ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىنىش ئادەتلىرى

gulbar5

	ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىنىش ئادەتلىرى باش كىيىم ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى، جۇغراپىيەلىك شەرت-شارائىتى، دىنىي ئېتىقادى، مەدەنىيەت سەۋىيەسى ۋە گۈزەللىك قارىشى قاتارلىق تەرەپلەرنىڭ ئوخشىماسلىقى سەۋەبىدىن، ئۇلارنىڭ كىيىنىش ئادىتىدە روشەن مىللىي پەرق كېلىپ چىقىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي كىيىنىش ئادىتىدە، باش كىيىمنىڭ رولى ناھايىتى چوڭ. ئۇيغۇر ئەرلىرى تۆت پەسىلنىڭ ھەممىسىدە ئوخشاش بولمىغان باش كىيىملەرنى كىيىشكە، ئاياللىرى ئومۇمەن بېشىغا ياغلىق سېلىشقا، ياكى دوپپا كىيىشكە ئادەتلەنگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ باش كىيىمى شەكىل جەھەتتىن ئومۇمەن قىشلىق تېرە تۇماق، سىدام دوپپا ۋە گۈللۈك دوپپىدىن ئىبارەت ئۈچ خىلغا بۆلۈنىدۇ. بۇ باش كىيىملەرنىڭ ھەر قايسى تۈرلىرىدە يەرلىك رايون پەرقى روشەن گەۋدىلىنىدۇ. تۇماق ئادەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ قىشلىق باش كىيىمى بولۇپ، ئاساسەن تېرىدىن ئىشلىنىدۇ. نۇسخا جەھەتتىن ئاق تۇماق، سالۋا تۇماق، سوغا تۇماق، كۇلا تۇماق، يېڭىسار تۇمىقى، كېرىيە تۇمىقى، ساغان تۇمىقى، ھەربىيچە تۇماق، سۆسەر تۇماق، قاما تۇماق قاتارلىق ئون نەچچە خىلدىن ئاشىدۇ. دوپپا ئۇيغۇرلارنىڭ ئىستېتىك قارىشىدا ئەكس ئەتكەن تەبىئەت گۈزەللىكىنىڭ ئوبرازى سۈپىتىدە روشەن مىللىيلىككە ئىگە بولغان يازلىق باش كىيىم ھېسابلىنىدۇ. ئۇيغۇر دوپپىلىرى نۇسخىسىنىڭ كۆپ خىللىقلىقى، ھۈنەر-سەنئەت جەھەتتىكى نەپىسلىكى بىلەن دۇنياغا مەشھۇر. ئۇيغۇر دوپپىلىرىنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ: بادام دوپپا، تاشكەنت دوپپا، گىلەم دوپپا، مەنپۇ دوپپا، تۈگۈچ مەنپۇ دوپپا، ئۈنچە دوپپا، كالۇتۇن دوپپا، ئىلمە گۈللۈك دوپپا، چىمەن دوپپا، تور باسقان دوپپا، مارجان باسقان دوپپا، سىدام دۇخاۋا دوپپا، شاپاق دوپپا قاتارلىق يۈز خىلدىن ئاشىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ دوپپىلىرى ئىچىدە ئەڭ كەڭ ئومۇملاشقىنى بادام دوپپا. ئۇ، ئۇيغۇرلارنىڭ سىمۋولى ھېسابلىنىدۇ. تەلپەك پەقەت كېرىيە ئاياللىرىغىلا خاس بىر خىل باش كىيىم بولۇپ، باشقا رايونلارغا ئاساسەن تارقالمىغان. كىرىيە ئۇيغۇرلىرى پۈتكۈل ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش ئادەتلىرىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملەشتۈرگەندىن سىرت، يەنە ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئۆزگىچە كىيىنىش ئادەتلىرى بىلەن كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغاپ كەلمەكتە. بۇنىڭ ئىچىدە «كېرىيە ئاياللىرىنىڭ پەرەنجىسى ۋە تەلپىكى» ھەممىدىن تىپىك كۆرۈنۈشكە ئىگە. كېرىيە ئاياللىرى ئاق ياغلىقنىڭ ئۈستىگە كىچىك تەلپەكتىن بىرنى قوندۇرۇپ كىيىۋالىدۇ. بۇنداق كىچىك تەلپەكنىڭ تىكىلىش ئۇسۇلى ئۆزگىچە بولۇپ، ئاستىنقى دىيامېتىرى ئون سانتىمېتىر، ئۈستۈنكى دىيامېتىرى ئۈچ – تۆت سانتىمېتىردىن ئاشمايدۇ. كېرىيە ئاياللىرى ئەسلىدە بۇ كىچىك تەلپەكنى ئۆزىنىڭ «جۇۋان تويى» بولغان كۈندىن ئېتىبارەن كىيىشكە باشلايدۇ. تېخى ياتلىق بولمىغان قىزلار كىيمەيدۇ. شۇڭا تەلپەكنى«جۇۋانلىق دەۋرىنىڭ ئۆزگىچە بىر خىل بەلگىسى» دېيىشكە بولىدۇ. پوتا باغلاش ۋە چۈمبەل تارتىش ئۇيغۇر ئەرلىرى بېلىگە پوتا باغلاشنى ناھايىتى ياخشى كۆرىدۇ، ھەمدە ئۇنى ئەرلەرگە خاس مەردانىلىك ۋە چەبدەسلىكنىڭ نىشانى، دەپ بىلىدۇ. ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ يۈزىگە چۈمبەل تارتىش ياكى باش ياغلىقى بىلەن يۈزىنى ئوراش ئادىتى، ئىسلام دىنى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، ئەسلىدە ئىسلامىيەتتىن كېيىن ئەرەبلەر ئارقىلىق ئۇيغۇرلار ئارىسىغا تارقالغان. ئەرلەر كىيىملىرى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تېخى ئۆيلەنمىگەن يىگىتلەر ساقال – بۇرۇتىغا تىغ تەگكۈزمەيدۇ(بۇ ئادەتنىڭ ئىلمىيىلىكى تۆۋەن، ساقال – بۇرۇت ئەرنىڭ يارىشىقى، نۇرغۇن ئۇيغۇر يىگىتلىرى ساقال – بۇرتىغا بەك كېچىكىپ تىغ تەگكۈزگەچكە، ساقال – بۇرۇت تۇلۇقى بىلەن چىقماي كوسا بۇلۇپ قېلىۋاتىدۇ). بېلىگە قىزىل، ياكى گۈللۈك پوتا باغلاپ، يېنىغا غىلاپلىق پىچاق ئاسىدۇ. توي قىلغاندىن كېيىن بۇرۇتىنى ياسىتىپ، «چاشقان بۇرۇت» قويىدۇ. ئەمما ساقال قويمايدۇ، ئۆتۈك كىيىدۇ. خوتۇنىنى قويىۋەتكەن بويتاق يىگىتلەر، بېلىگە سېرىق پوتا باغلايدۇ. بۇ، بويتاق ئىكەنلىكىنىڭ بىشارىتى. ئادەتتە بالىلىق بولغان ئەرلەر، كىچىك «كەركە ساقال» (بودەك ساقالمۇ دېيىلىدۇ) قويۇۋالىدۇ. نەۋرىلىك بولغاندا، بۇرۇتى بىلەن ساقىلىنى تۇتاشتۇرىدىغان «نۇقتىلىق ساقال» قويىدۇ ھەم داقال (ئاستى كالپۇك تۈكى) نى قويىۋىتىدۇ. بېشىغا بادام دوپپا، ياكى باشقا خىلدىكى گۈللۈك دوپپا كىيىدۇ. ياشانغان ئەرلەر چوڭ ساقال قويۇپ، گۈللۈك دوپپا كىيمەي قارا ياكى يېشىل سىدام دوپپا كىيىدۇ. تەقۋادارلىرى بولسا بېشىغا سەللە ئورايدۇ، ئۇزۇن تون چاپان كىيىدۇ. ئومۇمەن، قىرىق ياشتىن ئاشقان ئەرلەر ئۆزىگە لايىق ساقال قويمىسا، ئامما ئارىسىدا سۆز-چۆچەككە قالىدۇ. «سۆز كۆرىكى-ماقال، ئەر كۆرىكى-ساقال» دېگەن تەمسىل مۇشۇ ھالەتكە قارىتىلغان. يۇقىرىدىكى بەلگىلىمىگە قاراپ، ئەرلەرنىڭ ياش ئۆلچىمى، تۇرمۇش ئەھۋالىغا باھا بەرگىلى بولىدۇ. (ئابدۇكېرىم راخمان، رەۋەيدۇللا ھەمدۇللا، شېرىپ خۇشتار قاتارلىقلار تۈزگەن «ئۇيغۇر ئۆرپ-ئادەتلىرى» ناملىق كىتابىدىن ئېلىندى.)

mantipaz

	ئۇيغۇرلاردا ئادەتتە ئەرلەر بەل ۋە ئاياغ (پۇت) قىسىملىرىنىڭ ئىسسىق تۇرۇشىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىدىغان ئەنئەنىۋى ياخشى ئادەت بار . شۇڭا پوتا باغلاش ۋە ئاياغ (پۇت) غا قىلىن ئاياغ كىيىپ ئادەتلەنگەن . ئادەتتە ئەقىللىق ئۇيغۇر ئاياللىرى ھايۋاناتنىڭ (ئاساسلىقى قوينىڭ) تاش بۆرەكلىرىنى قورۇما قورىغاندا ئىچىگە قىتىپ ئەرلىرى ۋە ئوغۇل پەرزەنتلىرىنىڭ «ئەرلىك» كىنى كۈچەيتىشكە ياردەم بىرىدىغان ئادەتلىرىمۇ بار . تۈركىي تىللار دىۋانىدا : «بىلىمسىز ئەر ، پىتەكسىز ئۆتۈك» دىيىلگەن بولۇپ ، دىمەك ئۇيغۇرلارنىڭ ئاياغ ياساش ۋە ئاياققا مۇناسىۋەتلىك سانائەت بويۇملىرى(موزدوزلۇق)نى ياساش مەدەنىيىتىنى 10 ئەسىر بۇرۇنقى قارا خانىيلار دەۋرىگىچە ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ يىراق بولغان دەۋىرلەرگە سۈرۈشكە بولىدۇ . چۈنكى ئىنسانلار ئەڭ دەسلەپكى چىغ ئاياغتىن تەۋەققى قىلىپ ئاياغ ئىچىگە «پىتەك» سالغان مەدەنىيەتكە كەلگەنگە قەدەر بەلگىلىك ئاڭ تەرەققىياتى ۋە مەدەنىيەت تەرەققىياتىنى باشتىن كەچۈرگەن بولىدۇ .

majnun3231

	ئەجرىڭىز گە تەشەككۈر رەخمەت سىز گە بىلىۋىلىشقا تىگىشلىك ئىشكەن

يار

	تىمىڭىزغا رەھمەت .

borankuxi123

	رەخمەت .ناھايىتى تەپسىلىي چۈشەندۈرۈپسىز

1670154432

	كۆپ تەشەككۇر ،بۇ ئورپ-ئادەتلەر ھازىر بارا-بارا يۇقىلشقا قاراپ يۇزلەنمەكتە. ئاتالمىش دەۋىر ئېھتىياجى تۇپەيلى ،بەزى-بىر ياشلىرىمىزنىڭ نەزىرىدە بۇ بىر قالاقلىق ياكى خوراپاتلىق قارىلىپ ،بۇ كىيىملەرنى كەيگەنلەر مەتۇ ،سەھرا چىراي ئاتالماقتا. ئەمىليەتتە بىزنىڭ بۇ كىيىملىرىمىزدەك چىرايلىق يارىشىدىغان كىيىم ،ھىچقانداق مىللەتتە يوق . ئەقلىمىز بىلەن ئويلاپ كۆرىدىغان بولساق ،بۇ كىيىملەر ئەتىۋارلاپ كىيىشكە ئەرزۇگىدەك ئىسىل كىيىم .

arman81

	كۆپ تەشەككۈر

huxqiray

	https://uyghur-archive.com/misranim/viewthread.php?tid=27621

akku公主

	ئەجەپ  ياخشى  يوللاپسز   !لىكن  ھازىر  بزنڭ   ئەنئەنۋى   كيمىلرمز   كيلمەي   ،زامانغا  ماسلاشتۇق   دەپ    ھەي....................................

gulbar5

	ئاپتور جاۋابىنى بويلاپ 10قەۋەت  sazguri كە 2011-11-12 04:47 PMئەۋەتىلدى  : مىنىڭ بېشىمدىكىنى نىمە دەيدۇ دوسلار مەنمۇ بىلۋالاي (باش سۇرەتتىكىنى جۇمۇ) تۇماق  دەيدىغاندۇ،