قىلىدىغان ، دەۋرلەردە ئۆزگۈرۈپ تۇرىدىغان ئەدەبىي ژانىر بولسىمۇ ، ئۇنىڭغا خەلق ئەقىل پاراسىتىنىڭ جەۋھەرلىرى يىغىلغان بولغاچقا ، ئۇنى توپلاش ، رەتلەش ۋە تەتقىق قىلىش ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە . خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ئۆزىگە نۇرغۇن پەلسەپىۋىي پىكىرلەرنى مۇجەسسەملىگەندىن باشقا ، خەلقنىڭ تارىخىي دەۋرلەردىكى ئىدىيە ، ئېتىقاد ، ئېتنوگىرافىيە باشقا ئۇچۇرلىرى يوشۇرۇنغان بولىدۇ . بۇ تەرەپلىرىنى چوڭقۇر چۈشەنگەن غەيرەتجان ئوسمان ئۇيغۇرلارنىڭ  ئەدەبىياتى ، تارىخى ، مەدەنىيىتى ۋە ئىشەنچ – ئېتىقادلىرىنى ئەتراپلىق يۇرۇتۇپ بېرىشتە ، خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ كەم بولسا بولاميدىغانلىقىنى تونۇپ يېتىپ بۇ جەھەتتىمۇ ئاز بولمىغان ئەمگەكلەرنى ئىشلىدى ۋە ئىشلەۋاتىدۇ. 3)    ئەدەبىيات نەزەرىيىسى ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نەزەرىيىسى  ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرى :        ئالىي مائارىپ ئوقۇتىشى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان غەيرەتجان ئوسمان خىزمەت داۋامىدا ئۆگەنگەنلىرىنى مۇكەممەللەشتۈرۈپ باردى . ئەدەبىيات تەتقىقاتى ئۈچۈن ئالدى بىلەن مۇكەممەل ئەدەبىيات نەزەرىيىسى بىلەن قوراللانغان بولىشى كېرەك . پروفېسسور غەيرەتجان ئوسمان خىزمەتكە قاتناشقان دەسلەپكى ۋاقىتلىرىدىن باشلاپلا ئەدەبىيات نەزىرىيىسىنى ئۆگۈنۈش ، ئەمەلىي ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات ئىشلىرىدا ئەمەلىيەتكە تەدبىقلاشقا ئەھمىيەت بەردى . ئۇ خىزمەتكە قاتناشقان دەسلەپكى ۋاقىتلاردا كىلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى چىڭ تۇتۇش بىلەن بىرگە، ئەدەبىيات نەزىرىيىسى ئۆگۈنىشى ۋە تەتقىقاتىنى چىڭ تۇتتى . ئۇ ئۇستازلىرى بىلەن بىرلىكتە « ئالىي مەكتەپ تىل  ئەدەبىيات ئاساسلىرى» ( 1986 – يىلى شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى نەشرى) ، « ئالىي مەكتەپ تىل ئەدەبىيات ئاساسلىرى يېتەكچىسى» (ش ئۇ ئا ر مائارىپ نازارىتى ئۆزلۈگىدىن ئۆگەنگۈچىلەرگە يېتەكچىلىك قىلىش ئىشخانىسى 1987 – يىلى باستۇرغان) ، « ئالىي مەكتەپ تىل ئەدەبىياتى» ( شىنـجاڭ خەلق نەشىرىياتى 2002 – يىلى نەشرى)  قاتارلىق كىتابلارنى تۈزۈشكە قاتناشتى . بۇنىڭدىن باشقا يەنە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ گۈللۈنىشى ئۈچۈن بەزى ئوبزور ، تەقرىز ۋە نەزەرىيە تەتقىقات ماقالىلىرىنى يازدى . بۇنىڭغا دەسلەپكى ۋاقىتلاردىكى « ياخشى يېزىلغان شىئېرلار » ، «‹ موللا زەيدىن ھەققىدە قىسسە› كىتابىغا باھا» ، «”بىر جۈپ پەرىشتە“ ناملىق ئوپىرا ھەققىدە»... قاتارلىق ئوبزور ، تونۇشتۇرۇش ماقالىلىرىنى ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نەزەرىيىسى بىلەن  باغلىنىدىغان«‹خەمسە›ۋە خەمسىچىلىكنىڭ كېلىپ چېقىشى ھەققىدە»،  « شېئىرىي رومان ھەققىدە»، « باللادا ژانىرى ھەققىدە» ، « نەسىر ھەققىدە يۈزەكى بايان » ، « شېئىرى مەكتۇب ھەققىدە ئىزدىنىش»، «ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى مۇنازىرە شەكلىدىكى شىئېرلار ھەققىدە » ، «‹قۇتادغۇبىلىك›تىكى ئىلگىيىلەر»، «‹قۇتادغۇبىلىك›نىڭ شىئېرىي خۇسۇسىيىتى»، «ئىپىكا ۋە لىرىكا ھەققىدە» ، « ئەدەبىيات ۋە مىللىي ئويغۇنۇش» ، « ئۇيغۇر شېئىرىيەت تارىخىغا مۇقەددىمىلىك بايان»، ‹‹ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى داستان ئىجادىيىتى» ، « ئۇيغۇر سېلىشتۇرما ئەدەبىياتشۇناسلىقىنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە شەكىللىنىشى» ، « نامە ژانىرىغا دائىر بەزى مەسىلىلەر » ، « شېئىرىي رومان ھەققىدە ئويلىغانلىرىم» ... قاتارلىق ماقالىلىرىنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ. يىلتىزى ۋە ئەدەبىيات نەزەرىيىسىدىن ئايرىلغان ئەدەبىياتنىڭ يۈكسىلىشى مۈمكىن ئەمەس ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ يىلتىزى بولغان كىلاسسىك ئەدەبىياتىمىز ۋە بۈگۈنكى ئەدەبىيات رېئاللىقى ئارقىلىق ئۇيغۇر ئەدەبىيات نەزەرىيىسى ئۈچۈن تىرىشىۋاتقان بۇ ئەمگەكلىرىگە ھەشقاللا ئيېتىش زۆرۈر ئەلۋەتتە.   II. ئۇيغۇر تارىخى ھەققىدە ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلىرى :    1)    ئۇيغۇرلارنىڭ ئىجتىمائىي (سىياسىي) تارىخى ھەققىدىكى تەتقىقاتلار: ئۇيغۇرلاردا تارىخ تەتقىقاتى بىر ئاجىز ھالقا سۈپىتىدە تۇرماقتا ، بىزدە تېخى ئۆز تارىخىمىزنى  تەتقىق قىلىدىغان مەخسۇس تەتقىقاتچىلار قوشۇنى بارلىققا كەلمىدى . تارىخىمىز ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان تەتقىقاتلارمۇ ئاساسەن 8 – ئەسىردىن كېيىنكى دەۋرلەر ھەققىدە بولماقتا . ئۆزىنىڭ تەتقىقاتىدا ئۆز – ئارا زىچ باغلىنىشلىق بولغان تارىخ ، ئەدەبىيات ۋە مەدەنىيەتنى زىچ بىرلەشتۈرۈپ ، تەتقىق قىلىشنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات مىتودى قىلىپ تاللىۋالغان غەيرەتجان ئوسمان، ئۆزىنىڭ تارىخ تەتقىقاتىغا ئائىت ماقالىلىرىدە كۆپ تەرەپلىمە ئۇچۇرلار ئارقىلىق تەتقىقات يۈرگۈزىدۇ . ئۇنىڭ تارىخ تەتقىقاتىغا ئاتالغان بىر قىسىم سەمەرىلىك ئەمگەكلىرىنى «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە» ۋە « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتىگە دائىر مۇلاھىزىلەر» قاتارلىق كىتابلىرىغا كىرگۈزۈلگەن ماقالىلىرىدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. «ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە شەكىللىنىشى ھەققىدە ئىزدىنىش» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي ناملىرى» ، « يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرلار ۋە  ئۇلارنىڭ مەدەنىيىتى » ، « ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ ئوتتۇرا ۋە غەربىي ئاسىيا بىلەن بولغان تارىخىي ئالاقىسىنىڭ سۈبھى دەۋرى » ، « ھۇنلار ۋە دىڭلىڭلارنىڭ غەربكە يۆتكۈلىشى» ، « تېلىلار ۋە ئېگىز قاڭقىللار زامانىسىدىكى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ ئوتتۇرا ، غەربىي ئاسىيا ۋە ياۋروپادىكى پائالىيەتلىرى›› ... قاتارلىق ماقالىرىنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ. غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئۇيغۇرلار تارىخى ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرىدىن كۆرۈۋېلىش مۈمكىنكى ، ئىمكان بار باشقىلار دەماللىققا ئوتتۇرىغا قويمىغان تېمىلاردا تەتقىقات يۈرگۈزۈش ، شۇ تېمىلاردىكى چەكلىك ماتېرىياللار ئارقىلىق مۇناسىۋەتلىك تېمىنى يۇرۇتۇپ بېرىش ، ئۇنىڭ تەتقىقات ئۇسۇلى ۋە ئىدىيىسىدىن ئىبارەت .بۇ ھەقتە ئۇنىڭ« ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ جوڭشەن بەگلىگى»،«ئۇيغۇر ئەجداتلىرىنىڭ سەددىچىن سېپىلىنى ياساش ئەمگىكىگە قاتناشقانلىقى ھەققىدە»، «يۈەن دەۋرىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە بوز يەر ئاچقۇچى ئۇيغۇرلار» ،« قەدىمكى شەھەر ھېرات ۋە ئۇيغۇرلار » ، « ئېلخانلار دەۋرىدىكى ئۇيغۇرلار » ، ... قاتارلىق ماقالىلىرىنى كۆرسىتىش مۈمكىن.   2)    ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي شەخسلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتلار: غەيرەتجان ئوسمان ئۇيغۇرلارنىڭ ئەدەبىياتى ، تارىخى ۋە  مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىش داۋامىدا ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي  شەخسلىرى ھەققىدە ئىزدىنىپ  ئۇلارنى  تونۇشتۇرۇشتا چوڭ تۆھپىلەرنى قوشتى . ئۇ خەنزۇچە كىلاسسىك تارىخنامىلەردىكى تارىخىي شەخسلىرىمىزنى ئۇيغۇر تىلىدا ، ئۇيغۇرلارغا تونۇشلۇق بولغان تارىخىي شەخسلەرنى مەملىكەتكە تونۇشتۇرۇشتا كۆپ خىزمەتلەرنى ئىشلىدى . ئۇ ئۇيغۇر خەلقىگە ئەڭ تونۇشلۇق بولغان ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ، نىمشېھىت ، قاسىمجان قەمبىرىلەرنى مەخسۇس تونۇشتۇرۇپ ماقالە يېزىپ گەنسۇ خەلق نەشىرياتى 2000 – يىلى خەنزۇچە نەشىر قىلغان « جۇڭگودىكى ئاز سانلىق مىللەت قەھرىمانلىرى شەجەرىسى»نىڭ 4  - تومىدا ئېلان قىلدى. ‹‹ شىنجاڭ ياشلىرى ›› قاتارلىق بىر قىسىم گېزىت ژورناللاردا قىتان ۋە يۈەن سۇلالىرى دەۋرىدىكى مەشھۇر تارىخىي شەخس ، ئەدىب – ئالىملاردىن سەيدۇللا، تاتاتۇڭا، نەيشەن ، ئارغۇنسالى، شۆئاڭفۇ، لىيەن شىشەن، چوسگىخودزېر، گۇەن يۈنشى، چاغان تۆمۈر ، قۇسقۇي، شۇلۈيۆلىگا قاتارلىق تارىخىي شەخسلەرنى ئۆز ئەۋلادلىرىغا تونۇشتۇردى. ئۇ تارىخ ، كىلاسسىك ئەدەبىيات ۋە مەدەنىيەت تەتقىقاتى داۋامىدا تەتقىق قىلغان نەۋائى ، موللا بىلال ، موللا مۇسا سايرامى ، دىلبەر دۇرغە، ئاپىرۇنچۇر تېگىن ، مۇقامشۇناس تۇردى ئاخۇن ، ناقىس ، مەھمۇد كاشغەرى ، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ،  جامال قارشى، مەھزۇن ، خەراباتى، مەمتىلى ئەپەندى، يۈسۈپ سەككاكى ، نىمشېھىت ، نەزارى، ناقىس... قاتارلىق ئەدىب ، ئالىملارنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىي پائالىيەتلىرى توغرىلىق مەخسۇس تەتقىقات ئېلىپ باردى ۋە كىتاب ماقالىلىرىدە تونۇشتۇردى. بۇلاردىن باشقا يەنە «ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدىكى ئايال ئاپتورلار»، « ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدىكى ئاتا- بالا ئالىملار ›› ،« ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدىكى ئاتا – بالا ئەدىبلەر » قاتارلىق ماقالىلىرىدە بىر قىسىم ئەدىب – ئالىملارنى تونۇشتۇرۇش بىلەن بىرگە  ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخىدىكى بۇ خىل مەدەنىيەت ھادىسىلىرىنى چوڭقۇرلاپ تەتقىق قىلىپ كەڭ جامائەتچىلىكنىڭ دىققىتىنى قوزغىدى. 3)    تارىخىي ئاتالغۇلار ۋە يەر ناملىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرى : ش ئۇ ئا ر تارىختا يىپەك يولىنىڭ مۇھىم تۈگۈنى بولغانلىقى ، بۇ يەردە دۇنياۋىي مەدەنىيەتلەرنىڭ تەسىرىنىڭ چوڭقۇر بولغانلىقى ، ھەر خىل تىللار ۋە دىنلارنىڭ بۇ خاسىيەتلىك زېمىندا ئۇچراشقانلىقى سەۋەبلىك، تارىخىي ئاتالغۇلار ۋە يەر ناملىرىدا مۇرەككەپلىك پەيدا قىلغان . تارىخىي ئاتالغۇلار ۋە يەر ناملىرىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى ئېنىقلاش ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتىنى چۈشۈنۈشتە يولۇقىدىغان قىيىن مەسىلىلەردىن ھېسابلىنىدۇ . پروفېسسور غەيرەتجان ئوسمان بۇ ساھەدىمۇ ئۆزىنىڭ مېھنەت تەرىنى تۆكۈپ كەلمەكتە . « تۇران ئاتالغۇسى ھەققىدە» ،« سېرىس بىلەن سۇلې- سۇللاغنىڭ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىگى ھەققىدە ئويلىغانلىرىم» ، « شەنشى ئۆلكىسىكى كۈسەن ناھىيىسى ۋە ۋېنسۇ (ئونسۇ) چوققىسى  دىگەن ناملارنىڭ قويۇلىشى ھەققىدە» ، « ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ يەر جاي ناملىرى بىلەنمۇ ئاتالغانلىقى ھەققىدە » ، « ئارسلان ، بۇغرا ئاتالغۇلىرى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخىي يىلتىزى » ،« ياۋۇلۇق نامى ھەققىدە» ، « باغراش نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە» ،« ئۇيغۇرلار ۋە بالاساغۇن » ، «باغراش نامىنىڭ ئېتمولوگىيسى ئۈستىدە ئىزدىنىش» ... قاتارلىق ماقالىلىرىنى مېسال قىلىپ كۆرسىتىشكە بولىدۇ . ئانا يۇرتىمىزدا نەچچە ئونمىڭلىغان جاي ناملىرى بار ، يىللارنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئېتمولوگىيىسى ئۇنتۇلغان ، ياكى سۆز ئاتالغۇلار  فونېتىكىلىق ئۆزگۈرۈش ياسىغان ئەھۋال ئاستىدا، ھازىرقى كىشىلىرىمىز ئۆزىنىڭ چەكلىك تىل بىلىمى بىلەن ئۆزلىرى چۈشەندۈرەلمىگەن ناملارنى يات مىللەت ۋە تىللارنىڭ مەھسۇلى دەپ قاراپ كەلمەكتە . بۇ خىل بىتەرەپلىمىلىككە خاتىمە بېرىپ يەر ناملىرى ۋە  تارىخىي ئاتالغۇلارنىڭ كېلىپ چىقىشىغا ئىلمىي شەرھ يېزىشىمىز كېرەك . غەيرەتجان ئوسمان مانا مۇشۇ جەھەتتىمۇ ئاز بولسىمۇ ساز ماقالىلىرىنى يېزىپ كېلىۋاتقان تەتقىقاتچىلىرىمىزدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ . بۈگۈنكى كۈندە ئۆزىنىڭ يۇرت ماكانىنىڭ نامىنى توغرا ئېيتىپ بېرەلمەسلىك ۋە ئېتمولوگىيىسىنى شەرھىيلەپ بېرەلمەسلىك ، ئۆز تارىخىنى بىلمەسلىكتىنمۇ ئارتۇق نومۇس ئىش بولمىسا كېرەك . شۇنى ئېيتىش مۈمكىنكى ، ھەممە كىشى غەيرەتجان ئوسمانغا ئوخشاش يۇرت ماكانلىرىمىزنىڭ ناملىرى ھەققىدە ئازدۇر-كۆپتۇر ئىزدىنىپ كۆرسە ، بىلگەنلىرىنى ئېلان قىلسا تاما – تاما كۆل تولار دېگەندەك يەر ناملىرى تېخىمۇ ئايان بولۇپ كەتكەن بولاتتى.   III. ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرى: ئامېرىكىلىق ئالىم ، مەدەنىيەت تەتقىقاتچىسى سايمېل خانتىڭتۇن « ئىنسانىيەتنىڭ تارىخى مەدەنىيەت تارىخىدۇر» دەيدۇ. مۇندىن ئىلگىرىكى ئۇيغۇر تارىخى ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان تەتقىقاتلىرىمىز ئاساسەن سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋاقىئەلەر تەتقىقاتى بولۇپ كەلدى ، شۇڭىمۇ تارىخ دېسە، كىشىلىرىمىز  سىياسىي ۋاقىئەلەر ھەققىدە ئويلايدىغان ئادەت يېتىلدى . شۇ سىياسىي ۋاقىئەلەر تارىخىي ئارقا كۆرۈنىشى ، مەدەنىيەت ئامىللىرى ھەققىدە ئىزدىنىش بولمىدى ياكى ناھايىتى كەمچىل بولۇپ كەلدى، شۇڭىمۇ تا ھازىرغىچە مەخسۇس«ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى » بارلىققا كەلمىدى .  . غەيرەتجان ئوسمان ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر مەدەنىيىتى جۈملىدىن شىنجاڭ مەدەنىيىتى ھەققىدىكى كىتاب ۋە تەتقىقات ماقالىلىرىدا مەدەنىيەتنىڭ ھەرقايسى ساھەلىرى بويىچە چوڭقۇر تەتقىقاتلار يۈرگۈزدى. ئۇنىڭ  ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ھەققىدىكى تەتقىقاتىغا « شىنجاڭنىڭ ئۇسسۇللىرى ۋە ئۇسسۇلچىلىق تارىخى ھەققىدە بايان» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ  ماتىماتىكىچىلىق تارىخى» ، «شىنجاڭنىڭ بىناكارلىق تارىخىدىن بىر قانچە  مەسىلە » ،«شىنجاڭنىڭ رەسىم – سىزمىچىلىقى ھەققىدە قىسقىچە بايان» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋىي مەدەنىيىتى ۋە ۋارىسلىق مەسىلىسى» ، « غەربىي يۇرت كىيىم – كېچەك مەدەنىيىتى ۋە تارىخىي ۋارىسچانلىق مەسىلىسى ھەققىدە» ، « شىنجاڭنىڭ گىلەمچىلىك تارىخى ھەققىدە قىسقىچە بايان» قاتارلىق ماقالىلىرىنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ.   مانا بۇ ساھەدە ھارماي تالماي تەر تۆكۈۋاتقان پروفېسسور غەيرەتجان ئوسمان ئۇزۇن يىللىق ئىزدىنىشلىرىنىڭ مەھسۇلى بولغان « قەدىمكى تارىم مەدەنىيىتى» نى ناملىق كىتابىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈردى.    ئۇيغۇرلارنىڭ  تارىختىكى ئىشەنچ ۋە دىنىي ئېتىقادلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرى : ئىنسانىيەت جەمئىيىتىدە دىن ئوبېكتىپ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغان تارىخىي ھادىسە . دىن ئىنسانلارنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋىي مەدەنىيەت تۇرمۇشىدا شۇنداقلا ئىنسانلار تۇرمۇشىنىڭ ھەممە قاتلاملىرى ئۆز تەسىرىنى كۆرسىتىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن بىرەر مىللەتنىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتىنى چۈشۈنۈشتە تارىختىكى ئىشەنچ ۋە دىنىي ئېتىقادلىرىنى چۈشەنمەي بولمايدۇ . مەلۇم نۇقتىدىن ئېيتقاندا دىن بىر خىل مەدەنىيەت ھادىسىسىدۇر. مۇشۇ نۇقتىلاردىن ئېيتقاندا ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ، مەدەنىيىتى ۋە تارىخىي دەۋرلەردىكى جەمئىيەت ئەھۋالىنى چۈشۈنۈشتە  ئەجدادلىرىمىزنىڭ تارىخىي دەۋرلەردىكى ئېتىقادلىرىنى چۈشەنمەي تۇرۇپ چۈشەنچە ھاسىل قىلىش  مۈمكىن ئەمەس . شۇڭا غەيرەتجان ئوسمان ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي ۋە مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىشتا دىنىي ئېتىقادنىڭ تارىختىكى تەسىرى ۋە رولىنى توغرىسىدا چۈشەنچە ھاسىل قىلماي  بولمايدىغانلىقى تونۇپ يېتىپ بۇ ھەقتىمۇ ئىزدىنىپ مول نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈردى . بۇ ھەقتە ئۇنىڭ « لوپنۇرلۇقلارنىڭ ياداچىلىقى ھەققىدە ئىزدىنىش» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ ئوچاق مۇقەددەسلىك قارىشى ھەققىدە» ، « ئىت توتىمى ھەققىدە» ،« شىنجاڭ تارىخىدىكى قەدىمكى دىنلار » ، « ئۇيغۇرلارنىڭ ھايۋانات ئېتىقادچىلىقى ھەققىدە » ، «ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ تارىختىكى توتېملىرىغا دائىر ئىزدىنىشلەر »، « ئۇيغۇرلارنىڭ شۇڭقار ئېتىقادچىلىقى » ،« ئۇيغۇرلارنىڭ يادا تاش چۈشەنچىسى ھەققىدە دەسلەپكى ئىزدىنىش» ،« ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي دىنى ئېتىقادلىرى ھەققىدە دەسلەپكى ئىزدىنىش» ، « ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدىكى بىر قىسىم ئۆلچەملىك سانلار ھەققىدە » ،« خاسىيەتلىك سان 9 ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى» قاتارلىق ماقالىلىرىنى ۋە « جۇڭگودىكى مىللەتلەرنىڭ مىفلىرى ۋە دىنلىرى قامۇسى»،«جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەتلەر مەدەنىيەت تارىخى»غا يازغان مۇناسىۋەتلىك ماقالىلىرىنى كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە بولىدۇ. غەيرەتجان ئوسمان بىر پىشقان تەتقىقاتچى بولۇپلا قالماستىن يەنە ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ھازىرقى ئىزنالىرىنى قازغۇچى ھېسابلىنىدۇ . بىز ھازىرقى كۈندە كۆپۈنچە ئۆتمۈشتىكى تارىخ ۋە مەدەنىيەت تەتقىقاتىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىمىز ، كىتاب ماتېرىياللاردىن قەدىمكى تارىخ ئىزنالىرىنى ئىزلەيمىز، لېكىن خەلق ئارىسىدىكى بۈگۈنگىچە ساقلىنىپ كەلگەن مەدەنىيەتكە ، تارىخ شاھىدلىرىنىڭ كەچمىشلىرىگە ئېتىبار قىلىپ كەتمەيمىز . غەيرەتجان ئوسمان بۇ جەھەتتىمۇ ئۆزىنىڭ ئەمگەكلىرىنى سىڭدۈرۈپ كەلدى . ئۇنىڭ « ئوپالنىڭ يېقىنقى زامان سەنئەت ئىشلىرى ھەققىدە » ، « ئوپالنىڭ ھازىرقى زامان سەنئەت ئەھۋالى ھەققىدە ئەسلىمە »، « ئۇيغۇرلارنىڭ بۆشۈكى » ، « قازېرىقتا مائارىپ ۋە سەنئەت» ، « چىمەن دوپپا ۋە چىمەنگۈل» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ يېقىنقى زامان تارىخىدىكى مائارىپچىلار» ، « ئۇيغۇرلار رايونىدا بوۋا – مومىلارنىڭ نەۋرە تەربىيىسىدىكى ئورنى ۋە رولى » ، ‹‹ يېڭىئۆستەڭ يېزىسىنىڭ بىنا قىلىنىشى»،« قازېرىقنىڭ تۇماقچىلىقى ۋە تۇماقچى ئۇستاملار »، « يۇرت شەجەرىسى – يەنە يېڭىئۆستەڭ يېزىسىنىڭ قۇرۇلىشى ھەققىدە» ، « ئۇيغۇر خوتۇن قىزلىرىنىڭ ئەنئەنىۋىي ئەدەبىيات سەنئەت پائالىيەتلىرى»... قاتارلىق ماقالىلىرىنى مۇشۇلارغا مېسال قىلىپ كۆرسىتىش مۈمكىن. 4)    پروفېسسور غەيرەتجان ئوسماننىڭ تەتقىقاتى ياخشى باھالارغا ئېرىشىپ كەلدى . ئاتاقلىق ئالىملىرىمىزدىن تەتقىقاتچى ئىبراھىم مۇتئى ئەپەندى « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىيات تەتقىقاتى» ناملىق كىتابىغا يازغان كىرىش سۆزىدە غەيرەتجان ئوسمانغا باھا بېرىپ « بۇ كىتابنىڭ مەزمۇنى مۇپەسسەل ۋە ئەسلىي ماتېرىيال مەنبەسى مول بولۇپ ، ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى ئون نەچچە ساھە ئۈستىدە ئومۇمىيۈزلۈك تەھلىل ئېلىپ بېرىلغان . ئاپتور بۇ كىتابنى يېزىشتا دەلىل – ئىسپاتلارنى تەكرار تاللاشتىن ئۆتكۈزگەن بولۇپ ھەم ئىلمىي ھەم پاكىتلىق. ئۇندىن باشقا كۆز قاراشلىرى يېڭى ، نۇقتىنەزەرلىرى توغرا ، قايىل قىلىش كۈچى ئىنتايىن كۈچلۈك ....» دەپ يازغان بولسا ، شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىنىڭ پروفېسسورى شېرىن قۇربان مۇشۇ كىتابقا باھا بېرىپ ‹‹ ئەسەر بىر قەدەر يۇقىرى ئىلمىي سەۋىيە ۋە مول تارىخىي ماتېرىياللىق قىممىتىگە ئىگە. ... بۇ كىتاب جۇڭگو ئەدەبىيات تارىخى ، مىللەتلەر تارىخى ، ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتى ساھەسى بويىچە ئوقۇ – ئوقۇتۇشتا ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئوقۇشى ۋە پايدىلىنىشىغا ئەرزىيدۇ . ... ( كىتابنىڭ ) مەزمۇنى ھەقىقىي ، ماتېرىيالى مول ، قەدىمكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ئوننەچچە ساھەسىنى بىر قەدەر ئومۇمىيۈزلۈك بايان قىلغان . ئەسەر پۇختا ، ئىخچام ، قائىدىلىك ۋە دەلىل ئىسپاتلىق يېزىلغاچقا ، خېلى يېڭىلىققا ، توغرا نۇقتىنەزەرگە ۋە قايىل قىلىش كۈچىگە ئىگە » دەپ باھا يېزىپ ئېلان قىلىدۇ. شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىنىڭ دوتسېنىتى دۇەن ۋېنياۋ « ( بۇ كىتاب ) خاس ئەدەبىيات تارىخى بويىچە رېلىس بويلاپ ماڭماستىن ، ئەدەبىيات تارىخىدىكى مۇھىم مەسىلىلەرنى تۇتۇپ تۇرۇپ ، لوگىكىلىق تەپەككۇرغا مۇراجەت قىلىپ ، ئومۇمىي ، تارىخىي ، خاس تەتقىقات ئېلىپ بارغان . شۇڭا بۇ ئەسەر مەيلى ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتىنىڭ ھەۋەسكارلىرى ياكى يېڭى ئۆگەنچىلىرى بولسۇن ياكى تەتقىقاتچى بولسۇن ھەرگىز ئارتۇقلۇق قىلمايدىغان ئېسىل ئەسەر ھېسابلىنىدۇ» ( « شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى » خەنزۇچە 2000 – يىللىق 1- سان ) . تامچە سۇدا قۇياشنىڭ ئەكسى بار دىگەندەك، يۇقارقى بايانلار گەرچە ئاپتورنىڭ بىرلا كىتابىغا يېزىلغان باھالاردىن بىر قىسمى بولسىمۇ، پروفېسسورنىڭ ئىلمىي ئىستىداتىغا بېرىلگەن باھالار دەپ كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە بولىدۇ. غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئىلمىي تەتقىقاتتىكى يەنە بىر ئالاھىدىلىگى ، ئۇ كۆپۈنچە باشقا تەتقىقاتچىلار بەس مۇنازىرە قىلىۋاتقان تېمىلارغا ئالاھىدە يېڭى ۋە ئۆزگىچە كۆز قارىشى ھەم پاكىتى بولمىسا قاتنىشىپ گەپ يورغىلاتمايدۇ ، ئەكسىچە باشقىلار ئوتتۇرىغا قويمىغان ياكى ئوتتۇرىغا قويۇشقا جۈرئەت قىلالمايدىغان تېمىلاردا يېڭى ، ئۆزگىچە پىكىرلىرىنى دادىل ئوتتۇرىغا قويدى . كىچىك تېمىلار بولغان تەقدىردىمۇ يېڭى تەتقىقات نەتىجىلىرنى ئوتتۇرىغا چىقىرىپ ئەشۇ ساھەدىكى بوشلۇقلارنى تولدۇرۇشقا تىرىشىدۇ. ئومۇمەن ئالغاندا ، غەيرەتجان ئوسمان ئۆزگىچە ، ئۆزىگە خاس يول تۇتقان تەتقىقاتچى ھېسابلىنىدۇ . ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ ۋە مەدەنىيىتىنى ئۆگۈنۈشتە ئۇنىڭ كىتابلىرى ۋە ماقالىلىرى كەم بولسا بولمايدىغان ئوقۇشلۇق ھېسابلىنىدۇ. پروفېسسورنىڭ تەتقىقات ئىشلىرى ئىلىم ساھەسىنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، تەتقىقات نەتىجىلىرى مۇئەييەنلەشتۈرۈلدى . غەيرەتجان ئوسماننىڭ ئىلمىي تەتقىقاتلىرى ئىلىم ساھەسىدىكىلەرنىڭ مۇئەييەنلەشتۈرۈشىگە ئېرىشىپ تۆۋەندىكىدەك مۇكاپات ۋە شەرەپلەرگە نائىل بولدى: « شىنجاڭ تەزكىرىسى » ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان « قەشقەردىكى ساقلارغا دائىر ئىزلار » ناملىق ماقالىسى 1992 – يىللىق مۇنەۋۋەر ماقالە باھالىنىپ 2 – دەرىجىلىك مۇكاپات، « شىنجاڭ تەزكىرىسى» ژورنىلى تەھرىراتى تەرىپىدىن « ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ مىللەت نامى بىلەن ئاتالماي تەۋەلىك جاي نامى بويىچە ئاتالغانلىقى ھەققىدە » ناملىق ماقالىسى شۇ ژورنال نەشىر قىلىنغان 10 يىلىدىن ( 1984- 1993) بۇيان ئېلان قىلىنغان مۇنەۋۋەر ماقالە باھالىنىپ، 1994  – يىلى 3 – دەرىجىلىك مۇكاپات، شۇ يىلى يەنە  شىنجاڭ ئۇنىۋېرستېتى ئەدەبىيات فاكۇلتېتى تەرىپىدىن «مۇنەۋۋەر پەن تەتقىقاتى 3 – دەرىجىلىك مۇكاپاتى » ، 1995 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتىدا 4 – نۆۋەتلىك مۇنەۋۋەر پەن تەتقىقاتى نەتىجىلىرى باھالاپ مۇكاپاتلاشتا « ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ شۇڭقار ئېتىقادچىلىقى ھەققىدە يېڭى ئىزدىنىش » ناملىق ماقالىسىغا 4 – دەرىجىلىك مۇكاپات،  شۇ يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى ئەدەبىيات فاكۇلتېتى تەرىپىدىن ‹‹ 1994 – يىللىق پەن تەتقىقات نەتىجىسى 2 – دەرىجىلىك مۇكاپاتى» بېرىلدى.  1996 – يىلى «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى » تەھرىراتى تەرىپىدىن « كۆپ يىللاردىن بېرى ژورنالغا ئەسەر بېرىپ ژۇرنالنىڭ ياخشى چىقىشىغا ھەسسە قوشقانلىق شەرەپ گۇۋاھنامىسى» بېرىلدى . 1996– يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى شىچۇن لىياڭيى مۇنەۋۋەر ياش ئوقۇش مۇكاپات فوندىنىڭ 1 – دەرىجىلىك مۇكاپاتىنى بەردى . شۇ يىلى يەنە  « شىنجاڭ تەزكىرىسى » ژۇرنىلى ئۆزلىرىگە «ئاكتىپلىق بىلەن ماقالە ئەۋەتىپ ، ژۇرنالنىڭ ياخشى چىقىشىغا تۆھپە قوشقانلىقى » ئۈچۈن شەرەپ گۇۋاھنامىسى بەردى. 2001– يىلى « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتى ئۈستىدە تەتقىقات » ناملىق كىتابى ( خەنزۇچە نەشرى ) شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى 6 – نۆۋەتلىك ئىجتىمائىي پەن مۇنەۋۋەر نەتىجىلىرىنى باھالاشتا 3 – دەرىجىلىك مۇكاپاتىغا، 2002 – يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى ئاپتونوم رايون بويىچە ئىجتىمائىي پەن تەتقىقاتى مۇنەۋۋەر نەتىجىلىرىنى باھالىغاندا « ئۇيغۇر قەدىمكى دەۋر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى» ناملىق كىتابى ( خەنزۇچە نەشرى) نادىر ئەسەر بولۇپ باھالىنىپ مۇكاپاتقا ئېرىشتى. 2002 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى 2000 – يىللىق مۇنەۋۋەر ئوقۇتۇش تەتقىقات ماقالىلىرىنى مۇكاپاتلىغاندا ‹‹ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنى ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقاتىدىكى بىر قانچە مەسىلە ›› ناملىق ماقالىسى(خەنزۇچە) 1 – دەرىجىلىك مۇكاپاتىغا نائىل بولدى. 2005 – يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق تارىخ – مەدەنىيەت تەتقىقات يۇرتى ئۇنىڭ « تارىخ مەدەنىيەت تەتقىقاتى جەھەتتىكى ئىلمىي ئەمگەكلىرى ۋە جەمئىيەتتىكى ئىناۋىتىنى كۆزدە تۇتۇپ» مۇشۇ تەتقىقات يۇرتىنىڭ تەكلىبلىك تەتقىقاتچىلىقىغا تەكلىب قىلدى. 2006 – يىلى جۇڭگو بۈگۈنكى دەۋر ئەدەبىياتى تەتقىقات جەمئىيىتى ، جۇڭگو بۈگۈنكى دەۋر ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقات جەمئىيىتى « 6 – نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك ئاز سانلىق مىللەتلەر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى مۇنەۋۋەر ئوبزور مۇكاپاتى » بەردى. «ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخ مەدەنىيىتى ھەققىدە مۇلاھىزە»ناملىق كىتابى 2006-يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى 8 – نۆۋەتلىك ئىجتىمائىي پەن مۇنەۋۋەر نەتىجىلىرىنى باھالاشتا 3 – دەرىجىلىك مۇكاپاتىغا  ئىرىشتى.ئۇ كۆپ قېتىم ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىغا قاتنىشىپ ئىلىم ئالماشتۇردى ۋە ماقالە ئۇقۇدى . بۇلارنىڭ ئىچىدە شىنجاڭ دائىرىلىك ئېچىلغان ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىدا 5 قېتىم ، مەملىكەت دەرىجىلىك يىغىنلارغا 10 قېتىم ، خەلقارالىق يىغىنلارغا بەش قېتىم قاتناشتى .    2006 – يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرىستېتى تەرىپىدىن ئالاھىدە تۆھپە قوشقان مۇنەۋۋەر مۇتىخەسىس نامزاتلىقىغا كۆرسىتىلدى . غەيرەتجان ئوسمان (ئۇتغۇر) يۇقۇرى قىممەتكە ئىگە ئېلمىي ماقالىلىرى بىلەن ئىلىم ساھەسىدىكىلەرنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، تەرجىمىھالى ۋە تەتقىقات نەتىجىلىرى مۇناسىۋەتلىك قورال كىتاب، قامۇس ۋە ماتېرىياللارغا كىرگۈزۈلدى . ئۇنىڭ تەتقىقاتىنىڭ قىسقىچە ئەھۋالى ، ئالاقىلىشىش ئادرېسى ۋە خىزمەت ئورنى قاتارلىقلار  ئامېرىكا قوشما شىتاتلىرى خارۋورت ئۇنىۋېرىستېتى 1995 – يىلى نەشىر قىلغان « ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتچىلىرى» قوللانمىسىغا كىرگۈزۈلدى . ئۇندىن باشقا «جۇڭگو بۈگۈنكى سەنئەت ساھەسىدىكى مەشھۇر كىشىلىرى تەزكىرىسى»  ( جۇڭگو خەلقئارا رادىيو نەشىرياتى 1996 – يىلى خەنزۇچە نەشرى) ، « ئالىي مائارىپ گۈللىرى» ( شىنجاڭ ئۇنىۋېرستېتى نەشىرىياتى 1996 – يىلى خەنزۇچە نەشرى) ، «جۇڭگو ئالىي دەرىجىلىك كەسپىي مۇتىخەسىسلەر قامۇسى» ( جۇڭگو كادىرلار نەشىرىياتى 1996 – يىلى خەنزۇچە نەشرى) ، « بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدىبلىرى لۇغىتى» ( قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرىياتى 1999 – يىلى ئۇيغۇرچە نەشىرى) ، « دۇنيادىكى مەشھۇر مۇتىخەسىسلەر قامۇسى» ( جۇڭگو خەلقئارا ئىلىم ئالماشتۇرۇش نەشىرىياتى 2004 – يىلى خەنزۇچە نەشرى ) ، « دۇنيادىكى مەشھۇر كىشىلەر تەزكىرىسى » ( جۇڭگو خەلقئارا ئالماشتۇرۇش نەشىرىياتى 2004 – يىلى خەنزۇچە نەشرى ) ، « ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى قامۇسى» ( مىللەتلەر نەشىرىياتى ، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 2005 – يىلى بىرلەشمە نەشرى) قاتارلىق كىتاب – قامۇسلارغا كىرگۈزۈلدى . بۇندىن باشقا ئۇنىڭ تەرجىمىھالى ۋە تەتقىقات ئەسەرلىرى « جۇڭخۇا ئەدەبىيات-تارىخ تورى »، «جۇڭگو مىللەتلەر ئەدەبىياتى تورى»، « ئۇيغۇر توردا »،« تەڭرىتاغ تورى » قاتارلىق خەنزۇ تىلىدىكى ۋە باشقا بىر قىسىم ئۇيغۇر تىلىدىكى تۇر بىكەتلىرىدە ئېلان قىلىنىپ ، ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتىنىڭ تېخىمۇ كەڭ دائىرىدە تارقىلىشىغا تۈرتكە بولدى. ئۇ يۇقارقىدەك ئىلمىي تەتقىقات نەتىجىلىرى بىلەن جۇڭگو ئەدەبىيات سەتئەتچىلەر بىرلەشمىسى ، جۇڭگو تۈركىي تىللار تەتقىقات ئىلمىي جەمئىيىتى ، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى مەدەنىيىتى تەتقىقات ئىلمىي جەمئىيىتى ، جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتى ش ئۇ ئا ر شۆبىسى ، شىجاڭ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە  ئون ئىككى مۇقام تەتقىقات ئىلمىي جەمئىيىتى، ش ئۇ ئا ر خەلق ھۆكۈمىتى تارىخ – مەدەنىيەت تەتتقىقات يۇرتى قاتارلىق ئۇرۇن ۋە جەمئىيەتلەرنىڭ  ئەزالىقىغا قوبۇل قىلىندى . خۇلاسە قىلىپ ئېيتقاندا ، غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر ئالىي مائارىپىمىزنىڭ بۆشۈكى بولغان شىنجاڭ ئۇنىۋېرېستېتىنىڭ بىر مۇنەۋۋەر باغۋىنى ، ئالىي مائارىپىمىزنىڭ مۇنەۋۋەر تۆھپىكارى ، تىنىمىسىز پائالىيەتچى ۋە ئۇنۋېرسال ساپاغا ئىگە تەتقىقاتچى. ئۇنىڭ ئەمگەكلىرىنى يۇقۇرىدا كۆرگىنىمىزدەك ، ئۇقۇتۇش ۋە تەتقىقاتتىن ئىبارەت ئىككى ساھەگە بۆلۈشكە ، ئوقۇتۇش خىزمىتىنى مۇنبەردىكى ئۇقۇتۇش ،  دەرسلىك تۈزۈش ئىشلىرى ھەم  يۇقۇرى ئىختىساس ئىگىلىرى – ئاسپىرانتلارنى تەربىيەلەشتە ئىشلەۋاتقان خىزمەتلىرىنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ. ئۇنىڭ تەتقىقاتى قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى مەركەز قىلغان ئەدەبىيات تارىخى، ئۇيغۇر تارىخى ، شىنجاڭ مەدەنىيىتى ( ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى مەركەز قىلغان ھالدا ) ، خەلق ئېغىز ئىجادىيىتى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ مۇناسىۋەت تارىخىغا يېيىلغان بولۇپ كۆپ قىرلىق ، ئۇنۋېرساللىققا ئىگە تەتقىقاتلىرى بىلەن ئىلىم ئىگىلىرى ۋە ئوقۇرمەنلەرنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشىپ كەلمەكتە . غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر ئۆزىنىڭ تەتقىقاتتا تاللىۋالغان تېمىلىرىنىڭ يېڭىلىقى ، تەتقىقات ئۇسۇلىنىڭ توغرىلىقى ، ئۇچۇر مەنبەئىنىڭ كەڭلىگى ، ماقالىلىرىنىڭ قۇرۇلمىسىنىڭ مۇكەممەللىگى، پىكىر بايان قىلىشتىكى دادىللىقى،سىياسىي ئىدىيىۋىي ساپاسىنىڭ يۇقۇرىلىقى ۋە سەزگۈرلىكى بىلەن ياخشى نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈردى ۋە كېلىۋاتىدۇ. ئۇنىڭ يېڭى تېمىلاردا يېزىۋاتقان ماقالىلىرى يېقىنقى يىللاردىن بۇيان تۈرلۈك ئىلمىي ژۇرناللاردا ئۇيغۇر ۋە خەنزۇ يېزىقلىرىدا ئېلىپ قىلىنىپ ، ئېلىمىز ئۇيغۇرشۇناسلىق ئىلمىغا مۇناسىپ ھەسسىلەرنى قوشماقتا. ئالىمنىڭ تېنىگە سالامەتلىك، ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات ئىشلىرىغا مۇۋەپقيەت تىلەيمىز.

شاتئاي

	يازغۇچى ئەخەت تۇردى 1940-يىلى 11-ئاينىڭ 20-كۈنى قەشقەر شەھرىدە تۇغۇلغان.1949-يىلدىن 1959-يىلغىچە باشلانغۇچ،ئوتتۇرا مەكتەپلەردە ئوقۇغان.1959-يىلى شىنجاڭ ئونۋىرسىتېتىنىڭ تىل-ئەدەبىيات فاكۇلتىتىغا ئوقۇشقا كىرگەن.1964-يىلى 8-ئايدا ئۇقۇش پۈتتۈرگەندىن كىيىن ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئەدەنىيات -سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىگە تەقسىم قىلىنىپ،<<تارىم>>ژۇرنىلى تەھرىر بۈلۈمىدە مۇھەرىر بولۇپ ئىشلىگەن،كېيىن ژۇرنالنىڭ مۇئاۋىن باش مۇھەرىرى بولغان.1989-يىلى 1-ئايدىن باشلاپ كەسپى يازغۇچىلىققا تەقسىم قىلىنىپ،2000-يىلى 12-ئايدا دەم ئېلىشقا چىققۇچە شىنجاڭ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ كەسپى يازغۇچىسى بولغان.ئۇ ھازىر جۇڭگو يازغۇچىلار جەمىيىتىنىڭ ئەزاسى،جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلار ئىلمىي جەمىيىتىنىڭ ھەيئەت ئەزاسى،مەمىلكەتلىك ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى ۋە مۇقام ئىلمىي جەمىيىتىنىڭ دائىمىي ھەيئەت ئەزاسى،دۆلەتلىك بىرىنچى دەرىجىلىك يازغۇچى،شىنجاڭ پىداگوگىكا ئونۋېرسىتېتى فىلولوگىيە ئىنىستىتۇتىنىڭ پەخىرى پىروفېسسورى.      ئەخەت تۇردىنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت ھاياتى 1958-يىلى <<تارىم>> ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان <<گۈرۈچ>> ناملىق ھىكايىسى بىلەن باشلانغان.شۇنىڭدىن تارتىپ 1960-يىللارنىڭ ئوتتىرلىرىغىچە بولغان ئارىلىقتا ئۇ <<ھاياتنىڭ باشلىنىشى>>، <<دەشىتكە باھار كەلدى>> ، <<كۈرەش داۋام قىلىدۇ>> ،<<ئازاد زامانەمدىن ئايلىناي>>، <<بىزنىڭ ئەۋلاد>> قاتارلىق بىر قىسىم ھىكايىلەرنى يېزىپ،شۇ دەۋىر رىئالىقىنى خېلى جانلىق ئەكىس ئەتتۈرگەن ھەم كۆزگە كۆرىنىشكە باشلىغان.1970-يىللارنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ ئەخەت تۇردىنىڭ پروزا ئىجادىيىتى يېڭى بىر باسقۇچقا قەدەم قويدى.بۇ مەزگىللەردە ئۇ <<يالقۇنلۇق ياشلىق>>،<<مەرھابا ،باغۋەن>>، <<مەھبۇس قىزى>>، قاتارلىق ھىكايىلەرنى يېزىش ئاساسىدا پوۋىسىت ئىجادىيىتى بىلەن شوغۇللىنىپ، <<قىيانلىق دەريا>> ،<<ئەلۋىدا،كۆز يېشىم>> قاتارلىق پوۋىسىتلارنى  ئېلان قىلغان.ئۇ 1980-يىللارنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ رومان ئىجادىيىتىگە كىرىشىپ،1989-يىلى تۇنجى رومانى-<<ئۇنتۇلغان كىشىلەر>>نى ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتۈردى ھەم كەينى -كەينىدىن <<ھايات شۇنداق>>،<<سەرسان روھ>>،بەختىسىز سەئىدىيە>>،<<قاباھەت>> قاتارلىق رومانلانى يېزىپ جامائاتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشتۈردى.ئەگەر بىز <<خەيىر خوش ،توققۇز كۈنلۈك ماكان>>،<<ئەلۋىدا ،كۆز يېشىم>> ناملىق ئەسەرلەرنى ئۇنىڭ ھىكايە ۋە پوۋېسىت ئىجادىيىتىدىكى بىر پەللە دىسەك ،ئۇنداقتا <<سەرسان روھ>>،<<بەخىتىسىز سەئىدىيە>>،<<قاباھەت>> رومانلىرى ئۇنىڭ رومان ئجادىيىتىدىكى نەتىنجسىگە ۋەكىللىك قىلالايدىغان نادىر ئەسەردۇر.       بىز ئاخىرىدا ،ھۆرمەتلىك ئەدىبنىڭ تىنىگە سالامەتلىك، قەلمىگە تېخىمۇ زور بەرىكەت تىلەيمىز! مەنبە: << ئۇنتۇلغان كىشىلەر>> رومانىدىن يازدىم... دىلشات ئابلا  1962-يىلى 7-ئايدا ئاقسۇ ئاۋاتتا تۇغۇلغان. دوكتور ئاشتى، ئالاھىدە تەتقىقاتچى. ئۇ ئاساسلىقى "ئادەملەر تىلنى قانداق قوبۇل قىلىدۇ؟"، "چوڭلارنىڭ تىل قوبۇل قىلىشى نېمە ئۈچۈن بالىلارنىڭكىدىن ئاستا بولىدۇ؟"، "مېڭە قانداق قىلىپ ئارقىمۇ-ئارقا ياندىشىپ كەلگەن چاتما ئۇچۇرلار (تىل، مۇزىكا قاتارلىقلار) نى بۆلەككە ئايرىيدۇ، ئۆگىنىدۇ ۋە ئەستە قالدۇرۇدۇ؟" قاتارلىق تېمىلار ئۈستىدە، 64 قاناللىق مېڭە ئېلېكتىر دولقۇنى (EEG) ۋە ئىنفىرا قىزىل نۇرلۇق (near-infrared spectroscopy) مېڭە قان ئېقىمىنى ئۈلچەش تېخنىكىلىرى بىلەن تەتقىقات ئېلىپ بارماقتا. ئۇ ھازىر ياپونىيە پەن-تېخنىكا ئاكادېمىيىسى (Japan Science and Technology Agency) نىڭ چەتئەللىك ئالاھىدە تەتقىقاتچىسى، ياپونىيە ھۈكۈمىتىگە قاراشلىق ئالىي تەتقىقات رايونى - RIKEN قارمىغىدىكى مېڭە تەتقىقات مەركىزى ( Brain Science Institute) نىڭ مۇقىم تەتقىقاتچىسى. دىلشات ئابلا ياپونىيە پەن-تېخنىكا ئاكادىمىيىسىنىڭ 21-ئەسىر دۆلەتلىك نۇقتىلىق تەتقىقات تۈرىدىن بىرىنى ئورۇندىدى. نۆۋەتتە RIKEN مېڭە تەتقىقات مەركىزىنىڭ مەخسۇس تەتقىقات تۈرىدىن باشقا، ياپونىيە مائارىپ مىنىستىرلىگى "مېڭە ۋە ئۇچۇر" تەتقىقات فوندىنىڭ تۈرىگە گۇرۇپپا ئەزاسى بولۇپ قاتناشماقتا. خەلقئارالىق ژورنال ۋە خەلقئارالىق چوڭ يىغىنلاردا 40 پارچىدىن ئارتۇق ماقالە ئېلان قىلغان. ئۇنىڭ ھازىرقى "تىل ۋە مېڭە" ئۈستىدىكى تەتقىقاتىنىڭ باشلىنىشى، ئۇنىڭ ئۈز ئانا تىلى ئۇيغۇرچىدىن باشقا خەنزۇچە، ياپونچە، ئىڭگلىزچە تىللىرىغا پۇختا بولۇش ئالاھىدىلىكى بىلەن باغلىنىشلىق بولۇپ، ئۇ چوڭلارنىڭ 2-تىل ئۈگىنىش قىيىنچىلىغىنى يېڭىش ۋە تىل ئىقتىدارى زەخمىلەنگەن بىمارلارنىڭ تىلنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشى ئۈچۈن كۆپ پايدىلىق بولغان تەتقىقات مىۋىلىرىنى ياراتماقتا. ئۇنىڭ تەرجىمىھالى ۋە تەتقىقات ئىش-ئىزلىرى 2003-يىلى ياپونىيەدىكى "پىسخىلوگىيە دۇنياسى" ناملىق ژۇرنالدا تونۇشتۇرۇلغان ئىدى. دىلشات ئابلا يەنە دوكتور ۋە ماگىستېرلىقتىكى ئوقۇغۇچىلارنىڭ يېتەكچىسى، ياپونىيە چىبا ئۇنىۋىرسىتېتنىڭ تەكلىپلىك لېكتورى قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتىمەكتە. ئۇ يەنە ياپونىيە نېرۋا پەنلەر جەمئىيىتى، ياپونىيە فىزىئولوگىيە جەمئىيىتى، ياپونىيە كلىنىكا نېرۋا-فىزىئولوگىيە جەمئىيىتى، ئامېرىكا نېرۋا پەنلەر جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى.    نىياز كېرىم شەرقى 1948 – يىلى تۇرپان شەھىرىدە كىيىم تىككۈچى ئۇستىكار ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلدى. باشلانغۇچ مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىدا ھۆسنخەت سەنئىتىگە ئاشىق بولۇپ، خۇشخەت يېزىشنى مەشىق قىلدى، تاملارغا ھەر خىل شەكىلدىكى ھۆسنخەتلەرنى يېزىپ، قارا دوسكا ئىشلەپ يۈردى. ئۈرۈمچى شەھەرلىك 6 – ئوتتۇرا مەكتەپتە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىدا، ‹‹ئىتتىپاق›› تىياتىرخانىسىنىڭ كىنو ئېلانىنى ئىشلەپ بېرىپ، قەلەم ھەققى ھېسابىغا ھەقسىز كىنو كۆردى، كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئۇيغۇر خەتتاتلىق سەنئىتىنى نىسبەتەن تولۇق شەرھلەپ بېرىدىغان بىرەر ئىلمىي ئەسەر يېزىپ چىقىش ئىستىكىدە كۆپرەك خىيال سۈرىدىغان بولۇپ قالدى. كىشىنىڭ خىيالىدىن ئارزۇ تۇغۇلىدۇ، ئارزۇدىن ئۇلۇغۋار غايە تىكلىنىدۇ. بىر ئىشنى ئارزۇ قىلىپ، ئېنىق بىر غايىنى تىكلىۋالغان كىشى مەشۇقىنىڭ جامالىغا يېتىش ئۈچۈن، ئۆز ھاياتىنى قۇربان قىلىشتىن ئايانمايدىغان ئاشىققا ئوخشايدۇ. نىياز كېرىم ئۇيغۇر خەتتاتلىق سەنئىتىگە غايىبانە ئاشىق بولغاندىن كېيىن، بۇ ساھەدە كامالەتكە يەتمىگۈچە بولدى قىلماسلىققا ئەھدە قىلىپ، دېڭىزدىن يىڭنە ئىزدەش روھى بىلەن ئىزدىنىشكە كىرىشىپ كەتتى، كېيىن شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇدى، نەزەرىيە بىلىمىنى يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈش يولىدا كېچىنى كۈندۈزگە ئۇلاپ ئۆگەندى.      1982 – يىلى ياز ئايلىرى ئىدى. ۋاڭ مېڭياڭ، خۇاڭ داشېڭ قاتارلىق شىنجاڭ خەتتاتلار جەمئىيىتىنى قۇرۇشقا رەھبەرلىك قىلىش گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزالىرى ئۈرۈمچى ‹‹خەلق›› باغچىسىنىڭ ‹‹چاۋياڭ›› راۋىقىدا ھۆسنخەت ئەسەرلىرى كۆرگەزمىسى ئاچتى. نىياز كېرىم ھاياتىدا تۇنجى قېتىم بۇ كۆرگەزمىگە ئەسەر قاتناشتۇردى. شۇ كۈنلەردە نىياز كېرىم تولىمۇ خۇشال ئىدى، ھايات ئۇنىڭغا يېڭىباشتىن كۈلۈپ باققاندەك، ‹‹خەلق›› باغچىسىدىكى دەل – دەرەخلەرنىڭ جىمىكى يوپۇرماقلىرى ئۇنى تەبرىكلەپ چاۋاك چېلىۋاتقاندەك ھاياجانلىق ھېسلارغا چۆمگەنىدى. ئەسىرىمنى ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىم كۆرسە قانداق ئىنكاستا بولار؟ خۇشال بولارمۇ، ھۆسنخەت ئەسىرى دېگەننى چۈشىنەرمۇ، كۆرگەزمىگە قانچىلىك ئۇيغۇر كىرەر؟ دېگەندەك خىياللار ئۇنى ئىسكەنجىگە ئېلىپ، ھەر كۈنى بىكار ۋاقىت تاپسىلا راۋاققا كېلىپ، ئايلىنىپ يۈرۈشكە مەجبۇر قىلاتتى. ئەپسۇس، ئالتە – يەتتە كۈن ئېچىلغان كۆرگەزمىنى كۆرگىلى كەلگەنلەرنىڭ ئارىسىدا ھېچقانچە ئۇيغۇرنى ئۇچراتقىلى بولمىدى. يا ئۇلار نىياز كېرىم يوق چاغلاردا كېلىپ كەتتىمىكىنا؟ نىياز كېرىمنىڭ  دېمى ئىچىگە چۈشۈپلا كەتتى، كۆڭلى بەكلا يېرىم بولدى. شۇنچە يىل جاپاغا چىداپ مەشىق قىلىپ، ماھارەت يېتىلدۈرۈپ، ئەمدىلىكتە باش قاتۇرۇپ پىلانلاپ ئىشلىگەن ئەسىرىڭنى كۆرىدىغان ئون، يىگىرمە ئۇيغۇر بولمىسا، يا ئۇنى باشقا مىللەتلەر چۈشەنمىسە، بۇنداق سەنئەتنىڭ نېمە قىممىتى بولسۇن؟ ‹‹خېرىدارىڭ بولمىسا، زىبالىقىڭ نە كېرەك›› دېگەندەك، قومۇش قەلەمدە بىر سىزىق، بىر كىرتىكتىن يېزىپ چىققان ئەسىرىڭنى ماختىمىغان ھالەتتىمۇ، ئۇ يېرى مۇنداق بوپتۇ، بۇ يېرى ئۇنداق بوپتۇ دەپ، تەنقىدلىگىلىمۇ ئادەم چىقمىسا، بۇ نېمە  گەپ ئەمدى؟...      شۇ ئىشتىن كېيىن، نىياز كېرىمنىڭ قەلبىدە ئەسەرلەرنى كىچىكرەك ھەجىمدە يېزىپ، گېزىتلەردە ئېلان قىلدۇرغىلى بولارمۇ؟ دەيدىغان بىر سوئال پەيدا بولدى. بۇ ئىشنىڭ مۇمكىنچىلىكى ھەققىدە ئىزدىنىشتىن ئىلگىرى ئەسەر تەييارلاش زۆرۈر ئىدى. چۈنكى كېگىزدەك، يوتقاندەك چوڭلۇقتىكى ئەسەرلەرنى گېزىتخانىغا كۆتۈرۈپ بېرىش ئەپسىز ئىدى، يەنە كېلىپ ئۇنداق چوڭ ئەسەرلەرنى سېنكىغا ئالىدىغان ماشىنا – ئۈسكۈنىلەر تېخى يوق ئىدى. نىياز كېرىم يېزىش ئۇسۇلىنى ئۆزگەرتىپ، قومۇش قەلەملىرىنى باشقىدىن ئۇچلاپ، بەك بولسا گېزىت چوڭلۇقىدىكى ئاق قەغەزلەرنى تەييارلاپ، ئەسەر يېزىشقا كىرىشتى. 1983 – يىلى يانۋاردا، نىياز كېرىم بىر تۇتام يېڭى ھۆسنخەت ئەسىرىنى قولتۇقلاپ، ‹‹شىنجاڭ گېزىتى›› ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمىگە كەلدى. شۇ زامانلاردا خەت كۆچۈرۈش ياكى ماۋزۇ، پلاكاتلارنى يېزىش زۆرۈرىيىتى بىلەن شەكىللەنگەن ئۇيغۇر خەتتاتلىقىنى خەتتاتلىق سەنئىتى، دەپ ئاتاشقا بەزىلەر ئانچە قوشۇلۇپ كەتمەيتتى. خەتتاتلىققا سەنئەت دەرىجىسىدە مۇئامىلە قىلىش ياكى خەتتاتلىقنى پەن سۈپىتىدە قوبۇل قىلىش ئۇيغۇر زىيالىيلىرى يورۇتۇپ بېرىشكە، ئىزدىنىشكە تېگىشلىك مەسىلىلەرنىڭ بىرى ئىدى. شۇڭلاشقىمىكىن، گېزىتخانىدىكى مۇھەررىر ۋە مەسئۇل كىشىلەرگە ‹‹تۆت بولۇش، بەش گۈزەل››، ‹‹ياشىسۇن مىللەتلەرنىڭ بۈيۈك ئىتتىپاقلىقى›› دېگەندەك تەشۋىقات شوئارلىرى يېزىلغان خەتلەرنى ‹‹ھۆسنخەت ئەسىرى›› دەپ ئېتىراپ قىلدۇرۇش نىياز كېرىمگە  خېلى تەسكە چۈشتى... نىياز كېرىم ئون كۈنلەردىن كېيىن ئۆز ئەسىرىنى ‹‹شىنجاڭ گېزىتى››نىڭ ‹‹ئەدەبىيات گۈلزارى›› بېتىدە تۇنجى قېتىم كۆردى. ئىككى ئايدىن كېيىن ‹‹مۇشۇنداق ئەسەرلىرىڭىزدىن يەنە بارمۇ؟›› دېگەن تېلېفوننى ئالدى. ئۇزاق ئۆتمەي ئوبۇلقاسىم مۆمىن قاتارلىق ئۇستازلارنىڭ نىياز كېرىم ئەسەرلىرىدىن ئىلھام ئېلىپ ئىجاد قىلغان ھۆسنخەت ئەسەرلىرى گېزىت – ژۇرناللاردا كۆزگە چېلىقىشقا باشلىدى...       نىياز كېرىم بىر پارچە ھۆسنخەت ئەسىرىنى بىر پارچە فوتو سۈرەت ياكى بىر پارچە سىزما رەسىم قاتارىدا مۇئامىلىگە ئىگە قىلىپ، گېزىت – ژۇرناللارنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشتۈرگەنلىكىدىن خۇشال بولدى. لېكىن ھەممە ئېتىراپ قىلغان، خەتتاتلىق سەنئىتى نەزەرىيىسى بىر قەدەر سىستېمىلىق بايان قىلىنغان بىرەر ‹‹قوللانما››نىڭ يوقلۇقىدىن ئەپسۇسلىنىپ ئۇھسىندى. كېيىن ئۇ، مۇشۇ ساھە بويىچە تىنىمسىز ئىزدىنىپ، دەسلەپ ‹‹ئۇيغۇر خەتتاتلىق ئەسەرلىرىدىن تاللانما››، ‹‹ھۆسنخەت نۇسخىلىرى›› ۋە ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە ‹‹خەت يېزىش مەشىقى›› قاتارلىق ئەسەرلەرنى ۋۇجۇدقا چىقاردى. 1992 – يىلى ئاۋغۇستتا ‹‹ئۇيغۇر خەتتاتلىق قوللانمىسى››نى رەسمىي نەشر قىلدۇرۇپ، خەتتاتلىق سەنئىتى نەزەرىيىسىنى خېلى مۇكەممەل پەللىگە كۆتۈردى.       –– نىياز كېرىم شەرقىنىڭ تەۋەرۈك ئەمگەكلىرىدىن بىرى ئۇنىڭ ئۇيغۇر خەتتاتلىقىنىڭ بىر يۈرۈش قائىدىلىرىنى بېكىتىپ چىققانلىقىدۇر، – دەيدۇ شەرقىنىڭ شاگىرتى، شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى فىلولوگىيە ئىنستىتۇتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى ئەنۋەر سەمەت قورغان، – شەرقى ‹‹ئۇيغۇر خەتتاتلىق قوللانمىسى››دا مۇنداق ئىككى مەسىلىنى ھەل قىلدى: بىرى، ئۇ ئۇيغۇر يېزىقى ئاساسىدىكى خەتتاتلىقتىكى ھەرپلەرنى ئىلگىرىكى ئەنئەنىلەر ئاساسىدا پارچە بۆلەكلەرگە بۆلۈپ، ھۆسنخەت بەرپا قىلىشتا زۆرۈر بولغان ئەڭ كىچىك بىرلىكلەرنى مۇكەممەللەشتۈردى، ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىقنى گېئومېتىرىك قۇرۇلما، نىسبەت ۋە يېزىق تەشكىل قىلغۇچى ئەڭ كىچىك بىرلىكلەر بويىچە بۆلەكلەرگە بۆلۈپ، بۆلەكلەرنىڭ ھەرپ تەشكىل قىلىشتا تۇتىدىغان ئورنى، ھەرپ تەركىبلىرىنىڭ بىرىكىش ئۇسۇلى، چوڭ – كىچىكلىكى قاتارلىق مەسىلىلەرنى يورۇتۇپ بېرىپ، سانسىز ھەرپلەرنىڭ مۇناسىۋىتىنى مۇئەييەن قانۇنىيەتلىك شەكىللەر ئىچىدە چەكلەپ، مەتبەچىلىك تېخنىكىسى ۋە ھۆسنخەت ماھارىتى ئۈچۈن ئىلمىي ئاساس يارىتىپ بەردى. ئۇنىڭ بۇ بىباھا ئەمگىكى ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى يېزىقنى كومپيۇتېرغا لايىقلاشتۇرۇش ئۈچۈنمۇ ئاسانلىق تۇغدۇرۇپ بەردى. يەنە بىرى، شەرقى ‹‹ئۇيغۇر خەتتاتلىق قوللانمىسى››دا تۈز خەت، نەسخىي خەت، ئەسلىيە، رۇقئىي، تەئىلىق، كۇفىي، شەترەنجى كۇفىي، رەيھانىي، دىۋانىي، جەللىي دىۋانىي، ئىجازەت، سۇلۇس، تەۋئەم ۋە تەسۋىرىي خەت نۇسخىسى قاتارلىق 14 خىل خەت نۇسخىسىنىڭ ئۇيغۇرچە ھەرپلىرىنى مۇقىملاشقان ئۆلگىلەر بىلەن ئايرىم – ئايرىم كۆرسىتىپ، ھەر بىر نۇسخىدىكى ھەرپلەرنىڭ ئىنچىكە پەرقلىرىنى ئايرىپ، ئۇيغۇر خەتتاتلىقىنىڭ ئاساسىي بىرلىكلىرى ئۈچۈن ئۇل سېلىپ بەردى.        ھازىر كومپيۇتېردا ئىشلىتىلىۋاتقان خىلى كۆپ قىسىم ئۇيغۇر يېزىقى يۇمشاق دېتاللىرى شەرقى ئىجادىنىڭ مەھسۇلىدۇر. نىياز كېرىم يېقىنقى يىللاردا ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرى ئۈچۈن رۇقئىي خەت نۇسخىسى، كۇفىي خەت نۇسخىسى، تەئىلىق خەت نۇسخىسى، غوللۇق خەت نۇسخىسىنىڭ ھەرپلىرىنى يېڭىدىن لايىھىلەپ، كومپيۇتېر كود جەدۋىلىگە ئورۇنلاشتۇرۇلىدىغان نۇسخىدىكى ھەرپ شەكىللىرىنى ۋە مۇناسىۋەتلىك بەلگىلەرنى ئىشلەپ چىقتى. ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز يېزىقلىرىنىڭ پۈتۈن ھوقۇقلۇق ۋەكىلى بولۇپ، يېڭى مەتبۇئات ھەرپلىرىنى لايىھىلەش، باھالاپ بېكىتىشكە قاتناشتى. بۇ سەمەرىيىلىك ئەمگەك نەتىجىسى بىلەن جۇڭگو يېڭى مەتبە ھەرپلىرىنى لايىھىلەش بويىچە 1 – ۋە 3 – دەرىجىلىك مۇكاپاتلارغا ئېرىشتى. ئۇ يەنە ‹‹جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ دۆلەتلىك ئۆلچىمى –– ئۇچۇر تېخنىكىسىدا ۋە ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشتا قوللىنىلىدىغان ئۇيغۇر، قازاق ۋە قىرغىز يېزىقىنىڭ شەكىل ئۆلچىمى››نى تۈزۈپ چىقتى.        نىياز كېرىم شەرقى ئۇيغۇر ھازىرقى زامان خەتتاتلىق مائارىپىنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسىنى تۇرغۇزغۇچى. 20 – ئەسىرنىڭ 80 – يىللىرىدىن كېيىن، ئاپتونوم رايونىمىزدىكى ئوتتۇرا، باشلانغۇچ مەكتەپلەردە ئۇيغۇر خەتتاتلىقى دەرسى تەسىس قىلىنىپ، تاكى 2005 – يىلىغا قەدەر ئايرىم دەرس سۈپىتىدە ئۆتۈلدى. سىستېمىلىق خەتتاتلىق مائارىپىنىڭ مۇكەممەل دەرسلىك ماتېرىيالىغا ئېھتىياجلىق بولىدىغانلىقىدەك زۆرۈرىيەتنى ئاساس قىلىپ، نىياز كېرىم شەرقى ‹‹خۇشخەت يېزىش مەشىقى››(جەمئىي ئون قىسىم، ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە باشلانغۇچ مەكتەپلەر دەرسلىكى، 1986 – يىلى)، ‹‹خۇشخەت›› (جەمئىي 12 قىسىم، 1998 – يىلى)، ‹‹ھۆسنخەت››(جەمئىي 12 قىسىم، 2000 – ، 2001 – يىللار) قاتارلىق ئۈچ يۈرۈش ھۆسنخەت دەرسلىكىنى مۇستەقىل تۈزدى. ئالىي تېخنىكوملارنىڭ ھۆسنخەت دەرسلىكى سۈپىتىدە ‹‹گۈزەل سەنئەت ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ ئۈزلۈكسىز تەربىيە كۆرسەتكۈچى››نىڭ ‹‹خەتتاتلىق سەنئىتى›› بۆلۈمى، شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ‹‹ئېستېتىكا›› دەرسلىكىنىڭ ‹‹خەتتاتلىق تېخنىكىسى›› بابى قاتارلىقلارنى يېزىپ چىقتى. شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى قاتارلىق ئالىي بىلىم يۇرتلىرىدا كۆپ قېتىم دەرس ۋە لېكسىيە سۆزلىدى، تېلېۋىزىيىدە 20 قىسىملىق لېكسىيە سۆزلىدى. ئۇ يەنە 12 توملۇق ئەسەر –– ‹‹ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى قامۇسى›› نى نەشىرگە تەييارلاشتەك مۇھىم ئىشنى ھۆددىگە ئېلىپ، كۆپ تەرەپلىمە ئىقتىدارىنى نامايان قىلدى.       ‹‹مېنىڭ بىكار قېلىپ زېرىككەن، ئىچىم پۇشقان چاغلىرىم يوق. خەتتاتلىق مېنىڭ خۇشاللىقىم، كۆڭۈل ئارامىم. ۋاقتىم ھەمىشە خەتتاتلىق بىلەن كۆڭۈللۈك، مەنىلىك ئۆتۈپ كەلدى. مەن ئۆمۈرلۈك مەشۇقۇم –– خەتتاتلىقتىن ئايرىلالمايمەن››. تۆھپىكار خەتتات نىياز كېرىمنىڭ بۇ سۆزى ماڭا ‹‹يار بىلەن تېپىشقاندا، ئۆتكەن كۈن بىلىنمەيدۇ›› دېگەن مۇھەببەت ناخشىسىدەك يېقىملىق ئاڭلىنىدۇ.          –– نىياز كېرىم ئۆمرىدە ۋاقىتنىڭ تىزگىنىنى قولىدا چىڭ تۇتتى، ئۇنى بىردەممۇ بوش قويۇۋەتمىدى، – دەيدۇ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ سابىق مۇئاۋىن رەئىسى، پېشقەدەم ژۇرنالست مۇھەممەد شاۋۇدۇن نىياز كېرىمنىڭ تەرىپىنى قىلىپ، – ئۇ ۋاقىتتىن ناھايىتى ئەپلىك، ئۈنۈملۈك پايدىلاندى. تەۋرەنمەي، ئىككىلەنمەي، بىردەم قىزىپ، بىردەم سوۋۇماي، ئىزچىل قىزغىنلىق بىلەن ھۆسنخەت يېزىش ۋە ئۇنى تەتقىق قىلىشنى  ئىزچىل داۋاملاشتۇردى، شارائىت، ئىمكانىيەتلەر بىلەن، ئوڭۇشلۇق، ئوڭۇشسىزلىقلار بىلەن ھېسابلاشماي، قەيەردە قانچىلىك شارائىت، ئىمكانىيەت بولسا، ئۇنىڭدىن تولۇق پايدىلىنىپ، ئۇنى ئۆزى ئۈچۈن ئەۋزەللىككە ئايلاندۇردى، ئاشىقانە ئىشىق – مۇھەببەت بىلەن كۆيۈپ – پىشىپ يۈرۈپ، ئاخىرى مەشۇقىنىڭ جامالىغا يەتكەن بۇ ئاشىقنىڭ ئىزدىنىش روھى بۈگۈنكى ياشلىرىمىزغا ئۈلگە بولغۇسى.        –– شەرقىنىڭ ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقىغا، گېزىت – ژۇرنالچىلىقىغا قوشقان تۆھپىسىگە مەن قايىل، – دەيدۇ ‹‹شىنجاڭ ياشلىرى›› ژۇرنىلى تەھرىر بۆلۈمىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى، گۈزەل سەنئەت مۇھەررىرى ئىسمائىل ئىبراھىم، – نىياز كېرىم ئىشتىن سىرتقى ۋاقتىنى بىكار ئۆتكۈزمەي، كىتاب – ژۇرناللارنىڭ مۇقاۋىلىرىنى لايىھىلەش، قىستۇرما رەسىم سىزىش، تىتول ئىشلەش ۋە ماۋزۇ يېزىش ئىشلىرىنى قوشۇمچە ئىشلىدى. ئۇ لايىھىلىگەن مۇقاۋىلار 70 تىن، سىزغان قىستۇرما رەسىملەر 1000 پارچىدىن ئاشتى. بولۇپمۇ ئۇنىڭ  ‹‹ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى قامۇسى›› (جەمئىي 12 توم)نىڭ 5000 دىن ئارتۇق رەسىمىنى سىزىش ۋە سىزىشقا تەشكىللەش جەھەتتىكى ئەمگىكى ھەممە كىشىنى قايىل قىلىدۇ.         نىياز كېرىمنىڭ ھۆسنخەت ئەسەرلىرى كۆپ قېتىم مەملىكەتلىك ۋە خەلقئارالىق ھەر خىل كۆرگەزمىلەرگە، مۇسابىقىلەرگە تاللاندى ۋە مۇكاپاتلاندى. نىياز كېرىم 1985 – يىلىدىن 2008 – يىلىغىچە بەش قېتىم شەخسىي كۆرگەزمە ئاچتى ۋە چېگرا ئاتلاپ ئامېرىكا، تۈركىيە، پاكىستان، قازاقىستان قاتارلىق دۆلەتلەردە كۆرگەزمە ئاچتى. بىر قىسىم ئەسەرلىرىنى ئۆزبېكىستان، تۇنىس، كورىيە، ياپونىيە، تەيۋەن، شياڭگاڭ، ئاۋمېن قاتارلىق دۆلەت ۋە رايونلاردا ئېچىلغان كۆرگەزمىلەرگە قاتناشتۇردى. ئۇنىڭ بىر قىسىم ئەسەرلىرى ئامېرىكا، گېرمانىيە، ياپونىيە، تۈركىيە، ئاۋسترىيە، گوللاندىيە قاتارلىق ئون نەچچە دۆلەتتىن كەلگەن يىغىپ ساقلىغۇچىلارنىڭ قولىدا ساقلانماقتا. يەنە بىر قىسىم ئەسەرلىرى جۇڭگو گۈزەل سەنئەت مۇزېيى، ئاپتونوم رايونلۇق مۇزېي، ئىچكىرى ئۆلكىلەردىكى سەنئەت مۇزېيلىرى ۋە بەزى يىغىپ ساقلىغۇچىلارنىڭ قولىدا ساقلانماقتا.    ئاتاقلىق خەتتات ۋە يېزىق مۇتەخەسسىسى نىياز كېرىم شەرقى ھازىر جۇڭگو خەتتاتلار جەمئىيىتىنىڭ ھەيئىتى، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخ مەدەنىيىتى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ دائىمىي ھەيئىتى، جۇڭگو تارىخ مۇزېيى رەسىم گالىرىيىسى سەنئەت كومىتېتىنىڭ ئەزاسى، ئاپتونوم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى مەدەنىيەت تارىخ يۇرتىنىڭ تەتقىقاتچىسى، ئاپتونوم رايونلۇق ئەدەبىيات – سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىنىڭ ھەيئەت ئەزاسى، ئاپتونوم رايونلۇق خەتتاتلار جەمئىيىتىنىڭ دائىمىي مۇئاۋىن رەئىسى ۋە ئىلمىي تەتقىقات كومىتېتىنىڭ مۇدىرى، شىنجاڭ يىپەك يولى خەتتاتلار – رەسساملار ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى، دۆلەتلىك 1 – دەرىجىلىك خەتتات. ______________________________ تەبىئىي پەنلەر دوكتورى تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىم تۈرك تەبىئىي پەنلەر دوكتورى تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىم تۈرك   1961- يىلى 10- ئايدا بۆرتالادا تۇغۇلغان، ئۇ ھازىر شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى ماتېماتىكا فاكۇلتېتىنىڭ دوكتورى ھەم شۇ فاكۇلتېتنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى، شىنجاڭ ماتېماتىكا جەمئىيىتىنىڭ دائىمىي مۇدىرىيەت ئەزاسى، جۇڭگو ماتېماتىكا جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى. تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىم تۈرك 1980-يىلىدىن 1985-يىلىغىچە قەشقەر پىداگوگىكا ئىنستىتۇتىنىڭ ماتېماتىكا فاكۇلتېتىدا ئوقۇغان، ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ماتېماتىكا فاكۇلتېتىغا تەقسىم قىلىنغان. 1987-يىلىدىن 1989- يىلىغىچە مەزكۇر فاكۇلتېتتا ئاسپىرانتلىقتا ئوقۇغان. تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىم مىللي يېزىقتىكى ماتېماتىكا ماتېرىياللىرىنىڭ ئىنتايىن كەملىكىنى ھېس قىلىپ ، يېقىنقى يىللاردىن بېرى«ئۆلچەم نەزەرىيىسىدىن مۇقەددىمە»، «ھەقىقىي ئۆزگەرگۈچىنىڭ فۇنكىسىيىلىك نەزەرىيىسى ۋە فۇنكسىئونال ئانالىز يېتەكچىسى» ، «ئوتتۇرا مەكتەپ ماتېماتىكا تەھلىلى» ، «ئالىي ماتېماتىكىدىن مۇلاھىزە سوئاللىرى» قاتارلىق كىتابلارنى تۈزۈپ، شىنجاڭ پەن - تېخنىكا نەشرىياتى، شىنجاڭ مائارىپ نەشرىياتى قاتارلىق ئورۇنلاردا نەشىر قىلدۇردى. ئۇ يەنە باشقىلار بىلەن «دىسكرېت ماتېماتىكا»، «IBM-PC ئاسسېمبل تىلىدا پروگرامما لايىھىلەش»، « C تىلدا پروگرامما لايىھىلەش» قاتارلىق كىتابلارنى شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتى نەشرىياتى، شىنجاڭ پەن- تېخنىكا نەشرىياتىدا نەشىر قىلدۇردى. ئۇنىڭدىن باشقا «باغلىق بولمىغان توپولوگىيىلىك بوشلۇق ھەققىدە مۇلاھىزە»، «ۋېۋېللىت ۋە سىگنال» قاتارلىق 23 پارچە ماقالىسى مەملىكەت ئىچى ۋە رايونىمىزدىكى ژۇرناللاردا ئېلان قىلىندى. ئۇ يەنە دۆلەت تەبئىي پەن فوندى ياردىمىدىكى تەتقىقات تۈرى «ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۈزلۈكسىز تاۋۇش پەرق ئېتىش سىستېما تەتقىقاتى» ۋە «شىنجاڭ ئاز سانلىق مىللەتلىرى رەسىم ئۆرنەكلىرى كۆپ ۋاسىتىلىك ئۇچۇر ئامبىرى سىستېما تەتقىقاتى» غا ئاساسلىق تەتقىقاتچى بولۇپ قاتناشتى. ھازىر شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق تەبىئىي بەن فوندى ياردىمىدىكى تەتقىقات تۈرى «كۆپ ۋاستىچىدە ئۇچۇر قىسىش ئۇسۇلى ۋە قىسقۇچى تەتقىقاتى» قاتارلىق ئىككى تەتقىقات تۈرىگە ئاساسلىق تەتقىقاتچى بولۇپ قاتنىشىۋاتىدۇ. تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىم 1999-يىلى10-ئايدا ياپونىيىنىڭ كيوشۇ ئۇنىۋېرسىتېتىغا بىر يىللىق ئوقۇش ۋە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىشقا ئەۋەتىلدى. بۇ جەرياندا ئۇ 80-يىللارنىڭ ئاخىرلىرىدا دۇنياغا كەلگەن يېڭى پەن «ۋېۋېللىت ئانالىزى» ھەققىدە بەزىبىر بۆسۈش خاراكتېرلىك يېڭى نەتىجىلەرگە ئېرىشتى. ئۇ يېتەكچى پروفىسسورلار تەكلىپى بويىچە ياپۇنيەدە تەتقىقات ئېلىپ بېرىشنى داۋاملاشتۇرغان. تەتقىقاتنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش نەتىجىسىدە خەلقئارادا تۇنجى بولۇپ «ئۆرلىتىلمە دىئادىك ۋېۋېللىت نەزەرىيە سىستېمىسى» نى ئوتتۇرىغا قويغان. بۇ يېڭى نەتىجە «شاۋقۇن تازلاش ئۆرلىتىلمە دىئادىك ۋېۋېلىتلىرى» دېگەن تېمىدا 2003-يىلى 9-ئايدا ئىسپانىيىنىڭ بارسېلونا شەھىرىدە ئېچىلغان «سىگنال بىر تەرەپ قىلىش يىللىق يىغىنى» دا ئوقۇلۇپ، دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئالىم، مۇتەخەسسىسلەرنىڭ يۇقىرى باھاسىغا ئېرىشكەن.  بۇ نەزەرىيە ئاساسىدا «ئۇچۇر بىر تەرەپ قىلىش» ، «سىگنال ۋە سۈرئەت بىر تەرەپ قىلىش» ساھەلىرىدە 14 پارچە ماقالە ئېلان قىلىنغان. بۇ ماقالىلەرنىڭ تۆت پارچىسى ئىسپانىيە، ئاۋسترالىيە ، كورىيە، ياپونىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە ئېچىلغان خەلقئارالىق يىغىنلاردا ئوقۇلغان ھەم يىغىن توپلاملىرىغا كىرگۈزۈلگەن. يەتتە پارچىسى خەلقئارالىق ئىلمى ژۇرناللاردا ئېلان قىلىنغان. ئۈچ پارچىسى شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئىلمىي ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان. بۇ 14 پارچە ماقالە خەلقئارا پەن نەتىجىلىرىنى ئەمەلىي قوللىنىشتا 19 قېتىم ئىشلىتىلگەن. 2005-يىلى 3-ئاينىڭ 25-كۈنى تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىم ئۈچۈن ئۇنتۇلغۇسىز بىر كۈن بولدى. بۇ كۈنى ئۇ بەش يىل جاپالىق ئىزدىنىش ئارقىلىق يېزىپ چىققان «ئۆرلىتىلمە دىئادىك ۋېۋېللىت نەزەرىيىسى ۋە سۈرئەت بىر تەرەپ قىلىش دولقۇن سۈزگۈچلەرنى لايىھىلەش تەتقىقاتى» ناملىق دىسسېرتاتسىيە ماقالىسىنى ئۇقۇپ، مۇتەخەسسىسلەرنىڭ سورىغان سوئاللىرىغا قايىل قىلارلىق جاۋاپ بېرىپ، تولۇق ئاۋاز بىلەن تەبىئي پەنلەر بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشتى. ئۇ ياپونىيە كيوشۇ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئۆزىگە يېتەكچىلىك قىلغان ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ ياپونىيىدە قېلىپ، داۋاملىق ئىشلەش تەكلىپنى ئەدەپ بىلەن رەت قىلىپ، شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىدا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، ماگىستىر ئاسپىرانتلار ئۈچۈن بىر قىسىم يېڭى دەرسلەرنى تەسىس قىلدى ھەمدە مەكتەپ تەبىئىي پەن فوندىنىڭ « تېز سۈرئەتلىك پارامېتىرلىق ۋېۋېللىت ئالگارىزىم بىلەن كومپيوتېرلىق سۈرئەت بىر تەرەپ قىلىش يېڭى تېخنىكىسى» ناملىق تەتقىقات تۈرىنى ئۈستىگە ئالدى. بۇ ئاساسىدا دۆلەت تەبىئىي پەن فوندىنىڭ تەتقىقات تۈرلىرىنى ئىلتىماس قىلىش تەييارلىقىنى ئىشلەۋاتىدۇ. تۇرغۇنجان ئابدۇكېرىمغا 1991-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن «80-يىللاردىكى ئالىي مەكتەپ، تېخنىكوم پۈتتۈرگەن مۇنەۋۋەر ئوقۇغۇچى» دېگەن نام بېرىلدى. ئۇ 1997-يىلى يەنە ئاپتونوم رايون بويىچە «مۇنەۋۋەر ئوقۇتقۇچى» بولۇپ باھالاندى. 1996-يىلى رامكا بۇزۇپ ئۆرلەپ دوتسېنت بولدى،  2006-يىلى پروفېسسور بولدى. 2005-يىلى تەبىئي پەنلەر بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشتى. ئەسلى مەنبە : "شىنجاڭدىكى ئاز سانلىق مىللەت تەبىئي بەن تۆھپىكارلىرى (مىجىت ناسىرى) "ناملىق كىتاپ

شاتئاي

	<ھەزسۇلتان> دېگەن سۆز <ھەزرەت سۇلتان> دېگەن سۆزنىڭ جانلىق تىلىدا ئېيتىلىشى بولۇپ < ھەزرەت سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان> دېگەن سۆزنىڭ قىسقارتىلمىسى. <سۇلتان> دېگەن سۆز ئەرەبچە <سەلتەنەت ئىگىسى> دېگەن بولۇپ، سۇتۇق بۇغراخان نامىغا ئۇنىڭ ئۆمرىنىڭ كېيىنكى ۋاقىتلىرىدا قوشۇلغان بولۇشى مۇمكىن. تارىخىي ماتېرىياللاردا بولسا <سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان ئابدۇكېرىم> دەپ ئاتىلىپ كەلگەن. <ئابدۇكېرىم> ئۇنىڭ مۇسۇلمان بولغاندىن كېيىن قويۇلغان ئىسمى. كىچىك ۋاقتىدا ئاشۇ <ھەزسۇلتۇنۇم>غا بالىلار بىلەن بېرىپ ئوينايتتۇق. كېيىنرەك، مازارنىڭ شەيخى __ ئاقساقال بوۋايدىن <ھەزسۇلتۇنۇم> توغرىسىدا ئۇزاق - ئۇزاق قىزىقارلىق ھېكايىلەرنى ئاڭلايتتۇق. شۇنداق قىلىپ، ياش ۋاقتىمدا سۇتۇق بۇغراخان توغرىسىدا سىڭىپ قالغان بۇ تەسىر چوڭ بولغاندىن كېيىن بىر نەرسە يېزىش ئارزۇسىنى پەيدا قىلغانىدى. لېكىن بۇ ئارزۇ تۈرلۈك سەۋەپلەر ۋە ئىشنىڭ ئالدىراشلىقى بىلەن ئەمەلگە ئاشماي كەلدى. ئەمدىلىكتە، 65 يېشىمدا تارىخ توغرىسىدا بىر قەدەر تەپسىلىيرەك ماتېرىيال كۆرۈپ تەتقىق قىلىشقا ۋە بۇ روماننى يېزىشقا پۇرسەت بولدى. ئۇيغۇر تارىخى ئۇزاق، مۇرەككەپ، باي مەزمۇنلۇق، شۇنىڭدەك سىياسى، ئىجتىمائىي كۆرەش پائالىيەتلىرى بىلەن تولغان. ئۇيغۇر ئۆز تارىخدا قەدەممۇقەدەم ئۆسۈش، بىرلىشىش جەريانىنى بېسىپ ئۆتكەن، يەنى ئۇرۇقلار بىرلىشىپ قەبىلىگە، قەبىلىلەر بىرلىشىپ ئۇلۇسقا، ئۇلۇسلار بىرلىشىپ تېخىمۇ چوڭراق خەلقلەر تۈركۈمىگە تەرەققىي قىلغان. ئاندىن كېيىن ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكى مۇئەييەنلىشىپ مىللەت شەكلىنى ئالغان. بۇ جەريان 2000 يىلدىن ئارتۇقراق ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئورخۇن - بالقاشتىن كوئىنلۇنغىچە، خېشى كارىدورى __ دۇنخۇاڭدىن ئامۇ دەرياسىغىچە بولغان كەڭ تېررىتورىيىدە مىلادىدىن بۇرۇنقى 500 - 300 يىلدىن، مىلادىدىن كېيىنكى 5 - ئەسىرگىچە، ئالاھىدىلىكى بىر - بىرىگە يېقىن بولغان نۇرغۇن تۈركىي ئۇرۇقلار، قەبىلىلەر ياشىغان. يېقىنقى زامان ئالىملىرى شۇ ۋاقىتتا نۇرغۇن قەبىلە ۋە خەلق تەرىپىدىن قوللىنىلغان تىلغا ئۇقۇم خاراكتېرىدە تەرىتىپ بېرىپ <تۈركىي تىللار> دەپ ئاتىغان. تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان بۇ كۆچمەن چارۋىچىلار ئىچىدە، <دىڭلىڭ> دەپ ئاتالغان بىر خەلق بار. <دىڭلىڭ> دېگەن بۇ نام كېيىنكى ۋاقىتلاردا خەنزۇچە تارىخىي ھۆججەتلەردە تېلې، گاۋچې <قاڭقى> دەپ ئۆزگەرتىپ يېزىلغان. دىڭلىڭلار دەسلەپتە بىر خىل قەبىلىلەر بىرلەشمىسى بولۇپ، بۇ قەبىلىلەر بىرلەشمىسىدە ئۇيغۇرلار مۇھىم ئورۇن تۇتاتتى. خەنزۇچە تارىخىي ھۆججەتلەردە ئۇيغۇر دېگەن نام يۇەنخىې، خۇيخې، ۋىخې، خۇيخۇ دەپ ئۆز تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكى بويىچە ئاھاڭ جەھەتتىن تەرجىمە قىلىنغان. 5 - ئەسىردىن كېيىن، سىياسىي ۋەزىيەتتىىكى جىددىي ئۆزگىرىش تۈپەيلىدىن، بۇ دائىرىدىكى ئاھالىلەر ئارقا - ئارقىدىن ئۆزىگە لايىق رايونلارغا كۆچۈشتى. ئۇيغۇر قەبىلىسىنىڭ ئاساسلىق پۇقرالىرى ئورخون، توغلا، سېلىنگا دەرياسى ۋادىللىرىغا جۇغلاستى. بۇ مەزگىلدە ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ مۇھىم تارىخىي پائالىيتى 744 - يىلدىن 840 - يىلغىچە بولغان ئورخون ئۇيغۇر خاندانلىقى ھېسابلىنىدۇ. بۇ خاندانلىقنىڭ ئىچكىرى بىلەن مۇناسىۋىتى يىقىن بولغان. ئۇيغۇر خاندانلىقى 759 - يىلى تاڭ سۇلالىسىگە ياردەملىشىپ <ئۆڭلۈك - سۆيگۈن> (بۇلارنى خەنزۇچە يازمىلاردا ئەنلۇشەن، شى سىمىن دەيدۇ) توپىلاڭلىرىنى تىنچىتقان. بۇ پائالىيەت بىلەن تارىختا كۆپ ھېكايە قىلىنغان < ئات - يىپەك ماللار سودىسى> بارلىققا كەلگەن. تاڭ سۇلالىسى بىلەن ئۇيغۇر خاندانلىقى ئوتتۇرسىدىكى بۇ سودا يۈز يىل داۋام قىلغان. 840 - يىلى، تەبىئىي ئاپەت ۋە باشقا ئۇلۇسلار بىلەن ئۇرۇشتا مەشلۇپ بۇلۇش ئاقىۋىتىدە ئۇيغۇر خاندانلىقىنىڭ بىرلىكى شىكەست يېدى. ئورخون، توغلا، سېلىنگا دەرياسى ۋادىللىرىدىكى ئۇيغۇرلار تۇرمۇش ئېھتىياجى ئۈچۈن تۆت تۈركۈمگە بۆلۈنۈپ باشقا جايدىكى ئۆز قېرىنداشلىرى يېنىغا كۆچۈشتى. بىر تۈركۈمى جەنۇبقا كۆچۈپ، كېيىنكى يىللاردا بۈگۈنكى جېبېي، شەنشى دائىرلىرىدا ئولتۇرۇاقلىشىپ قالغان. قالغان ئۈچ تۈركۈمى غەرىبكە يۈرۈپ، خېشى < بۈگۈنكى گەنسۇنىڭ غەربىي>، تۇرپان ئويمانلىقى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا يايلاقلىرىدا ئورۇنلىشىپ، شۇ جايدا ياشاپ كەلگەن قېرىنداشلىرى ۋە باشقا خەلىقلەر بىلەن قوشۇلۇپ، ئىلگىرى - كېيىن بولۇپ خېشى ئۇيغۇرلىرى دۆلىتى، قاراقوچۇ - ئىدىقۇت ئۇيغۇر دۆلىتى ۋە قاراخانىلار دۆلىتىنى قۇرغان. قاراخانىلار دۆلىتى ئۇيغۇرلارنى ئاساسىي گەۋدە قىلغان. بۇ دۆلەتنىڭ پۇقرالىرى ئىچىدە يەنە قارلۇق، باسمىل، چېگىل، تۈركەش، ياغما ھەم باشقا تىل سىستېمىسىغا مەنسۇپ سوغدې ىاتارلىق دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئاھالىلەر ۋە كۆچمەن چارۋىچىلار بار ئىدى. دىنىي ئېتىقاد جەھەتتە، قوچۇ ئۇيغۇرلىرى بىلەن خېشى ئۇيغۇرلىرى بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلاتتى. سۇتۇق بۇغراخاننىڭ بىرىنجى بولۇپ ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلىشى بىلەن بۇ دىن پۈتۈن قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ دۆلەت دىنى بولۇپ قالغان. ئىقتىسادىي قۇرۇلمىدا بولسا، بۇ ئۈچ تۈركۈم ئۇيغۇرلار ئىلگىرى - كېيىن بولۇپ كۆچمەن چارۋىچىلىقتىن دېھقانچىلىققا ئۆتكەن. بۇ ئۆزگىرىشنى مەيلى جەمئىيەت خاھىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان بولسۇن، ۋە مەيلى تارىخىي شەخىسلەرنىڭ پائالىيتى كەلتۈرۈپ چىقارغان بولسۇن، ئۇ مۇقەررەر يوسۇندا غايەت زور ئىنكاس قوزغىغان ھەم گىرەلىشىپ كەتكەن مۇرەككەپ زىددىيەتنى پەيدا قىلغان. مۇرەككەپ زىددىيەتنى پەيدا قىلغۇچى يەنە بىر ئامىل قوراللىق توقۇنۇش، ياكى ئۇرۇش ئىدى. قاراخانىلار خاندانلىقىنى ئېلىپ ئېيتايلى، ئۇ ئىلگىرى - ئاخىر بولۇپ قوچۇ ئۇيغۇرلىرى ھاكىيمىتى، خوتەن بۇددىستلار ھاكىيمىتى بىلەن بەزىدە ئۇرۇشلارنى قىلغان. ۋەتەننى قوغداش ئۈچۈن سامانىلار خاندانلىقى ۋە غەزنىۋى خاندانلىقى بىلەن ئۇزاق ئۇرۇش قىلغان. ئۇيغۇر تارىخى توغرىسىدىكى تارىخىي ھۈججەتلەر ئاز ئەمەس. <كونا تاڭنامە> دىكى <ئۇيغۇرلار> بابىدا تاڭ تەيزۇڭ لى شىمىننىڭ: <627 - 649 - يىللىرىدا بەش تېكىن باشچىلىقىدىكى 20 قەبىلە ئۇيغۇر تالاس دەرياسىنىڭ جەنۇبىدا ياشىغان> دېگەن سۆزى يېزىلغان. مەھمۇد قەشقەرى: < ئۇيغۇرلار ئىلى، ئېرتىش، يامار، ئېدىل(ۋولگا) بويلىرىدا ياشىغان. ئۇلارنىڭ تىللىرى يەڭگىل - توغرا، ياخشى تىل> دېگەن. <سۈينامە>دە: <ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ئارال دېڭىزىنىڭ شەرقىدىن ئېۋىرغۇل (قومىت بالىق - قۇمۇل)نىڭ شەرقىغىچە بولغان جايلاردا ياشىغان> دېيىلگەن. پارىژ ئالىي مەكتىپىنىڭ پروفېسسورى ھېنرى: <10- ئەسىردە ئوتتۇرا ئاسىيا ئۇيغۇر، قارلۇق ئوخۇزلارنىڭ ماكانى ئىدى> دىگەن. < ئۇيغۇرلار قەدىمكى تۈرك قەبىلىلىرىگە مەنسۇپ بولۇپ قالماي، ئۇلار تۈركىي خەلىقلەر ئارىسىدا كەڭ تارالغان> (ۋ.ۋ.رادلوۋ). بارتولد رادلوۋنىڭ قارىشىنى قۇۋەتلەپ: <ئۇيغۇر - تۈرك> دەپ ئاتىغان. ئورخۇن ئۇيغۇر خاقانى مويۇنچۇرنىڭ قەبرىسىدىكى 8 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا مۇناسىۋەتلىك مەڭگۈ تاشتا: <قالمىس بودۇن ئون ئۇيغۇر، توققۇز ئوغۇز وزا يۈز يىل ئولۇرۇپ> دېيىلگەن. بۇنىڭ مەنىسى: <بۇ جايدىكى قالغان خەلقلەر - ئون ئۇيغۇر - توققۇز ئوغۇزلار يۈز يىلدىن ئارتۇق ياشىدى> دېگەن بولىدۇ. دىمەك، ئۇيغۇرلار 3 - ئەسىردىن خېلى ئىلگىرىلا مەۋجۇد بولغان، كۆچمە دۆلىتى بولغان، جەمىئىيتى بولغان. 7-، 8 - ئەسىرلەردە ئۇيغۇرلارنىڭ رەسمىي دۆلىتى (خاقانى) بولغان. قەدىمكى بۇددا دىنى كىتابىنى ئۇيغۇرچە تەرجىمە قىلغان بىر تېكىستە: <ئۇيغۇر ئىلى ئالىك ئورتون ئۇلۇستا توسۇپ بالگوروپ> (ئۇيغۇر دۆلىتىدە ئۇلۇستا ئىلىك __ خاقان بولغان) دەپ يازغان. خەنزۇ تارىخچىسى خۇاڭ ۋىنبىنىڭ <تۇرپان> دېگەن ئەسىرىدە <ئۇلۇغ ئۇيغۇر دۆلىتى> دېيىلگەن. رادلوۋ: بىر قاتار ئاپتۇرلارنىڭ ئەسەرلىرىدە يېزىلغان <ئۇيغۇر>، <ئون ئۇيغۇر>، <توققۇز ئۇيغۇر>، <ئوغۇز، توققۇز ئوغۇزلار> ھەممىسى ئوخشاش بىر خەلق __ ئۇيغۇرلار، دەپ يازغان. يوقىردىكى پاكىتلارغا ئاساسەن شۇنى مۇقىملاشتۇرۇش مۇمكىنكى، ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا ئەسىرلەردە تۇيۇقسىز مەيدانغا چىقىپ قالغان ياكى تامامەن باشقا ياقتىن كېلىپ قالغان خەلق ئەمەس، ئۇلار قەدىمدىن تارىخىي تەرەققىيات جەريانىنى بېسىپ كىچىكتىن چوڭغا، تۆۋەندىن يوقىرىغا ئۆسۈپ، ئۇلغىيىپ كەلگەن بىر خەلق. ئۇلار ئۆز ئەمەلىيتىدە سىياسى، ئىقتىسادىي مەدەنىيەت (تىل - يېزىق) جەھەتلەردە دەۋرمۇدەۋر تەرەققىي قىلىپلا قالماستىن، باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ (غەرب - شەرىقتىكى تۈركىي بولمىغان خەلقلەرنىڭمۇ) ۋە خەنزۇ خەلقنىڭ تەرەققىياتىغا تەسىر كۆرسەتكەن. ئەلۋەتتە، ئۇيغۇرلارنىڭمۇ خەنزۇلارنىڭ ۋە باشقا خەلقلەرنىڭ ھەم ئەللەرنىڭ ھەر تەرەپلىمە ياردىمىگە ئىگە بولغانلىقى تەبىئىي. قاراخانىلار خاندانلىقى جۇڭگو تارىخىدا، ئۇيغۇر تارىخىدا، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ تارىخىدا ئىجتىمائىي تۈزۈمنىڭ تەرەققىياتى، مەدەنىيەت سەۋىيسىنىڭ يۈكسەكلىكى، ۋاقىتنىڭ ئۇزاقلىقى (300 يىلدىن ئارتۇق) جەھەتلەردە كونا ئورخون دەرياسى ۋادىسىدىكى قەدىم ئۇيغۇر قاغانلىقىدىن ھەم قاراقوچۇ ئۇيغۇر خاندانلىقىدىن ئالاھىدە پەرق قىلىدىغان چوڭ، قۇدرەتلىك ھاكىمىيەت بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇ سىياسىي، ئىجتىمائىي، ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت جەھەتلەردە ئۆز زامانىسىنىڭ يۇقىرى پەللىسىگە كۆتۈرۈلگەن. دۇنيادا داڭلىق بولغان ئۇيغۇرلار تارىخىدىكى ئەڭ شەۋكەتلىك ئىلمىي مۇۋەپپەقىيەتلەر __ <قۇتادغۇ بىلىگ>، <تۇركىي تىللار دىۋانى>، <ھىببەتولھەقايىق> قاتارلىق نادىر ئەسەرلەر؛ يۈسۈپ بالاساغۇنى، مەھمۇد قەشقەرى ۋە ئەھمەت يۈكنەكىدەك ئۇلۇغ ئالىملار مۇشۇ دەۋردە دۇنياغا كەلگەن. شۇڭا، بۇ دەۋرنى ئۇيغۇرلار تارىخىنىڭ تەرەققىيات جەريانىدىكى <گۈللەنگەن ئالتۇن دەۋرى> دەپ ئاتاش توغرا، ئىلمىي يەكۈن. Qkhor-f0 ھەر قانداق ئىجتىمائىي ھادىسە تۇيۇقسىز پەيدا بولمايدۇ. ئۇ، مۇئەييەن تارىخىي دەۋرنىڭ مەھسۇلى. ئۇنىڭدا سىياسى، ئىقتىسادىي ھەم مەدەنىيەت ئامىللىرى يۇغۇرۇلغان بولىدۇ. قاراخانىلار ھاكىمىيتىنىڭ قۇرۇلىشى قۇدرەت تىپىشى ۋە ئۆز دائىرسىدىن ھالقىپ قوشنا ھاكىمىيەتلەرنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىي ھاياتىغا ھەل قىلغۇچ تەسىر كۆرسەتكەنلىكىدىن ئىبارەت تارىخىي پاكىت ئاشۇ نوقتىنى ئىسپاتلايدۇ. قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ تارىخىي يەنە شۇنى ئۇقتۇرىدىكى، بۇ ھاكىمىيەت سىياسىي جەھەتتە، ئۆز دەۋرىنى سىلجىتىش خاراكتېرىدىكى يۈكسىلىش، مەدەنىيەت جەھەتتە ئەسلىدىكى ئۇيغۇر مەدەنىيتىگە ۋارىسلىق قىلىش ئاساسىدىكى ئۇمۇملاشتۇرۇش ۋە چوڭقۇرلىتىش قاتارلىق ئىجتىمائىي تەرەققىيات جەريانىدا زۆرۈر بولغان ئىلغار ئامىللارغا ئىگە ئىدى. شۇ سەۋەپتىن بۇ ھاكىمىيەتنىڭ سىياسىي ھاياتى ئۇزاققىچە مۇقىم، تۇرغۇنلۇققا ئىگە بولغان، ئىقتىسادىي پەيدىنپەي يۈكسىلىپ بارغان. شۇڭا خەلق ئاممىسىنىڭ ئىجتىمائىي كۈرەشلىرى نەتىجىسىدە كۆپلىگەن ئىجادىي تۆھپىلەر بارلىققا كەلگەن. يۇقىرىدا ئېيتىلغان <گۈللەنگەن ئالتۇن دەۋر>نىڭ مەنىسىمۇ مۇشۇ يەردە. شۇنىسى ئېنىقكى، بىرگىچە يېتىپ كەلگەن يازما پاكىتلارغا قاراپلا ئۇ دەۋردە ئارانلا ئۈچ ئالىم ۋە ئۈچ ئەسەر مەيدانغا كەلگەن دەپ قاراشقا بولمايدۇ. ئالىملارمۇ ھەربىرسى يالغۇز بىردىنلا كىتاپ يىزىپ شۇ قەدەر يۇقىرى سەۋىيە ياراتقان دېيىش بىر تەرەپلىمىلىك. ئۇنداق ئۇلۇغ ئالىملار ۋە ئۇلارنىڭ ئاشۇنداق ئەشھۇر ئەسەرلىرى ئۆز زامانىسىنىڭ يۈكسەك مەدەنىي ھاياتىنىڭ يۈكسەك يىغىنچاقلانغان مەھسۇلى ئىكەنلىكى چوقۇم. ئەپسۇكى، قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ ۋە بۇ خاندانلىقنىڭ ئىنتايىن مۇھىم بىر باسقۇچى بولغان سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان دەۋرنىڭ پۈتكۈل جەريانىنى ۋە تەرەققىياتىنى كۆرسىتىپ بىرەلەيدىغان پارچە ھۈججەتلەر بەك ئاز. بۇ روماندا ۋاقىت جەھەتتىن سۇتۇق بۇغراخان ۋە ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىق مەزگىلى ئاساس قىلىنغانلىقى ئۈچۈن شۇ دەۋردە بىر قەدەر چاققان تەرەققىي قىلىپ، قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ تەرەققىياتىغا ئاساس سالغان يۈكسىلىش كۆزدە تۇتۇلدى. سۇلتان سۇتۇق بۇغراجان ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىل، قاراخانىلار خاندانلىقى دەۋردىكى ۋاقتى ئەڭ ئۇزاق، ئىچكى ئەھۋالى بىر قەدەر مۇقىم، ئالغا بېسىشى تېزرەك مەزگىل بولۇپ، ئۇنىڭ دەۋرىنىڭ مۇنداق ئالاھىدىلىكلىرى بار: 1. ئىلگىرىكى تەجرىبىلەرگە ئاساسلىنىپ بىرقەدەر مۇكەممەل فېئوداللىق ھەربىي دۆلەت تۈزۈمى ۋە يانچىلىق- فېئوداللىق ئىجتىمائىي ئىگىلىك مەيدانغا كەلگەن. قاراخانىلار خاندانلىقى بۈگۈنكى ئوتتۇرا ئاسىيا، ماۋۇرائۇننەھر، يەتتەسۇ رايونى ۋە تارىم ۋادىسىنىڭ غەربىي قىسمىنى ئۆز ئىلكىدە تۇتۇپ تۇرغان. بۇ دائىرە ئاسىيا بويىچە ھەممىدىن بۇرۇن دېھقانچىلىق ۋە چارۋىچىلىق ۋۇجۇتقا كەلگەن رايونلارنىڭ بىرى ئىدى. بۇ دائىرە ئىچىدە تۇراقلىق دېھقانچىلىق ئاھالىلىرى، شۇنداقلا كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغۇچى قەبىلىلەرمۇ بار ئىدى. ئىگىدارچىلىق تۈزۈمى بويىچە ئېيىتقاندا، بۇ دائىرىدە فېئودال پومېشچىكلار، نەسەبلىك تۆرىلەر، ھەربىي ئەمەلدارلارنىڭ خۇسۇسىي ئىگىدارچىلىق قىلىش تۈزۈمى مەۋجۇت ئىدى. دېمەك، قاراخانىلار خاندانلىقى كۆپ قاتلاملىق ۋە كۆپ شەكىللىك ئىقتىسادىي تۈزۈمنى يولغا قويغان، ماۋۇرائۇننەھر رايونىدا بولسا <ئىلىكخان> ۋە <ئېكىتار> شەكلى ئارقىلىق دۆلەت بىۋاستە ئىگىدارچىلىق قىلىش تۈزۈمى ساقلاپ قىلىنغان. قۇللۇق دەۋرنىڭ كونا تۈزۈملىرى سۇندۇرۇلۇپ، فېئوداللىق دەۋرنىڭ يېڭى تۈزۈملىرى تىكلەنگەن. ئىلگىرىكى يىرىك ۋە ئۇتتۇرا قۇلدالار يېڭى يىرىك، ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن يەت ئىگىلىرىگە ئايلانغا. مەسىلەن: كۆپ مىقداردا يەر ۋە چارۋامالغا ئىگە بولغان ئېكىتلار، خان جەمەتلىرى (بەگ - تۆرىلەر)، ھەربىي ئەمەلدارلار، چوڭ زېمىندارلار__ بۇلار بولسا دۆلەتتە يۇقىرى ئىقتىسادىي ئىگىلىككە ۋە مەمۇرىي ھۇقۇققا ئىگە بولغان ئېكىسپىلاتاتسىيە قىلغۇچى يۇقىرى تەبىقىلەر ئىدى. بۇلاردىن باشقا چوڭ سودىەەرلەر، جازانىخۇرلار، قول ھۈنەر خۇجايىنلىرى، كارخانىلار مەيدانغا كەلگەن. ئاز يەرلىك دېھقانلار ۋە ئاز ماللىق چارۋىچىلار (ياكى قۇل دېھقان - چارۋىچىلار) يىللىق، ئۇزاق يىللىق ۋە ئۆمۈر بويى سېتىلغان ئەر - ئايال دېھقان - چارۋىچىلار (كۈڭ - دېدەكلەر)، قول ھۈنەرۋەنلىرى ۋە تۆۋەن خىىزمەتچىلەر __ بۇلار بولسا تۆۋەن تەبىقىغە مەنسۈپ بولغان، ئەڭ كۆپچىلىكىنى تەشكىل قىلغان ئېكىسپالاتسىيە قىلىنغۇچى، ئېزىلگۈچى خەلق ئاممىسىدىن ئىبارەت ئىدى. قۇللۇق تۈزۈمنىڭ قالدۇقلىرى تېخى مەۋجۇت بولسىمۇ، فېئوداللىق تۈزۈم ئاساسەن تىكلىنىپ بولغان. يانچىلىق - فېئوداللىق ئىجتىمائىي تۈزۈمنىڭ بۇ ئالاھىدىلىكى، سۇتۇق بۇغراخان زامانىسىدە كۆرۈنەرلىك تەرەققىي قىلىپ، پۈتكۈل خاندانلىقنىڭ يېڭى ئىجتىمائىي تۈزۈمگە ئاساس سالغان. 2.ئىسلام دىنى شىنجاڭغا ئىلگىرىدەك ئايرىم - ئايرىم تارالغان بولسىمۇ، سۇتۇق بۇغراخان ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدە رەسىمىي قوبۇل قىلىنىپ، دۆلەت دىنىي ھىسابلىغان. سۇتۇق بۇغراخان قاراخانىلار خاقانلىرى ئىچىدە بىرىنجى بۇلۇپ ئىسلام دىنىغا كىرگۈچى ۋە ئىسلام دىنىنى تارتقۇچى نامى بىلەن تارىختا مەشھۇر. ئىسلام دىنىنىڭ مۇستەھكەم بۇدىستلار ھېسابلانغا قاراخانىلار خاندانلىقى خەلقلىرى ئارىسىدا تارىلىشى دىنىي ئېتىقاد جەھەتتىكى چوڭ بىر ئۆزگىرىش بۇلۇپلا قالماي، ئۇ، تەبىئىي يۇسۇندا ئادەت - يوسۇن، ئىدېئولوگىيە جەھەتلەردىمۇ تەسىر كۆرسىتىپ، بىر قاتار تۈپلۈك ئۆزگىرىشلەرگە تۈرتكە بولغان، شۇنداقلا ئىسلام دىنى ۋاستىسى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ ۋە بۇ ياقتىكى تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ خۇراسان ۋە ئوتتۇرا شەرق ئەللىرى، خەلقلىرى بىلەن بولغان مەدەنىي ۋە ئىقتىسادىي مۇناسىۋىتى كۈچەيگەن. كۈن چىقىش ۋە كۈنپېتىشتىكى كۆپلىگەن ئۇلۇسلار بىر خىل تىل سىستېمىسىدا سۆزلىشىدىغان بۇلۇپلا قالماستىن، بىر دىنغا __ ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولغانلىقتىن، بۇ ئەھۋال قەبىلە، ئۇلۇس ۋە خەلقلەرنىڭ تىللىرىنىڭ تېخىمۇ يىقىنلىشىپ تەرەققى قىلىشىدا، ئورتاق مەدەنىيتىنى راۋاجلاندۇرۇشتا ۋە ئۆز - ئارا ھەمكارلىقنى كۆچەيتىشتە مەلۇم ئىجابىي رول ئوينىغان. 3. قاراخانىلار خاندانلىقى دۆلىتىنىڭ مەمۇرىي تۈزۈمى بۇ خىل كۆپ قاتلاملىق ۋە كۆپ شەكىللىك ئىجتىمائىي تۈزۈمگە ئۇيغۇنلىشىش ئېھتىياجى بىلەن تىكلەنگەن. كۆچمەن چارۋىچىلىق رايونىدا، قاراخانىلار خاندانلىقى ھەر قايسى قەبىلە باشلىقلىرىنىڭ ئەنئەنىۋى ھوقۇقىنى ئېتىراپ قىلىش بىلەن بىللە، يەنە ئۇلارغا مەلۇم مەمۇرىي ھوقۇقنى بەرگەن. مەسىلەن: ئەدىلىيە، ئامانلىق ساقلاش، خاندانلىق ئۈچۈن باج سېلىق توپلاش ۋە ھاكازالار. ماۋۇرائۇننەھر ھەم تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدا بولسا، قاراخانىلار خاندانلىقى بىۋاستە باشقۇرۇشنى يولغا قۇيغان. بۇنىڭ بەلگىسى شۇنىڭدىن ئىبارەتكى، بۇ دائىرىدە ھەر دەرىجىلىك ئەمەلدارلارنىڭ مەنسەپكە تەيىنلىشى ۋە مەنسىپىدىن ئېلىپ تاشلىنىشى خان تەرىپىدىن بەلگىلىنەتتى. بۇ ئەمەلدارلار خاننىڭ پەرمانى ۋە مۇددىئاسى بويىچە ئىش بېجىرىش كېرەك ئىدى. قاراخانىلار خاندانلىقى ئۆزىنىڭ بۇ ئىجتىمائىي تۈزۈمى ۋە مەمۇرىي تۈزۈمىنىڭ بىمالال يۈرگۈزۈلۈشىگە كېپىللىك قىلىش ئۈچۈن بىر قاتار قانۇن ۋە نىزاننى تۇرغۇزغان. مەسىلەن: جىنايەت قانۇنى، باج - سېلىق نىزامى، يەر - سۇ توغرىسىدىكى نىزام، قۇللار (ياكى قۇل دېھقانلار)نى سېتىش، سېتىۋىلىش ۋە ئېكىپالاتسىيە قىلىش نىزاملىرى ۋە باشقىلار..... دۆلەت تۈزۈمىدە ئۆز ۋاقتىدا خېلى ئىلغار بولغان خەلقچىلىقىمۇ بولغان. مەسىلەن: ئەڭ ئالىي ھوقۇقلۇق بۇغراخاننىڭ رەھبەرلىكى ئاستىدا دۆلەت قۇرۇلتىي ئېچىش، <ئۇيغۇرۇش ھالقىسى> دەپ ئاتالغان ئۈچ كىشىلىك يۇقىرى ھۇقۇقلۇق ئورگان ۋە دۆلەت (ئوردا) كېڭىشى بولغان. قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ فېئوداللىق جەمىئىيەت تۈزۈمىگە مۇۋاپىق بولغان بۇ دۆلەت تۈزۈمى، ئاساسەن سۇتۇق بۇغراخان زامانىسىدە مەيدانغا كەلگەن ۋە تەرەققىي قىلغان. بۇ ئەسەردە دۆلەت تۈزۈلمىسىنىڭ ئاشۇ ۋاقتىدىكى مۇشۇ ۋاقىتتىكى مۇشۇ خۇسۇسىيەتلىرى بايان قىلىندى. قاراخانىلار خاندانلىقى قۇرۇلغان دەسلەپكى مەزگىللەردە ۋە شۇنىڭدىن كېيىنكى 100 يىلدىن ئاتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكىتىكى مەركىزىي ھاكىمىيەت يىمىرلىشكە يۈز تۇتۇپ بۆلۈنۈش ۋەزىيتىدە تۇرۇپ كەلدى. زاۋانلىققا يۈز تۇتقان تاڭ سۇلالىسى دېھقانلار قۇزغىلىڭى ۋە ھەربىي ئىسيانلار تەرىپىدىن گۇمران بۇلۇپ چاك - چىكىدىن بۆسۈلدى. <مىلادى 860- يىلدىنباشلاپ ئىلگىرى - كېيىن بولۇپ چيۈ پۇ (؟ _860 يىللار) رەھبەرلىك قىلغان دېھقانلار قوزغىلىڭى ۋە ياڭ شۇن (؟_869 يىللار) رەھبەرلىك قىلغان ھەربىي ئىسيان پارتىلىدى. مىلادىي 874- يىلى كەلگەندە، ئاخىر ۋاڭ شيەنجى (؟_878 يىللار) باشچىلىقىدىكى پۈتۈن مەملىكەت كۆلەملىك چوڭ قوزغىلاڭ پارتىلىدى. 878- يىلىدىن كېيىن <خۇاڭ چاۋ قوزغىلاڭچىللىرى ۋاڭ شيەنخى ئىزىدىن مېڭىپ، 880- يىلى تاڭ سۇلاسىنىڭ پايتەختى پاڭئەننى ئالدى....>، <.... شۇنىڭ بىلەن بەش دەۋر، ئون بەگلىك بۆلۈنمە ھاكىمىيتى دەۋرى (906 - 960 يىللار) باشلاندى....> مىلادى 960- يىلى سۇڭ سۇلالىسى قۇرۇلغان بولسىمۇ <دۆلەت سىياسىتى ھۆكۈمران سىنىپلار ئىچىدىكى بۆلۈنۈشنىڭ ئالدىنى ئېلىش بىلەن، كۈچنى مەركەزلەشتۈرۈپ خەلقنىڭ قارشىلىقىنى باستۇرۇش، تاشقى جەھەتتىن تامامەن مۇداپىئە ئورنىدا تۇرمۇش بولدى>. شۇڭا< سۇڭ سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىق قىلغان 320 يىل ئىچىدە شىمالىدىكى زېمىندا قالاق مىللەتلەرنىڭ تاجاۋۇزچىلىقى باشتىن - ئاخىر مەۋجۇت بۇلۇپ كەلدى. دەسلەپتە كىدان، كېيىن جۇرجىن، ئاخىرىدا مۇڭغۇللار شۇنداق قىلدى. <جيەن بوزەن، شاۋ شۈنجىڭ. جۇخۇا: <جۇڭگۇ تارىخىدىن ئۇمۇمىي مەلۇمات> ) شۇ مەزگىللەردە لياۋ سۇلالىسى خۇاڭخېنىڭ شىمالىي رايونىنى باشقۇرۇپ تۇراتتى. ھازىرقى يىنچۇەننى مەركەز قىلغان رايوندا غەربىي شىيا خانلىقى ۋە گەنسۇ كارىدورىدا خېشى ئۇيغۇر ھاكىيمىتى مەۋجۇت ئىدى. دۈنخۇاڭدىن تارتىپ جۇڭغار، تارىم ئويمانلىقلىرىدا قارا چوقۇ ئۇيغۇر دۆلىتى بىلەن قاراخانىيلار دۆلىتى ھاكىمىيەت يۈرگۈزەتتى. بۇنىڭدىن باشقا تىبەت .ېگىزلىكى ھەم ھازىرقى يۈننەن - گۈيجۇ ئېگىزلىكىدىمۇ بىر قاتار ھاكىمىيەت گەۋدىسى شەكىللەنگەنىدى. يۇقارقىدەك ئەھۋال ئاستىدا قاراخانىلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەن بولغان رەسمىي مۇناسىۋىتى پەقەت قىسمەن ۋاستىلىق ئايرىم مۇناسىۋەتلەر ۋە تارراق دائىردىكى بىۋاستە سودا مۇسىۋىتىدىنلا ئىبارەت . يۈسۈپ خاس ھاجىپ بۈيۈك ئۇيغۇر پەلسەپە ئالىمى يۈسۈپ خاس ھاجىپ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﻪﻟﻘﯩﻨﯩﯔ 11 – ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﯨﻜﻰ ﺑﯜﻳﯜﻙ، ﻣﯘﺗﻪﭘﭙﻪﻛﻜﯜﺭ ﺷﺎﺋﯩﺮﻯ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﺪﯨﻜﻰ ﺋﻪﺳﻜﯩﮭﯩﺴﺎﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﻐﺎ ﺟﺎﻳﻼﺷﻘﺎﻥ «ﭘﺎﻳﻨﺎﭖ» ﻳﯧﺰﺍ ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﺪﯨﻜﻰ « ﺋﺎﻟﺘﯘﻧﺒﯧﻠﯩﻖ» ﺗﺎ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺨﺘﯩﻦ ﺑﯘﻳﺎﻥ ﮬﻪﻣﻤﯩﮕﻪ ﺋﺎﻳﺎﻥ. ﺑﯘ ﻗﯩﻞ ﺳﯩﻐﻤﺎﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻲ ﭘﺎﻛﯩﺖ. ﺋﻪﻣﻤﺎ، ﻳﯧﻘﯩﻨﻘﻰ ﻳﯩﻠﻼﺭﺩﯨﻦ ﺑﯘﻳﺎﻥ ﺑﻪﺯﻯ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭ: «ﺑﯘ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﺋﻪﻣﻪﺱ، ﻳﯜﺳﯜﭖ ﻗﺎﺩﯨﺮﺧﺎﻥ ﻏﺎﺯﻯ ﭘﺎﺩﯨﺸﺎﮬﯩﻤﻨﯩﯔ ﺋﯩﺪﻯ»، « ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﺑﯩﻼﺩ ﺳﺎﻏﯘﻧﻠﯘﻕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ، ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﯩﻤﯘ ﺑﯩﻼﺩ ﺳﺎﻏﯘﻧﺪﺍ ﺑﻮﻟﯩﺸﻰ ﻛﯧﺮﻩﻙ .» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺩﻩﯞﺍﻻﺭﺩﺍ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺗﭽﯩﻠﯩﻚ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﺍ ﺑﻪﺯﻯ ﻣﯜﺟﯩﻤﻪﻝ ﻗﺎﺭﺍﺷﻼﺭﻧﻰ ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﻪﻧﺪﯛﺭﯛﭖ ﻗﻮﻳﺪﻯ. ﺋﻪﭘﺴﯘﺳﻠﯩﻨﺎﺭﻟﯩﻘﻰ ﺷﯘﻛﻰ، ﺑﯘ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭ ﻳﯘﻗﯘﺭﯨﻘﯩﺪﻩﻙ ﺋﺎﺳﺎﺳﺴﯩﺰ ﺩﻩﯞﺍﻻﺭ ﺩﺍ ﺑﻮﻟﯘﺷﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﮬﺎﺯﯨﺮﻏﯩﭽﻪ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﯩﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﻧﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﮬﯧﭽﻘﺎﻧﺪﺍﻕ ﺑﯩﺮ ﭘﺎﻛﯩﺖ ﺋﺎﺳﺎﺳﻨﻰ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﯨﻐﺎ ﻗﻮﻳﺎﻟﻤﯩﺪﻯ. ﻣﺎﻧﺎ ﺑﯘ ﻳﯘﻗﯘﺭﯨﺪﯨﻜﻰ ﺩﻩﯞﺍﻧﯩﯔ ﻳﺎﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻛﯚﺭﺳﯩﺘﯩﺪﯗ . ﻗﺎﻳﺘﺎ ﻳﺎﺳﺎﭖ ﺋﻪﺳﻠﯩﮕﻪ ﻛﻪﻟﺘﯜﺭﯛﻟﮕﻪﻥ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﯩﻐﺎ ﮬﯘﻝ ﻗﻮﻳﯘﺷﺘﯩﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﯞﯨﻼﻳﻪﺗﻠﯩﻚ ﻣﻪﺩﯨﻨﯩﻴﻪﺕ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻣﯘﮬﺎﭘﯩﺰﻩﺕ ﻗﯩﻠﯩﺶ ، ﺑﺎﺷﻘﯘﺭﯗﺵ ﺋﻮﺭﻧﻰ 3 ﺋﺎﻳﺪﯨﻦ ﺋﺎﺭﺗﯘﻕ ﯞﺍﻗﯩﺖ ﺋﺎﺟﺮﯨﺘﯩﭗ . ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﯩﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ﺩﺍﺋﯩﺮ ﺑﯩﺮﻣﯘﻧﭽﻪ ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﻧﻰ ﺗﻮﭘﻠﯩﺪﻯ . ﺋﺎﭘﺘﻮﻧﯘﻡ ﺭﺍﻳﻮﻧﻠﯘﻕ ﺧﻪﻟﻖ ﮬﯚﻛﯜﻣﯩﺘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﯘﻧﺎﺳﯩﯟﻩﺗﻠﯩﻚ ﺭﻩﮬﺒﻪﺭﻟﻪﺭ ﺑﯘ ﺋﯩﺸﺘﯩﻦ ﺧﻪﯞﻩﺭ ﺗﺎﭘﻘﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ، ﺋﺎﻟﯩﻢ ، ﻣﯘﺗﻪﺧﻪﺳﯩﺴﻠﻪﺭﻧﻰ ﺋﻪﯞﻩﺗﯩﭗ ، ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﻧﻰ ﺩﻩﻟﯩﻠﻠﻪﺵ ﺧﯩﺰﻣﯩﺘﯩﻨﻰ ﺋﯧﻠﯩﭗ ﺑﺎﺭﺩﻯ . ﺋﺎﻟﯩﻢ ﯞﻩ ﻣﯘﺗﻪﺧﻪﺳﯩﺴﻠﻪﺭ ﭘﺎﻛﯩﺘﻨﻰ ﺗﻪﻛﺸﯜﺭﯛﺵ ، ﺳﯧﻠﯩﺸﺘﯘﺭﯗﺵ ﺋﺎﺭﻗﯩﻠﯩﻖ ﺗﯧﭙﯩﻠﻐﺎﻥ ﮬﯚﺟﺠﻪﺗﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﮬﻪﻗﯩﻘﯩﻴﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ﻣﯘﺋﻪﻳﻴﻪﻧﻠﻪﺷﺘﯜﺭﺩﻯ . ﮬﺎﺯﯨﺮ ﻗﻮﻟﯩﻤﯩﺰﺩﺍ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﮬﯩﺠﯩﺮﯨﻴﻪ 410 – ﻳﯩﻠﻰ بالا ﺳﺎﻏﯘﻧﺪﺍ ﺗﯘﻏﯘﻟﯘﭖ ، ﮬﯩﺠﯩﺮﯨﻴﻪ 478 – ﻳﯩﻠﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺩﻩ ﯞﺍﭘﺎﺕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ، ﺟﻪﺳﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺩﻩﺳﻠﻪﭖ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﻰ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺷﯩﻤﺎﻟﺪﯨﻦ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﺟﻪﻧﯘﺑﻘﺎ ﻛﯧﺴﯩﭗ ﺋﯚﺗﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺗﯜﻣﻪﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﯩﻨﯩﯔ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﻗﯩﺮﻏﯩﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺩﯙﻟﻪﺗﺒﺎﻍ ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺍﺷﻠﯩﻖ ” ﺑﺎﺭﯨﮕﺎﮬ ” ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺟﺎﻳﻐﺎ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ، ﮬﯩﺠﯩﺮﯨﻴﻪ 514 – ﻳﯩﻠﻰ ﺋﯘ ﺟﺎﻳﺪﯨﻦ ﮬﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ” ﺋﺎﻟﺘﯘﻧﺒﯧﻠﯩﻖ ” ﻗﺎ ﻳﯚﺗﻜﻪﭖ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﺧﯧﻠﻰ ﻛﯚﭖ ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭ ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﻗﺘﺎ . ﻣﻪﻥ ﮬﺎﺯﯨﺮﻏﯩﭽﻪ ﺑﯘ ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﺩﯨﻦ 19 – ﺋﻪﺳﯩﺮﮔﻪ ﺗﻪﺋﻪﻟﻠﯘﻕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﭘﺎﺭﭼﻪ ﮬﯚﺟﺠﻪﺗﻨﻰ ﺟﺎﻣﺎﺋﻪﺗﭽﯩﻠﯩﻜﻜﻪ ﺗﻮﻧﯘﺷﺘﯘﺭﯗﭖ ﺋﯚﺗﯩﻤﻪﻥ . ﺑﯩﺮﯨﻨﭽﻰ ﮬﯚﺟﺠﻪﺕ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ -ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” (ﻧﻪﺳﻪﺏ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﻰ) ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺋﻪﺳﻪﺭ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺑﯘﻧﻰ 19 – ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺩﻩ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺷﺎﺋﯩﺮﻯ ﺋﯧﻤﯘﺭ ﮬﯜﺳﻪﻳﯩﻦ ﺳﻪﺑﯘﺭﻯ ﺗﯜﺯﮔﻪﻥ . ﺑﯩﺮﺍﻕ ، ﺳﻪﺑﯘﺭﯨﻨﯩﯔ ﺋﯚﻣﺮﻯ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻧﻰ ﺋﺎﺧﯩﺮﻻﺷﺘﯘﺭﯗﺷﻘﺎ ﻳﺎﺭ ﺑﻪﺭﻣﯩﮕﻪﻧﻠﯩﻜﺘﯩﻦ ، ﺷﺎﮔﯩﺮﺗﻰ ﻗﺎﺯﻯ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺳﺎﻳﯩﻢ ﺳﯘﻓﯩﺌﺎﻟﻼﻳﺎﺭﯨﻐﺎ ﺋﯘﻧﻰ ﺩﺍﯞﺍﻣﻼﺷﺘﯘﺭﯗﺷﻨﻰ ﺗﺎﭘﺸﯘﺭﻏﺎﻥ . ﮬﻪﻣﺪﻩ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﯞﺍﭘﺎﺕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻳﯩﻠﻨﺎﻣﯩﺴﯩﻨﻰ ، ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬ ﺋﻮﺭﻧﯩﻨﻰ ﺷﯘ ﺋﻪﺳﻪﺭﮔﻪ ﻛﯩﺮﮔﯜﺯﯛﭖ ﻗﻮﻳﯘﺷﻨﻰ ﯞﻩﺳﯩﻴﻪﺕ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﻗﺎﺯﻯ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺳﺎﻳﯩﻢ ﺳﻮﻓﯩﺌﺎﻟﻼﻳﺎﺭﻯ ﺋﯘﺳﺘﺎﺯﻯ ﺳﻪﺑﯘﺭﯨﻨﯩﯔ ﯞﻩﺳﯩﻴﯩﺘﯩﮕﻪ ﺋﺎﺳﺎﺳﻪﻥ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻧﯩﯔ ﺋﻪﯓ ﺋﺎﺧﯩﺮﯨﺴﯩﻨﯩﯔ ﺳﻮﻝ ﺑﯘﺭﺟﯩﻜﯩﮕﻪ : ” ﺋﻪﺯ ﮬﻪﺯﺭﯨﺘﻰ ﻳﯜﺳﯜﻑ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﺩﻩﺭﺳﯩﻨﻪ ﭼﻪﮬﺎﺭﺳﻪﺩ ﮬﻪﺟﺘﺎﺩ ﮬﻪﺷﺖ ﮬﯩﺠﯩﺮﯨﻴﻪ ﯞﻩﻓﺎﺕ ﺷﯘﺩﻩ . ﻗﻪﺑﺮﻯ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﻲ ﻛﯘﮬﻨﻪ ﮬﯩﺴﺎﺭ ﺯﻩﻣﯩﻨﻰ ﻓﺎﺑﻰ ﺋﺎﺏ ﻣﻪﺩﻓﯘﻥ ﺷﯘﺩﻩﺳﺖ ، ﺋﺎﻣﯩﻦ . ﻣﯩﻦ ﺷﻪﻳﺨﻰ ﺩﯗﺋﺎﮔﯘﻱ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺳﺎﺋﯩﻢ ﺳﯘﻓﻰ ﺋﺎﻟﻼﻳﺎﺭﻯ ﺳﯘﺑﮭﯘ ﺷﺎﻡ ، ﺑﻪﻟﻜﻰ ﺋﻪﻟﻪﺩﺩﯞﺍﻡ ﻣﻪﺭﺍﺯﻯ ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺳﯧﮭﺘﻪﻥ ﺑﯘﺯﯗﺭﯗﻛﯟﺍﺭ ﺭﻭﮬﻰ ﭘﯘﺭﻓﯘﺗﯘﮬ ﺩﯗﺋﺎﻳﻰ ﻗﯘﺭﺋﺎﻥ ﻣﯩﻜﯘﻧﻪﻡ ” ، ﺩﻩﭖ ﻳﯧﺰﯨﭗ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﯞﺍﭘﺎﺗﯩﻨﯩﯔ ﮬﯧﺠﯩﺮﯨﻴﻪ 478 – ﻳﯩﻠﻰ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ، ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﻨﯩﯔ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﻲ ﻛﻮﮬﻨﻪ ﮬﯩﺴﺎﺭﺩﯨﻜﻰ ” ﻓﺎﻳﻰ ﺋﺎﺏ ” ﺗﺎ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ، ﺑﯘ ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﺘﺎ ﻳﻪﻧﻪ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﻗﯩﺪﯨﺮﺧﺎﻥ ﻏﺎﺯﻯ ﭘﺎﺩﯨﺸﺎﮬﯩﻨﯩﯔ ﯞﻩ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﻗﯩﺪﯨﺮﺧﺎﻥ ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﺷﺎﮬﺸﺎﺩﯨﻨﯩﯔ ﻣﺎﺯﯨﺮﯨﻨﯩﯔ ﺑﺎﺭﻟﯩﻘﯩﻨﯩﻤﯘ ﺋﯩﺰﺍﮬﻠﯩﻐﺎﻥ . ﺗﻪﺗﻘﯩﻘﺎﺗﭽﯩﻼﺭﻧﯩﯔ ﻗﺎﺭﯨﺸﯩﭽﻪ ، ﻳﯜﺳﯜﭖ ﻗﯩﺪﯨﺮﺧﺎﻥ ﻣﯩﻼﺩﻯ 1040 – ﻳﯩﻠﻰ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻴﻼﺭ ﺯﯦﻤﯩﻨﺪﯨﻦ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﻼﺭ ﺯﯦﻤﯩﻨﯩﮕﻪ ﻗﯧﭽﯩﭗ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺋﯩﺒﻨﻰ ﺋﻪﻟﻰ ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﺷﺎﮬﺰﺍﺩﻩ ﺋﯩﻜﻪﻥ . ﻗﺎﺭﻯ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺳﺎﻳﯩﻢ ﺳﻮﻓﻰ ﺋﺎﻟﻼﻳﺎﺭﻯ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻧﯩﯔ ﺋﺎﺧﯩﺮﻗﻰ ﺑﯧﺘﯩﻨﯩﯔ ، ﺗﯚﯞﻩﻧﻜﻰ ﺋﻮﯓ ﺑﯘﺭﺟﯩﻜﯩﮕﻪ : ” ﺋﻪﺭ ﮬﻪﺯﺭﯨﺘﻰ ﺳﺎﮬﯩﺐ ﻗﻪﻟﻪﻡ ﺋﯘﺳﺘﺎﺩﯨﻢ ﻣﻮﻟﻼ ﻣﯩﺮ ﮬﯜﺳﻪﻳﯩﻦ ﺳﻪﺑﯘﺭﻯ ﺑﯘ ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ‘ ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ‘ ﻧﯩﯔ ﺗﻪﻣﺎﻣﯩﻐﻪ ﻳﯜﺳﯜﺝ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﻗﻪﺑﺮﻯ ﺷﻪﺭﯨﻔﯩﻠﯩﺮﻯ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﻲ ﻛﯘﮬﻨﻪ ﮬﯩﺴﺎﺩﯗﺭ . ﻣﻪﺯﺍﻓﯩﺌﯩﻲ ﻓﺎﻳﻰ ﺋﺎﺑﺘﺎ ﻣﻪﺩﻓﯘﻥ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ﺋﯩﺰﮬﺎﺭ ﻗﯩﻠﯩﭗ ، ﻳﯧﺰﯨﭗ ﺗﺎﻣﺎﻣﻼﺷﻨﻰ ﭘﻪﻗﯩﺮﮔﻪ ﺗﻪﻣﺎﻣﻼﺷﻨﻰ ﺗﻪﯞﺳﯩﻴﻪ ﻗﯩﻠﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ، ﺋﯘﺳﺘﺎﺩﯨﻢ ﻣﻪﺭﮬﯘﻡ ﻣﻮﻟﻼ ﻣﯩﺮ ﮬﯜﺳﻪﻳﯩﻦ ﺳﻪﺑﯘﺭﯨﻨﯩﯔ ﯞﻩﺳﯩﻴﯩﺘﯩﮕﻪ ﺑﯩﻨﺎﺋﻪﻥ ﻳﯜﺳﯘﻑ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﺩﻩﻓﯩﻨﮕﺎﮬﯩﻨﻰ ﺑﯘ ‘ ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ’ ﻗﺎ ﻛﯩﺮﮔﯜﺯﯛﭖ ، ﺟﺎﻣﺎﺋﻪ ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻥ ، ﺋﻪﯞﻻﺩﻯ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﻪﻟﻘﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭ ﻗﯩﻠﺪﯨﻢ . ﻗﺎﺯﻯ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺩ ﺳﺎﻳﯩﻢ ﺳﯘﻓﻰ ﺋﺎﻟﻼﻳﺎﺭﻯ ” ﺩﻩﭖ ﻳﯧﺰﯨﭗ ، ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ ﯞﺍﭘﺎﺕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﯞﺍﻗﺘﯩﻨﻰ ، ﻗﻪﺑﺮﯨﮕﺎﮬﯩﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﻧﯩﻨﻰ ، ﻛﯩﻤﻨﯩﯔ ﺗﻪﺷﻪﺑﺒﯘﺳﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ، ﻧﯧﻤﻪ ﺳﻪﯞﻩﺑﺘﯩﻦ ﺑﯘ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ” ﻗﺎ ﻛﯩﺮﮔﯜﺯﯛﭖ ﻗﻮﻳﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﺋﻪﺳﻜﻪﺭﺗﻜﻪﻥ ﮬﻪﻣﺪﻩ ﺋﯚﺯﯨﻨﯩﯔ ﻗﺎﺯﯨﻠﯩﻖ ﻣﯚﮬﯩﺮﯨﻨﻰ ﺑﺎﺳﻘﺎﻥ . ﺋﯘﺯﯗﻧﻠﯘﻏﻰ 8.20 ﻣﯧﺘﯩﺮ ، ﻛﻪﯕﻠﯩﻜﻰ 26 ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮ ﻛﯧﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯘ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻧﻰ 20 – ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ ﺑﺎﺷﻠﯩﺮﯨﺪﺍ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﻛﻮﻧﯩﺸﻪﮬﻪﺭ ﻧﺎﮬﯩﻴﻪ ﻗﻮﻏﺎﻥ ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﻳﺎﻗﭽﯩﻼ ﻛﻪﻧﺘﯩﺪﻩ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﯗﺷﻠﯘﻕ ﺋﯚﻟﯩﻤﺎ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺋﺎﺑﺪﯨﺮﯨﻴﯩﻢ ﮬﺎﺟﯩﻢ ﺳﺎﻗﻼﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ . ( 1877 – 1845 – ﻳﯩﻠﻼﺭ) . ﺋﺎﺑﺪﯨﺮﯨﻴﯩﻢ ﮬﺎﺟﯩﻢ ﯞﺍﭘﺎﺕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺑﯘ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻣﻪﺭﯨﭙﻪﺭﺳﯚﻳﻪﺭ ﺋﻮﻏﻠﻰ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺗﯩﻤﯩﻦ ﻗﺎﺭﯨﻤﻐﺎ ﻣﯩﺮﺍﺱ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ . 1965 – ﻳﯩﻠﻼﺭﺩﺍ ﺑﯘ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺗﯩﻤﯩﻦ ﻗﺎﺭﯨﻤﻨﯩﯔ ﻗﻮﻟﯩﺪﯨﻦ 20 – ﺋﻪﺳﯩﺮﻧﯩﯔ 80 – ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﯨﺪﺍ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ ﺗﺎﺭﯨﺨﭽﻰ ﺋﺎﻟﯩﻢ ﺗﺎﻻﻧﺘﻠﯩﻖ ﺷﺎﺋﯩﺮ ﺋﯧﻤﯩﺮ ﮬﻪﺳﻪﻥ ﻗﺎﺯﻯ ﮬﺎﺟﯩﻢ ( 1900- 1985 -ﻳﯩﻠﻼﺭ) ﻧﯩﯔ ﻗﻮﻟﯩﻐﺎ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ . ﻣﻪﺭﮬﯘﻡ .ئﻤﯩﺮ ﮬﻪﺳﻪﻥ ﻗﺎﺯﻯ ﮬﺎﺟﯩﻢ 1985 – ﻳﯩﻠﻰ ﺑﯘ ” ﺑﻪﮬﺮﯗﻝ – ﺋﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﻧﻰ ﺋﺎﯞﯞﺍﻝ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﯞﯨﻼﻳﻪﺗﻠﯩﻚ ﻣﻪﺩﯨﻨﯩﻴﻪﺕ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻣﯘﮬﺎﭘﯩﺰﻩﺕ ﻗﯩﻠﯩﺶ ، ﺑﺎﺷﻘﯘﺭﯗﺵ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ، ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ﭘﻪﻧﻠﻪﺭ ﺋﺎﻛﺎﺩﺩﯨﻤﯩﻴﯩﺴﯩﮕﻪ ﺗﻪﻗﺪﯨﻢ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﺑﯘ ” ﺑﯘﮬﺮﯗﻟﺌﻪﻧﺴﺎﺏ ” ﮬﺎﺯﯨﺮ ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ﭘﻪﻧﻠﻪﺭ ﺋﺎﻛﺎﺩﺩﯨﻤﯩﻴﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻝ ﺑﯚﻟﯩﻤﯩﺪﻩ ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﻗﺘﺎ . ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﭽﻰ ﮬﯚﺟﺠﻪﺕ : ” ﻗﻪﻟﻪﻣﯩﻲ ﻗﯘﺭﺋﺎﻥ ” ( ﻛﯩﺘﺎﺑﻨﻰ ﺗﯩﺰﯨﻤﻐﺎ ﺋﯧﻠﯩﺶ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﯩﺪﺍ ﻗﻮﻳﯘﻟﻐﺎﻥ ﺋﯩﺴﯩﻢ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺋﻪﺳﻠﻰ ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﺪﺍ ﺑﯘ ﺋﯩﺴﯩﻢ ﺑﯘ ﻣﻪﯞﺟﯘﺕ ﺋﻪﻣﻪﺱ . ﻗﯘﺭﺋﺎﻥ ﻗﻮﻟﺪﺍ ، ﻗﯘﻣﯘﺵ ﻗﻪﻟﻪﻣﺪﻩ ﺧﻮﺗﻪﻧﻨﯩﯔ ﻳﯩﭙﻪﻙ ﻗﻪﻏﯩﺰﯨﮕﻪ ﺧﻮﺵ ﺧﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻧﻠﯩﻘﺘﯩﻦ ، ﺗﯩﺰﯨﻤﻐﺎ ﺋﺎﻟﻐﯘﭼﯩﻼﺭ ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﺩﻩﭖ ﻧﺎﻡ ﻗﻮﻳﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎ ﻛﯧﺮﻩﻙ . ﺋﺎﭘﺘﻮﺭﺩﯨﻦ ) ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺧﻮﺗﻪﻧﺪﯨﻦ ﺗﯧﭙﯩﻠﻐﺎﻥ . ﺑﯘ ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﻰ ﺧﻮﺗﻪﻧﻠﯩﻚ ﺑﯩﺮ ﻳﺎﺭﻯ ﺑﯘﺭﺍﺩﻩﺭ ﺋﯧﻤﯩﺮ ﮬﻪﺳﻪﻥ ﻗﺎﺯﻯ ﮬﺎﺟﯩﻤﻐﺎ ﮬﻪﺩﯨﻴﻪ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﺋﯧﻤﯩﺮ ﮬﻪﺳﻪﻥ ﻗﺎﺭﻯ ﮬﺎﺟﯩﻢ ﺑﯘ ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﻰ 1984 – ﻳﯩﻠﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﯞﯨﻼﻳﻪﺗﻠﯩﻚ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺕ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻣﯘﮬﺎﭘﯩﺰﻩﺕ ﻗﯩﻠﯩﺶ ، ﺑﺎﺷﻘﯘﺭﯗﺵ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ﺗﻪﻗﺪﯨﻢ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﻗﯘﺭﺋﺎﻥ 726 ﺑﻪﺕ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺋﯘﺯﯗﻧﻠﯘﻏﻰ 34 ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮ ، ﻛﻪﯕﻠﯩﮕﻰ 22 ﺳﺎﻧﺘﻘﻤﯧﺘﯩﺮ ، ﻗﯧﻠﯩﻨﻠﯩﻘﻰ 6 ﺳﺎﻧﺘﯩﻤﯧﺘﯩﺮ ، ﮬﻪﺭ ﺑﯩﺮﯨﺪﻩ 13 ﻗﯘﺭﺩﯨﻦ ﺧﻪﺕ ﺑﺎﺭ . ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﯩﯔ ﺗﺎﺵ ﻣﯘﻗﺎﯞﯨﺴﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﺎﺷﺘﯩﻜﻰ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺑﯧﺘﻰ ﻳﻮﻗﺎﻟﻐﺎﻥ . ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﻰ ﺳﺎﻗﻠﯩﻐﯘﭼﻰ ﺗﺎﺵ ﻣﯘﻗﺎﯞﯨﺴﯩﻨﻰ ﮬﺎﺯﯨﺮﻗﻰ ﺯﺍﻣﺎﻥ ﺭﻩﺧﺘﯩﻨﻰ ﺋﯩﺸﻠﯩﺘﯩﭗ ﻗﺎﺗﺘﯩﻖ ﻗﻪﻏﻪﺯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﯘﻗﺎﯞﯨﻠﯩﭗ ﻗﻮﻳﻐﺎﻧﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻘﺎ ، ﺋﯩﭻ ﺑﯧﺘﯩﮕﻪ : ” ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﻰ ﺑﯩﺘﻪﺭﻩﺕ ﻗﻮﻟﻐﺎ ﺋﺎﻟﺴﺎﻕ ﮔﯘﻧﺎﮬﻜﺎﺭ ﺑﻮﻟﯩﻤﯩﺰ ” ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺧﻪﺗﻨﻰ ﯞﻩ ﻳﻮﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺑﻪﺕ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ : ” ﺳﯜﺭﻩ ﻓﺎﺗﯩﮭﻪ ” ﺑﯩﻠﻪﻥ ” ﺳﯜﺭﻩ ﺋﻪﻟﯩﻒ ، ﻻﻡ ، ﻣﯩﻢ ” ﻧﻰ ﺧﯘﺵ ﺧﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﯧﺰﯨﭗ ، ﺗﻮﻟﯘﻗﻼﭖ ﻗﻮﻳﻐﺎﻥ . ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﺎﺧﯩﺮﯨﺪﺍ ﻳﻪﻧﻪ ﺋﻪﺳﻠﻰ ﻛﯚﭼﯜﺭﮔﯜﭼﻰ ﻛﺎﺗﯩﭗ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦ ﻳﯧﺰﯨﭗ ﻗﻮﻳﯘﻟﻐﺎﻥ ” ﺋﻪﻟﻼﮬﯘﻣﻤﻪ ﺋﻪﻧﻔﻪﺋﯩﻨﺎ ” ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺩﯗﺋﺎ ﺑﺎﺭ .ﺑﯘ ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﻰ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﺎﺷﻘﯩﺮﻗﻰ ﺳﯧﭙﯩﻠﯩﻨﻰ ﺳﻮﻗﯘﺷﻘﺎ ﺗﻪﻳﻴﺎﺭﻟﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﻣﯩﻼﺩﻯ 1835 – ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﮬﯧﺴﺎﺑﻠﯩﻐﺎﻧﺪﯨﻤﯘ ، ﺋﻪﯓ ﻛﻪﻡ ﺩﯦﮕﻪﻧﺪﻩ 155 ﻳﯩﻠﻠﯩﻖ ﺗﺎﺭﯨﺨﻘﺎ ﺋﯩﮕﻪ ﺩﯦﻴﯩﺸﻜﻪ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ . ﺑﯘ ﻗﯘﺭﺋﺎﻥ ﺋﻪﺳﻠﯩﺪﻩ 1830 – ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ 1848 – ﻳﯩﻠﯩﻐﯩﭽﻪ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﮬﯚﻛﯜﻣﯩﺘﻰ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦ ﮬﯧﻜﯩﻤﺒﻪﮔﻠﯩﻜﯩﻜﻜﻪ ﺋﻪﯞﻩﺗﯩﻠﮕﻪﻥ ﺯﻭﮬﯘﺭﯨﺪﯨﻦ ﮬﯧﻜﯩﻤﻨﯩﯔ ﺩﯨﯟﺍﻧﯩﺪﯨﻜﻰ ﻛﯩﺘﺎﺏ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺑﯘ ﻛﯩﺘﺎﺑﻨﻰ ﺯﯗﮬﻮﺭﯨﺪﯨﻦ ﮬﯧﻜﯩﻤﺒﻪﮒ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﻣﺎﺯﯨﺮﯨﻐﺎ ﭼﯩﻘﯩﭗ ، ﺋﻮﻥ ﺑﯩﺮ ﻛﯜﻥ ﺋﯧﺌﯩﺘﯩﻜﺎﭘﺘﺎ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﯗﭖ ، ﺋﯩﺴﺘﯩﺨﺎﺭﻩ ﻗﯩﻠﯩﭗ ، ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﺷﻪﮬﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﺎﺷﻘﯩﺮﯨﻘﻰ ﺷﻪﮬﻪﺭ ﺳﯧﭙﯩﻠﯩﻨﻰ ﺳﻮﻗﺴﺎ ﺧﻪﻳﺮﻟﯩﻚ ﺑﻮﻟﯩﺪﯨﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﮬﻪﻗﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺧﯘﺵ – ﺧﻪﯞﻩﺭ ﺑﯩﺸﺎﺭﯨﺘﯩﻨﻰ ﺋﯧﻠﯩﭗ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ﺷﯘ ﺯﺍﻣﺎﻧﻨﯩﯔ ﻣﻪﺷﮭﯘﺭ ﻣﯚﺗﯩﯟﻩﺭ ﺋﯚﻟﯩﻤﺎﻟﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﻧﯧﺌﯩﻤﻪﺗﯘﻟﻼ ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭﯨﻐﻪ ﺗﻪﻗﺪﯨﻢ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﺯﯗﮬﻮﺭﯨﺪﯨﻦ ﮬﯧﻜﯩﻤﺒﻪﮒ ﻧﯧﺌﯩﻤﻪﺗﯘﻟﻼ ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭﯨﻨﻰ ﺑﯘ ﺋﯩﺸﻘﺎ ﺋﯚﺯﻯ ﺑﯘﻳﺮﯨﻐﺎﻥ . ﺑﯘ ﮬﻪﺩﯨﻴﻪﺩﯨﻦ ﺋﯩﻨﺘﺎﻳﯩﻦ ﺳﯚﻳﯜﻧﯜﭖ ﻛﻪﺗﻜﻪﻥ ﻧﯧﺌﯩﻤﻪﺗﯘﻟﻼ ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭﯨﻨﻰ ﺑﯘ ﺋﯩﺸﻨﯩﯔ ﺧﺎﺗﯩﺮﯨﺴﻰ ﺳﯜﭘﯩﺘﯩﺪﻩ ﻗﯘﺭﺋﺎﻧﻨﯩﯔ 723 – ﺑﯧﺘﯩﻨﯩﯔ ﮬﺎﺷﯩﻴﻪﺳﯩﮕﻪ ( ﭼﻪﺕ ﭼﯚﺭﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺑﯩﻜﺎﺭ ﺟﺎﻳﻐﺎ ) ﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﯩﻠﻪﺭﻧﻰ ﻳﯧﺰﯨﭗ ﻗﻮﻳﻐﺎﻥ : ” ﺑﯘ ﺳﯘﺭﻩﺗﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﻤﯩﺌﻪ ﺗﻪﮬﺮﯨﺮ ﺋﻮﻟﺪﯨﻜﯩﻢ ، ﮬﻪﺯﺭﻩﺗﻰ ﯞﺍﯓ ﺯﯗﮬﻮﺭﯨﺪﯨﻦ ﮬﺎﻛﯩﻢ ﺋﺎﻟﯩﻴﻠﯩﺮﻯ ﻓﻪﻗﯩﺮ ﺩﻩﺭﯞﯨﺶ ﻛﻪﻣﺘﻪﺭﻧﻰ ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭ ﻗﻪﻟﺌﻪﺳﯩﻨﯩﯔ ﺗﻪﺋﯩﻤﯩﺮﺍﺗﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻧﻪﮬﯩﺲ – ﺳﻪﺋﯩﺪﻟﯩﻜﻜﻪ ﺑﯩﺮ ﺋﯩﺴﺘﺨﺎﺭﻩ ﻗﯩﻠﺪﯨﻢ . ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭ ﻗﻪﻟﺌﻪﺳﯩﻨﯩﯔ ﺗﻪﺋﯩﻤﯩﺮﺍﺗﯩﻨﯩﯔ ﻳﺎﺧﺸﻰ ﺋﺎﻗﯩﺒﯩﺘﯩﮕﻪ ﺭﯗﺧﺴﻪﺕ ﺑﻮﻟﺪﻯ . ﺑﯘ ﺭﯗﺋﯩﻴﺎﻧﻰ ﮬﻪﺯﺭﻩﺗﻰ ﮬﺎﻛﯩﻢ ﺋﺎﻟﯩﻴﻠﯩﺮﯨﻐﻪ ﺑﻪﻳﺎﻥ ﻗﯩﻠﺪﯨﻢ . ﺷﯘﻧﯩﯔ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﮬﻪﺯﺭﺍﺗﻰ ﮬﺎﻛﯩﻢ ﺩﯨﯟﺍﻧﻪ ﺷﺎﮬﺎﻧﻪﺩﯨﻦ ﺑﯘ ﻛﻪﻻﻡ ﺷﻪﺭﯨﻔﺘﻰ ﻓﻪﻗﯩﺮﻏﻪ ﮬﻪﺩﯨﻴﻪ ، ﺋﯩﻨﺌﺎﻡ ﻗﯩﻠﺪﻯ . ﺭﻩﮬﻤﻪﺕ ، ﻓﻪﻗﯩﺮ ﺳﺎﮬﯩﺐ ﺩﯗﺋﺎ ﻧﯧﺌﯩﻤﻪﺗﯘﻟﻼ ﻛﺎﺷﻐﻪﺭﻯ ﻣﯘﮬﯘﺭﯗﻣﻨﻰ ﺑﺎﺳﺘﯩﻢ . 1253 – ﮬﯩﺠﯩﺮﻯ ” ﺗﺎﻣﻐﺎ ( ﻣﯚﮬﯘﺭ ) ﮬﯩﺠﯩﺮﯨﻴﻪ 1238 – ﻳﯩﻠﻰ ﺋﻮﻳﯘﻟﻐﺎﻥ . ﺗﺎﻣﻐﯩﺪﯨﻜﻰ ﺧﻪﺕ ” ﻧﯧﺌﯩﻤﻪﺗﯘﻟﻼ ﺑﯩﻦ ﺳﻪﺩﺭﯨﺪﺩﯨﻦ ” ﺩﯗﺭ . ` ﻣﺎﻧﺎ ﺑﯘ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﭘﺎﺭﭼﻪ ﮬﯚﺟﺠﻪﺕ ﻳﺎﻟﻐﯘﺯ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﻣﺎﺯﯨﺮﯨﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﻧﯩﻨﻰ ، ﯞﺍﭘﺎﺕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﯞﺍﻗﺘﯩﻨﻰ ﺋﯩﺴﭙﺎﺗﻼﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﻗﯩﻤﻤﻪﺗﻠﯩﻚ ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻝ ﺑﻮﻟﯘﭘﻼ ﻗﺎﻟﻤﺎﺳﺘﯩﻦ ، ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﻼ ﺋﯘ ، ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﮬﺎﺟﯩﭗ ﻣﺎﺯﯨﺮﯨﻐﺎ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺋﯧﺘﯩﻘﺎﺩﯨﻨﻰ ﯞﻩ 19 – ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ ﺋﯧﻤﯩﺮ ﮬﯜﺳﻪﻳﯩﻦ ﺳﻪﺑﯘﺭﻯ ، ﻗﺎﺯﻯ ﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺳﺎﻳﯩﻢ ﺳﻮﻓﻰ ﺋﺎﻟﻼﻳﺎﺭﻯ ، ﺯﯗﮬﯘﺭﯨﺪﯨﻦ ﮬﯧﻜﯩﻤﺒﻪﮒ ، ﻧﯧﺌﯩﻤﻪﺗﯘﻟﻼ ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭﯨﺪﻩﻙ ﺑﻪﺯﻯ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺷﻪﺧﺴﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﭘﺎﺋﺎﻟﯩﻴﯩﺘﯩﻨﯩﻤﯘ ﻳﻮﺭﯗﺗﯘﺷﺘﺎ ﺑﻪﻟﮕﯩﻠﯩﻚ ﭘﺎﻳﺪﯨﻠﯩﻨﯩﺶ ﻗﯩﻤﻤﯩﺘﯩﮕﻪ ﺋﯩﮕﻪ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻣﯘﮬﯩﻢ ﮬﯚﺟﺠﻪﺕ ﮬﯧﺴﺎﺑﻠﯩﻨﯩﺪﯗ دۇنيا تۈركىلوگىيە ئىلىمىنىڭ ئاساسچىسى مەھمۇد بىننى ھۈسەيىن قەشقەرى 11- ئەسىردە ياشاپۋە ئىجاد قىلىپ ئۆتكەن مەملىكىتىمىزنىڭ مەشھۇر ئېنسىكلوپىېدىك ئالىمى ۋە دۇنيائېتراپ قىلغان ئاتاقلىق تىلشۇناس . ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقەرىنىڭ تۇغۇلغان يىلى ھەققىدە ئېنىق تارىخىي مەلۇمات يوق ، شۇقداقتىمۇ ئۇنىڭ ئۆزىنىڭ مەشھۇر ئەسىرى « تۈركىي تىللار دىۋانى » ھەققىدە ئېيتقان : « بۇ كىتاب مېنىڭ ئۆمرۈمنى ئاخرىغا يەتكۈزدى » دېگەن سۆزىگە ۋە خەلىق ئىچىدە تارقالغان رىۋايەتلەرگەئاساسلانغاندا ، ئۇ تەخمىنەن 1008- يىلى ئەتراپىدا تۇغۇلغان. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ يۇرتى ، ھاياتى ۋە قەيەردە ۋاپات بولغانلىقىمۇ پۈتكۈل جاھان ئىلىمدۇنياسىىغا تاكى ھازىرغىچە تولۇق ئېنىق بولماي كېلىۋاتقان بىر مەسىلە ئىدى . بۇھەقتە خىلمۇ خىل كۆز قاراش ۋە مۇنازىرىلەر بولۇپ كەلگەنىدى . مەھمۇد قەشقەرى ئۆزى« تۈركى تىللار دىۋانى » دا كۆرسىتىپ ئۆتكەن يىپ ئۇچلىرىغا ، ئۇزۇن يىللىق ،ئەتراپلىق ، قايتا - قايتا ئەمەلىي ۋە ئىلمي تەكشۈرۈشلەرگە ، خەلىق ئاممىسى ۋەخەلىق ئىچىدىكى مەشھۇر ئۆلىمالار تەمىنلىگەن قىممەتلىك يازما ھۆججەتلەرگە ئاساسەنئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقىرىنىڭ قارا خانىيلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختىقەشقەرگە تەۋە ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىدە تۇغۇلغانلىقى ئېنىقلاندى . ئالىمئۆزىنىڭ قەشقەردە تۇغۇلۇپ ئۆسكەنلىكىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن ، ئۆز ئىسمىنىڭ ئاخرىغا «قەشقەر » دېگەن ئەدەبىي تەخەللۇسىنى قوشۇپ ئىشلەتكەن. مەھمۇد قەشقەرنىڭ ئاتىسى ھۈسەيىن ئىبىنى مۇھەممەد قارا خانىيلارنىڭ خان جەمەتىدىن بولۇپ ،ئۆز ھاياتىدا ئاتىسىنىڭ ئورنىغا بارسغانغا ھاكىم بولغان مەرىپەتپەرۋەر كىشى ئىدى .ئۇنىڭ ئانىسى بۇبى رابىيە ئۆز زامانىسىغا نسبەتەن ئالى مەلۇماتلىق ، زېرەك ئايالبولۇپ ، ئوغلى مەھمۇدنى كىچكىدىن ئەتراپلىق ماھارەتكە ئىگە قىلىپ تەربىيلەشكەتىرىشقان. مەھمۇد قەشقىرى باشلانغۇچ مەلۇماتىنى ئائىلىسىدە ۋە ئوپال ئازىختا ئالغان ، ئوتتۇرا ۋەئالىي مەلۇماتنى قەشقەردىكى شەيخ ئىمام زاھىد ھۈسەيىن ئىبنى خەلەف كاشىغەرىمۇددەررسىلىك قىلغان « مەدرەسەئى ھامىدىيە » دە ۋە شۇ چاغلاردا پۈتۈن شەرق دۇنياسىغا مەشھۇر بولغان « مەدەرەسەئى ساجىيە » دە ئاتالغان . بۇ ئالىم بىلىميۇرتلىرىدا ئىسلام ئەقدىلرىنى ئۆگىنىپلا قالماي ، بەلكى تىلشۇناسلىق ، ئىلمي مەنتىقە ( لوگىكا ) ، تارىخ ، جۇغراپىيە، ئىلىمى نۇجۇم ( ئاسترونۇمىيە ) ،تېبابەتچىلىك قاتارلىق ئىلملەرنى ئىگىلىگەن. شۇ چاغدىكى ئىجتىمائى شارائىتتىن ئېلىپ قارىغاندا ، مەھمۇد قەشقەرى ياشىغان دەۋر قاراخانىيلاردا ئىلىم - مەرىپەت يۈكسەلگەن دەۋر بولۇپ ، ئالىمنىڭ بوۋىسى مۇھەممەد بىنيۈسۈپ ۋە بولۇپمۇ ئۇنىڭدىن كېيىنكى ھەسەن بىن سۇلايمان قاتارلىقلار قارا خانىيلار ھاكىمىيتىدە ئىلىم - مەرىپەتنىڭ ھامىيسى بولغان شەخسلەر ئىدى . بۇنداق شەرت -شارائىت مەھمۇد قەشقەرنىڭ ئىلىم ھاسىل قىلىشى ئۈچۈن تولۇق ئىمكانىيە بەرگەنىدى. ئائىلىۋى ھاياتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ئالىمنىڭ ئانا تەرەپ بوۋىسى خوجا سەيپىدىن ئوقۇمۇشلۇق كىشى بولغان . شۇڭا ئۇ ئۆزىنىڭ بىردىنبىر پەرزەنتى بولغان بۇبى رابىيەنى كىچكىدىن تارتىپلا ئەخلاقلىق ، ئوقۇمۇشلۇق قىلىپ تەربىيلىگەن . مۇنداق ئائىلىدە دۇنياغاكەلگەن مەھمۇد كىچكىدىن ھەم قەلەم ، ھەم ئەلەم تەربىيسنى ئالغانىدى . لېكىن ئۇ بىرسەركەردە ( قوماندان ) بولۇش ئارزۇ - ئىستىكىدە بولماي ، بەلكى ئىلىم ئۆگىنىش ئارزۇ - ئسىتىكىدە بولغان . شۇڭا ئۇ كىچىك بالا ۋاقتىدىن تارتىپلا ئۆگىنىشكە تىرىشقان ، پۈتۈن ئەقىل - پاراستىنى ئىلىم ئىگىلەشكە سەرپ قىلغان ، ئىلىم - پەنەچوڭقۇر مۇھەببەت باغلىغان ، كېچە - كۈندۈز ھارماي - تالماي تىرىشىپ ئۆگەنگەن ۋەئۆزىنىڭ پۈتۈن ھاياتىنى مانا مۇشۇنداق مەڭگۈ ئۆلمەس ئىلمى ئىشقا ئاتىغان .ئالىمنىڭ ئون نەچچە يىل قىر - سەھرالارنى كېزىپ ، جاپا - مۇشەققەتكە چىداپ تەتقىق قىلىش روھى ، « دىۋان » دا مىسالغا كەلتۈرۈلگەن خەلىق قوشاقلىرى بىلەن خەلىق ماقال- تەمىسللىرى ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن گۈزەل ئىنسانىي خسلىتى ۋە ئەخلاق - پەزىلىتى ئالدى بىلەن ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ ، بولۇپمۇ ئانىسى بۇبى رابىيەدىن سىڭگەن تەربىينىڭنەتىجىسى ، شۇنىڭ بىلەن بىللە تېخىمۇ مۇھىمراقى ئۇنىڭ ئۆزىنىڭ ئىلىم - پەنگەچوڭقۇر ئىشتياق باغلاپ ، جاسارەت بىلەن تىرىشپ ئۆگەنگەنلىكى ۋە جاپالىق ئەمگەك قىلغانلىقىنىڭ نەتىجىسىدۇر. ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد قەشقىرى نۇرغۇن ئىلىملەرنى ئۆگىنىش بىلەن بىللە ئەرەب ، پارس تىللرىنىمۇ پۇختا ئۆگەنگەن . ئۇ يەنە شۇ چاغدا ئومۇمي ئادەت ۋە مەجبۇرىيەت ھېسابلانغان ئات مىنىش، ئوقيا ئېتىش، نەيزىۋازلىق قاتارلىق جەڭ ماھارەتلىرىنى ئۆگىنىپ ، چېۋەر چەۋەنداز ۋە ئۇستا مەرگەنلەردىن بولۇپ يېتىشكەن. ئالىمنىڭ ئاتىسى ھۈسەيىن ئىبنى مۇھەممەد 1058- يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن بىر قېتىملىق قىرغىنچىلقتا ئۆلتۈرۈلگەن ، لېكىن بەختكە يارىشا ئالىم بۇ قىرغىىنچىلىق ئىچىدەئامان قالغان، شۇنىڭدىن كېيىن مەھمۇد قەشقەرى ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلىپ ، تۈركى خەلقلەر ياشاۋاتقان نۇرغۇنلىغان شەھەرلەرنى ، يېزا - قىشلاقلارنى ، بىپايان يايلاق ۋە دالا - قىرلارنى ئارىلاپ 15 يىل تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان ۋە تۈرك ، تۈركمەن ،ئوغۇز ، چىڭگىل ، باسمىل ، ياغما ، قىرغىز قاتارلىق تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ تىلى ۋەئۇنىڭ پەرقىلىرىنى ، ئىتنوگرافىيسى ( كېلىپ چىقىش مەنبەسى ) نى ، تارىخنى ،جۇغراپىيلىك جايلىشىشنى ، مەدەنىيتى ۋە ئۆرپ - ئادەتلىرىنى تەپسىلىي تەكشۈرۈپ چىقىپ ، ئۆزى يازماقچى بولغان « تۈركىي تىللار دىۋانى » ئۈچۈن ماتىريال توپلىغان .ئاخرى ئۇ 1072- يىلى سالچۇق تۈركلىرىنىڭ ھامىيلىقىدا ئەرەب ئىسلام خەلىپىسىنىڭ پايتەختى باغداتقا يېتىپ بېرىپ ، 1074- يىلىغىچە بولغان ئىككى يىل ئىچىدە رەتلەپ يېزىپ « تۈركىي تىللار دىۋانى » نىڭ دەسلەپكى نۇسخىسىنى پۈتكۈزۈپ چىقىشقا مۇۋەپپەق بولغان . 1074- يىلدىن 1076 - يىلغىچە بولغان ۋاقىت ئىچىدە بۇ كىتابنى قايتا تەكشۈرۈپ ، تۈزىتىپ ، تولۇقلىغاندىن كېيىن ، ئابباسىيلار خەلىپىسنىڭ 27-سى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان. ئالىم مەھمۇد قەشقەرىنىڭ سىرتقا چىقىپ كېتىشى مىلادىيە 1058- ، 1059- يىللىرىغا توغراكېلىدۇ، ئۇ 1080- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ، يەنە كىندىك قېنى تۆكۈلگەن ئانا ماكانى ئوپالغا ئورۇنلاشقان . ئۇ ئوپالغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن ، « مەدرەسسەئى مەھمۇدىيە » دەپ ئاتالغان بىر مەدرىسە بىنا قىلىپ، ئۆزى مۇددەررسىلىك قىلغان ۋە ھەر قايسى تەرەپلەردىن ئالاھىدە مەلۇماتلىق نۇرغۇن شاگىرتلارنى ، ئىز باسارلارنى تەربىيلەپ يېتىشتۈرگەن . شۇڭا كىشلەر ئۇنى « ئىلىم ھۆددىكار پىرىم » ، « ئىلىم ئۆگەنگۈچىلەرنىڭ پىرى » دەپ ئاتىغان . ئۇ پۈتۈن جايغا ئىلىم - مەرىپەت تارقىتىپ ، 1105- يىلى ئەتراپىدا ئۆز ئانا يۇرتى ئوپالدا تەخمىنەن97- يېشىدا ۋاپات بولغان يەكەن خانلىقىنىڭ ئاساسچىسى سۇلتان سەئىدخان شەرقىي چاغاتاي خانلىقىنىڭ خاقانى ئەھمەدنىڭ 3 - ئوغلى بولۇپ 1490 - يىلى تۇرپاندا تۇغۇلغان . ئۇ 12 ياش ۋاقتىدا دادىسى بىلەن بىللە ئۆزبېك خانى شايبانىخانغا قارشى جەڭ قىلغان ھەمدە ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولۇپ ئەسىرگە چۈشكەن . بىر يىلدىن كېيىن شايبانىخان ئۇنى قويۇپ بېرىپ ، ئۆزى بىلەن بىللە بىر قاتار ئۇرۇشلارغا قاتناشتۇرغان . كېيىن ئۇ شايبانىخاننىڭ خارەزىمگە كەتكەنلىك پۇرسىتىدىن پايدىلىنىپ ، تاغىسى مەھمۇدخاننىڭ يېنىغا قېچىپ بارغان . لېكىن ، تاغىسىنىڭ يېنىدا تۇرسا بىرەر ئىشنى ۋۇجۇتقا چىقارغىلى بولمايدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ ، ئاخىرى يەنە قىرغىزلار رايونىغا كېتىپ ، ئۇلارنىڭ ئىشەنچىسىگە ئېرىشىپ ، قىرغىزلارنىڭ چوڭ سەردارىغا ئايلانغان . 1508 - يىلى سەئىدخان زور قوشۇن بىلەن تاغىسى مەھمۇدخانغا ھۇجۇم قىلىپ ئۇنى ئېغىر تالاپەتكە ئۇچراتقان . دەل شۇ پەيتتە ، سەئىدخاننىڭ چوڭ ئاكىسى مەنسۇرخان لەشكەر تارتىپ كېلىپ ، سەئىدخانغا قارشى ئومۇميۈزلۈك جەڭگە ئاتلانغان . نەتىجىدە ئاكا - ئۇكا ئوتتۇرسىدا ئالمائاتا دالاسىدا قاتتىق جەڭ بولۇپ ، سەئىدخان مەغلۇپ بولغان ھەمدە ئازغىنە ئادىمى بىلەن كابولدىكى تاغىسى زاھىردىن بابۇر شاھنىڭ يېنىغا مىڭ تەسلىكتە قېچىپ كەتكەن . بابۇر شاھ ئۇنى ئىززەت - ئىكراملار بىلەن كۈتۈۋالغان . بۇنىڭ بىلەن سەئىدخان بىر مەزگىل ئۆزبېكلەرگە قارشى بىر قاتار ھەربىي ھەرىكەتلىرىگە قاتناشقان . كېيىنكى مەزگىللەرگە كەلگەندە ئۆزبېكلەرنىڭ قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىقىشى ھەمدە قەشقەر ، يەكەن ۋە خوتەن ھۆكۈمرانى مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا قارىتا كەڭ كۆلەملىك ھەربىي يۈرۈش ئېلىپ بېرىشى سەۋەبىدىن سەئىدخان ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىن ئۈمىد ئۈزگەن ھەمدە مىرزا ئەبۇبەكرىنى يوقۇتۇپ ، قەشقەر ، خوتەننى قولغا كىرگۈزۈپ ، ئەجدادلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلغان موغۇلىستان خانلىقىنىڭ زېمىنىغا ئىگىدارچىلىق قىلماقچى بولغان . دەرۋەقە ، 1514 - يىلى 6 - ئايدا سەئىدخان 4 مىڭ 700 كىشلىك قوشۇن بىلەن تورغات يولى ئارقىلىق ئاتۇشقا يېتىپ كەلگەن . بۇنى ئاڭلىغان مىرزا ئابابەكرى ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى قوغداپ قېلىش ئۈچۈن ، دەرھال ھەرىكەتكە كېلىپ قەشقەر ۋە يېڭىساردا كۈچلۈك ئىستىھكاملارنى ياساتقان . لېكىن ، سەئىدخان مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ شەپقەتسىز ھۆكۈمرانلىقىغا ئۇچرىغان كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ قىزغىن قوللاپ - قۇۋۋەتلىشى بىلەن ئىلگىر - ئاخىر بولۇپ يېڭىسار ، قەشقەر ۋە يەكەنلەرنى ئىشغال قىلغان . مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ بۇ جايلارنى ساقلاۋاتقان قوشۇنلىرى ئاساسەن قارشىلىق كۆرسەتمەيلا تەسلىم بولغان . نەتىجىدە مىرزا ئەبۇبەكرى ئۆزىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرىنىڭ يېتىپ كەلگەنلىكىنى ھېس قىلىپ كۇئېنلۇن تېغى ئارقىلىق لاداق رايونىغا قاراپ قاچقان . ئەمما ، ئۇزاق ئۆتمەيلا سەئىدخاننىڭ قوشۇنلىرى مىرزا ئەبۇبەكرىنى ئىز قوغلاپ ئۆتۈپ ، لاداقتا قەتلى قىلغان . بۇنىڭ بىلەن 1514 - يىلى 9 - ئاينىڭ 21 - كۈنى سەئىدخان دوغلات ئەمىرلىرىنىڭ ھىمايىسى بىلەن يەكەندە رەسمىي خانلىق تەختكە چىققان . سەئىدخان تەختكە چىققاندىن كېيىن خانلىقنىڭ ئەمەلىي ئەھۋالىغا ئاساسەن ، بىرىنچىدىن ، جەمىيەت ئامانلىقىنى قوغداش ئۈچۈن ئالدى بىلەن مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ قالدۇق كۈچلىرىنى يوقاتقان . شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە ئوغرى - بۇلاڭچى ۋە باشقا ھەر خىل جىنايەتچىلەرنى تازىلاپ ، جەمىيەتتە خاتىرجەم ۋەزىيەتنى بارلىققا كەلتۈرگەن . ئىككىنچىدىن ، مىرزا ئەبۇبەكرىنىڭ تاشلاپ كەتكەن دۆلەت خەزىنىسىنى مۇسادىرە قىلىپ ، ئۇنىڭ بىر قىسمىنى يەكەن خانلىقىنى قۇرۇشقا تۆھپە كۆرسەتكەن ھەربىي ۋە مەمۇرىي ئەمەلدارلارغا بۆلۈپ بەرگەن . يەنە بىر قىسمىنى خانلىق خەزىنىسىگە ئۆتكۈزۈپ ، مۇشۇ ئىقتىساد ئارقىلىق خانلىقنى 10 يىلغىچە قامدىغان ھەمدە بۇنىڭ بەدىلىگە خەلقتىن 10 يىلغىچە ئالۋاڭ - ياساق ئالمىغان . ئۈچىنچىدىن ، ئەينى زاماندىكى مەشھۇر سوپى خوجا تاجىدىننىڭ تەشەببۇسى ئارقىلىق ، 1516 - يىلى 2 - ئايدا ئاقسۇ بىلەن كۇچار ئارلىقىدىكى ئارابات دېگەن تۈزلەڭلىكتە ئاكىسى مەنسۇرخان بىلەن كۆرۈشۈپ ، سۈلھى تۈزگەن . نەتىجىدە مەنسۇرخان ئۇنىڭ خاقانلىق ئورنىنى ئېتىراپ قىلىشقا مەجبۇر بولغان . تۆتىنچىدىن ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى مۇستەھكەملەش ۋە خانلىق تېرىتورىيىسىنى كېڭەيتىش ئۈچۈن ، بىر قاتار كېڭەيمىچىلىك ئۇرۇشلىرىنى ئېلىپ بارغان . سەئىدخان يۇقۇرقىدەك ئىچكى - تاشقى سىياسەتلەرنى يولغا قويۇش ئارقىلىق ، خانلىقنىڭ دەسلەپكى گۈللىنىش - مەمۇرچىلىق ۋەزىيىتىنى بارلىققا كەلتۈرگەن . بىر قىسىم مۇسۇلمان تارىخچىلارنىڭ خاتىرلىشىچە ، سەئىدخان خانلىقنى تۈزەپ ، مۇئىمىنچىلىك قىلىۋەتكەن . يۇقۇرىسى بەگ - بېگات ئېسىلزادىلەردىن تۆۋىنى پۇقرايى - بەقىرلەرگىچە ھەممە كىشى ئەدەب - سۈلكەتلىك بولغان . ئۇ تەرەققىپەرۋەر ۋە ئىستىدادلىق ھۆكۈمران بولۇپ ، ئەلنى ئىدارە قىلىش سەنئىتىدە يۇقۇرى كامالەتكە يەتكەن . ئۇ يەنە ئومۇمىيلىقنى ئەلا بىلىپ ، خانلىقنى تىنچ يول بىلەن بىرلىككە كەلتۈرگەن . ھالىدىن كەتكەن خەلقنىڭ ئارام ئېلىپ دەرمان توپلىۋېلىشىغا پۇرسەت يارىتىپ بەرگەن . ئۇزۇن مۇددەتلىك ئۇرۇش پاراكەندىچىلىكىنى تىنچىتىپ ، خارابلاشقان ئىگىلىك ۋە مەدىنىيەتنىڭ قايتىدىن جانلىنىشىغا ئىمكانىيەت يارىتىپ بەرگەن . لېكىن . سەئىدخان ئىسلام دىنىنىڭ سادىق مۇخلىسى بولغاچقا ، غەيرى دىندىكىلەرگە قارىتا بىر قاتار غازات ئۇرۇشلىرىنى ئېلىپ بارغان . كەشمېر ، لاداق ، ھەتتا ئالدى تىبەت ۋە ئارقا تىبەتلەرمۇ ئۇنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچرىغان . 1533- يىلى 7 - ئاينىڭ 9 - كۈنى 47 يېشىدا لاداققا قارشى ئېلىپ بارغان غازات ئۇرۇشى جەريانىدا تۈتەكتە قېلىپ ۋاپات بولغان . جەسىتى يەكەن خانلىق ئوردىسىغا يۆتكەپ كېلىنگەن . مەلىكە ئاماننىساخاننىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىيەتلىرى توغرىسىدا خەلقىمىزگە ئۆزىنىڭ ئىستىداتى ۋە ئۆچمەس تۆھپىلىرى بىلەن تۇنۇشلۇق بولغان مەشھۇر مۇقامشۇناس ، شائىرە مەلىكە ئاماننىساخان تەخمىنەن مىلادىيە 1523-يىلى دۇلان تىزناپ دەرياسى بويىدىكى غازكۆل يېزا قومۇشلۇق مەھەللىسى كەمبەغەل بىر ئۇتۇنچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن ، ئاماننىسا توغرۇلۇق تەپسىلىي ھەم ئىشەنچلىك مەلۇماتلار بىزگە موللا ئىسمەتۇللا بىننى موللا نىئمەتۇللا مۆجىزىنىڭ «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» (مۇزىكانتلار تارىخى) ناملىق قىممەتلىك ئەسىرى ئارقىلىق يېتىپ كەلگەن بولۇپ ، ئۇ ئۆزىنىڭ بۇ ئەسىرىدە ئاماننىساخان توغرۇلۇق تۆۋەندىكىلەرنى يازىدۇ : _ ئون يەتتىنچى پىرى مەلىكە ئاماننىساخان خېنىم ئىدى ، بۇ خېنىم سۇلتان ئابدۇرەشىدخاننىڭ خانىشى ئىدى ، ئۇ ئۆز دەۋرىنىڭ يىگانە شائىرەسى بولۇپ ، «دىۋان نەفىسى» ناملىق شېرىن بىر كىتاپ يازغانىدى ، خەتتاتلىقتا ئۈستۈن ماھارەتكە ئىگە ئىدى ،مۇزىكا ئىلىمىدىمۇ شۇنداق كامالەت ئىگىسى ئىدىكى ،سۇلتان ئۇنىڭغا تاقەتسىز ئاشىق ۋە ئىختىيارسىز شەيدا بولغانىدى .سۇلتان ئۆز ۋەزىر-ئەمىر ۋە لەشكەرلىرى بىلەن پايتەخىت يەركەندىن ئاتلىنىپ چىقىپ ،تارىم دەرياسىنى بويلاپ ،تەكلىماكان دەشتىگە شىكارغا يۈزلەندى ۋە بىرنەچچە كۈن شۇ ئەتراپتا بولدى .سۇلتاننىڭ كىچىلىرى پۇقراچە ياسىنىپ ،قۇنۇچى مۇساپىر سۈپىتىدە سەھرا ياقىسىدىكى ئۆيلەردە غېرىبانە قونىدىغان ۋە شۇ يول بىلەن ئەمەلدارلارنىڭ رەئىيەگە زۇلۇم-سەتەم قىلغان-قىلمىغانلىقىنى تەكشۈرىدىغان ئادىتى بار ئىدى .بىر كۈنى شۇ يۇسۇندا ئەكرەم ئاتلىق بىر مەھرىمى بىلەن خارابى بىر ئۆيگە قونۇچى سۈپىتىدە كىردى ،بۇ ئۆي مەھمۇد ئاتلىق ئوتۇنچىنىڭ ئۆيى ئىدى ،بۇ مەلىكە بولسا شۇ مەھمۇد نىڭ قىزى ئىدى ،سۇلتان ئۆينىڭ بولۇڭىدا تۇرغان بىر تەمبۇرنى كۆرۈپ قېلىپ ،مەھمۇدتىن تەمبۇر چېلىپ بىرىشنى تەلەپ قىلدى ،مەھمۇد :«مەن تەمبۇر چېلىشنى بىلمەيمەن ،مۇشۇ قىزىمىز ماڭا تەمبۇر ئېلىپ بەر دەپ خاپا قىلىپ ئالدۇرغان، قىزىم چالىدۇ » دەپ جاۋاپ بەردى ،سۇلتان :«ئەمسە قىزىڭىز چېلىپ بەرسۇن » دىدى .مەھمۇد قىزىغا ئەمىر قىلدى ،قىز تەمبۇرنى ئېلىپ پەنجىگاھ مۇقامىغا شىنداق چالدىكى ،سۇلتان ھەيران قالدى ،بۇلۇپمۇ قىز ئۆزى يازغان بىر شىئىرنى مۇقامغا سېلىپ ئوقۇغاندا ،سۇلتان قىزنىڭ مۇھاببىتىدە كۈيۈپ بىھۇش بولۇپ كەتتى ،شىئىرنىڭ باشلانمى بېيىتى مۇنداق ئىدى : سەڭا يۈز شۈكۈر يارەپ بىزگە ئادىل پادىشاھ قىلدىڭ ، فەقىر-مىسكىنغە ئابدۇرەشىدخاننى پەناھ قىلدىڭ . بۇ غەزەلنىڭ چۈشۈرگە بېيىتى مۇنداق باغلانغانىدى نەفىسى كىچە –كۈندۈز قىل دۇئا تەڭرى تەقدىسىگە ، كى شاھىڭ ھەققىدە قىلماي دۇئا قاتتىق گۇناھ قىلدىڭ . غەزەل تامام بولۇشىغا سۇلتان ئالدىراپ :«نەفىسى دېگەن شائىر كىم ؟سىز بۇ غەزەلنى نەدىن ئۆگەنگەن ؟» دەپ سورىغانىدى . <<خەقنىڭ غەزىلىنىمۇ ياد ئېلىپ ئوقۇمدىكەن ؟ مەن ناۋائىي ،فۇزۇلىي ، زەلىلىنىڭ شىئېرلىرىدىن باشقىنى ئوقۇمايمەن ،بۇ غەزەل ئۆزۈمنىڭ ، نەفىسى دېگەن مېنىڭ تەخەللۇسۇم >> دەپ جاۋاپ بەردى ، سۇلتان ئۇنىڭ قانچە ياشقا كىرگەنلىكىنى سورىغانىدى ، ئاتىسى << 13 ياشقا كىردى >> دەپ جاۋاپ بەردى ، سۇلتان تېخىمۇ ھەيران بولدى . ئاڭغىچە ئاماننىسا خېنىم قۇپۇپ ، ئۆزى يازغان بىرنەچچە شىئېرلارنى ئەكىلىپ كۆرسەتتى ، خېتىنىڭ ھۆسنى ئۆزىنىڭ ھۆسنى بىلەن بەسلىشەتتى ، پادىشاھ بۇ خەتنى شۇنچە كىچىك نارەسىدەنىڭ يازغانلىقىغا ئىشەنمەي :<< قېنى ئەمسە ،مەن قاراپ تۇراي ،بىر شىئىر يېزىپ بېقىڭ >> دېگەنىدى ،قىز دۈۋەت-قەلەم ۋە قەغەز ئېلىپ كېلىپ تۆۋەندىكى بېيىتنى يازدى : يارەب بۇ بەندە قىلدى ئەجەپ سۇئىزەن مەڭا ، گۇيا بۇ ئۆيگە ئۈندى بۇ ئاخشام تىكەن مەڭا . سۇلتان كۈلدى ، ئىشەندىم ،ماڭا ھەجۋى قىلمىسىلا دېدى ۋە مەھمۇد بىلەن تاشقىرىغا چىقىپ << بىز ھېلى كېلىمىز >> دەپ كېتىپ قالدى . ئۇ لەشكەرگاھىغا بېرىپ ، ۋەزىر-ئەمىرلەرگە بولغان ئەھۋالنى بايان قىلدى ، بېشىغا تاج كىيىپ ، ئۈستىگە دەۋاج ياپتى ، دەرھال ئون قوي ۋە ئەتلەسلەر تەييارلاندى ، تۈن يېرىمدا قىرىق كىشى مەھمۇدنىڭ ئۆيىگە كېلىپ مەقسەدنى بايان قىلدى ، پادىشاھ ئۈزىنى ئاشكارە قىلىپ ، توي قىلىپ قىزنى نىكاھىغا ئالدى . خۇدايىتائاللاھ بۇ قىزغا شۇندق ئەقىل پاراسەت ئاتا قىلغان ئىدىكى بۇنى تەرىپلەپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوق ، «دىۋان نەفىسى» نى يازدى ، خۇتۇن –قىزلارغا نەسىھەت قىلىش مەزمۇنىدىكى <<ئەخلاقى جەمىلە >> (گۈزەل ئەخلاق) ناملىق بىر كىتاپ يازدى . <<شورۇھۇلقۇلۇب>> (قەلىبلەر شەرھى) ناملىق بىر رىسالە يازدى ، شائىرلىق ۋە نەغمىچىلىك ۋە خەتتاتلىق توغرىسىدا بۇنداق مەنىلىك كىتابلار ئاز ،<<ئىشرەت ئەنگىز>> (شادلىق قوزغىغۇچى) ناملىق مۇقامنىمۇ بۇ مەلىكە ئىجاد قىلغانىدى ، كۈچلۈك رەشىك تۈپەيلىدىن سۇلتان بۇنى ئۆز نامىدا قىلىۋالغان ھەم شۇ بۇيىچە نەغمىچىلەرگە ئۆگىتىلگەن ، بۇ مەلىكە 34 يېشىدا تۇغۇتتا ۋاپات بولغان دېيىلىدۇ ، مەلىكە ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ، سۇلتان ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋالغۇدەك ھالغا يېتىپ ، سەۋدايىلىق كېسىلىگە مۇپتىلا بولدى ، سۇلتان ئاخىرى يىغلاپ ئالەمدىن ئۆتتى دېيىلىدۇ . ئاماننىسا ھەققىدە يەنە موللا سالىھ كاشغەرىنىڭ <<چىڭگىزنامە>> دېگەن ئەسىرىدە <<...خان ئاخىرى بىر رەئىف لۇلىنى ئالدىلەر ،چۈچۈك خانىم سەرزەنىش (تاپا-تەنە) قىلدى << : سەن لۇلىنى ئالدىڭ دەپ ،خان بۇ روبائىينى توساتتىن ئېيتتىلەر : << مەھبۇب ئەگەر كۆڭۈل قەبۇلى بولسە ، شىرىن ھەرەكەت ،خۇش ئۇسۇلى بولسە . جان ئوتراسىدا ئانىڭكى يولى بولسە ، نى ئەيىب ئانىڭ ئەسلىسى لۇلى بولسە خانىم ھەم گۈزەشىت (كەچۈرۈش) قىلدىلەر. >> دەپ يېزىلىپ ئاماننىساخاندىن بىشارەت بېرىلگەن . بۇ يەردىكى << لۇلى >> سۆزى ئەينى ۋاقىتتىكى تارىم ۋادىسىدىكى دولان دىيارىدا ياشاپ كەلگەن سەنئەتخۇمار مەكىت خەلقىگە قارىتىلغان بولۇپ ، ئۇلار فىئۇدال مۇتەئەسسىپ ئىشانلار تەرىپىدىن كەمسىتىلىپ <<لۇلى>> دەپ ئاتالغانىدى . بۇ ئاماننىساخاننىڭ ناخشا –ئۇسسۇلغا ماھىر ، ئاددى سەنئەتكار خەلقنىڭ پەرزەنتى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ . يۇقىرىقى تارىخى ماتېرياللاردىن شۇنى بىلىۋېلىشقا بولىدۇكى ، مەلىكە ئەماننىساخان بىر ئاددى ، كەمبەغەل ئۇتۇنچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن ، ئۆزىنىڭ گۈزەل لاتاپىتى ۋە بىلىمى بىلەن سۇلتاننىڭ ياقتۇرىشىغا ئېرىشىپ، ئۇنىڭ بىلەن توي قىلغان . مەلىكە ئاماننىساخان ئوردىغا كىرگەندىن كېيىن سۇلتان ئابدۇرەشىدخاننىڭ ھەقىقىي سۆيگۈسىگە ئېرىشكەن ، ئەل ئارىسىغا بېرىپ مۇقامنى قېزىش ، توپلاش ، رەتلەش ،يۈرۈشلەشتۈرۈشتىن ئىبارەت بۈيۈك ئىشتا ئۇنىڭ قوللىشىغا ھەم ھىمايە قىلىشىغا ئېرىشكەن بولسىمۇ ، ئوردىدىكى بىر قىسىم مۇتەئەسسىپ ۋەزىر –ۋۇزۇرالار ۋە دىنىي ھوقۇقنى قولغا ئېلىۋالغان خوجا-ئىشانلار بىرلىشىپ ئۇنىڭغا ئۆكتە قوپقان . ئۇلار<< ئوردىنى مۇقامچىلار ئىگىلەپ كەتتى ، قوللىرىغا ساز تۇتۇشىۋالغان زىدى پەس تىجىمەللەر خالىغانچە كىرىپ ئوردىنى قەلەندەرخانىغا ئايلاندۇرۇپ قويدى ، خانلىقنىڭ غەزىنىسىدىن نۇرغۇن ئاقچىلار بىھۇدە خەجلىنىپ كەتتى ، خانىش ئاماننسا خېنىم ئاشۇ تىجىمەل مۇقامچىلارغا مۇبارەك جامالىنى ئۇچۇق-ئاشكارا كۆرسىتىپ بىللە ساز چېلىشىپ ، مۇقەددەس دىنىي ئىسلامىمىزغا مۇخالىپ كېلىدىغان گۇناھلىق ئىشلارنى قىلىۋاتىدۇ >> دېگەندەك بەدناملارنى چاپلاپ مۇقامدىن ئىبارەت بۇ بۈيۈك مەنىۋىي روھ غەزىنىسىنى يوقىتىۋەتمەكچى بولۇشقان . مەلىكە ئاماننىسا خېنىم ئەنە شۇنداق چەتكە قېقىش ، يۇشۇرۇن ئاھانەت قىلىشلارغا چىداپ ، مۇقام رەتلەش ، شىئىر يېزىش ئىشلىرىنى بىر كۈنمۇ توختىتىپ قويمىغان ، قىدىرخان يەركەندىدەك مەشھۇر مۇقام ئۇستازلىرى ئۇنىڭغا ھەرجەھەتتىن ياردەمدە بولغان ، سۇلتان ئابدۇرەشىدخانمۇ قەتئىي نىيەتكە كېلىپ ئۇنى قوللىغان . ئاماننىساخان سۇلتاننىڭ مۇھەببىتىدىن ۋە ئادالەتلىكىدىن سۈيۈنۈپ ئۇنىڭغا ئاتاپ مۇنداق بىر پارچە شىئېر يازغان ، بۇ شىئېر ھەم ھازىرغىچە مۇقام تېكىستلىرى بىلەن بىللە زامانىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن : كىشى كەلدى جاھانغا كۆردى تەڭسىزلىك بالاسىنى ، خۇداۋەندە قۇبۇل قىلغىن فەقىرلەر ئىلتىجاسىنى . ئادالەت بىرلە دۇنياغا ھۆكۈم سۈرسە ئۇلۇغ خىسلەت ، شۇڭا ئەل باشپاناھ دەرلەر دىيارىم پادىشاھىنى . چىمەندە گۈل ئېچىلغاندا قىلۇر بۇلبۇل نىچۈك تاقەت ، شۇ چاغ بۇلبۇل تۇرالامدۇ جاراڭلاتماي ناۋاسىنى . ھەقىقەت ۋە ئادالەتنىڭ ئۇلۇغ سەردارىنى يادلاپ ، نەفىسە چالدى شۇكرانە قىلىپ بۇ پەنجىگاھىنى . بىراق زامان چاقى تەتۈر چۆگىلەپ، ئاياللارئارىسىدىن چىققان بۇ لاتاپەتلىك ،بىلىملىك ،قەيسەر مۇقام خانىشى تەخمىنەن مىلادىيە 1557-يىلى ئوردىدا تۇغۇت ئۈستىدە ۋاپات بولغان . ئۇ ۋاپات بولۇشنىڭ ئالدىدا ۋەسىيەت قىلىپ مۇنداق دىگەن :«مەن بۇ ئالەمدىن كېتىمەن ،ئەلنىڭ مەرىپىتى ئۈچۈن بىر ئۆمۈر تىرىشتىم ،بۇنىڭدىن باشقا سەرمايەم ،ياخشى خىسلەت ،پەزىلىتىممۇ يوق . ئۆز ھاياتىمدا يېزىپ چىققان مەنىۋى ئۈمۈدۈم –غەزىنەمنى باقىي ئالەمگە ئېلىپ كېتەي .قۇمۇش قەلەملىرىمنىڭ قېرىندىسى بىلەن سۇ ئىسسىتىپ مېنى يۇيۇڭلار ،مەلىكە رازىيەنىڭ ياقۇت يېزىقى بىلەن يېزىلغان مەسھەپ شىرىپنى تېخى كۈچۈرۈپ بولالمىغانىدىم ،قىزلارنىڭ بىرى ئاخىرنى يېزىپ ئەلگە تەقدىم قىلسۇن ،پاتىمە بىننى ئەھمەدنىڭ خۇش خەتنى بىلەن قەبرەمگە خاتىرە يېزىڭلار...... ( ئاماننىساخاننىڭ تۇغۇلغان ھەم ۋاپات بولغان ۋاقتى ئېنىق ئەمەس ،شۇنداق بولسىمۇ تەۋارىخى مۇسقىيۇندا ئېيتىلغان ،مەلىكىنىڭ 34 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەنلىكى ،سۇلتان ئابدۇرەشىدخاننىڭ مەلىكىنىڭ ئۈلۈمىدىن كىيىن سەۋدايىلىق كىسىلىگە گىرىپتار بولۇپ ئالەمدىن ئۆتكەنلقكى توغرىسىدىكى بايانلارغا ئاساسەن مەلىكە ئاماننىساخاننى ھىجرىيە 930-يىللارنىڭ باشلىرى يەنى مىلادىيە 1520-يىللارنىڭ ئوتتۇرلىرى دۇنياغا كېلىپ ھىجرىيە 930-يىللارنىڭ ئوتتۇرلىرى يەنى مىلادىيە 1550-يىللارنىڭ ئاخىرلىرى ئالەمدىن ئۆتكەن دەپ قاراش مۈمكىن ). شۇنداق قىلىپ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ بىباھا گۈھىرى بولغان ئون ئىككى مۇقامنى رەتلەش ، يۈرۈشلەشتۈرۈش ، ئەل ئارىسىغا تارقىتىش ئىشلىرىغا ناھايىتى زور تۆھپىلەرنى قوشقان ،خەلقنىڭ مەدەنىيەت ، ئەدەبىيات –سەنئەت ئىشلىرىنىڭ راۋاجلىنىشى ئۈچۈن يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلغان بۇ يالقۇنلۇق يۈرەك سۇقۇشتىن بىمەھەل توختىغان بولسىمۇ ، لېكىن ئۇنىڭ شۇ ئۆچمەس تۆھپىلىرىنىڭ شەرىپىتىگە خەلقىمىز ئۇنى تاكى ھازىرغىچە قەلبىنىڭ چوڭقۇر قېتىدا ساقلاپ ، نامىنى يادلاپ، ئۇنىڭ خاتىرىسى ئۈچۈن ئابىدىلەرنى قاتۇرۇپ ، روھىنى تاۋاپ قىلىپ كەلمەكتە ھەم كەلگۈسىدىمۇ ئۇنىڭ مۇبارەك مۇقام خانىشلىق نامى ئەۋلادلار قەلبىدە مەڭگۈ ئورنىغۇسى . ئەھمەدشاھ قاراقاشى مەشھۇر ساترىك شائىر ئەھمەد شاھ قاراقاشى < مىلادىيە1740-1828يىللار > ئۆزىنىڭ <نەزەر مۇپتىغا خەت> ،(ئات ھەققىدە مۇخەممەس ) ،(يامان ئات قىسسىسى)قاتارلىق ناملار بىلەنمۇ ئاتىلىدۇ ئارقىلىق ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى شۆھرەتلىك سېيماغا ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى ھەجۋىيات (ساتىرا ) ژانىرىنىڭ ئاتىسىغا ئايلاندى . ئۇ ، بەزىدە نەچچە مىڭ پارچە ئەسەر يېزىپ خەلقىنىڭ قەلب تۆرىدىن ھەقىقى ئورۇن ئالغىلى بولمىسىمۇ ،ئەڭ ياخشى ئەسەردىن بىرنى يېزىپ تىللاردا داستان بولغىلى بولىدىغانلىقىدەك ھەقىقەتنى يازغۇچى -شائىرلىرىمىزغا تونۇتتى ، بىزگە بىرقەدەرتولۇقى بىلەن يېتىپ كەلگەن ئەسىرى <نەزەر مۇپتىغا خەت > ئارقىلىق خەلق قەلبىدە ئۆزىنىڭ مەنىۋى ھەيكىلىنى تىكلىدى . ئۇنىڭ ساتىرا ژانىرىغا سېلىپ بەرگەن ئۇرۇقى كۈنسېرى مول ھوسۇل بەردى ... دۇئايى بىئەدەد، خاجە، نەزەر مۇفتىمغە ئەلبەتتە، تەھىيياتۇ سەلامىم ئانچۇنان ئاھۇ نەدامەتتا، ۋىسال ئولغاي دۇئا بىرلەن سەلامىم ياخشى سائەتتە، سېنى ياد ئەيلەگۈم ھەركۈن سەھەرلەردە ئىبادەتتە، كى سەندىن ئۆزگە دوستۇم يوق ئىدى ئاقسۇ ۋىلايەتتە. ساڭا نامە يازدىم، نا مۇناسىپ لەفزدىن ، ئەي يار، بىھەمدۇللا، تىرىكلىكتىن نىشانە ئەيلەدىم ئىزھار، بىلىشنى ئىستەسەڭ، مۇندا شۈكۈركىم، بىز ئەمەس بىمار، تېنىڭ ساقمۇ بۇ كۈنلەردە سېنىڭ، ئاندا نەھالىڭ بار، مۇشەققەتلىكمۇ سەن، يا ئۆتتىمۇ ئۆمرۈڭ فەراغەتتە. قارىيلىق ھالىدىن سورىسام، يېتىشتى نەچچىگە ياشىڭ، سېنىڭ ھالا بۇ كۈنلەردە ئاقارمىشمۇ قارا باشىڭ، ئايال، ئۇششاقلىرىڭ ساقمۇ، يەنە قەۋمۇ-قېرىنداشىڭ، نېچۈكدۇر ئىشتىھايىڭ ھەم، سىڭەمدۇر ئابىيۇ ئاشىڭ، مىزاجىڭ خوب، چىرايىڭ تازەمۇ ھۆسنۇ مالاھەتتە؟ ئىشىتكىل، ئەي رەفىقا، سۆزنى ئەھمەدشاھ قاراقاشتىن، بايان ئەيلەيكى ھالىمنى ساڭا ئەمدى يېڭىۋاشتىن، ئەقىدەم بار ئىدى شۇنچە يەقىن تۇغقان قېرىنداشتىن، سېنىڭ كۆڭلۈڭ ماڭا قاتتىق ئىكەن گويا قارا تاشتىن، كۆرۈپمەن، بىلگەنىم يوق مەن ئۇنى ئەينى زەرۇرەتتە. سېنى مەن دوستۇ يارىم دەپ ، كۆڭلۈمدە ئىئتىقات ئەتكەچ، مۇھەببەت رىشتەسىدىن ھەر زەمان كۆڭلۈمنى شاد ئەتكەچ، , سىفاتىڭنى قىلىپ دائىم خوتەن ئەھلىغە ، ياد ئەتكەچ، ئىبەردىم ساڭا ئاتمىش تەڭگەنى، كۆپ ئىئتىماد ئەتكەچ، ئىبەرگەيمۇ دەبان بىر ياخشى ئات، ئۆتتۈم خىيالەتتە.    پۇلۇمنى توختاتىپ بىر يىل، ئىبەرىبسەن ماڭا بىر ئات، ئېشەكچە يوقتۇر رەفتارى، بۇ ئاتنىڭ ھەر نەفىئلى يات، كى يولدا توختىۋالدى قامچە بىرلەن ئۇرماسام پات-پات، كۇلا، ئارغامچەنى ئۈزدى، قوزۇققا باغلاسام قات-قات، ئۇلاپ ئارغامچەنى ھاردىم ، كۈنى قالدىم ھالاكەتتە. بايان ئەيلەي يەنە بىر-بىر بۇ ئاتنىڭ ئەيىبىنى ، ئاڭقا، قىڭغىر قۇيرۇق، سىڭا سۆڭگەچ، پۇتى مايماق، بويى لاڭقا، بىر تەپكەك، بىرى مۆڭگەك، بۇ ئەيىبلەر ئۈستىگە ماڭقا، ساماندەك بەش كۆشۈك يەپ، ھەر قەدەمدە بىر تۇرۇپ ساڭقا، تۇغۇلماس ھېچ ۋىلايەت ئىچرە بىر ئات بۇ قىيافەتتە. مىنىپ چىقسام ئالىپ ئۇردى، يىقىلدىم، نەچچە كۈن ياتتىم، قويۇپ بەرسەم، بۇزۇپ باغنى، ھەمىشە ئەلنى قاقشاتتىم، سۇغارغاندا قاچىپ سۆدرەپ، ئاران ھارغاندا توختاتتىم، تىگىشتىم ئۇي بىلەن بەش-ئالتە نەۋبەت، ئون قاتىم ساتتىم، قىلىپ دەئۋا كېلىۋەردى، ماڭا ياندى شەرىئەتتە. ئەگەر يولغا مىنىپ چىقسام، تۈزۈك يۈگرۈپ چاپمايدۇ، ۋەيا ئۇ ھارۋىسى بىلەن بارابەرمۇ ماڭالمايدۇ، مۇبادا توختاپ ئالغاندا ئۇرۇپ قويسا چىچاڭلايدۇ، مىنىپ تۇرغان كىشى شۇئان بېرىپ يەرنى قۇچاقلايدۇ، خەتەرلىكتىن بۆلەك خىسلەت تېپىلماس بۇ كاسافەتتە. ئۇرۇپ مىڭ تەستە چاپتۇرسام، سوكۇلدايدۇ ئېشەك ئوخشاش، قوساق سانجىق بىلەن ئاغرىپ، كېتەر گويا زىڭىلداپ باش، يەنە بىر ئەيىبى شولدۇر، چىرقىراپ سەت، يولدا تاپتوختاش، زېرىكمەي مىنسە ، بىر سائەت بېرەلمەس ھېچ كىشى بەرداش، شەھەر-يېزا ئارا قىلغان سەفەر، سەيلە-ساياھەتتە. زەرۇرەتتىن مىنىپ، دوستلار بىلەن بارسامكى بىر سارى، بولالماي چۈشكەچە، ئاش ۋاقتىلىق يەرگە بارىب ھاردى، كېيىن قالسدى ئېشەكتىن، ناگاھان ئۇي بىرلە تەڭ باردى، پاتىققە بى پاتىپ ئالسا، كۆتەرسە قوپماغاي زادى، قايان بارسام بۇ ئات بىرلەن قالىپدۇرمەن فەلاكەتتە. ئارىقنى كۆرسە ياندى ئارقاسىغە، ئۆتمەدى ئاتلاپ، ئەگەر يولغە كىرىپ ئالسا مەگەركىم، ھارمادى قاتراپ، غۇلاپ بوينىغە تۈشتۈم، قاتارغاننىڭ زەبتىدىن ساچراپ، ئىچىم سانجىق بىلەن تولدى، قوۋۇرغام بەنتىدىن ئاجراپ، ساقايدىم ھەر زامان پارپى بىلەن مەئجۇنى شەربەتتە. بوغۇز يېسە باسىب يېدى تولا ئىخلاس بىلەن چايناپ، خورازدىن قىزغانىپ پۇرقۇپ، تېپىشلەپ پۇتلىرى ئويناپ، ساۋۇتقاندا تۇرار مۈگدەپ، كۆزىدىن ھەم چافاق قايناپ، كى باشى ساڭگىلار يەرگە ، چىۋىنلەر بەستىنى قاپلاپ، قايۇ بىر جانغە خۇش كەلگەي سىياقى بۇ لاياقەتتە؟ بۇ ئاتقا ئىستەسە، ئالەمدە بىر ئوخشاشنى تاپماسلار، يىقىلسا نەگەھان سۇدرەپ، تېپىپ-ئۇرماسا قوپماسلار، زورىدىن بىر يۈگۈرسۇن دەپمۇ ھەر نە قىلسا، چاپماسلار، سەلاملاشسام، تۇرۇپ ئالىپ، تاياقسىز زادى ماڭماسلار، دەرىخا، قالماسۇنلار يولدا ھېچكىم ئۇشبۇ ھالەتتە. تېپىپ قاشىغە كەلتۈرمەس كىشىلەرنى ، يەقىن بارسا، تۇيۇقسىزلا مۆڭۈپ قاچقاي، بىرەر شەپە تۇيۇپ قالسا، ساچىپ رەسۋا قىلار ئوت-چۆپ، ساماننى ئالدىغا سالسا، ئوقۇر ئۆرۈيدۇ ھەر كۈندە ئېغىل ئىچرە ئورۇن ئالسا، بۇ ئاتتىن بەك زېرىكتىم مەن باقىپ بىچاغ بىتاقەتتە. ئېغىلنى توختىماي بۇزدى، ئىشىكنى كۆپ قاتىم چاقتى، بوغۇپ تەخەينى ئۆلتۈردى، موزاينىڭ ھەم خۇنى ئاقتى، قاچىپ كەتسە تۇتۇق بەرمەي، تالاي كۈن باشقىلار باقتى، تۆلەپ ھەق ھارمادىم مەنمۇ، ھايات ھەركىمگە خۇش ياقتى، تالافەتتىن بۆلەكنى كۆرمەدىم، قايغۇ-نەدامەتتە. بوشاپ چىقسام تالاغا، توختاماي سەكرەپ چىچاڭلايدۇ، كىرەر بولسا چەمەننى چەيلەبان، بوستاننى چاڭلايدۇ، كىشىنى كۆرسە كىشنەپ، كەلسە چىشلەپ، تېخى قوغلايدۇ، قاپاقۇ كۆزىنى چەيلەپ، چۆگۈننى ئۆرە قويمايدۇ، بالا-ئۇششاقلىرىم بۇ ئات بىلەن ھەردەم ئاداۋەتتە. بۇزۇپ ئەلفازىنى بىر كۈن قاچىپ بىر مەلىگە يەتتى، كى قوغۇنلۇققا كىردى، ئىشتىھا بىرلە غاجاپ كەتتى، جامائەت ئاۋلاشىپ شۇدەم ئاغىز-بۇرنۇمنى قان ئەتتى، بەدەل بەردىم تاغار ئاشلىق، قورساقنى دەرد-ئەلەم ئەستى، بۇ ئات بىرلەن قالىبدۇرمەن ھەمىشە كۆپ مالامەتتە. مېنى زاڭلىق ئېتىشتى خەلق، بۇ ئات ئەھۋالى كۆپ تارقاپ، ئالىپ چىقماسقا بەند قىلدىم، ئۇنى تۈۋرۈككە باغلاپ، قوماردى - يۇلدى تۈۋرۈكنى، كېچە كىرسەم مۆڭۈپ قۇتراپ، كەسافەتنى ئېغىل باسقاچ توكۇر بولدى پۇتى ئاقساپ، دېدىم مەن: ئۆلسەمۇ ئۆلسۇن، خۇدا قىلغان ئىرادەتتە. ئۇرۇغ-تۇغقانلىرىم قانچە قاشىمغە ئات سوراپ كەلدى، بۇ ئاتنىڭ ئەسلى خۇي-پەيلى مېنى غەمگە ئوراپ كەلدى، باھانە ئەيلىسەم نەچچە، ئۇلار يامان قاراپ كەلدى، ئىلاجىم يوق بېرىپ ئەردىم، مىنەلمەي ياندۇرۇپ كەلدى، بۇ جانىم چىققالى تۇردى كۈنى يۈزمىڭ خىجالەتتە. ئىبەرگەن بۇ ئاتىڭغە ھېچ كىشى بىر يول قاراپ باقماس، قەلەندەر بىرلە ھابدالدىن بۆلەكلەرگە غولى ياقماس، كۆتەرىپ گەز بويى ھېچ ئات ساغىرنى ئۇشبۇ رەڭ چاقماس، كىشكىم ئات بەلاسىدىن بۇ يەڭلىغ بىھىساب قورقماس، ئالىشتىم، غەم بىلەن قايغۇ باسىپ تائەت-ئىبادەتتە. تولا ھەيدەۋېتىپ باقتىم، سوراپ-ئىستەپ ئېلىپ كەلدى، يېدى ئات ئاشلىقىمنى دەپ نەچە نەۋبەت زىيان سالدى، زىياننى بەرمەسەم، ھەيدەپ كېتىپ ، ئۈچ كۈن سولاپ سالدى، يىغىپ يۇرت خەلقىنى، ئالدى زىياننى، ئات ماڭا قالدى، خالايىق ئىچرە قالمىشتۇر باشىم ئانداغ شىكايەتتە. قۇتۇلسام ئۇشبۇ ئاتتىن دەپ خەرىدارىنى ئاختاردىم، بېدىكنى ھەرقاچان كۆرسەم، سۈچۈك تىل بىرلە يالباردىم، قارى ھالىم بىلەن قاتراپ ئۆيىگە كۆپ مېڭىپ ھاردىم، يېيىشلىك ھەم كۈچى بار دەپ ئانى مەن ئانچە ماختادىم، بازاردا يەتمەدى ئالغان پۇلۇمغا بۇ سەلاھەتتە. ساتالمايىن بۇ ئاتنى مەن، سالىپ ھەر ھەفتە بازارى، بۇ ئاتنىڭ ئەپتىدىن قورقۇپ يەقىن كەلمەس خەرىدارى، يامانلىق شۆھرەتى بولدى خوتەن بازارىدا جارى، بىراۋ كۆرسە ئانى، قاچتى، ئالىب بارغىل دەبان نارى، نېتەيكىم، مەن بۇ كۈن دوست-يار ئارا چەندان مالامەتتە. بىزار بولغاچ تولا، كۈن-كۈن يەنە بازارغا ئەپ چىقتىم، تىلەگەنگە ساتايىن دەپ، بۇ سۆزنى ئۆيدە دەپ چىقتىم، ياپىپ جۇل ھەم يەنە ئوبدان ئىگەر ئۈستىگە سەپ چىقتىم، ساتىلماي قالماغىيدى دەپ تۈمەنمىڭ غەمنى يەپ چىقتىم، نەدامەت ئەيلەبان، قالدىم ئەجەپ بىچاغ زەلالەتتە. كى ئاندىن ئىككى ئاي باقتىم پىچانغە روزۇ شەب باغلاپ، سىلاپ جىسمىنى مەن ھەركۈندە كۈنجۈت ياغىدا ياغلاپ، بوغۇزنى قايناتىپ بەردىم، يېدى ھەر چاغ ئۆزى چاغلاپ، بېدىكلەر ئولىشىپ يالغاننى ئايتىپ، ئانچۇنان داملاپ، ئەخىر ساتتىم نېسىغە، بىر قەلەندەر ئالدى مۆھلەتتە. شىكايەتكە ئاغىز ئاچسام ئارام ئالماي قىلارمەن داد، قۇتۇلدۇم ئۇشبۇ ئاتتىن، بولدى كۆڭلۈم قايغۇدىن ئازاد، سۇنۇپ پۇت-قولىنى ياتقۇم ئەمدى راست رۇھى رەۋانىم شاد، نەزەرلەردىن ھەزەرلەر ئەيلەمەككە مىڭ قەسەملەر ياد، كى ئۆمرۈم ئۆتكۈسى دوستۇ يارانلارغە ساداقەتتە. تۈشۈبدۇر ئاسماندى ئون تۇلۇمدا لاف بىلەن يالغان، جەمئىي ئالەمغە بىر ھەسسە، دۇلانغا توققۇزى قالغان، سەھىھ يالغان ئەمەسمۇ ئاتنى ئاتمىش تەڭگىگە ئالغان، بۇ ئاتمىش تەڭگەدىن تەھقىقكى ئوتتۇز تەڭگەنى سالغان، غەنى بولغان ئىكەنسەن ئەسلىدىن شۇنداغ خىيانەتتە. ئۆزۈڭ موللا ، بىرادەر، بىنەھايەت نەفىسىڭ غالىپ، چىرايىڭ خوپ سەلافەتلىك ، بىلۇرمەنكىم دىلىڭ قالىب، بولۇپدۇرسەن بارىپ ئاندا كىشىنىڭ ھەققىگە تالىب، كۈنۈڭ ئوبدانمىدۇر، ئەي يار، مېنىڭ ھەققىمنى ئەپ قالىپ، كەچۈرۈپ روزىغارىڭنى يۈرۈپسەنمۇ ھەلاۋەتتە؟ سېنى مۇپتى دېگەن بىرلەن، تۈزۈك ئانچە ساۋادىڭ يوق، سېنىڭ ھەق بىرلە ناھەقنى بىلىش چاغلىق ئىمانىڭ يوق، ساداقەت يارۇ دوستلارغە ئۇمىدۇ ئىئتىقادىڭ يوق، قارىنداش، ئەلگە، تۇغقانغە تارىغچە ئىئتىمادىڭ يوق، . ئىشەنگەي كىم ساڭا ئەمدى، بەرادەر، ئۇشبۇ ھالەتتە؟ نامۇس قىل خەلق-ئالەمدىنكى، سالىمسەن، ئەمەس بىمار، خىيانەتلىك قىلىپ شۇنچە، خىجىللىق ئەيلەمەك دەركار، مېنىڭ ھەققىمنى يەپسەن، خەير، يېمەگەىل ئۆزگەنىڭ زىنھار، كىشىنىڭ ھەققىنى يەپ ، مىڭ ئىبادەت قىلغىنىڭ بىكار، سەئىي بىرلە تۈنۇ كۈن ئۇخلاماي تۇرساڭمۇ تائەتتە. ماڭا ئول ئات ئۈچۈن دائىم ئۆيۈمدە كۆپ مەلامەتتۇر، يېمەك بىر ئاتتا ئوتتۇز تەڭگەنى خىيانەتتۇر، يەقىنلاشقاچ قىيامەت، بەد نىيەتلىك ئەلامەتتۇر، , مېنىڭ قالغان پۇلۇم بىر نەچچە كۈن سەندە ئامانەتتۇر، بېرەدۇرسەن ئۇنى تاڭلا روزى قىيامەتتە. تاشاخۇنۇم ئۆز زامانىسىنىڭ دىنىي ئالىمى بۇلۇپلا قالماستىن،بەلكى خېلى يۇقىرى سەۋىيەدىكى پەننىي بىلىمگە ئىگە ئاسترونومىيە تەتقىقاتچىسى ئىدى. تاشاخۇنۇم باشتىن-ئاخىر دىنىي مەكتەپتە ئوقۇپ،ئەڭ يۇقىرى دىنىي بىلىم يۇرتىغىچە ئوقۇغان كىشى ئىدى.ئۇ پارس،ئەرەب،ئوردۇ تىل يېزىقى،چاغىتاي تىل يېزىقى،كونا تۈرك يېزىقى ۋە قازان(تاتار)تىلى يېزىقىنى پىششىق ئۆگەنگەنىدى.ئۇ دىننىي بىلىم يۇرتى -خانلىق مەدرىسىدە ئۇقۇۋاتقان ۋاقىتلىرىدا،ئىلمىي نۇجۇم(ئاسترونومىيە)گە قىزىققان.بىر مەزگىل ئىلمىي نۇجۇم تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان.ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيادا سودا قىلغان مەزگىلىدە ئىلمىي نۇجۇمغا ئائىت كۆپ خىل كىتاب-ماتىرىياللارنى سېتىۋىلىپ ئوقۇغان.ئاشۇ چاغلاردا بەزى رەسەتخانىلارنى ئېكسكۇرسىيە قىلغان.شۇ كۈنلەردە تاتار تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان ئاسترونومىيە ئالىمى گالىلىينىڭ ئاسترونومىيە تەلىماتىنى ئوقۇغان.شۇنىڭ بىلەن پارس ئەدەبىي تىلىدا يېزىلغان ئاسترونومىيە ئىلمى بىلەن گالىلىي تەلىماتىنى سېلىشتۇرۇپ ئۆگەنگەن ۋە تەتقىق قىلغان. ئۇنىڭ تەتقىقات ئورنى ئاتا-بوۋىلىرىدىن قالغان كونا كىتابخانا بۇلۇپ،كىتابخانا ئۆيىنىڭ 36تەكچىسىگە كىتاب تىزىلغانىكەن.بۇنىڭ كۆپ ساندىكىسى دىنىي كىتاب بولغاندىن سىرت،يەنە دۇنيانىڭ ئەڭ يېڭى ئىلىم پەن-تېخنىكىسىغا ئائىت پەننىي كىتاب ۋە دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا يۇقىرىدىكى تىللاردا چىقىدىغان ھەرخىل پەننىي كىتاب ۋە گېزىت -ژۇرناللارمۇ بار ئىكەن.كېيىن تاشاخۇنۇم قەشقەر شەھىرىدىكى ئۆيىدە زامانىۋى بىر كىتابخانا سالغان.ئۇمۇ ئاتۇشنىڭكىگە ئوخشاش بۇلۇپ،كىتابخانا ئۆيىنىڭ تۆت تېمى توققۇزدىن 36تەكچە پۈتكەن.بۇ كىتابخانىمۇ ھەرخىل كىتابلار،ئوخشاش بىلىم ئۈستىدىكى ئوخشىمىغان قاراشلار ۋە ھەرخىل تەتقىقاتلار بايان قىلىنغان ھەرخىل مەجمۇئەلەر بىلەن تولغان ئىكەن.تاشاخۇنۇم كۈندۈزى تىجارەت ۋە باشقا ئىشلار بىلەن شۇغۇللانسا،كېچىسى كىتاب ئوقۇش ۋە ئاسترونومىيە تەتقىقاتى قاتارلىق ئىشلار بىلەن شۇغۇللانغان.كېچىسى يۇلتۇزلارنى كۆزىتىپ تاڭ ئاتقۇزغان.تاشاخۇنۇمنىڭ بۇ ھالىتىنى كۆرگەن ئاياللىرى تاشاخۇنۇمنى ئىلىم كۆتۈرۈپ كېتىپتۇ.*(كۆپ ئۆگىنىپ مېڭىسىدىن ئاجراپتۇ،دېمەكچى)كېچىسى تاڭ ئاتقۇچە ئاسمانغا قاراپ ئولتۇرىدۇ،دېيىشكەن.بۇ گەپنى ئاڭلىغان كىشىلەردىن،تاشاخۇنۇم ساراڭ بۇلۇپتۇ،كېچىسى چىرايلىق خۇتۇنلىرىنىڭ يېنىدا ياتماي ئاسمانغا قاراپ يۇلتۇز سانايدىكەن،دېيىشىپ كېچىسى تاشاخۇنۇمنى ماراپ تاماشا قىلدىغانلارمۇ بۇلۇپتۇ،ئەمەلىيەتتە كۈندۈزلىرى ئۇنىڭدىن ھېچقانداق ساراڭلارغا خاس ئالامەت كۆرۈلمەيدىكەن. ئۇزاق ئۆتمەي تاشاخۇنۇم تەبىئەت ئۆزگىرىشىدىن مەلۇمات بېرىپ،قار-يامغۇر،بوران،ئاي-كۈن تۇتۇلۇش،قۇرغاقچىلىق قاتارلىق توغۇرسىدا سۆزلەپ،جامائەتكە :يامغۇر تىلەپ زاراخەتمە ئۆتكۈزمىسەڭلارمۇ بولىدۇ.*(مۇسۇلمانلار قۇرغاقچىلىق بولغاندا،پۈتۈن يۇرت خەلقى بىر يەرگە توپلىشىپ نەزىر قىلىپ يامغۇر تىلەيدۇ)...ئاينىڭ ...كۈنى،ئەڭ كېيىن قالغاندىمۇ...كۈنى يامغۇر ياغىدۇ.ئېرىق ئۆستەڭلارنى تازىلاپ سۇ تۇتۇشقا تەييارلىق كۆرۈڭلار،دەيدۇ.نەتىجىدە دەل تاشاخۇنۇم دېگەن كۈنى يۇرتتا قاتتىق يامغۇر ياغىدۇ.شۇنىڭدىن كېيىن خەلق تاشاخۇنۇم يادىچى*ئىكەن دېيىشىدۇ.(يادىچى-ئايەت ئوقۇپ يامغۇر ياغدۇرغىچى)ئەمەلىيەتتە:تاشاخۇنۇم يەرنىڭ ئۆز ئوقىدا ئايلىنىش قانۇنىيىتىنى پىششىق ئۆگەنگەندىن كېيىن،يەتتە يىللىق كۈندىلىك ھاۋا ئۆزگىرىشى،يامغۇر،بوران،ئاي-كۈن تۇتۇلۇش قاتارلىق ئىشلارنى خاتىرلەپ ماڭغان.ئۇنىڭ خاتىرلىشىچە،يەتتە يىللىق خاتىرە ھېسابىدا ھەربىر يىلنىڭ ئاي-كۈن،سائەت،مىنۇتىغىچە يۈز بەرگەن يامغۇر،قار ۋە باشقا ئۆزگىرىشلەر 7،6،5،4،3،2-يىلىمۇ ئوخشاش ۋاقىتتا يۈز بەرگەن.ئىلگىرى -كېيىن بۇلۇپ قېلىشى ۋاقىتنى خاتا ھېسابلاشتىن بولغان.(يوقۇردا بايان قىلىنغان ۋەقەنى سۆزلەپ بەرگۈچى ئاتۇش قاپراغلىق ئابدۇغۇپۇر داموللام). ئېيتىشلارغا قارىغاندا،تاشاخۇنۇم يەتتە چەمبىرەك سىزىپ ھەربىر چەمبىرەككە 360(365)كۈننى چۈشۈرۈپ ھەبىر كۈنلۈك ۋەقەنى بىر-بىرىگە ئۇدۇل قىلغان(توغرا چىقمىغان چەمبىرەكلەر ھېساباتى ئايرىم بۇلۇپ،قايتا ھېساب قىلغانىكەن). تاشاخۇنۇم1927-يىلى قەشقەردىن غۇلجىغا چىقىپ كېتىش ۋاقتىدا ئاتۇش ۋاقۋاق ۋە قەشقەر شەھىرىدىكى كۇتۇپخانا،رەسەتخانا،تەتقىقات ئىشخانىسى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئىشىگىگە تام ئىشكابى ئورنىتىپ ئېتىۋەتكەن،1934-يىلى شىڭ شىسەينىڭ تەكشۈرۈپ،مۇسادىرە قىلىشى ۋاقتىدا بۇ ئۆي ئاشكارلىنىپ،قەشقەر ساقچى ئىدارىسى بۇ ئۆيدىكى ماتىرياللار ۋە باشقا مۈلۈكلەرنى مۇسادىرە قىلغانىكەن. hWy@?r. ئىگىلىنىشىمىزچە تاشاخۇنۇم ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى سۇ ئىلمىنى ياخشى بىلدىكەن.بۇ ئىلىم چوڭ دادىسى ئابدۇرىشىت مىراب ئاخۇندىن قالغان مىراس ئىكەن ئابدۇرېشىت ئاخۇن ئۇزۇن يىل ئاتۇشقا مىراب،دوپ بېگى بولغان بۇلۇپ،تاغلىق رايۇن ياكى ئېگىز -پەس ئېتىزلارغا سۇ چىقىرىش بىلىمىنى كىتاب قىپ يازغان،ئابدۇرىشىت مىراب ئۈستۈن ئاتۇش،ئاستىن ئاتۇش ۋە بەشكېرەم قاتارلىق ئۈچ يېزىنڭ سۇ دەۋاسىنى ھەل قىلغان ۋە سۇ ئىشلىرىنى ئادىل باشقۇرغانىكەن.ئۆزى باشقۇرغان سۇ تەقسىماتى،ئۆستەڭ قۇرۇلىشى قاتارلىقلار ئۈستىدىن خاتىرە قالدۇرغانىكەن. {'M<dI$ ئارىدىن 60يىللار ئۆتكەندە بۇ ئۈچ يېزا*ئوتتۇرسىدا سۇ دەۋاسى باشلىنىدۇ.(40-يىلىدىن ئىلگىرى ئۈستۈن ئاتۇش ۋە بەشكېرەم قەشقەرگە قاراشلىق يېزا،ئاستىن ئاتۇش پەيزىۋاتقا قاراشلىق يېزا ئىدى.1938-يىلى ئاخىر ئاتۇش يېرىم ناھىيە ۋە 1940-يىلى رەسمىي ناھىيە بۇلۇپ ئاستىن ئاتۇش بىلەن ئۈستۈن ئاتۇش بۇ ناھىيىگە تەۋە بولغان)ئەسلىدە بۇ ئۈچ يېزىنىڭ سۈيى چاقماق دەرياسىدىن كېلىدىغان بۇلۇپ،سۇ يولى تەبىي ساي ئېقىنى ئىكەن.تارىختا بۇ يەرلەردە ئادەم ۋە تېرىلغۇ يەر ئاز،سۇ مول بولغان،كېيىنكى ۋاقىتتا نۇپۇس ۋە تېرىلغۇ يەرنىڭ كۆپىيىشى بىلەن يېزا-كەنتلەر ۋە يېزا بىلەن يېزىلار ئوتتۇرىسىدا سۇ تالىشىش ھادىسىلىرى پەيدا بۇلۇپ،يىلدا بىر قېتىم ياكى بىر نەچچە قېتىم تۇقۇنۇش يۈز بەرگەن.بەزى يىللاردا بىر قانچە ئادەم ئۆلۈش،يارىلىنىشتەك ئەھۋاللارمۇ بولغان.ئىلگىرى بۇ ئىشلارنى تاشاخۇنۇمنىڭ چوڭ دادىسى ئابدۇرىشىت مىراب ھەل قىلغان.ئابدۇرىشىت مىراب ۋاپات بولغاندىن كېيىن بىر مەزگىل يەنە سۇ ماجىراسى يەنە ئەۋج ئالغان.تاشاخۇنۇم جەمىيەتكە ئارلاشقاندىن كېيىن ھەر يىلى دېھقانچىلىقنىڭ ئالدىراش ۋاقتى،بۇلۇپمۇ سۇ ئىشلىتىش مەزگىلىدە چوڭ دادىسىنىڭ ئىشلىرىغا ۋارىسلىق قىلىپ،خەلقنىڭ سۇ مەسىلىسىنى مۇۋاپىق ھەل قىلغان.ھەر ئىككى يېزىنىڭ نۇپۇسى ،تېزىلغۇ يېرىنى سېلىشتۇرۇپ،ئۇلارنىڭ ئېھتىياجىغا قاراپ،سۇنى43،37ۋە20پىرسەنتكە بۆلۈپ ئۈچ يېزىغا تەقسىم قىلغان.ئۆزى باش بۇلۇپ چاقماق دەرياسىدىن ئاستىن ئاتۇشقا كەلگۈچە27كېلومېتىر(54چاقىرىم)،چاقماق دەرياسىدىن بەشكېرەم خانۇيگىچە 39كېلومېتىر(78چاقىرىم)،چاقماق دەرياسىدىن ئۈستۈن ئاتۇشقىچە 20كېلومېتىر(40چاقىرىم)لىقتىن ئۈچ ئۆستەڭ چاپتۇرۇپ بۇ ئۈچ يەردىكى دېھقانلارنىڭ سۇ مەسىلىسىنى ھەل قىلغانىكەن.تاشاخۇنۇمدىن كېيىن بۇ سۇ دەۋاسى يەنىلا ئەسلىگە كېلىپ،ھەر يىلى دەۋا-دەستۇرلار بۇلۇپ،ئۆلۈم-يېتىم ئىشلىرى يۈز بېرىپ تۇرغان.(بۇ ئىشلار 1980-يىللاردىمۇ داۋا قىلغان)شۇڭا،ھەر يىلى سۇ مەسىلىسى ماجراسى يۈز بەرگەندە،ئاتۇش بەشكېرەم خەلقى تاشاخۇنۇم ۋە ئۇنىڭ چوڭ دادىسى ئابدۇرىشىت مىرابنىڭ سۇ باشقۇرۇش ھەققىدىكى ھېكايىلىرىنى سۆزلەپ ئۇلارنى ئەسلەپ تۇرىدۇ. ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﻳﯘﯕﺠﯧﯖﻨﯩﯔ 12-ﻳﯩﻠﻰ 9-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 15-ﻛﯜﻧﻰ (ﻣﯩﻼﺩﻯ 1734-ﻳﯩﻠﻰ ) ﻳﻪﻛﻪﻧﺪﻩ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 53-ﻳﯩﻠﻰ (ﻣﯩﻼﺩﻯ 1788-ﻳﻠﻰ ) 4-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 19-ﻛﯜﻧﻰ ﻗﺎﺯﺍ ﺗﺎﭘﻘﺎﻥ . ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﻪﺟﺪﺍﺩﻯ ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﺪﺍ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯨﻨﯩﻨﻰ ﺗﺎﺭﻗﺎﺗﻘﺎﻥ ﭘﻪﻳﻐﻪﺑﻪﺭ ﺋﻪﯞﻻﺩﻯ ﺑﯘﻟﯘﭖ ، ﻳﻪﻛﻪﻧﺪﻩ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ . ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺩﺍﺩﯨﺴﻰ ﺋﻪﻟﻰ ﺧﻮﺟﺎ ﺑﯘﻟﯘﭖ (29-ﺋﻪﯞﻻﺩ ﺧﻮﺟﺎ ) ﺋﺎﭘﭙﺎﻕ ﺧﻮﺟﺎ (ﺧﻮﺟﺎ ﮬﯩﺪﺍﻳﺘﯘﻟﻼ ﺋﯩﺸﺎﻥ ) ﻧﯩﯔ ﺋﯩﻨﯩﺴﻰ ﻣﯚﻣﯩﻦ ﺧﻮﺟﺎﻧﯩﯔ ﺋﻪﯞﺮىﺳﻰ . 1755-ﻳﯩﻠﻰ ﻳﻪﻧﻰ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 20-ﻳﯩﻠﻰ 5-ﺋﺎﻳﺪﺍ ﭼﯩﯔ ﻗﯘﺷﯘﻧﻠﯩﺮﻯ ﺟﯘﯕﻐﺎﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺗﻮﭘﻠﯩﯖﯩﻨﻰ ﺗﯩﻨﺠﯩﺘﻘﺎﻥ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﺎ ، ﺟﯘﯕﻐﺎﺭﻻﺭ ﺗﻪﺭﭘﯩﺪﯨﻦ ﻧﻪﺯﻩﺭﺑﻪﻧﯩﺖ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ﻣﺎﻣﯘﺗﻨﯩﯔ ﭼﻮﯓ ﺋﻮﻏﻠﻰ ﺑﻮﺭﮬﺎﻧﯩﺪﯨﻦ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﯩﭽﻰ ﺋﻮﻏﻠﻰ ﺧﻮﺟﺎ ﺟﺎﮬﺎﻧﻨﻰ ﻗﯘﺗﯘﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ . ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺑﯘ ﺋﺎﻛﺎ -ﺋﯘﻛﯩﻼﺭ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﺗﻮﭘﻼﯓ ﻛﯚﺗﯜﺭﮔﻪﻥ . ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﺎﻛﯩﺴﻰ ﺗﯘﺭﺩﻯ ﺗﻮﭘﻼﯕﭽﯩﻼﺭﻧﯩﯔ ﻛﺎﺗﺘﯩﺒﯧﺸﯩﻐﺎ ﺗﯩﺰ ﭘﯘﻛﻤﻪﻱ ،ﻧﺎﺋىﻼﺝ ، ﭘﯜﺗﯜﻥ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﺴﯩﺪﯨﻜﯩﻠﻪﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﻪﯕﺮﻯ ﺗﯧﻐﯩﻨﯩﯔ ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﺪﯨﻜﻰ ﻳﻪﻛﻪﻧﺪﯨﻦ ﺗﻪﯕﺮﻯ ﺗﯧﻐﯩﻨﯩﯔ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯩﻠﯩﻐﺎ ﻛﯜﭼﯜﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 23-ﻳﯩﻠﻰ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺧﻮﺟﺎ ﺟﺎﮬﺎﻧﻐﺎ ﺟﺎﺯﺍ ﻳﯜﺭﯛﺷﻜﻪ ﺋﻪﯞﻩﺗﻜﻪﻥ ﭼﻮﯓ ﻗﯘﺷﯘﻧﻰ ﻳﻪﻛﻪﻧﮕﻪ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﺑﺎﺭﻏﺎﻥ . ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ 5-ﺗﺎﻏﯩﺴﻰ ﮬﯜﺳﯩﯩﻴﯩﻦ ، ﺋﺎﻛﯩﺴﻰ ﺗﯘﺭﺩﻯ ﯞﻩ ﺑﯩﺮ ﻧﻪﯞﺭﻩ ﺋﺎﻛﯩﺴﻰ ﻣﺎﻣﯘﺕ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﻐﺎ ﻣﺎﺳﻠﯩﺸﯩﭗ ﺋﯘﺭﯗﺵ ﻗﯩﻠﯩﭗ ، ﭼﻮﯓ -ﻛﯩﭽﯩﻚ ﺧﻮﺟﯩﻼﺭﻧﯩﯔ ﺗﻮﭘﻠﯩﯖﯩﻨﻰ ﺗﯩﻨﺠﯩﺘﻘﺎﻥ . ﺑﯘﻧﯔ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﮬﯜﺳﯩﻴﯩﻦ ،ﻣﺎﻣﯘﺕ ﻗﺎﺗﺎﻟﯩﻘﻼﺭ ﺋﻮﺭﺩﯨﻐﺎ ﺗﻪﻛﻠﯩﭗ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻥ ﮬﯜﺳﯩﻴﯩﻨﮕﻪ ﻓﯘﮔﻮﮔﯘﯕﻠﯘﻕ ، ﻣﺎﻣﯘﺗﻘﺎ ﻳﺎﺳﺎﻗﻠﯩﻖ ﯞﻩ ﺑﯩﺮﯨﻨﭽﻰ ﺩﻩﺭﯨﺠﯩﻠﯩﻚ ﺗﻪﻳﺠﻰ ﺋﯘﻧﯟﺍﻧﻰ ﺑﻪﺭﮔﻪﻥ .ﺋﯩﭙﺎﺭخاﻨﻨﯩﯔ ﺋﺎﻛﯩﺴﻰ ﺗﯘﺭﺩﻯ ﭘﺎﻳﺘﻪﺧﯩﺘﻜﻪ ﺑﺎﺭﻏﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ، ﺋﯘﻧﯩﯖﻐﯩﻤﯘ ﺑﯩﺮﯨﻨﺠﻰ ﺩﻩﺭﯨﺠﯩﻠﯩﻚ ﺗﻪﻳﺠﻰ ﺋﯘﻧﯟﺍﻧﻰ ﺑﻪﺭﮔﻪﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 25-ﻳﯩﻠﻰ 1-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 15-ﻛﯜﻧﻰ ﮬﯜﺳﯩﻴﯩﻦ ،ﺗﯘﺭﺩﻯ ﯞﻩ ﻣﺎﻣﯘﺕ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﮔﯘﺍﯕﻤﯩﯔ ﻗﻪﺳﺮﯨﺪﻩ ﺋﯚﺗﻜﯜﺯﯛﻟﮕﻪﻥ ﻛﺎﺗﺘﺎ ﺯﯨﻴﺎﭘﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺗﻨﺎﺷﻘﺎﻥ . ﺷﯘ ﻳﯩﻠﻰ 2-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 4-ﻛﯜﻧﻰ ﺗﯘﺭﺩﯨﻨﯩﯔ ﺳﯩﯖﻠﯩﺴﯩﻐﺎ ﻣﯘﺳﯩﻠﻤﺎﻥ ﺋﯧﺴﯩﻠﺰﺍﺩﻩ ﺋﯘﻧﯟﺍﻧﻰ ﺑﯧﺮﯨﻠﯩﭗ ، ﺋﻮﺭﺩﯨﻐﺎ ﻛﯩﺮﮔﯜﺯﯛﻟﮕﻪﻥ . ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﭘﺎﺩﯨﺸﺎﮬﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺋﺎﻳﺎﻟﻠﯩﺮﻯ ﺧﺎﻧﯩﺶ ، ﻣﻪﻟﯩﻜﻪ ﺷﺎﮬﺒﺎﻧﯘ ، ﺋﯧﺴﻞ ﺷﺎﮬﺒﺎﻧﯘ ، ﺷﺎﮬﺒﺎﻧﯘ ،ﺗﯘﻗﺎﻝ ﺧﺎﻧﯩﺶ ، ﺋﯧﺴﯩﻠﺰﺍﺩﻩ ، ﻛﯧﻨﯩﺰﻩﻙ ﯞﻩ ﭼﯚﺭﻩ ﻗﯩﺰ ﺩﻩﭖ ﺟﻪﻣﺌﯩﻲ ﺳﻪﻛﻜﯩﺰ ﺩﻩﺭﯨﺠﯩﮕﻪ ﺑﯜﻟﯜﻧﮕﻪﻥ . ﺋﯧﺴﯩﻠﺰﺍﺩﻩ ﺑﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﺍ 6-ﺋﻮﺭﯗﻧﺪﺍ ﺗﯘﺭﻏﺎﻥ . ﺷﯘﻳﯩﻠﻰ 4-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 1-ﻛﯜﻧﻰ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻥ ﻳﺎﺭﻟﯩﻖ ﭼﯜﺷﯜﺭﯛﭖ : ﺗﯘﺭﺩﻯ ﺧﻮﺟﺎ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﭘﺎﻳﺘﻪﺧﯩﺘﻜﻪ ﺋﻮﺭﯗﻧﻼﺷﺘﯘﺭﯗﻟﺴﯘﻥ ، ﺟﯘﺟﺎﯞﻳﻰ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﺋﯘﻻﺭﻏﺎ ﻛﯜﻣﯜﺵ ، ﮔﯜﺭﯛﭺ ﯞﻩ ﻳﯩﺘﻪﺭﻟﯩﻚ ﺋﯘﺯﯗﻕ -ﺗﯜﻟﯜﻙ ﺑﻪﺭﺳﯘﻥ ، ﮬﻪﻡ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﯚﺭﯛﭖ ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﮬﯚﺭﻣﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﻛﯧﺮﻩﻙ ﺩﯦﮕﻪﻥ . ﺷﯘﻳﯩﻠﻰ 4-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 8-ﻛﯜﻧﻰ ﻛﯧﻨﯩﺰﻩﻙ ﺑﺎﻻﯓ ﺗﯘﺭﺩﯨﻐﺎ ﺧﯘﺗﯘﻧﻠﯘﻗﻘﺎ ﺑﯧﺮﯨﻠﮕﻪﻥ . ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﺩﻩﺳﻠﻪﭘﺘﻪ ﺋﻮﺭﺩﯨﻐﺎ ﻛﯩﺮﮔﻪﻥ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﺎ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﻣﻪﺭﺗﯩﯟﻩ ﻧﺎﻣﻰ " ﺧﯥ ﮔﯜﻳﺮﯨﻦ" ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ . ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﺋﻮﺭﺩﯨﻐﺎ ﻛﯩﺮﯨﭗ 3-ﻳﯩﻠﻰ، ﻳﻪﻧﻰ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 27-ﻳﯩﻠﻰ 5-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 16-ﻛﯜﻧﻰ ﺧﺎﻥ ﺋﺎﻧﺎ ﭘﻪﺭﻣﺎﻥ ﭼﯜﺷﯜﺭﯛﭖ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﻰ "ﺗﯘﻗﺎﻝ ﺧﺎﻧﯩﺶ" ﻟﯩﻘﻘﺎ ﺋﯚﺳﺘﯜﺭﯛﭖ ﺋﻪﻧﮕﻪ ﺋﺎﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ . ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﻣﻪﺭﺗﯩﯟﻩ ﻧﺎﻣﻰ " ﺭﻭﯓ ﻓﯧﻲ " ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ . ﺷﯘﻳﯩﻠﻰ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﺎﻛﯩﺴﻰ ﺗﯘﺭﺩﻯ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﻧﻰ ﺋﯧﻠﯩﭗ ﻗﺎﻳﺘﯘﺭﯗﺵ ﺟﯧﯖﯩﺪﻩ ﺧﯩﺰﻣﻪﺕ ﻛﯚﺭﺳﻪﺗﻜﻪﻥ ﻟﯩﻜﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻓﯘﮔﻮﮔﯘﯕﻠﯘﻗﻘﺎ ﺋﯚﺳﺘﯜﺭﯛﻟﮕﻪﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻥ ﺑﯘ ﺋﺎﻛﺎ-ﺳﯩﯖﯩﻞ ﺋﯩﻜﻜﻪﻳﻠﻪﻧﻨﻰ ﺋﯩﻨﺘﺎﻳﯩﻦ ﺋﻪﺗﯩﯟﺍﺭﻟﯩﻐﺎﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 30-ﻳﯩﻠﻰ 1-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 16-ﻛﯜﻧﯩﺪﯨﻦ 4-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 20-ﻛﯜﻧﯩﮕﯩﭽﻪ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻥ 4-ﻗﯧﺘﯩﻢ ﺟﻪﻧﯘﺑﻨﻰ ﻛﯚﺯﺩﯨﻦ ﻛﻪﭼﯜﺭﯛﺷﻜﻪ ﺑﺎﺭﻏﺎﻥ ﭼﺎﻏﺪﺍ ، ﺑﯘ ﺋﺎﻛﺎ-ﺳﯩﯖﯩﻞ ﺧﺎﻧﻐﺎ ﮬﻪﻣﺮﺍﮬ ﺑﯘﻟﯘﭖ ﺑﯩﺮﮔﻪ ﺑﺎﺭﻏﺎﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻥ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯨﻨﯩﻨﯩﯔ ﺋﯚﺭﯛﭖ ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﺎﻻﮬﯩﺪﻩ ﮬﯚﺭﻣﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ، ﺗﯘﻗﺎﻝ ﺧﺎﻧﯩﺸﻘﺎ ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻧﭽﻪ ﻧﯘﺭﻏﯘﻥ ﺳﻪﻱ ، ﺗﺎﻣﺎﻕ ﺗﻪﻳﻴﺎﺭﻟﯩﺘﯩﭗ ﺑﻪﺭﮔﻪﻥ . 2-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ ﻣﻪﻟﯘﻡ ﺑﯩﺮ ﺋﺎﺧﺸﯩﻤﻰ ﺧﺎﻧﯩﺶ ﺋﻮﻻﻧﺎﺭﺍ ﭼﯧﭽﯩﻨﻰ ﻛﯧﺴﯩﯟﻩﺗﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﭘﺎﺩﯨﺸﺎﮬﻨﯩﯔ ﻏﻪﺯﯨﭙﯩﮕﻪ ﺋﯘﭼﺮﺍﭖ ﻳﯧﺮﯨﻢ ﻳﻮﻟﺪﯨﻦ ﺋﻮﺭﺩﯨﻐﺎ ﻗﺎﻳﺘﯘﺭﯞﯦﺘﯩﻠﮕﻪﻥ ، ﺧﺎﻧﯩﺶ ﻧﺎﻣىﺪﯨﻦ ﺋﺎﻳﺮﯨﻠﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﯩﻠﻰ ﺗﺎﺳﻼ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ . 2-ﻳﯩﻠﻰ ، ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﻣﯘﻟﻪﻧﺪﯨﻜﻰ ﯞﺍﻗﺘﯩﺪﺍ ﺧﺎﻧﯩﺶ ﺋﻮﻻﻧﺎﺭﺍ ﺋﺎﻟﻪﻣﺪﯨﻦ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ . ﺷﯘﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻥ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﺍ ﺧﺎﻧﯩﺶ ﺗﯘﺭﻏﯘﺯﻣﯩﻐﺎﻥ . ﭼﻴﻪﻧﻠﯘﻧﯩﯔ 33-ﻳﻠﻰ 6-ﺋﺎﻳﺪﺍ 35ﻳﺎﺷﻘﺎ ﻛﯩﺮﮔﻪﻥ ﺗﻮﻗﺎﻝ ﺧﺎﻧﯩﺶ ﺧﺎﻥ ﺋﺎﻧﯩﻨﯩﯔ ﻣﮭﯩﺮ- ﺷﻪﭘﻘﯩﺘﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺷﺎﮬﺒﺎﻧﯘﻟﯘﻗﻘﺎ ﻛﯚﺗﯜﺭﯛﻟﮕﻪﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 42-ﻳﯩﻠﻰ ﺧﺎﻥ ﺋﺎﻧﺎ ﺋﺎﻟﻪﻣﺪﯨﻦ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ . ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﺍ ﻧﯘﺭﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺋﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻚ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺋﺎﺷﭙﻪﺯ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻜﻪﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 46-ﻳﯩﻠﻰ 1-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 5-ﻛﯜﻧﻰ ﺑﯚﻟﯜﻧﻤﻪ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﺧﯘﻳﯘﯓ ﻗﻪﺳﺮﯨﺪﻩ ﺋﯚﺗﻜﯜﺯﯛﻟﮕﻪﻥ ﺯﯨﻴﺎﭘﻪﺗﺘﻪ ﻧﯘﺭﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﺗﻪﻣﻠﯩﻚ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺧﯩﻞ ﺳﻪﻱ ﻗﻮﺭﯗﭖ ﻣﯘﻛﺎﭘﺎﺕ ﺋﺎﻟﻐﺎﻥ . ﺑﯘﻧﯩﯔ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﺋﻮﺭﻧﻰ ﺑﺎﺭﻏﺎﻧﺴﺮﻯ ﻛﯚﺯﮔﻪ ﻛﯚﺭﯛﻧﮕﻪﻥ . ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 46 -ﻳﯩﻠﻰ 1-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 15-ﻛﯜﻧﻰ ﻳﯘﻩﻧﻤﯩﯖﻴﯘﻩﻧﺪﯨﻜﻰ ﺳﻪﻧﯟﯗ ﻗﻪﺳﺮﯨﺪﻩ ﺋﯚﺗﻜﯜﺯﯛﻟﮕﻪﻥ ﺯﯨﻴﺎﭘﻪﺗﺘﻪ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﻏﻪﺭﯨﭗ ﺗﻪﺭﻩﭘﺘﯩﻜﻰ ﺋﻮﺭﯗﻧﻨﯩﯔ ﺑﯧﺸﯩﺪﺍ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﻏﺎﻥ .ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﺩﯨﺴﻰ ﺋﯩﭽﯩﺪﻩ ﺩﺍﺩﯨﺴﯩﻨﯩﯔ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻥ ﻛﯜﻧﯩﻨﻰ ﺧﺎﺗﯩﺮﻟﻪﭖ ﺋﯚﺗﻜﯜﺯﯛﻟﮕﻪﻥ ﺯﯨﻴﺎﭘﻪﺗﺘﻪ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﺷﻪﺭﻕ ﺗﻪﺭﻩﭘﺘﯩﻜﻰ ﺟﻮﺯﯨﺪﯨﻜﻰ 2-ﺋﻮﺭﯗﻧﺪﺍ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﻏﺎﻥ . a ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 53-ﻳﯩﻠﻰ 1-ﺋﺎﻳﺪﺍ ، ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﺯﯨﻴﺎﭘﻪﺗﺘﻪ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ 4 ﺷﺎﮬﺒﺎﻧﯘ ، ﺗﯘﻗﺎﻝ ﺧﺎﻧﯩﺸﻨﯩﯔ ﮬﻪﺭ ﺑﯩﺮﻯ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻧﻐﺎ ﺋﯩﺴﺴﯩﻖ ﺗﺎﻣﺎﻕ ﺳﻮﯞﻏﺎ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﮬﯧﻠﯩﻘﻰ ﻧﯘﺭﻣﯘﮬﻪﻣﻤﻪﺕ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺋﻪﯓ ﻳﺎﺧﺸﻰ ﻛﯜﺭﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ﭘﻮﻟﻮ ﮬﻪﻡ ﻗﻮﻱ ﮔﯜﺷﯩﺪﻩ ﭼﯜﭼﯜﺭﻩ ﺋﯧﺘﯩﭗ ﺑﻪﺭﮔﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻣﯘﻛﺎﭘﺎﺗﻼﻧﻐﺎﻥ . ﺷﯘﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﻳﯩﻐﯩﻠﯩﺸﻼﺭﺩﺍ ﻗﺎﻳﺘﺎ ﻛﯜﺭﻧﻤﯩﮕﻪﻥ .ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺧﺎﻥ ﺋﯘﻧﯖﻐﺎ ﻛﯚﭖ ﻗﯧﺘﯩﻢ ﻳﻪﻝ -ﻳﯧﻤﯩﺶ ﺋﯩﻨﺌﺎﻡ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺗﯘﺭﻏﺎﻥ ، ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﯗﻥ ﺗﯘﺗﯘﭖ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﺑﯩﻠﮕﯩﻠﻰ ﺑﯘﻟﺪﯗ . 4-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 15-ﻛﯜﻧﻰ ،ﺧﺎﻥ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻐﺎ ﺋﺎﭘﻠﯧﺴﯩﻦ ﺋﯩﻨﺌﺎﻡ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ . ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ 5 ﻛﯜﻥ ﺋﯚﺗﻜﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﻗﺎﺯﺍ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﻗﻪﻳﻪﺭﮔﻪ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﻛﯚﺯ ﻗﺎﺭﺍﺷﻼﺭﺩﯨﻦ ﺋﯩﻜﻜﯩﺴﻰ ﺑﺎﺭ . ﺑﯩﺮﻯ "ﻗﻪﺷﻘەﺮﮔﻪ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ." ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮﻯ " ﺧﯧﺒﯩﻲ ﺋﯚﻟﻜﯩﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﮕﻪ ﺧﺎﺱ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﻗﻪﺑﯩﺮﯨﺴﺘﺎﻧﻠﯩﻘﻘﺎ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ."ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻗﺎﺭﺍﺵ. ﺋﺎلﺩﯨﻨﻘﯩﺴﯩﺪﺍ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﺩﯨﻜﻰ "ﺋﺎﭘﭙﺎﻕ ﺧﻮﺟﺎ" ﻣﺎﺯﯨﺮﯨﺪﺍ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﻗﻪﺑﯩﺮﺳﻰ ﺑﺎﺭ ﺩﻩﻳﺪﯗ . ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﯩﺴﻰ ﺧﯧﺒﯩﻲ ﺋﯚﻟﻜﯩﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﮕﻪ ﺧﺎﺱ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﻗﻪﺑﺮﯨﺴﺘﺎﻧﻠﯩﻘﺘﯩﻜﻰ "ﺭﻭﯓ ﻓﯧﻲ " ﻧﯩﯔ ﻗﻪﺑﯩﺮﺳﻰ ﺩﻩﻝ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﻗﻪﺑﯩﺮﺳﻰ ﺩﯦﻴﯩﻠﮕﻪﻥ . ﺯﺍﺩﻯ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﺧﯩﻞ ﻗﺎﺭﺍﺵ ﺗﻮﻏﺮﺍ ؟ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺋﻮﺭﺩﯨﺪﯨﻜﻰ ﮬﻪﻗﯩﻘﯩﻲ ﻣﻪﺭﺗﯩﯟﻩ ﻧﺎﻣﻰ " ﺭﻭﯓ ﻓﯧﻲ ". ﺋﯘ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 53-ﻳﯩﻠﻰ 4-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ19-ﻛﯜﻧﻰ ﺋﺎﻟﻪﻣﺪﯨﻦ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ . ﺷﯘﻳﯩﻠﻰ 9-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 25-ﻛﯜﻧﻰ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ . 1979-ﻳﯩﻠﻰ ﺭﻭﯓ ﻓﯧﻲ ﻗﻪﺑﯩﺮﺳﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﻟﺪﯨﺪﯨﻜﻰ ﺗﺎﺷﺘﯩﻦ ﻳﺎﺳﺎﻟﻐﺎﻥ ﭘﻪﺷﺘﺎﻕ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺷﯘﭖ ﻛﻪﺗﻜﻪﻥ. ﻗﻪﺑﺮىﻧﻰ ﺗﺎﺯﻻﭖ ﺋﻮﯕﺸﯩﻐﺎﻥ ﭼﺎﻏﺪﺍ ، ﻗﻪﺑﯩﺮﻧﻰ ﻗﺎﺭﺍﻗﭽﯩﻼﺭ ﺑﯘﻻﭖ ﻛﻪﺗﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﻣﻪﻟﯘﻡ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ .ﻗﻪﺑﯩﺮﻧﯩﯔ ﺋﯩﭽﯩﮕﻪ 2.5 ﻣﯧﺘﯩﺮ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﺍ ﺳﯧﺴﯩﻖ ﺳﯘ ﻳﯩﻐﯩﻠﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ .ﻗﻪﺑﺮﻩ ﺋﯩﭽﻰ ﺑﯩﺮ ﺗﺎﺵ ﺩﻩﺭﯞﺍﺯﺍ ﯞﻩ ﺋﻪﮔﻤﻪ ﺗﺎﺷﺘﯩﻦ ﻳﺎﺳﺎﻟﻐﺎﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺋﯚﻳﺪﯨﻦ ﺗﻪﺭﻛﯩﭗ ﺗﺎﭘﻘﺎﻥ . ﺋﯩﭽﻜﯩﺮﻛﻰ ﺋﯚﻳﻨﯩﯔ ﺗﻪﺧﯩﺖ ﺳﯘﭘﯩﺴﻰ ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ ﺭﻭﯓ ﻓﯧﻲ ﻧﯩﯔ ﻗﯩﺰﯨﻞ ﺳﺮﻻﻧﻐﺎﻥ ﺗﺎﯞﯗﺕ ﺳﺎﻧﺪﯗﻗﻰ ﻗﯘﻳﯘﻟﻐﺎﻥ . ﺗﺎﯞﯗﺕ ﺳﺎﻧﺪﯗﻗﻰ ﭘﺎﻟﺘﺎ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﯧﺮﯨﻠﻐﺎﻥ ﺑﯘﻟﯘﭖ ، ﺳﺎﻧﺪﯗﻕ ﺋﯩﭽﻰ ﻗﯘﺭﯗﻗﺪﺍﻟﻐﺎﻥ . ﺗﺎﯞﯗﺕ ﺳﺎﻧﺪﯗﻗﯩﻨﯩﯔ ﺑﺎﺵ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﮕﻪ ﺋﺎﺗﯘﻥ ﮬﻪﻝ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ ﺋﻪﺭﻩﭘﭽﻪ " ﺑﯩﺴﻤﯩﻠﻼﮬﯩﺮ ﺭﻩﮬﻤﺎﻧﯩﺮ ﺭﻩﮬﯩﻢ " ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺧﻪﺕ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ . ﺑﯘ ﺭﻭﯓ ﻓﯧﻲ ﻧﯩﯔ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﻣﯘﺭﺗﻰ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ﺋﯩﺴﭙﺎﺗﻼﭖ ﺑﯧﺮﯨﺪﯗ . ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯓ ﺧﺎﻧﻨﯩﯔ ﺧﺎﻧﯩﺸﻠﯩﺮﻯ ﺋﯩﭽﯩﺪﯨﻜﻰ ﺑﯩﺮﺩﯨﻨﺒﯩﺮ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻗﯩﺰﺩﯗﺭ. ﺷﯘﯕﺎ ﺋﯩﭙﺎﺭﺧﺎﻥ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﮔﻪ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﻤﺎﺳﺘﯩﻦ ﺑﻪﻟﻜﻰ ﺧﯧﺒﯩﻲ ﺋﯚﻟﻜﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺯﯗﻧﺨﯘﺍ ﻧﺎﮬﯩﻴﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﮕﻪ ﺧﺎﺱ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﻗﻪﺑﺮﯨﺴﺘﺎﻧﻠﯩﻘﻘﺎ ﺩﻩﭘﻨﻪ ﻗﯩﻠﻨﻐﺎﻥ . ﺋﯘ ﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﺎﺋﯩﻠﻪ ﺗﺎﯞﺍﺑﺌﺎﺗﻠﯩﺮﻯ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﻛﯚﭖ ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﯩﻚ ﺩﯙﻟﻪﺗﻨﻰ ﺑﯩﺮﻟﯩﻜﻜﻪ ﻛﻪﻟﺘﯜﺭﯛﺷﻜﻪ ﺑﻪﻟﮕﯩﻠىﻚ ﺗﯚﮬﭙﻪ ﻗﻮﺷﻘﺎﻥ . تۆمۈر خەلىپە ۋە ئۇنىڭ نەسەبلىرىنىڭ مەنبەسىنى سۈرۈشتە قىلىشقا توغرا كەلسە، گەپنى قۇمۇلنىڭ ھازىرقى بوغاز يېزىسىدىن باشلاشقا توغرا كېلىدۇ. بۇ يېزا قەدىمدە " تار بوغاز" دەپ ئاتالغانىكەن. بوغاز يېزىسىنىڭ يېرى قۇملۇق ۋە قىزىل تۇپراقلىق بولۇپ، دېڭىز يۈزىدىن تۆۋەن بولغاچقا، ھاۋاسى قۇرغاق ئىسسىق كېلىدۇ. تېرېقچىلىقىمۇ باشقا يېزىلارغا نىسبەتەن بالدۇر باشلىنىدۇ. بۇيېزا قۇمۇلنىڭ جەنۇبىغا 25 كىلو مېتىر كېلىدۇ. 1870ـ يىلى ياقۇپبەگ بەدۆلەت كورلىنى مەركەز قىلىپ تۇرپان، پىچانلارغا مالىمانچىلىق سالغاندا، كۆپلىگەن كىشىلەر پانالىق ئىزدىشىپ قۇمۇلغا كەلگەن بولۇپ، بۇ كىشىلەرنىڭ ئىچىدە سۇۋۇر دېگەن كىشى قورايغا، ئورۇق سۇۋۇر دېگەن كىشى يۇقۇرىن ئاقيەرگە، تالىپ، بۆكى يامان راشىدىن ھاجى ۋە بۆكى يامان قۇربان ھاجىلار بوغازغا ئورۇنلاشقان. يىللارنىڭ ئۆتىشى بىلەن قورايدىكى سۈۋۈر يالغۇز ئوغلى يۈسۈپنى بوغازدىكى تالىپنىڭ چوڭ قىزى راھىلەگە ئۆيلىگەن. تالىپ 2- قىزى رابىخاننى يۇقۇرى ئاقيەردىكى ئورۇق سۇۋۇرگە ياتلىق قىلغان، ئۇلار بىر ئوغۇللۇق بولغان. ئۇنىڭ ئىسمى ئىبراھىم بولۇپ، ھازىر 80 ياشتىن ھالقىغان بولسىمۇ. يېنى ساغلام تۇرماقتا. تالىپ ئىشچان بولغانلىقى ئۈچۈن، بوغازنىڭ شىمالىي ئېتىكىدە بېنەم ئېچىپ كۆكەرتكەن. شۇ چاغلاردا ئۇنىڭ يالغۇز ئوغلى قازا قىلغان. شۇندىن كېيىن تالىپ قورۇ-جايلىرىنى قىزلىرىغا بۆلۈپ بېرىپ، يۇقۇرى ئاقيەرگە كۆچۈپ كەتكەن. سۈۋۈرنىڭ يالغۇز ئوغلى يۈسۈپنىڭ مىجەزىگە قاراپ كىشىلەر " يۈسۈپ تۇڭگان" دەپ لەقەم قويۇۋالغان. يۈسۈپ راھىلەدىن ئىككى ئوغۇللۇق بولغان. چوڭىنى تۆمۈر، كىچىكىنى شاكىر، دەپ ئاتىغان. ئۇلار 15- 16 ياشلارغا كىرگەندە يۈسۈپ ئەر-ئايال تەڭلا قازا قىلىدۇ. شۇ چاغلار دەل تورپاقلار قوزغىلىڭى دەۋرى بولۇپ، قۇمۇل ۋاڭى تۆمۈرنى چوڭ گۇنا ئۆتكۈزدى، دەپ بوغازغا پالايدۇ. تۆمۈر شۇندىن كېيىن بۇ يېزىدا ياغاچچىلىق ھۈنىرىنى ئۆگىنىپ، شۇنىڭ بىلەن تىرىكچىلىك قىلىدۇ، ھەم دىنىي ئوقۇشىنىمۇ تاشلىمايدۇ. ئۇ كېيىنكى كۈنلەردە زىكرى-سۆھبەتچىلەرگە خەلىپە بولۇپ قالغان. ئۇ بوۋىسى تالىپتىن قالغان يەرگە بىر يۈرۈش سۇ تۈگمىنى ياساپ بوغازلىقلارنى ئۇن بىلەن تەمىنلىگەن. تۆمۈر ئۆيلىنىپ ئىككى قىز تاپقان، چوڭ قىزى نىيازخان 4 ياش، كىچىك قىزى رابىيە 2 ياشقا كىرگەندە ئايالى قازا قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇ بوغازدىكى زېمىنىنىڭ بىر قىسمىنى بۆكى يامان راشىدىن ھاجى ۋە بۆكى يامان قۇربان ھاجىغا 30 قوشقارغا تېگىشىپ، كىچىك قىزى رابىيەنى چوڭگۇباتلىق سۇۋۇر قۇرمالغا بېرىپ، چوڭ قىزى نىيازخاننى ئېلىپ قورايغا كۆچۈپ كەتكەن. تۆمۈر قورايدا قايتا ئۆيلىنىپ، باسىىت ئىسىملىك بىر ئوغۇللۇق بولغان. باسىت 12 ياشقا كىرگەندە ئىلىدىكى مانجۇ ئەمەلدارلىرىنىڭ زۇلۇمىغا قارشى ياڭ زەيشۈي باشچىلىقىدىكى قوزغىلاڭ يۈز بېرىدۇ. ئۈرۈمچىدىكى باش مۇپەتتىش يۈەن داخۇا قوزغىلاڭنى باستۇرۇشقا كۆزى يەتمەي، شىنجاڭدىكى فېئودال ۋاڭلاردىن ھەربىي ياردەم سورايدۇ. بۇنىڭغا جاۋابەن قۇمۇل ۋاڭى شامەخسۇت قۇمۇل ئۇيغۇرلىرىدىن 500 ئاتلىق قوشۇن تەييارلاپ ئالدى بىلەن 300 كىشىنى يولغا سالىدۇ. 1- تۈركۈمدىكى ئەسكەركلەر بەششار ۋە قۇمۇلدىن ئېلىنغان بولۇپ، 2- تۈركۈمى قۇمۇل 12 تاغدىن كەلتۈرۈلگەننىدى. بۇ ئەسكەرلەر تۆمۈر خەلىپە، ئامانقۇل، جامال ۋە سالمانلار باشچىلىقىدا تەشكىللىنىپ يولغا چىقىپ، لودۇڭغا يېقىنلاشقاندا كەينىگە قاراپ نەيزە ئۇرىدۇ. لودۇڭدىن يانغان بۇ ئوت كۆشۈتىگە يېتىپ كەلگۈچە چوڭ يالقۇنغا ئايلىنىدۇ. «تۇترۇقسىز ئوت بولماس، نۇقسانسىز يىگىت» دېگەندەك، تۆمۈر خەلىپە تەقۋادار دىنىي زات بولغانلىقى ئۈچۈن لى شۇفۇ ئىسىملىك خۇيزۇ ھەربىنىڭ ھىيلە-نەيرەڭلىرىگە ئىشىنىپ ئالدىنىپ قېلىپ، سەۋەنلىكى ئۆز بېشىغا چىققان. جۈملىدىن شۇ چاغنىڭ ئۇيغۇر، تۇڭگان ئاخۇنلىرى بىلەن ھەسەن ھاجى قاتارلىق يۇرت كاتتىلىرىنىڭ ئارىغا كىرىشى بىلەن قوزغىلاڭ تىنچلاندۇرۇلغان ھەمدە تۆمۈر خەلىپە ئۈرۈمچى لومەنچىڭدىكى 3- ئاتلىق باتالىيونغا كوماندېر بولىدۇ. 1913- يىلى 9- ئاينىڭ 5- كۈنى قولغا ئېلىنىپ قەتلى قىلىنىدۇ، بېشى ئۈرۈمچىنىڭ جەنۇبىي قوۋۇقى ( نەنمىن) غا ئېسىلىپ، سازايى قىلىنغاندىن كېيىن، قۇمۇلغا ئاپىرىپ، قۇمۇل كوناشەھەر دەرۋازىسىغىمۇ ئېسىپ قويۇلغان. تۆمۈرگە ئەگىشىپ چىققان بىر قىسىم كىشىلەرمۇ ئامان قالمىغان. ئۇلارنى يۇرتىغا قايتۇرىمىز دېگەن باھانىدا قورالسىزلاندۇرۇپ، گۇچۇڭ ناھىيىسىنىڭ چوڭ تاش دائىرىسىدىكى تاغ ئىچىگە يېتىپ كەلگەندە، ياڭ زېڭشىننىڭ پىستۇرمىسىغا چۈشۈپ قىرىپ تاشلانغان. تۆمۈر خەلىپە ئۈرۈمچىگە ئېلىپ كېتىلگەندىن كېيىن، قۇمۇلدا قالغان بىر قىسىم كىشىلەر " قاراقچىلاردىن مۇداپىئەلىنىش" دېگەن باھانە بىلەن ئەنشىگە يۆتكەلگەن، ئۇلار شىڭشىڭشاغا يېتىپ كەلگەندە گەنسۇ چېرىكلىرى تەرىپىدىن تىرىك كۆمۈۋېتىلگەن. شاكىر، ئىمىن، جامال، ئەمەت سېيىت، ئابدۇللا قاتارلىقلار تۇرپانغا ئېلىپ بېرىلىپ ئۆلتۈرۈلگەن. شامەخسۇت ۋاڭ«تۆمۈرنىڭ جەمەتىدىن بىرنىمۇ قالدۇرماسلىق كېرەك» دەپ جار سالغان. بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغان راھەتباغ يېزا چاڭغۇ مەھەللىلىك ساقال ئەزىمەت دېگەن كىشى باشقىلارغا تۇيدۇرماستىن قورايغا چىقىپ، باسىتنى ئېلىپ كېتىپ 7 - 8 يىل تەربىيىلىگەن، بۇ ئىشنى ئىرغايتىلىق ئاۋۇت دورغا سېزىپ قېلىپ ئوردىغا مەلۈم قىلغان. بۇ خەۋەرنى ئالدىن بىلىۋالغان ئەزىمەت بوۋاي باسىتنى بىر ئات بىلەن ئۇنىڭغا يېتەرلىك پۇل ۋە ئوزۇق-يۈلۈك بېرىپ قاچۇرىۋەتكەن. شۇنىڭ بىلەن باسىت جىمىسار ۋە گۇچۇڭلاردا پانالانغاچ دىنىي بىلىم ئالغان ۋە شامەىسۇت ۋاڭنىڭ ئۆلگەنلىك خەۋىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن، قۇمۇلغا قايتىپ، پالۋانتۇر يېزا كونا ئائىلىلىكلەر مەھەللىسىدىكى مەسچىتكە ئىمام بولىدۇ. ئۇ 1980- يىلى ئالەمدىن ئۆتتى. ئۇنىڭ ئايۇپ، ئابلەت، ئىمىن قاتارلىق ئوغۇللىرى ۋە بىرنەچچە قىزلىرى بار. بوغاز يېزىسىنىڭ شىمالىدىكى قۇم داۋاندىن چۈشۈپ مەھەللىنىڭ جەنۇبىغا قاراپ كەتكەن يولنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى يەرلەر "ساي پارچا" دەپ ئاتالغان بولۇپ، بۇ يەردىكى تېرىلغۇ تەرلەر، ئۈجمە دەرىخى ۋە ۋەيران بولۇپ كەتكەن سۇ تۈگمىنىنى كىشىلەر ھازىرمۇ يەنىلا << تۆمۈر خەلىپە>> نامى بىلەن ئاتىشىپ كەلمەكتە. قۇمۇل خەلقى مەشرەپ، توي-تۆكۈن، نەغمە-ناۋالىرىدا تۆمۈر خەلىپە ھەققىدىكى بىر قىسىم قوشاقلارنى ھازىرمۇ تەكرارلاپ كەلمەكتە. مەسىلەن: قوراي يولى ھەيۋەتلىك، جىڭتەي ئەسكىرى سەپتۇ، , ئۇنىڭ ئىچى زەرەتلىك. ئاقچۇق يولىدا ئوقۇر، مۇرادىغا يەتمىگەن، تۆمۈر خەلىپىنى ئۆلتۈرگەن، تۆمۈر خەلىپە رەھمەتلىك. چەندارىن دېگەن چوقۇر. تۆمۈر خەلىپىنىڭ ئايۇپ، ئابلەت قاتارلىق ئەۋلادلىرى پالۋانتۇر يېزىسىدا ھازىرمۇ ھايات.

شاتئاي

	نىمشېھىت ( ئەرمىيا ئىلى سايرامى ) ( 1904 __ 1971 ) ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىنىڭ داڭلىق پىشۋالىرىدىن بىرى . مەشھۇر شائىر ، مائارىپچى ، ژورنالىسىت ۋە جامائەت ئەربابى . ئۇ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى بىلەن ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىنى بىر - بىرىگە تۇتاشتۇرغۇچى كۆۋرۈك ، دېگەن پەخىرلىك نامغا ئىگە . نىمشېھىت كىچىكىدىنلا زۇلۇمغا ، جاھالەتكە قارشى ئىسيانكار خارەكتىرىنى يىتىلدۈرگەن ھەم بۇ خىل روھنى ھۆرلۈككە ئېرىشىشنىڭ ، مەرىپەتلىك بولۇشنىڭ ،يۈكسەك ۋەتەنپەۋرەرلىكنىڭ خورىماس ئېنىرگىيسىگە ھەم ئىجادىيەتتىكى ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچكە ئايلاندۇرغان . ئۇ يېزىسىدىكى دىنىي مەكتەپتە ساۋات چىقارغاندىن كىيىن ، 1922- يىلدىن 1928 - يىلغىچە باي ۋە كۈچادىكى مەدىرسلەردە ئوقۇغان . بۇ چاغدا ئۇنىڭ خەلىق قوشاقلىرى شەكىلدە يازغان < بازار ۋە مازار > ناملىق تۇنجى شىئېرلار توپلىمى قوليازما ھالەتتە ئەل ئىچىگە تارقالغان . 1929- يىلى ئۇ قەشقەرگە بېرىپ شۇ زاماننىڭ داڭلىق ئىلىم مەركىزى < خانلىق مەدرىسە > دە ئوقۇغان . بۇ مەزگىلدە ئۇ < مادارا ئەئزەم > (< چوڭ ياراشتۇرۇش > ) ناملىق شىئېرلار توپلىمى بىلەن مۇھەببەت تېمىسىدا يېزىلغان < ئەنۋارۇلھۇدا > ( < ھەقىقەت نۇرلىرى > ) ناملىق قەسىدىسىنى روياپقا چىقىرىپ ، تالانىتلىق شائىر سۈپىتىدە تونۇلغان . 1933- يىلى قەشقەردە زۇلۇمغا قارشى خەلىق قوزغىلىڭنى پارتىلاتقاندا ، ئەرمىيا ئىلى ئۇنىڭغا ئاكتىپ قاتناشقان ھەم بىر قىتىملىق جەڭدە بوينىغا ئوق تېگىپ ھاياتىدىن ئايرىلغىلى تاس قالغان . شۇڭا ، ئۇ دوختۇرخانىدىن چىققاندىن كېيىن يازغان شىئىرلىرىنى < نىمشېھىت > ( يېرىم جان ) دېگەن تەخەلللۇس بىلەن ئېلان قىلغان . ئۇ يۇرتىغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن يېڭىچە مائارىپ ۋە ئاقارتىش ئىشلىرى بىلەن ئاكتىپ شۇغۇللانغان . 1936- يىلى 2 - ئايدا ، < بىلىم ئىشقىدا > ناملىق مەشھۇر شىئېرىنى يېزىپ ، پۈتكۈل ئوتتۇرائاسىيادا زىلزىلە پەيدا قىلغان . نىمشېھىت 1936- يىلنىڭ كىيىنكى يېرىمىدىن 1945- يىلى 1 - ئايغىچە < ئاقسۇ ئۇچۇرى > ( كىين < ئاقسۇ گېزىتى > گە ئۆزگەرتىلگەن ) تەھرىر بۆلىمىدە مۇھەررىر بولۇپ ئىشلىگەن . بۇ مەزگىلدە ئۇ ئۇيغۇر خەلقى ئارىسىغا كەڭ تارقالغان < مىڭ ئۆي ۋە پەرھات _ شېرىن > ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنى توپلاش ، رەتلەش ۋە تەتقىق قىلىش ئارقىلىق < مىڭ ئۆي ۋە پەرھات _ شېرىن > ناملىق مەشھۇر داستاننى يېزىپ ، دۇنياۋى ئۇلۇغ شائىر نەۋائىدىن كېيىن بۇ ئۆلمەس تېمىنى ئۆزگىچە تەپەككۇر ۋە بەدىئى ئىستىدات نۇرى بىلەن يورۇتقان . نىمشېھىت 1945- يىلى 10- ئايدا ، ئۈچ ۋىلايەت مىللى ئارمىيسىنىڭ ئاقسۇغا چۈشكەن قىسمى بىلەن بىللە غۇلجىغا چقىپ كەتكەن ھەم مىللى ئارمىيە باش قوماندانلىق شىتابى تەشكىل قىلغان < تارىخ يېزىش > ئىشخانىسىدا ئىشلىگەن . 1948- يىلى 8- ئاينىڭ 1- كۈنى ، ئىلىدا < شىنجاڭدا تىنىچلىق ۋە خەلىقچىللىقنى ھىمايە قىلىش ئىتتىپاقى > قۇرۇلغاندا ، ئۇ < ئىتتىپاق > نىڭ ھەيئەت ئەزاسى ۋە ئۇنىڭ نەشىر ئەپكارى بولغان < ئىتتىپاق > ژورنىلى تەھرىر ھەيئىتىنىڭ ئەزاسى بولۇپ سايلانغان . بۇ مەزگىلدە ، ئۇ < مىڭ ئۆي ۋە پەرھات _ شېرىن > داستانىنى تولۇقلاپ يېزىپ ، < ئلى گېزىتى > دە ئېلان قىلغان ھەم ئۆز خىراجىتى بىلەن 3000 نۇسخا باستۇرۇپ تارقاتقان . ئۇ بۇ جەرياندا شىئېرىيەت بىلەنلا شۇغۇللىنىپ قالماي ، يەنە سەھنە ئەسىرى ئىجادىيتى بىلەنمۇ شۇغۇللانغان . يېڭى جوڭگۇ قۇرۇلغاندىن كېيىن ئۇ ھېچقانداق ئەمەل ۋە ئېمتىياز تەمەسىدە بولماي ، يۇرتىغا قايتىپ كېلىپ ئانىسى ۋە قېرىنداشلىرى بىلەن بىللە ئاددىي پۇقرالىق تۇرمۇشىنى كەچۈرگەن ھەم داۋاملىق ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان . 1956- يىلى جوڭگۇ ھەج ۋەكىللەر ئۆمىكى تەركىبىدە 10 غا يېقىن دۆلەتتە زىيارەتتە بولغان . شۇ قېتىمقى سەپەر جەريانىدا ، ئۇ < سېغىندىم > ناملىق مەشھۇر شىئېرىنى يېزىپ كۈچلۈك تەسىر قوزغىغان . نىمشېھىت 1960- يىلىدىن باشلاپ بەدىئىي ئىجادىيەتنىڭ مول ھەم يۇقۇرى پەللىسىگە قاراپ قەدەم تاشلىغان . < ئۇ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ ئېسىل ئەنئەنىلىرىگە ئىجدادىي ۋارىسلىق قىلىپ ، ئارزۇ ۋەزىنىلىك شىئېر شەكلىنى مەزمۇن جەھەتتە يۇقۇرى پەللىگە كۆتۈرۈپ ، ئۆز دەۋرىنىڭ ئىلغار ئىدىيىلىرىنى كۈيلىگەن . ئۇنىڭ شىئېر - داستانىلىرى تىلىنىڭ راۋانلىق ، چۈشنىشلىكلىكى ، تۇراق ۋە رېتملىرىنىڭ تەڭكەشلىكى ، قاپىيلىرىنىڭ توق ۋە گۈزەللىكى جەھەتتە بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر شىئېرىيتى ئۈچۈن ياخشى نەمۇنە بولغان . شائىر ھەرخىل ئىستىلىستىك ۋاستىلىرىدىن ماھىرلىق بىلەن پايدىلنىپ ، ئۆز پىكىرىنى چوڭقۇر شىئېرىي ھېسيات ۋە جانلىق شېئىرى ئوبرازلار ئارقىلىق ئىپادىلىگەن . ئۇقۇملاشتۇرۇش ، قېلىپبازلىق ، شۇئارۋازلىق ، كالىندارچىلىقتەك خاھىشلاردىن تىرىشىپ ساقلانغان ... نىمشېھىت شىئېرلىرىدا ئىپادىلەنگەن دېمۇكراتىك ئىدىيە ، ۋەتەنپەرۋەرلىك ۋە مەرىپەتپەرۋەرلىك روھ ئۇنىڭ ھەقىقى ۋەتەنپەرۋەر ، خەلىق پەرۋەر شائىر ، يېڭى دەرۋىرنىڭ يالقۇنلۇق كۈيچىسى ئىكەنلىكى ئىسپاتلايدۇ . شائىرنىڭ ئۆز ۋاقتىدا بىر قولىغا قەلەم ، بىر قولىغا ئەلەم ئېلىپ خەلقىمىزنىڭ ئازادلىق ئىشلىرى ئۈچۈن سىڭدۈرگەن جاپالىق ئەمگىكى ئۇنىڭ كۈرەشچان ، جەڭگىۋار ھاياتىنىڭ مسالى ... ئەپسۇسكى ، شائىر زور ئىجادىي قىزقىنلىق بىلەن < مىڭ ئۆي ۋە پەرھات _ شېرىن > داستانىنى ئاخىرقى قېتىم تولۇقلاپ يېزىپ بولۇپ ، < گۆر ئاغزىدىن يانغاندا > ناملىق شىئېرىي رومانى ۋە < يۈسۈپ - زىلەيخا > داستانى ئۈستىدە جىددىي ئىشلەۋەتقان پەيىتتە ، < مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى > دىن ئىبارەت تەتۈر قۇيۇن كۆتۆرۈلۈپ ، ئۇنىڭ ئاشۇ قىممەتلىك ئىجادىي ئەمگەكلىرى ۋەيران قىلىۋىتىلدى ۋە ئۆزىمۇ مىسلىسىز ئېغىر خورلۇق ۋە ناھەقچىلىق تۈپەيلىدىن ، 1971- يىلى 8- ئاينىڭ 24- كۈنى ئېچىنىشلىق ھالدا بۇ ئالەم بىلەن خوشلاشتى .   شائىر ۋاپات بولغاندىن كىيىنمۇ يەرلىكىدە ئارامخۇدا يىتىش ئەركىگە ئېرىشەلمىدى . ئۇنىڭ مۇردىسى ئىنسان قېلىپىدىن چىققان رەھىمسىز مۇئامىلىگە ئۇچۇردى . ئۇ ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى كىندىن قېنى تۆكۈلگەن يۇرتى تېزەكقاغۇدا يىتىشنى ۋەسىيەت قىلغان بولسىمۇ ، ئارزۇسىغا يىتەلمىدى ، ئۇنىڭ ئايالى بۇ ئەقەللي ۋەسىيەتنى ئورۇنداشقىمۇ ئامالسىز ئىدى . ئۇ زار-زار يىغلىغان ھالدا ئەترەت كاتىۋاشلىرىغا تاۋۇت ۋە نامىزىنى چۈشۈرۈپ يەرلىككە قويۇشقا ئادەم بېرىشنى ئىلتىماس قىلدى . ئۇ چاغلاردا مەسچىتلەر چېقىپ تاشلانغاچقا ، تاۋۇت ئەترەت ئىسكىلاتىدا ساقلىناتتى . يۈرىكى قازاننىڭ كۈيىسىدەك قارىداپ كەتكەن بىر نادان : __ تاۋۇتنى بېرىشكە بولمايدۇ ، چۈنكى تاۋۇت زەھەرلىنىپ قالىدۇ . ئۇنىڭ جەسىتىنى قەبرىستانلىققا قويۇشقا بولمايدۇ . چۈنكى ، ئۆلۈكلەرنى زەھەرلەيدۇ ، __دېدى . شۇنىڭ بىلەن ئۆينىڭ بىردىنبىر مۈلكى بولغان كارىۋاتنىڭ پۇتى ئېلىپ تاشلىنىپ تاۋۇت قىلىندى ، < زەھەرلەنسىمۇ مەيلى > دەپ قارالغان < تۆت خىل ئۇنسۇر > دىن ئۈچ - تۆتى تاۋۇتنى كۆتۈرۈپ ، مەھەللە ۋە قەبرىستانلىققا يىراق بولغان چۆل تاغ باغرىدىكى يۇلغۇن تۈۋىگە ئېلىپ باردى . مۇسۇلمانلارنىڭ قائىدىسى بويچە يەرلىك ئېلىنماستىن ئىككى مېتىر چوڭقۇرلۇقتا ئۆرەك كولىنىپ مۇردا قويۇلدى . ئاندىن ئۈستى گەمە ياپقان شەكىلدە ئېتىپ كۆمىۋىتىلدى .... يۆلەنچۈگىدىن ئايرىلغان ئىمىرنىساخان بالىلىرىنى ئەگەشتۈرۈپ ، قاراڭغۇ ، زەي ، غېرىپ كەپىسىگە قايتىپ كەلدى . لېكىن ، يورۇق كۈن ئۇنىڭغىمۇ نىسپ بولمىدى . 1975- يىلى 6 - ئاينىڭ 29 - كۈنى جەبىر _ جاپا ، دەرت - ئەلەم دەستىدىن بەللىرى مۈكچەيگەن بۇ ئانا بۇ دۇنيا بىلەن ۋىدالاشتى . ئەسەرلىرىدىن ھەممىدىن پېقىرنىڭ ئىقرارى دەپ مۇسەددەس بار ، ئۆزۇڭلەر تېپىپ كۆرەرسىلەر بۇ يەرىگە يوللاشقا پېتىنالمىدىم !تۇخۇمدىن تۇك ئۇندۇردىغانلار ئاز ئەمەس مۇشۇ كۇنلەردە بىلىم ئىشقىدا <نىم شېھىت> جاھان رەنالىرى ئىچرە بىلىمدەك بىر گۈزەل يار يوق، بىلىمدىن ئۆزگە يار تۇتقان بولۇر ئۇ گاھىدا بار يوق. قارا قاشلىق تولۇن ئايلار ساڭا بىر نەچچە كۈن يولداش، ئەگەر سەن پۇلدىن ئايرىلساڭ شۇئان تاشلايدۇ ھېچ ھار يوق. كىرىپ كەينىڭگە نەپسىڭنىڭ بىلىمدىن ئۆزگە يار تۇتساڭ، بېشىڭغا چۈشسە بىر كۈنلەر،ئۇ چاغ سەن كەبى خار يوق. قۇلاق سالغىن مۇھەببەت ئەھلىنىڭ پەريادىغا، يۇتۇپ زەرداپ،پىراقتىن داد دىمەكتىن باشقىچە زار يوق.   تەپەككۇر ئەيلىسەڭ ئوقۇپ ئىشقى ئەسەرلەرنى ھەردەم، قاراڭغۇ دەر يورۇق دۇنيانى ھەم ئالەم كەبى تار يوق. يۈرۈپ مەنمۇ گۈزەل ئىزدەپ جاھالەتكە ئەسىر بولغان،     خالايىق ئالدىدا يۈرسەم ،مېنىڭدەك بەلكى ئەغيار يوق. پاراغەت ئىزلىسەڭ ئەسلا بىلىمدىن ئۆزگە يار تۇتما، سېنىڭ قەدرىڭنى ساقلاشتا بىلىمدەك ياخشى ھەمكار يوق.    ھاياتلىقتا بىلىم قانداق كىشىنىڭ يولدىشى بولسا، قەيەرگە بارسا باش قاتماس بىلىمدەك ئاڭا غەمخار يوق. بىلىمسىز ساق تىنىڭ مەجرۇھ ھەمىشە نالە پەريادتا، جاھان ئىچرە بىلىمسىزنىڭ دىلىدەك ئەسكى بىمار يوق. بىلىمگە ئاشنا بول ھەم ئوقۇش ئىشقىدا بۇلبۇل بول، ئۆگەنمەككە مائارىپ باغچىدەك ياخشى گۈلزار يوق. جاھاننىڭ قايسى يوچۇق_پۇچقىقىغا باش تىقىپ ياتساڭ، بىلىم تارتىپ چىقار مەيدانغا ھېچ بىر كىمگە ئەغبار يوق.   بىلىم روھى ئوزۇق ئىنسان ھاياتىغا ئەگەر بىلسەڭ، بىلىمنىڭ قەدرىنى بىلگۈچى ئۆلمەس ،بۇنىڭغا ئىنكار يوق.   چاپان ھۆرمەتلىرى چېھقاچان چاپاندىن ئايرىلىپ قالماس، كېتەر پۇل بىلەن يېقىلغان ھۆرمىتىڭ پۇل بىرلە ئەسرا يوق.    چاپان بىلەن ئۆزۈڭنى پارقىراتساڭ بىر بوياقچى سەن، بىلىم ئەسىرى بۈگۈن ،سىرلىق چاپانلارغا خېرىدار يوق.    بۇلاردىن بولغا كەلگەن ئامەت جىننىڭ چۈشى ئوخشاش، خىيالى بۇ تىلەكتە سەن كەبى باخشىغا جىندار يوق.      ئۈمۈد قىلما پەلەك ھەرگىز سېنىڭ بەختىڭگە چۆرگىلىمەس، بۈگۈن باي،ئەتە سەندەك ھېچ گاداي يوق قەرزدار يوق.     بىلىمدىن پەتتە كۆرگەن دۆلىتىڭ جاھاننىڭ جاپاسىدۇر،     جېنىڭغا جەبرى قىلماققا بىلىمسىزدەك ھەمكار يوق.   بىلىمدىن ھەممە ئىش روياپقا چىققان بىر ئەسىردۇر بۇ، بىلىش لازىمكى بۇ كۈندە بىلىمسىزلەرگە خۇشتار يوق.   بىلىمدىن باتنىڭ نۇرلانمىسا كۆڭلۈڭ گويا قاراڭغۇ تۈن، قۇياش نۇرىغا مۇنشىركە پەرەڭلەرگە مەدەتكار يوق. زىمىننى توپ قىلىپ ئويناشنى سەن چاقچاق گۇمان قىلما، ھەقىقەتتۇر بۈگۈن ھەر ئىش كەمىكتەك جادۇ-ھەييار يوق. ئەجەبلەنمە بىلىم نۇرىدا نۇرلانسا كىشى كۆڭلى، ئۇنىڭغا كۆكتە،سۇ،تاغ دېڭىزدا يۈرسە دىشۋار يوق. بىلىملىك تاغنى باغ ئەيلەشتە ھېچقانداق جاپا كۆرمەس، بىلىمسىز قان يۇتار نادان كىشىلەردەك جاپاكار يوق. ئۆزۈڭنى نىم شېھىت ئۇشبۇ پىكىرگە تەلكىن قۇربان، بىلىمدىن رىشتە ئۈزگەنلەر كەبى قاتتىق گۇناھكار يوق مەشھۇر تارىخشۇناس ، ئالىم – موللا مۇسا سايرامى [align=justify]موللا مۇسا بىننى موللا ئەيسا خوجا سايرامى 1836 – يىلى 8 – ئاينىڭ 23 – كۈنى باي ناھىيىسىگە قاراشلىق سايرام رايونى ئانىقىز يېزىسى توغايلا مەھەللىسى ( ھازىرقى توخسۇن يېزىسىنىڭ 4 – كەنتى ) دە دىنىي ئۆلىما ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن . ئۇنىڭ دادىسى موللا ئەيسا خوجا بىننى موللا ئېزىزخان خوجا خېلى يۇقۇرى دىنىي مەلۇماتقا ئىگە كىشى بولۇپ ، سايرام رايونى بويىچە ئۆز زامانىسىنىڭ ئۇقۇمۇشلۇق ، ھۆرمەت ۋە ئابرويغا ئىگە خەلقپەرۋەر مۆتىۋەرلەرنىڭ بىرى ئىدى . موللا ئەيسا تۇنجى ئوغلى موللا مۇسانىڭ ئىستىقبالىغا ناھايىتى كۆڭۈل بۆلۈپ ، ئۇنى ياخشى ئەخلاق ۋە خۇلق – مىجەز بىلەن تەربىيىلىگەن . كىچىكىدىنلا ئەقىللىق ، ھۇشيار ، چېچەن چوڭ بولغان موللا مۇسا ئاتىسىنىڭ تەربىيىسىنى ناھايىتى ياخشى قوبۇل قىلغان . شۇڭا ، ئاتىسى ئەمدىلا 7 ياشقا كىرگەن موللا مۇسانى سايرام مەدرىسىگە ئوقۇشقا بەرگەن ، موللا مۇسا ئۇستازلىرى ۋە دادىسىنىڭ ياردىمى بىلەن بىرقانچە يىلدىلا چىرايلىق ھۆسنىخەت يازالايدىغان ، ھەپتىيەكنى ۋە سوپى ئاللايار ، ناۋايى شېئىرلىرىنى يادقا ئوقۇيالايدىغان سەۋىيەگە يېتىپ ، ساۋاقداشلىرى ۋە جامائەتچىلىك ئىچىدە « بالا موللا » نامى بىلەن شۆھرەت قازانغان .      1847 – يىلى 9 – ئايدا ، موللا مۇسا ئەمدىلا 11 ياشقا كىرگەندە ، دادىسى ئۇنى يەتتە شەھەر بويىچە چوڭ ئوقۇش يۇرتلىرىنىڭ بىرى بولغان كۇچادىكى ساقساق مەدرىسىگە ئوقۇشقا ئاپىرىپ بەرگەن ، موللا مۇسا بۇ مەدرىسىدە ئەينى زاماندىكى ئۇيغۇر ئالىمى موللا ئوسمان ئاخۇنۇمنىڭ تەربىيىسىدە قۇرئان ، ھەدىس ، تارىخ ، ئەدەبىيات ، ئاسترونومىيە ، كالېندارچىلىق ، گرامماتىكا ، ماتېماتىكا پەنلىرىنى ئوقۇش بىلەن بىللە ، ئەرەب ، پارىس ، ئوردو تىللىرىنىمۇ ئىجتىھات بىلەن ئۆگىنىپ ، كۇچا بويىچە تېزلا شۆھرەت قازىنىپ ، كەڭ جامائەتچىلىككە تونۇلغان . ئۇنىڭ جامائەتچىلىككە تونۇلۇشىغا پاراسەتلىك بىلەن قىلغان مۇنداق بىر ئىشى سەۋەب بولغان :        موللا مۇسا ساقساق مەدرىسىدە ئوقۇپ يۈرگەن كۈنلەرنىڭ بىرىدە ، بىر باي سودىگەر مەدرىستىكى تالىپلارغا ئاز – تولا بىر نەرسە « سەدىقە » قىلىدۇ . ئۇ چاغدا موللا مۇسا مەدرىسىدە بولمىغانلىقتىن ، ئۇنىڭغا بېرىلمەيدۇ . بۇ ئىش ئۆتۈپ ئىككى – ئۈچ كۈندىن كېيىن ، موللا مۇسا مەدرىسىگە كېلىدۇ . ساۋاقداشلىرى ئۇنىڭغا ئەھۋالنى ئېيتىپ ، سودىگەرنىڭ يېنىغا بېرىپ بېقىشنى ، بىر نەرسە بەرسە ئاز بولسىمۇ ئېلىپ تۇرمۇشىغا سەرپ ئېتىشنى تەۋسىيە قىلىدۇ . موللا مۇسا خەلپەتلىك مەزگىلىدىكى تۇرمۇش قىيىنچىلىقى تۈپەيلىدىن ، بىر ساۋاقدىشىنى ھەمرا قىلىپ ھېلىقى باينىڭ ئالدىغا بارىدۇ . سالام – سائەتتىن كېيىن ، باي :- ھە ، كېلىڭ خەلپەت ، بۇ ياققا كەپسىز ، بىرەر ئىشقا كەلگەنمىدىڭىز ؟ - دەپ سورايدۇ . موللا مۇسا كېلىش مەقسىتىنى بايان قىلغاندىن كېيىن ، باي ئۇنى مەسخىرە قىلغان ھالدا كۆرەڭلىك بىلەن : بېرىدىغان سەدىقىمىز تۈگەپ قالدى ، سىز كېچىكىپ قاپسىز ، كېلەر يىلى قايتا كېلىڭ ، - دەيدۇ . باينىڭ بۇ گېپىدىن دىلى ئازار يىگەن موللا مۇسا گەپ – سۆز قىلماي چىقىپ كېتىدۇ ۋە ئۇدۇل بىر دۇكانغا كىرىپ ، ئىككى تاختا سامان قەغىزى سېتىۋېلىپ ، باينىڭ بۇ رەزىللىكىنى سۆكىدىغان بىر شېئىر يېزىپ رەستىگە چاپلاپ قويىدۇ . بۇ ئىش شۇ ھامان كۇچا شەھىرىنى زىلزىلىگە كەلتۈرىۋېتىدۇ . باي بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن ، ئۆزىنىڭ قىلغان قىلىقىغا قاتتىق پۇشايمان قىلىپ ، نۇرغۇن سوۋغا – سالام بىلەن موللا مۇسانىڭ ئالدىغا كېلىپ ، تىزلىنىپ ئولتۇرۇپ كەچۈرۈم سورايدۇ . شۇنىڭ بىلەن ، موللا مۇسانىڭ داڭقى يىراق – يېقىنغا تارىلىپ كېتىدۇ . بۇ موللا مۇسانىڭ 16 – 17 ياش ۋاقىتلىرى بولسىمۇ ، بۇ ئىش ئۇنىڭ ئىززەت ئابرويىنى ئاشۇرېۋىتىدۇ ( ئەپسۇسكى ، بۇ شېئىردىن بىرەر مىسرامۇ ساقلىنىپ قالمىغان ) . موللا مۇسا 1854 – يىلى كۇچادىن ئۆز يۇرتى سايرامغا قايتىپ كېلىپ ، سايرام مەدرىسىسىدە مۇدەررىسلىك قىلىدۇ .      ئۆز ۋاقتىدا سايرام مەدرىسىسىمۇ خېلى چوڭ ، داڭلىق مەدرىسلەرنىڭ بىرى بولۇپ ، يېقىن ئەتراپتىكى يېزا – قىشلاقلاردىن تالىپلار كېلىپ ئىلىم تەھسىل قىلاتتى . سايرام كىچىك يۇرت بولسىمۇ ، جەنۇبىي شىنجاڭ بويىچە قەشقەر ، كۇچا قاتارلىق يەتتە شەھەردىن قالسىلا خېلى نامى بار ، ئىلىم ئەھلىلىرى كۆپ ، مەرىپەتپەرۋەر كىشىلەر توپلاشقان ھەم يىپەك يولىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان ، كىشلەرنىڭ ئاغزىدا شەھەر نامى بىلەن ئاتىلىدىغان جاي ئىدى . شۇڭا سايرامنىڭ نامى ھەرقاچان بايدىن بۇرۇن تىلغا ئېلىناتتى ( ھازىرمۇ سايرام ۋە سايرامغا قوشنا يېزىلارنىڭ كىشىلىرى باي ناھىيە بازىرىنى باي بازىرى ، سايرامنى سايرام شەھىرى دەپ ئاتىشىدۇ ) بۇنىڭغا بەلكىم ئەينى ۋاقىتلاردا سايرام ئەمەلدارلىرىنىڭ ئاقسۇ ، كۇچا ئەمەلدارلىرى مەرتىۋىدە ئوخشاش بولغانلىقى سەۋەپ بولغان بولسا كېرەك . . « تارىخىي ھەمىدى » دە .... « خاقانى چىن مەنسەپدارلىرى ئەمىرلەر ئۇرۇقىدىن بولغان بىر كشىدىن : بۇ ئادەملەرنى قانداق قىلسا خانغا تەۋە بولۇپ خىزمىتىنى قىلىدۇ ، دەپ سوراپتۇ ، ئۇ : بۇ ئادەملەر مېنىڭ سۆز ۋە بۇيرۇقۇمدىن چىقمايدۇ . ماڭا چوڭ مەنسەپ بەرسىڭىز ، مەن ئۇلارنى ئۇلۇغ خانغا تەۋە قىلىپ بېرەي ، دەپ جاۋاپ بېرىپتۇ . خاقانى چىن مەنسەپدارلىرى بۇنى ماقۇل كۆرۈپ ، خانغا مەلۇم قىلىپ ، ئۇنىڭغا ئاقسۇ ، كۇچانىڭ ھاكىملىرى بىلەن ئوخشاش دەرىجىدە ئۇچىنچى جەرەكەلىك مەنسەپ بېرىپتۇ . شۇڭلشقا ، سايرامنىڭ ھاكىملىرى بۇرۇندىنلا ئاقسۇ ، كۇچانىڭ ھاكىملىرى بىلەن جەرەكە ۋە مەرتىۋىدە باراۋەر ئىدى . لېكىن ، ئۇلارغا قارىغاندا ، پۇقرا ئاز ۋە يۇرتى كىچىك ئىدى » دېيىلگەن . « سايرام » دېگەن نام ۋە موللا مۇسانىڭ ئۆزىنى « سايرامى » دەپ ئاتىشىغا كەلسەك ، يەنە شۇ شاھنامە ئەسەردە مۇنداق مەلۇماتلار بار : « .. قۇنتەيجى ... سايرامغا يېنىپ بېرىپ ، بۇ جاينى ئىككىنچى قېتىم بېسىۋېلىپ ، پىر نەچچە ئادەمنى ئۆلتۈرۈپ ، تالان – تاراج قىلىپتۇ . بۇ چاغدا سايرام ئەھلى خوجا ئۇرۇقى ، شاھ ئۇرۇقى ، ئەمىر ئۇرۇقى دەپ ئۈچ قەبىلە ياكى ئۈچ ئۇرۇقتىن ئىبارەت ئىكەن . قۇنتەيجى بۇ ئۈچ ئۇرۇقنىڭ ئېسىل ۋە كاتتىلىرىنى تاللاپ ، ھەر ئۇرۇقتىن يىگىرمە ئۆيلۈكتىن ئاتمىش ئۆيلۈك ئادەمنى ئەھلى ئاياللىرى ۋە بالا پەرزەنتلىرى بىلەن ئاق ئۆيلۈك قىلىپ كۆچۈرۈپ ، ئۆز يۇرتى ئىلىغا ئېلىپ كەپتۇ . ئۇلارنى بۇ جايدا بىر يىل ئەتراپىدا تۇرغۇزۇپ ، ئاندىن تۇرپانغا ئەۋەتىپتۇ . ئۇلار تۇرپاندا ئىككى يىلغىچە تۇرۇپتۇ . بۇ كۈنلەردە قۇنتەيجى يوقلۇق ماكانىدىن ئورۇن ئېلىپتۇ ۋە خاقان لەشكەرلىرىنىڭ ئىلى بىلەن ئالتە شەھەرگە كەلگەنلىك خەۋىرى ئاڭلىنىپتۇ . بۇ 60 ئۆيلۈك ئادەم ئەمدى ئۆز يۇرتىمىزغا كەتسەك بولىدىكەن دەپ ، ھەدىستە « ۋەتەننى دوست بىلگەنلىك ئىماندۇر » دەپ كۆرسىتىلگىنىدەك ، ئۆز يۇرتىغا كېتىپ قوۋم – قېرىنداشلىرىغا يېتىش ئارزۇ – ئىشتىياقى بىلەن تۇرپاندىن قوزغىلىپ مۇز داۋانغا كەلگەندە ، چىن خاقان چېرىكلىرىنىڭ باشچىسى ئۇچراپ : « سىزلەر نىمە ئادەم دەپ ؟ » دەپ سورغاندا ، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئەرز – ھالىنى بايان قىلىپتۇ . چېرىكلەرنڭ باشچىسى شەپقەت يۈزىسىدىن « ئۇلۇغ خاننىڭ چېرىكلىرى كەلدى ، يوللار قالايمىقان ، يۇرتلار تىنجىپ بولغىچە دېھقانچىلىق بىلەن كۈن ئېلىپ تۇرۇڭلار » دەپ باھانە – سەۋەب كۆرسىتىپ ، كېتىشكە يول قويماي ، ياقا ئېرىق دىگەن جايغا ئېلىپ كېلىپ ئورۇنلاشتۇرۇپ قويۇپتۇ . ئۇلار بۇ يەردىمۇ بىرنەچچە يىل تۇرۇپ ، ئاخىر باي تەۋەسىگە بېرىپ ئورۇنلىشىپتۇ . بۇ يەردىمۇ بىر مەزگىل تۇرۇپ يەنىلا كۆنەلمەي ، تاغ ئېغىزى ۋە كەڭرى جاي ئىكەن دەپ ئۇشبۇ سايرامغا كېلىپ توختاپ قاپتۇ . ئۇلار ئەسلىدە ، تاشكەنتنىڭ سايرام دېگەن جايىدىن كەلگەنلىكى ئۈچۈن ، باشقىلار ئۇلارنى « سايرامى » دەپ ئاتاپتۇ . دەرۋەقە ، سايراملىق پىشقەدەملەر ھازىرغىچە : بىزنىڭ ئەسلى يۇرتىمىز تاشكەنتنىڭ سايرامى ، بۇ – كۆچكەن سايرام ، دېگەن گەپلەرنى قىلىپ قويىدۇ . ئالىم مۇشۇ مەشھۇر ئەسىرىدە ، ئۆز نەسەبى ھەققىدە يەنە مۇنداق مەلۇماتلارنى بېرىدۇ : .... خوجا ئۇرۇقى دېگەنلەر ئۆزىنى ئەلەۋىلەر يەنى ئەلى كىرە موللا ۋەجھۇ بىلەن نەسەپداش ھېسابلاپ ، بىز ئۇنىڭ ئەۋلادى بولىمىز دەپ پەخىرلىنىدۇ . كەمىنە مەنمۇ ئۇشبۇ ئۇرۇغدىن بولىمەن . ئاتا – بوۋىمىزدىن قالغان خۇش مۇبارەك شەجىرە ھازىرمۇ مەۋجۈت بولۇپ ، مەن ئۇنى تەۋەررۈك قىلىپ ساقلىماقتىمەن . « تارىخى ھەمىدى » دە قەيت قىلىنىشىچە ، خوجا ئۇرۇقىغا بېرىلگەن ئالىي يارلىق نىشانى 1538 – يىلى موللا مۇسا سايرامىنىڭ 12 – بوۋىسىغا بېرىلگەن بولۇپ ، موللا مۇسا مۇشۇ ئەسەرنى يازغىچە تەۋەررۈك قىلىپ ساقلاپ كەلگەن ۋە كىتابقا كىرگۈزگەن .        بۇ دەۋر چىڭ سۇلالىسىنىڭ چېرىك ۋە ئىستېدات سىياسىتى ئەۋجىگە چىققان ، يۇرت ۋە پۇقرالار سىياسىي ، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت جەھەتلەردىن خارابلىشىپ ياشاش ئىمكانىيىتى قالمىغان ، مەملىكىتىمىزنىڭ ھەممىلا يېرىدە چىڭ ئەكسىيەتچى ھاكىمىيىتىگە قارشى چوڭ – كىچىك خەلق قوزغىلاڭلىرى كۆتۈرۈلگەن دەۋر ئىدى . 1864 – يىلى 6 – ئايدا شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا جۈملىدىن كۇچاردىمۇ ئۇيغۇر دېھقانلىرى ۋە قول – ھۈنەرۋەنلەرنىڭ چىڭ سۇلالىسىگە ۋە يەرلىك فېئوداللارنىڭ مىللىي زۇلمىغا قارشى كەڭ – كۆلەملىك دېھقانلار قوزغىلاڭلىرى پارتلايدۇ . قوزغىلاڭچىلار قوشۇنى كۇچادىكى چىڭ سۇلالىسى ئەمەلدارلىرىنى ۋە يەرلىك فېئوداللارنى تېزلا گۇمران قىلىپ ، ئۆز ھاكىمىيىتىنى تىكلەپ ، راشىدىن خوجىنى خان قىلىپ سايلايدۇ . ئۇلار كۇچانى مەركەز قىلىپ ، شەرق ۋە غەرب تەرەپلەرگە ئەسكەر ئەۋەتىپ ، ئۆز دائىرىسىنى كېڭەيتىشكە باشلايدۇ . شۇ ۋەجىدىن راشىدىنخان خوجا ئۆزىنىڭ تۇغقىنى بۇرھانىدىن خوجىنى باش قوماندان موللا مۇسا سايرامىنىڭ ساقساق مەدرىسىدىكى ئۇستازى ، مەدرىسنىڭ باش مۇدەررىسى بايلىق موللا ئوسمان ئاخۇنۇمنى قوشۇننىڭ باش قازىسى ، بۇرھانىدىن خوجىنىڭ كىچىك ئوغلى مەھمۇدىن خوجىنى ئاتىسىنىڭ ياردەمچىسى قىلىپ تەيىنلەپ ، 190 لەشكەر ۋە سەككىز زەمبىرەك بىلەن ( « تارىخى ھەمىدى » دە 168 لەشكەر 10 زەمبىرەك دىيىلگەن ) سايرام ، باي ، ئاقسۇ قاتارلىق جايلارنى بويسۇندۇرۇشقا ئەۋەتىدۇ . بۇرھانىدىن خوجىنىڭ كىچىك ئوغلى مەھمۇدىن خوجا موللا مۇسا سايرامىنىڭ ساقساق مەدرىستە سەككىز يىل بىر ھوجرىدا يېتىپ – قوپۇپ بىللە ئوقۇغان ئەڭ يېقىن ساۋاقدىشى ۋە سۆھبەتدىشى ئىدى . مەھمۇدىن خوجا سايرامدا مۇدەررىسلىك قىلىۋاتقان ساۋاقدىشى موللا مۇسا سايرامىغا كۇچادا بولۇپ ئۆتكەن ئالەمشۇمۇل ئۆزگىرىشلەرنى تەپسىلى بايان قىلىپ خەۋەر بېرىدۇ ۋە ئۇنى تېزدىن كېلىپ بۇ قوزغىلاڭغا ئىشتىراك قىلىپ ، ئۆزىگە ھەمدەم بولۇشقا دەۋەت قىلىدۇ . موللا مۇسا سايرامى ھېچبىر ئىككىلەنمەستىن ، ئۆز يېقىنلىرى ۋە دوستيار – ئاغىنىلىرىنى باشلاپ كۇچاغا ماڭىدۇ ۋە قوزغىلاڭچىلار بىلەن كۇچادا ئۇچرىشىدۇ . موللا مۇسا سايرامى سايرام مەدرىسىدە 8 – 10 يىل مۇدەررىسلىك قىلىش جەريانىدا ، ئۆزىنىڭ ئېسىل ئەخلاق – پەزىلىتى ، ياخشى خۇلق – مىجەزى ، چىقىشقاقلىقى ۋە ئۆتكۈر زېھىنلىكى بىلەن كەڭ جامائەتچىلىككە تونۇلغان بولغاچقا ، مۇشۇنداق بىر ئاتاغلىق ئىلىم ئەھلىنىڭ بۇ خەلق قوزغىلىڭىغا ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن ئىشتىراك قىلغانلىقىنى كۆرگەن سايرام ۋە باي خەلقى ئىشەنچلىك ھالدا ئارقا – ئارقىدىن كېلىپ ، قوزغىلاڭچىلار قوشۇنىغا قاتىشىدۇ . بىر – ئىككى كۈن ئىچىدىلا قوزغىلاڭغا قىزىل ، سايرام ، بايدىن قاتناشقانلارنىڭ سانى 7 مىڭدىن ئېشىپ كېتىدۇ . موللا مۇسا سايرامى كۇچادا ئوقۇغان چاغلىرىدا ، ھەرقايسى پەنلەردىن بىلىم ئىگىلەش بىلەنلا قالماي ، ھەربىي ئىشلار ئىلمىنىمۇ پۇختا ئۆگەنگەندى ، شۇڭا ئۇ ، قوزغىلاڭچى قوشۇن ئىچىدە ئۆز تالانتى ۋە ئىقتىدارى بىلەن تېزلا كۆزگە كۆرۈنۈدۇ ۋە چوڭ ئابرويغا ئېرىشىدۇ . ئەمگەكچى ئائىلىدە تۇغۇلۇپ ئۆسكەن موللا مۇسا سايرامى ھەر ۋاقىت خەلقنىڭ غېمىنى يەيدۇ ، خەلق مەنپەئەتىگە پايدىلىق قانۇن – نىزاملارنى تۈزۈپ ، ئېلان قىلىشقا مەسلىھەت بېرىدۇ .        1864 – يىلى 7- ئايدا قوزغىلاڭچى قوشۇن ئاقسۇ ۋە ئۇچتۇرپاننى ئىشغال قىلىدۇ . قوزغىلاڭچى قوشۇننىڭ ئۇچتۇرپاندىكى قوماندانى مەھمۇدىن خوجا ئۇچتۇرپاندا ھاكىمىيەت يۈرگۈزىدۇ . موللا مۇسا سايرامى بولسا ، باش مىرزا ، مۆھۈردار ، خەزىنە باشقۇرغۇچى ۋە ئوردا قاراۋۇللىرىنىڭ نازارەتچىسى قاتارلىق ئىنتايىن مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ . موللا مۇسا سايرامى ئەنە شۇنداق چوڭ ھوقۇق ۋە ئىمتىيازلارغا ئىگە بولۇپ ، قولىدا مالىيە ھوقۇقى بولسىمۇ ، لېكىن ئۆزىگە تېگىشلىكىگە شۈكرى قىلىپ ، ھەرگىز نەپسانىيەتچىلىك ، خىيانەتچىلىك قىلمايدۇ . ھەرقانداق ئىشنى ئاقىلانىلىك ۋە ئادىللىق بىلەن بېجىرىدۇ . بۇ تەپسىلاتلارنىمۇ ئالىمنىڭ « تارىخى ھەمىدى » دىن ئېنىق كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ : « مەن كەمىنە مۇئەللىپ مەھمۇىدن خوجام پادىشاھنىڭ ھۇزۇرىدا دائىم بىللە بولىدىغان سىردىشى ئۈلپەتدىشى ئىدىم . خاھى ئۆلىما ، خاھى پازىل ، خاھى ھاكىم ، خاھى دادخاھلار مېنىڭ مەسلىھەتىمسىز بىر ئىش قىلالمايتتى » .. « پادىشاھنىڭ ھەممە مەخپىي گەپ – سۆز ۋە خەت ئالاقىلىرىگە ئەسرا ، ئوردىغا كىرىدىغان توققۇز قاراۋۇلغا مەسئۇل ئىدىم . مېنىڭ رۇخسىتىمسىز ھېچ قانداق كىشى قاراۋۇلدىن ئۆتەلمەيتتى » . ئەمدى مولل مۇسا سايرامىنىڭ نەپسانىيەتچىلىك ، پارىخورلۇق ، خىيانەتچىلىك ئىللەتلىرىدىن ئۆزىنى پاك تۇتقانلىقى توغرىسىدا مۇنداق بايانلار بار : « مانجۇلاردىن قالغان بۇغداي ئامبىرى ، بۇغداي ئۇنى ئامبىرى ، ئارپا ئامبىرى قاتارلىق ئۈچ خىل ئاشلىق ئامبىرىنى مېنىڭ باشقۇرۇشىمغا تاپشۇرغاندى . مەن ئاشلىق ئامبارلىرىنى باشقۇرۇشقا ئورنۇمدا ئۆز ئىنىم مۇھەممەت خەلىپىنى قويدۇم ( بۇ ئېھتىمال ، موللا مۇسا سايرامىنىڭ كىچىك دادىسىنىڭ ئوغلى بولسا كېرەك . چۈنكى ، موللا مۇسا سايرامىنىڭ ئۈچ ئىنىسى بولۇپ ، ھېچقايسىسىنىڭ ئىسمى مۇھەممەت ئەمەس ئىدى ) ........... « مەن ئۆزەم بەلگىلەنگەن ئۆلچەمدىن تاشقىرى بىر سەر ئاشلىقنىمۇ ئارتۇق ئالمىدىم . ئىنىم مۇھەممەت خەلىپە بىلەن بىر ھويلىدا بولغانلىقىم ئۈچۈن ، بەزى چاغلاردا چىراغ يېغى ياكى شام لازىم بولۇپ قالسا ، بازار نەرخى ھېسابلاپ پۇل بېرىپ ئالاتتىم » ...... ئاشخانا ، ئاتخانىلارغىمۇ ئۆلچەمدىن تاشقىرى ياغ ئىشلەتمىدۇق ياكى سېتىپ پۇلىنى يانچۇقىمىزغا سالمىدۇق . بۇ مېنىڭ پەرھىزكار ۋە تەقۋادارلىقىمدىنلا بولغان ئىش بولۇپ قالماي ، بەلكى ئىنساپ ، ئېھتىيات ۋە دىيانىتىمدىنمۇ بولدى . دېمەك ، موللا مۇسا سايرامى كەڭ مېھنەتكەشلەر ئاممىسىنىڭ قان – تەرى بەدىلىگە كەلگەن بايلىق ھېسابىغا راھەت – پاراغەت كۆرۈشنى راۋا كۆرمىگەن . ھەر ۋاقىت ئەمگەكچىلەر ئاممىسىنىڭ غېمىنى يېگۈچى بۇ زات شۇنچە يۇقۇرى مەنسەپ ، ئەۋزەل شارائىت ۋە ناز – نېمەتلەر ئىچىدە تۇرۇپمۇ ئۆزىنى پاك تۇتقان .          1867 – يىلى قوزغىلاڭچىلارنىڭ ئاقسۇ ۋە ئۈچتۇرپاندىكى ھۆكۈمىتى ياقۇپبەگ تەرىپىدىن ئاغدۇرلۇپ ، قوزغىلاڭچى قوشۇننىڭ كۆپ قىسىم باشلىقلىرى ئۆلتۈرىلىدۇ ۋە نەزەربەند ئاستىغا ئېلىنىدۇ .جۈملىدىن موللا مۇسا سايرامىمۇ بىر مەزگىل نەزەربەند ئاستىغا ئېلىنىدۇ . ئاخىرىدا يەنىلا ئۇنىڭ ئەقىل – پاراسىتى ۋە تالانت ئىقتىدارى ئۇنى بۇ مەھكۇملۇقتىن قۇتۇلدۇرىدۇ . شۇنىڭ بىلەن ئۇ ، ياقۇپبەگ ھاكىمىيىتىنىڭ مەمۇرىي ئاپپاراتلىرىدا ، 1867 – يىلىدىن 1877 – يىلىغىچە ئاقسۇ رايونىنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى ئۆشرە – زاكات ھېساباتىنى خاتىرىلىگۈچى مىرزا بولۇپ ئىشلەيدۇ . 77 – يىلى ياقۇپبەگ ھاكىمىيىتى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن ، 1878 – يىلىنىڭ ئاخىرىدا ئۆز يۇرتى سايرامغا قايتىپ كېلىدۇ . بۇ ۋاقىتتا موللا مۇسا سايرامىنىڭ ئاتا – ئانىسى ئۆلۈپ كېتىپ ، ئىنىلىرى ئىسلام ئاخۇن ، قاسىم ئاخۇن ، ھېلاخۇن ، سىڭلىسى زىۋىدىخانلار قالغاندى . موللا مۇسا سايرامى ئۆز يېزىسىدا بىر مەزگىل تۇرغاندىن كېيىن ، ئەينى يىللاردا ھەمسۆھبەت ۋە ئۈلپەتداش بولغان ئاقسۇلۇق بۇرادەرلىرى ۋە قۇرداشلىرىنىڭ « ئاقسۇغا كەلسەڭ ، بىرگە ئۆمۈر ئۆتكۈزسەك » دەپ يازغان تەكلىپىنى قوبۇل قىلىپ ئاقسۇغا بېرىش نىيىتىگە كېلىدۇ . ئاندىن ئۇرۇق – تۇغقانلىرىنى يېغىپ ئۇلارغا ئۆزىنىڭ مەقسەت – مۇددىئاسىنى بايان قىلىپ : « ماڭا يىگىلى بىر نان بولسىلا بولىدۇ ، ھەرقايسىڭلار ئوقەتنى بۆلۈشمەي ، بىرگە ئۆتۈڭلار . ‹ بۆلۈنگەننى بۆرە يەر › دېگەن گەپ بار ، بۆلۈنۈش ياخشى ئەمەس . ئىسلام ئاخۇن دېھقانچىلىققا مەسئۇل ، شۇنىڭ بەرگىنىنى يەڭلار . قاسىم ئاخۇن چارۋىچىلىققا مەسئۇل شۇنىڭ بەرگەن قويىنى يەڭلار ، ھېلاخۇن يۇرتدارچىلىق قىلسۇن ھەم سودا – سېتىق ، كىيىم – كېچەك ئىشلىرىغا مەسئۇل بولسۇن » دەپ ئورۇنلاشتۇرۇپ قويۇپ ، ياخشى كۈن ، ياخشى سائەتنى تاللاپ تۇغقانلىرى بىلەن خوشلىشىپ ئاقسۇغا ماڭىدۇ .        ئاقسۇغا بارغاندىن كېيىن ، ئاقسۇنىڭ ياقۇپبەگ ھاكىمىيىتى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىنكى مەنسەپدارى مۇھەممەت ئىمىن باي ئاقساقال دادىخاھ بىننى مۇھەممەت ئالىمباي مەرغۇلانى دېگەن كىشىنىڭ تەشەببۇسى ۋە بىر نەچچە جان دوست - بۇرادەرلىرى ، پىشقەدەم يارۇ - ئاشنىلىرىنىڭ « سەن ئۇقۇمۇشلۇق ئادەم ، راشىدىنخان غوجا ، ياقۇپبەگلەرنىڭ خىزمىتىنى قىلدىڭ ، نۇرغۇن ئىشلارنى ، ۋەقە - ھادىسىلەرنى ئۆز كۆزۈڭ بىلەن كۆردۈڭ ، ئەۋلادلىرىمىزغا بىر نەرسە يېزىپ قالدۇرۇپ كەتسەڭ ، ۋاقىتنى غەنىيمەت بىلىپ ، تەڭرىنىڭ رازىلىقى بىلەن ئۆزىنىڭ جېنىنى پىدا قىلغان شېھىتلەرنىڭ ئىش - پائالىيەتلىرىنى توپلاپ كىتاپ قىلساڭ » دېگەن مەسلىھەتىگە بىنائەن ، ئىشقا كىرىشىدۇ . ئۇ ئاۋۋال شنجاڭنىڭ ئومۇمىي تارىخى ، خوجىلار تارىخى ، ياقۇپبەگ ھاكىمىيىتى دەۋرىدىكى ئۇرۇشلار تارىخى ھەققىدە خەلق ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگەن رىۋايەتلەرنى توپلاپ ، ئاندىن ئۇنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن ، ئۆز بېشىدىن كەچۈرگەن ۋە ئۆزى قاتناشقان ۋەقەلەر بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ، زور ئىجتىھات ۋە زور ئىجادىي كۈچ بىلەن تارىخىي ئەمىنىيە » ناملىق مەشھۇر تارىخى ئەسەرنى يېزىپ چىقىدۇ . بۇ ئەسەر 1905 - يىلى روسىيە تارىخچىسى نىكولاي پانتاسوۋنىڭ ياردىمى بىلەن ، قازان شەھىرىنىڭ « مەدرىسە ئولۇم » باسمىخانىسىدا نەشىر قىلىنىدۇ . كىتاب نەشىردىن چىققاندىن كېيىن نىكولاي پانتاسوۋ موللا مۇسا سايرامىغا بۇ كىتابتىن 25 پارچە ۋە 25 تىللا ئەۋەتىدۇ . موللا مۇسا سايرامى كىتاب ۋە تىللانى تاپشۇرۇۋېلىپ ، پانتاسوۋغا بىر پارچە مىننەتدارلىق خېتى ئەۋەتىدۇ . بۇ خەت 1957 - يىلى ئالمۇتىدا چىقىدىغان « كومموۇنىزىم تۇغى » گېزىتىگە ئاپتورنىڭ ئەسلى قول يازمىسى بويىچە بېسىلغان ( بۇ گېزىت ھازىر جوڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ تارىخ تەتقىقات ئورنىدا ساقلانماقتا ) .        بۇ كىتاب نەشىر قىلىنىپ تارقىتىلغاندىن كېيىن ، تۈركىيىنىڭ بىر تارىخچىسى كىتابنىڭ ئايرىم قىسىملىرىغا تەنقىدىي پىكىر بايان قىلغان . ئاپتور بۇ پىكىرلەرنى كەمتەرلىك بىلەن قوبۇل قىلىپ ، كىتابنى ئەسلى ئاساسىدا 1908 - يىلى قايتىدىن تولۇقلاپ يېزىپ چىققان ۋە ئۇنىڭغا نۇرغۇن يېڭى مەزمۇنلارنى قوشقان . كىتاب دەسلەپ يېزىلغان 1903 - يىللىرى سىرىتتىن كەلگەن تاجاۋۇزچىلار يوقىتىلىپ ئىچكى يېغىلىقلار تۈگەپ ، زامان تىنجىپ ، ئەل ئەمىن تاپقان مەزگىل بولغاچقا كىتابنىڭ ئىسمىنى « تارىخىي ئەمىنىيە » دەپ قويغان ؛ كېيىن 1908 - يىلى تولۇقلاپ يازغان نۇسخىسى پۈتكەندىن كېيىن ، كىتابنىڭ نامىنى تۈركىيە سۇلتانى ئابدۇلھىمىتخاننىڭ نامىغا قويۇپ ، بىر نۇسخىسىنى كارۋانلار ئارقىلىق تۇركىيىگە ئەۋەتكەن . ئەپسۇسكى ، كارۋان يولىدا قاراقچىلارغا ئۇچراپ قېلىپ ، كىتاب يوقىلىپ كەتكەن . :          موللا مۇسا سايرامى ئۆز ھاياتىدا ، بولۇپمۇ ئاخىرقى ئۆمرىدە بىرمۇنچە مۇھىم ئەسەرلەرنى يازغان . مەسىلەن : 1885 - يىلى « تەزكىرە تۇل ئەۋلىيا » ، 1898 - يىلى « دەربايان ئەسھابۇل كەھف » ، 1903 - يىلى « تارىخىي ئەمىنىيە » ، « قەسىدەئىي سىدىق » ، 1907 - يىلى « غەزەلىيات » ، 1908 - يىلى « تارىخىي ھەمىدى » ، 1916 - يىلى « سالامنامە » قاتارلىقلارنى يازغان . بەزى مەلۇماتلارغا قارىغاندا ، موللا مۇسا سايرامى يەنە « تەزكىرەئى خوجا ئافاق » ، « پەرھاد ۋە شىرىن » قاتارلىق تارىخىي ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەرنى يازغان ، پارىس تىلىدىمۇ بىرمۇنچە شېئىرلارنى يېزىپ قالدۇرغان . بۇ ئەسەرلەردىن « تارىخىي ئەمىنىيە » مەتبەدە نەشىر قىلىنغاندىن باشقان (« تارىخىي ھەمىدى » 1986 - يىلى بېيجىڭدا نەشىر قىلىندى ) ، قالغانلىرى قول يازما ھالىتىدا ساقلىنىپ كەلگەن . « تارىخىي ئەمىنىيە » 1903 - يىلى ئاقسۇدا يېزىلغان بولۇپ ، بۇ ئەسەر - مىرزا ھەيدەر كوراگاننىڭ 1551 - يىلى سۇلتان ئابدۇرەشىت خاننىڭ نامىغا بېغىشلاپ يازغان داڭلىق ئەسىرى « تارىخىي رەشىدى » دىن كېيىنكى شىنجاڭنىڭ تارىخى ، جۇغراپىيەسى ، يەر - جاي ئىسىملىرىنىڭ مەنىسى ، مەشھۇر تارىخىي شەخىسلەرنىڭ تەرجىمىھالى ، ھەر بىر شەھەرنىڭ ئالاھىدىلىكى ، ئادەملىرىنىڭ مىجەز خاراكتېرى قاتارلىق كەڭ ساھەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىردىنبىر ئەسەر . بۇ ئەسەرنىڭ مۇھىم بىر ئالاھىدىلىكى ئاپتورنىڭ تارىخىي چىنلىققا ھۆرمەت قىلىپ ، تەرەققىپەرۋەر رېئاللىق نۇقتىئىنەزەرنى ئىلگىرى سۈرگەنلىكىدە . pRI<L'        قىسقىسى ، بۇ ئەسەر ئىككىنچى ئادەم - نوھ پەيغەمبەردىن تارتىپ ⅩⅨ ئەسىرگىچە بولغان موغولىستان ۋە يەتتە شەھەردە يۈز بەرگەن ئەھۋاللار ، ھۆكۈمرانلىق قىلغان گۇرۇھلار ، ئۇنىڭ موغولىيە دەپ ئاتىلىشىدىكى سەۋەب ، مۇسۇلمان خانلىرىنىڭ نەسەبى ، يەتتە شەھەرنىڭ خاقان چىنغا تەۋە بولۇش جەريانىدىكى ۋەقەلەرنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالى بايان قىلغان . بۇ ئەسەر ئۆز ۋاقتىدىلا مەملىكەت ئىچى ۋە سىرتىدا كۆپلىگەن تارىخشۇناسلارنىڭ ئالاھىدە دىققەت - ئېتىبارىنى قوزغاپ ، بىر نەچچە خىل تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشىر قىلىنغان . تارىخچىلار تارىخ تەتقىقات خىزمىتىدە بۇ ئەسەردىن ناھايىتى كۆپ پايدىلانغان . موللا مۇسا سايرامىنىڭ ئىجادى تالانتىغا ، ئەسەرلىرىنىڭ تىلىغا يۈكسەك باھا بەرگەن . ئاتاغلىق شائىر ، جامائەت ئەربابى نىم شېھىت ئەرمىيە داموللاممۇ بۇ ئەسەرنىڭ تىلىنى يۈكسەك دەرىجىدە ماختىغان ۋە مۇنداق دېگەن : « نېمىدېگەن گۈزەل پاساھەتلىك تىللار ، نېمىدېگەن جاراڭلىق ، يارقىن سادالار ، مەن ئۆمرۈمدە ناۋايىدىن باشقا مۇشۇ كىشىدەك تىلغا باي سۆز ئۇستىسىنى ، تىلى گۈزەل ئەدىپنى ئۇچراتمىغان ، ⅩⅨ ئەسىرنىڭ ئەلىشىر ناۋايىسى » .      « سالامنامە » 1916 - يىلى 9 - ئايدا يېزىلغان ، ھەجمى 100 بەت ئەتراپىدا كېلىدىغان بۇ شېئىرىي داستان ئاپتورنىڭ سايرامدىكى تۇغقانلىرىغا يازغان سالام خېتى ۋە ۋەسىياتنامىسى بولۇپ ، ئۇنىڭدا : [align=justify]     « سالامەت بارمۇسىز ئىسلام ئاخۇن ،      كەتمەن چېپىپ ، قوش ھەيدەپ ھارماڭ ئاخۇن        قاسىم ئاخۇن سىز تاغدا ئامان بارمۇ ،        ئارقار ، كېيىك ، جەرەنلەر سەمرىدىمۇ » [align=justify]   دېگەنگە ئوخشاش مىسرالار بار . ئاپتور شۇ ۋاقىتتا 3 - ئىنىسى ھېلاخۇنغا « ئاقسۇدا بۇغداي كەمچىل ، 20 - 30 ئېشەككە بۇغداي يۈكلەپ كېلىپ ئاقسۇ خەلقىنى بۇغداي بىلەن تەمىن ئېتىپ ، قايتىشىڭىزدا ئاقسۇنىڭ گۈرۈچىدىن ئالغاچ كېلىپ ، باي خەلقىنى گۈرۈچ بىلەن تەمىن ئەتسىڭىز » دەپ تاپىلىغان . [align=justify]     موللا مۇسا سايرامى 1917 - يىلى ئورۇن تۇتۇپ يېتىپ قېلىپ ، تۇرمۇشى يوقسىزلىق ، غۇربەتچىلىكتە ئۆتكەن . شۇ يىلى 6 - ئايلاردا سايرامدىكى ئۇرۇق - تۇغقانلىرىغا خەت يازغان ، خېتىدە :          « قېرىلىقتىن باشقان كېسەل مەندە يوق ،        قېرىلىق بەلكى مىڭ كېسەلدىن ئارتۇق »     دېگەن . تۇغقانلىرى خەتنى تاپشۇرىۋالغاندىن كېيىن ، موللا مۇسا سايرامىنىڭ كىچىكى دادىسى ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىم ئىككى ئوغلىنى ئېلىپ كالا ھارۋىسى بىلەن ئاقسۇغا بېرىپ ، موللا مۇسا سايرامىنى كالا ھارۋىسىغا ئولتۇرغۇزۇپ ، سايرامغا قايتۇرۇپ كەلگەن .      موللا مۇسا سايرامىنىڭ پۈتۈن ئۆمرىدە يىغقان بايلىقى بىر دۆۋە كىتاب بولۇپ ، ئۇنى ئۇزۇنلۇقى بىر مېتىر ، كەڭلىكى ۋە ئىگىزلىكى يېرىم مېتىر كېلىدىغان ، قەلەي بىلەن قاپلانغان ساندۇققا قاچىلىغانكەن . بۇ نۆۋەت سايرامغا قايتىشىدا بۇ بىر ساندۇق كىتابنى بىللە ئېلىپ كەتكەن . موللا مۇسا سايرامىنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ، ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىم بۇ ساندۇقتىكى كىتاب ۋە قوليازمىلارنى ئەتىۋارلاپ ساقلىغان . 1944 - يىلى كۇچالىق شائىر بايىز قارى ئوغلى مەمتىمىن بايىز بىلەن بىللە ئاقسۇغا بېرىشىدا ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىمنىڭ ئۆيىگە چۈشۈپ بىرنەچچە كۈن تۇرۇش جەريانىدا ، « تارىخى ھەمىدى » نى ، بىر قىسىم كىتاب ۋە شېئىرلارنىڭ قوليازمىسىنى ئېلىپ كەتكەن . 1954 - ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىم ۋاپات بولغاندا ، ئۇ كىشىنىڭ ئۆلۈمىنى ئۇزىتىشقا كىرگەن ئىمام - مەزىن ۋە ئاخۇن ئۆلىمالار ساندۇقتا قالغان كىتابلارنى بۆلۈشىۋالغان . بىرنەچچە پارچە ئۇششاق كىتاب ۋە بىر قىسىم پارچە - پۇرات قوليازمىلار قالغاندا ، ئاخۇنۇملار : « بۇلارنى ساقلىيالىساڭلار ئوبدان ساقلارڭلار ، بولمسىا كەلسە - كەلمەس يەرگە تاشلىماي ، دەرياغا تاشلىۋېتىڭلار ياكى يەرگە كۆمۈۋېتىڭلار » دېگەن . شۇنىڭ بىلەن ، ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىمنىڭ پەرزەنتلىرى ئۇلارنى ساندۇق بىلەنلا قەبرىستانلىققا كۆمۈۋەتكەن . شائىر بايىز قارى ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىمنىڭ ئۆيىدىن ئېلىپ كەتكەن قىممەتلىك ئەدەبىي مىراسلارنى ئەتىۋارلاپ پۇختا ساقلىغان بولسىمۇ ، ئاپەتلىك « مەدەنىيەت ئىنقىلابى » جەرياندا ئۆزى تارتىپ چىقىرىلىپ سۈرگۈن قىلىنغان ، كىتابلىرى ( جۈملىدىن يۇقۇرقى ئەدەبىي مىراسلار ) بازارغا ئېلىپ چىقىلىپ سېتىۋېتىلگەن . مەلۇم بولۇشىچە ، ئۇنىڭ بەزىلىرىنى ئۈرۈمچىدىن كەلگەن كىشىلەر سېتىۋالغان ( مەسىلەن « سالامنامە » نى ئۈرۈمچىدىن كەلگەن ئوسمەن ئىسىملىك بىر كىشى سېتىۋالغان ) ، بەزىلىرىنى سېتىۋالغانلار بېيجىڭگە ئېلىپ كەتكەن . سېتىلماي قالغانلىرى كۆيدۈرىۋېتىلگەن . شۇنداق قىلىپ ، مەرىپەتلىك ئۇيغۇر ئالىم ۋە شائىرى موللا مۇسا سايرامىنىڭ ئۆمۈر بويى يازغان ۋە يىغقان ئەدەبىي بايلىقى ئاشۇنداق تۈگەپ كەتكەن . بەختكە يارىشا ، ئازادلىقتىن كېيىن پارتىيە ۋە ھۆكۈمەتنىڭ غەمخورلۇق قىلىشى ، ئەنۋەر بايتۇردەك ياش ئالىملارنىڭ يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلىشى بىلەن ، ئالىمنىڭ « تارىخىي ئەمىنىيە » ، « تارىخىي ھەمىدى » لىرى نەشىر قىلىنىپ خەلقىمىز بىلەن يۈز كۆرۈشتى . موللا مۇسا سايرامى سايرامدا 1917 - يىلى 6 - ئايدىن 9 - ئايغىچە تۇرۇپ ، 9 - ئاينىڭ ئاخىرىدا كىچىك دادىسى ھۇشۇر ئاخۇن خەلپىتىمنىڭ يېنىدا ئالەمدىن ئۆتكەن . بۇ ئالىمنىڭ نەسلىدىن ھازىر توخسۇن يېزىسىنىڭ توغايلا مەھەللىسىدە ئولتۇرۇشلۇق قىز نەۋرىسى بولۇپ ، 75 ياشقا كىرىپ قالغان بۇ ئايال ئۆزىنىڭ تىلى ئاجىز قىزى بىلەن بىللە تۇرىدۇ .        ئۇلار ھازىر پارتىيە ۋە ھۆكۈمەتنىڭ غەمخورلۇقىدىن بەھرىمەن بولماقتا . ئالىمنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ، ئۇنىڭ تاغىسى ، ئىنىلىرى ۋە سىڭلىسى قەشقەرلىق مەشھۇر مىھمارچى يۈسۈپ ئاخۇننى تەكلىپ ئاپىرىپ ، ئالىمنىڭ قەبرىسىنى قاتۇرغان ، قەبرىنىڭ ئۈستىگە چوڭ بىر گۈمبەز ياسىتىپ ، قەبرىنىڭ يېنىغا مەسچىت سالدۇرغان ؛ بۇ گۈمبەز « موللا مۇسا گۈمبىزى » دەپ ئاتىلىپ ، 1965 - يىلىغىچە ئوبدان ساقلىنىپ كەلگەن . ئاپەتلىك « مەدەنىيەت ئىنقىلابى » باشلانغاندىن كېيىن بۇ تەۋەرۈك جايمۇ چېقىپ تاشلىنىپ ، ۋەيران قىلىۋېتىلگەن . لېكىن ، خەلق بۇ سۆيۈملۈك پەرزەنتىنى ئۇنتۇپ قالمىغاچقا ، 1982 - يىلى ئۆزلۈكىدىن ھەرىكەتكە كېلىپ ، قەبرىنى خام كېسەك بىلەن بولسىمۇ قايتىدىن قاتۇرۇپ چىقتى . شۇنىڭدىن باشلاپ كىشىلەر بۇ جايدا ئۇلۇغ بىر زاتنىڭ ياتقانلىقىنى بىلەلەيدىغان بولدى .     قوشۇمچە پايدىلانغان ماتىرىياللار :        « بۇلاق » مەجمۇئەسىنىڭ 1985 - يىللىق 15 - سانىدىكى ئەنۋەر بايتۇرنىڭ « موللا مۇسا شېئىرلىرى » غا يازغان كىرىش سۆز .      قەشقەر ۋىلايەتلىك مىللىي - دىنىي ئىشلار باشقارمىسى نەشر قىلغان « قەدىمقى كىتابلار تەتقىقاتى » ژورنىلىنىڭ 1 - سانى .        « تارىخىي ئەمىنىيە » ، « تارىخىي ھەمىدى » قاتارلىقلار .      شىنجاڭ تارىخ ماتىرىياللىرىنىڭ 35-سانىدىكى شۇ ناملىق ماقالىدىن قىسقارتىپ ئېلىندى موللا مۇسا سايرامى شېئىرلىرىدىن پارچىلار نېچۈن شۇنچە سېنىڭ ئەلگە ئازارىڭ ؟ ۋە نە تۈپەيلى ئىدۇر ، ئىفتىخارىڭ ؟    ئىبارا ، كۆڭلۈمنى شاد ئەتتىڭ شۈكرى ، مەن پەقىر قۇلۇڭنى ياد ئەتتىڭ شۈكرى . قېرىلىق باغىمدا ئۈندى سەۋر نىھال ، قەددىدەك تىكلەندى قەددىم ، ئەسلىي دال . سولمەسۇن ئوغلۇمنىڭ بۇلبۇل زەبانى ، ئەسلا ھەم كەم بولماغەي جىمى ئىمكانى … يېمەي تويدۇم بۇنداغ ئاشقا ، چۆمۈچ تەگدى ئالتۇن باشقا ،   بۇ ئورمانى ئورماسەم ، كۈنۈم ئۆتمەيدۇر مۇندىن باشقا . بار ئەردى نەچچە خانلار ، نەچچە بەگلەر ، يەنە مەن-مەن دېگەن تالايۇ بايلەر . بەرى ئالدىمىزدىن بىر – بىردىن ئۆتتى ، كۆزىمىز بىرلە كۆردۇق قانچە ئۆتتى . قايان كەتتى سەلتەنەت بىرلە سەۋلەت ، يەنە پۇل – مال ، جانى ۋە بەلكى دەۋلەت … جەمئىي ئېتىب تارىخچەنى يەتمىشتىن ئاشقاندا مەن ، ئەقىل – ئىدراك ، تەن زەئىب ، خىر-خىر يۆتەل بولغاندا مەن . بۇ پاراكەندە سۆزۈمدە كۆرسەڭىز نۇقسانىنى ، رەھمى ئەيلەب ئىسلاھ بەرىڭ ، چۈنكى مەن بۇ ھالدامەن . ئوتنىڭ رەڭگى قىش كۈنى گۈلشەندە گۈل پۈتكەنچە بار ،   «ھۆر – ھۆر» ئەتكەن نالەسى بۇلبۇل سادا ئەتكەنچە بار . ئول ئىسسىق ئۇ كىم ھەمىشە ئوچاقىدا دەم ئۇرار ، ياز ئەييامىدا گويا باغ ئىلە بوستانچە بار . ئوت يۈزىنى توسسا ئۇچقۇن دىلرەبا مەھبۇبىلەر ، ئاتەشىن ئارەزگە نازۇك فەردىنى ياپقانچە بار . ئاختارىب باققاندا كۈلنى چىقسا گەر بىر دانە چوغ ، ئاشىقى دىلخەستەلەرگە خەندانى جانانچە بار . بارچە ئەتراپى كۆيۈب ئوتى ئۆچۈب قالغان كۆتەك ، باش قويى سالىب تەۋەججۇھ تاشلاغەن ئىشانچە بار . مۇزلەبان تىترەب گەرەخ ( شاھ ۋە پىل - شاھمادتىكى) ئالغاندا ئۇچراشقان جىلاۋ ، دەۋزەخ ئەھلى داخىل ئولغان جەننەت رىزۋانچە بار . ئەگەر پادىشاھ بولسە مۇلايىم سۇخەن ، كى مۈشكۈلىنى ئاسان ئەيلەگەي ھافىزى ھەي . گەر خاھىش ئەتسەڭ ئۆز ئاسايىشىڭ ،   دىيارىڭدا ئارام ئالالماس ھېچ كىشىڭ . گەر قارا توقۇلسە ئەزەلدە كىشىنىڭ گىلىمى ، ئابى زەم – زەم بىرلە ئاقارماس ھەرنېمە يۇغان بىلەن . ياغدى ياغمۇر ، بولدى پاتقاق ، ماڭغىلى بولماس ياياق ، بۇ پېتىق بىرلە بۇ ياغمۇردىن يۈرەلمەس ئات – ئۇلاغ . ئۆستەڭ ئولدى كوچالەر ، ئەنھار بولۇب ھەربىر ئىشىك ،   ئاسمان تۈبى تېشىلدى بايا زېمىن بولدى بۇلاق . باش چىقارماق مۇمكىن ئېرمەس ھېچ ئىشىكدىن بىر كىشى ،   قامىلىپ ئۆيلەردە بىز قالدۇق جامائەتتىن يىراق . بولدى دېھقان جىرمانى ھۆل ھەم ئېتىزدا ئۆنجىسى ، كۆك يېغىننىڭ دەستىدىن ھەم يوقالىب ، قوغۇن – قاپاق . كېچە – كۈندۈزلەپ ياغىب ، ئالەم قارار ئالماس نەپەس ، ئاسراغىل ئاپەت – بالاھدىن ، بەندىنىڭ ھالىغا باق . قاتتىغ ئولدى كەمبەغەل بىچارە غەرىبلارنىڭ كۈنى ، ئاچ – يالاڭلار ئاچقا ئۆلسە ، غەم يېمەسلەر توق قورساق . ھەممە ئىشان ، ئەرەبى سەيد دېگەنلەر ، يەنە ھەججى ، مۇجاۋۇرى ھەرەملەر . يەنە كەلتۈرگەنى ھەم كەئىبە تۇفراق ، يەنە مويى مۇبارەك شەددە بايراق .   كېچەلەر ئۇيۇماي ، ھوۋ – ھوۋنى ئەيتىب ،   ئۆزىنى كۆرسەتىب پىرى ھىدايەت ، ۋە لېكىن ئازغۇرۇب يولدىن زالالەت .   ھەممە ئىشاد تەمەئىدىن خالىي ئېرمەس ، يەنە ئۇچبۇرىيادىن خالىي ئېرمەس . ئاتادىن يادىگار نەمۇنە ئوغلۇم ، قۇلاق سالىڭ بالام ، سۆزۈمگە ئوغلۇم . ھارامۇ – شۈبھىيلەردىن فەرھىز ئەيلەڭ ، ئۆزىڭىزدىن ئۇلۇغقە ھۆرمەت ئەيلەڭ . كى بۇغداي تېرىغان بۇغداي ئالۇرلەر ، كى ئارپا تېرىسا ئارپا ئالۇرلەر . جاھاندا ياخشىلىق ئەسلا تاپىلماس ، يامانلىقتىن ھەر ئىش ئىلگەرى باسماس .   سۆزۈڭنى قىسقا قىل ئەي موللا مۇسا ، گۇناھىڭنى كەچۈرگەي ھەق تائاللاھ . خىتابنى مەن قىلىبدۇرمەن بالامغا ،   ۋە لېكىن بۇ سۆزۈمدۇر خاسۇ ئامغا . دىگىل ئۈچ يۈز يىگىرمە بەش مۇڭا يىل ، يەنە باردۇر تېخى مىڭ ، ئۈستىگە بىل . سالامەت بارمۇ سىز ئىسلام ئاخۇن ؟ كەتمەن چاپىب قوش ھەيدەپ ھارماڭ ئاخۇن . قاسىم ئاخۇن سىز تاغدا ئامان بارمۇ ؟ ئارقار ، كېيىك ، جەرەنلەر سەمرىدىمۇ ؟   غۇربەتتە غېرىب شادىمان بولماس ئەرمىش ،   ئىلى ئاڭا رەفىق ، مېھرىبان بولماس ئەرمىش . ئالتۇن قەپەس ئىچىدە شاھى تەخت قۇرسا  ، بۇلبۇلغە تىكەندەك ئاشىيان بولماس ئەرمىش .   قېرىلىقتىن باشقا مەندە كېسەل يوق ، قېرىلىق بەلكى مىڭ كېسەلدىن ئارتۇق . ئۆمۈر كۆرمەك ئۇزۇن ئەمرى مەھەلدۇر ، : بۇ دۇنيانىڭ باھاسى پات زاۋالدۇرت . ھەمىشە بولماغەيلەر پادىشاھلىق ، ئۈمىد يوق مۈلكى دۇنيادىن ۋە خالىق . ھەمىشە يوق تىرىكلىك ھېچ كىشىگە ، ۋاپا يوق دۇنيانىڭ نېئىمەتلىرىگە . مېنىڭ يىغقانلىرىم مانا مۇشۇنچىلىك!!! باشقا تورداشلارمۇ بىلدىغىنىڭلارنى ئايىمىغايسىلەر!!! مەنبە:تور دۇنياسى ،ھەم يىغىپ ساقلىغان ماتىرياللار!! [mp3=1]http://play.tiztap.com/user/UserMusic/Uploads/2008/04/2008040646771393.mp3[/mp3]

kay~sar

	تارىخىتا ئوتكەن مەشھۇرلار !!!!   ناھايتى تەپسىلى چۇشەندۇرۇپسىز ..   ئەجرىڭىزگە كوپ تەشەككۇر        تارىخىمىز ئىنتايىن پەخىىرلىك ھەم ئەپسۇسلىنارلىق ...........

asrar

	ئاللا سىزگە چەكسىز ئەجىر ئاتا قىلسۇن ،ھەقىقەتەنمۇ ئىنتايىن ئەھمىيەتلىك تىما يوللاپ سىز . رەھمەت سىزگە ،بولسا تىخمۇ ئېسىل تىمىلىرىڭىز بىلەن مۇنبەرنى ئاۋاتلاشتۇرۇپ تۇرغايسىز........