مىسرانىم مۇنبىرى

كۆرۈش: 2183|ئىنكاس: 8

« قۇتادغۇ بىلىك» دىكى ئاسترونومىيىلىك باي [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

ساقىشچى

ئالىي ئەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 5386
يازما سانى: 1199
نادىر تېمىسى: 2
مۇنبەر پۇلى : 17149
تۆھپە نۇمۇرى: 1105
توردا: 1952 سائەت
تىزىم: 2010-8-1
ئاخىرقى: 2015-1-25
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-1 10:51:25 AM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |



« قۇتادغۇ بىلىك » داستانى 11- ئەسىر قاراخانىلار خاندانلىغى ئىجتىمائىي ھاياتى بىلەن ئىجتىمائىي ئىدىئولوگىيىسىنىڭ روشەن ئىنكاسى ۋە شۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ پارلاق نامايەندىسى. ئۇ، 11- ئەسىر ئۇيغۇر مەدىنيىتىنىڭ قىممەتلىك يادىكارلىغى سۈپىتىدە دۇنيانىڭ مەدىنىيەت غەزىنىسىدە، جۈملىدىن مەملىكىتىمىز مەدىنىيەت تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتۇپ، ئالىملارنىڭ دىققەت – ئېتىۋارىنى ئۆزىگە جەلپ قىلىپ كەلمەكتە.

    « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ مۇئەللىپى بولغان يۈسۈپ خاس ھاجىپ قاراخانىلار خاندانلىغىنىڭ كۈچەيگەن، ماددى ۋە مەنىۋى مەدىنىيەت گۈللىنىشكە باشلىغان دەۋردە ياشىغان بولۇپ، ئۇ، قەدىمقى ئۇيغۇر ۋە تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئىلىم – پەن مۇۋەپپىقىيەتلىرىگە ۋارىسلىق قىلىپ، ئۇنى ئىجادىي راۋاجلاندۇرغان كەڭ بىلىمگە ئىگە ئالىمدۇر. ئۇ، ئۆزىنىڭ راتسىيونالىزىملىق كۆز قاراشلىرى بىلەن غايىلىرىنى ۋە ئۆزىنىڭ كۆپ يىللىق ئىجتىمائىي تەجرىبىلىرىنى ھەمدە ئۆزى بىۋاستە كۈزەتكەن ئىجتىمائى ھادىسىلەر بىلەن تەبىئەت ھادىسىلىرىنىڭ ھەممىسىنى «قۇتادغۇ بىلىك »دە ئومۇملاشتۇرغان. ئۇ، ئۆزىدىن بۇرۇن ئۆتكەن ۋە ئۆزى بىلەن بىر دەۋردە ياشىغان ئىلىم – پەن نامايەندىلىرىنىڭ ئىلغار پەلسەپىۋى كۆز قاراشلىرىنى ئىلگىرى سۈرگەن. ئىلىم – پەن ئۆگىنىش ۋە ئىلىم – پەن بىلەن شۇغۇللىنىشنىڭ زۆرۈرلىكىنى تەرغىپ قىلغان.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۆزىنىڭ ئىلغار پىكىرلىرىنى ۋە دەۋر ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن بىرلەشتۈرۈلگەن بىر يۈرۈش كۆز قاراشلىرىنى ئەينى زامان شارائىتىنىڭ تەقەززاسى تۈپەيلى، بىۋاستە ئۇسۇلدا ئەمەس، بەلكى ئۇستىلىق بىلەن ئوبرازلاشتۇرۇلغان دىيالوگ شەكلىدىكى داستان ژانېرى ئارقىلىق ئىپادىلىگەن.

    « قۇتادغۇ بىلىك» دە ئاسترونومىيىگىمۇ بەلگىلىك ئورۇن بېرىلىپ، ئەينى زامان ئاسترونومىيىسىنىڭ مۇۋەپپىقىيەتلىرى ۋە كوسمولوگىيىلىك كۆز قاراشلار ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۆزىنىڭ يەتتە يۇلتۇز ۋە ئون ئىككى بۇرچ توغرىسىدىكى ۋە باشقا تەبىئەت كۆز قاراشلىرىدا، ئۆز دەۋرىنىڭ قېئوداللىق مۇھىت چەكلىمىسگە ئۇچرىغان ۋە روھانىيەتچىلىكتىن خالى بولالمىغان كوسمولوگىيىلىك كۆز قارىشى بۇيىچە، ئوتتۇرا ئەسىر ئاسترونومىيىسىنىڭ ئورگىنال تېمىسى بولغان ئالەمنىڭ پەيدا بولۇشىنى روھىي كۈچكە باغلاپ كۆرسەتكەن بولسىمۇ، لېكىن ئاسمان جىسملىرىنىڭ ئۇبىكتىپ قانۇنىيەتلىرىنى مەلۇم دەرىجىدە ئېتراپ قىلغان. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئالەم كۆز قارىشىدىكى بۇ خىل نوقسانلاردىن ئوتتۇرا ئەسىرلەردىكى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەدەبىيات، پەلسەپە ۋە ئاسترونومىيە قاتارلىق ئىلىم پەن نامايەندىلىرىدىن بولغان مۇھەممەت مۇسا خارازىمى، ئەبۇ نەسىر فارابى، ئەبۇ رەيھان برونىلارمۇ خالىي ئەمەس ئىدى. چۈنكى ئىسلام تەسىرى كۈچەيگەن فېئودال مۇھىت ئوتتۇرا ئەسىردىكى پەن ئەرباپلىرىنىڭ دۇنيا قارىشىغا ھەمدە ئۇلارنىڭ ئىجادىيىتىگە ئۆز تامغىسىنى باسماي قالمايتتى. بۇ رىيال مۇھىت شارائىتىدا بەزى ئىلغار پىكىرلىك مۇتەپەككۇرلار ئۆزلىرىنىڭ پىكىرلىرىنى زور ئېھتىياتچانلىق بىلەن بايان قىلغان. بەزىلىرى ئىدىيالىستىك پۇزىتسىيدە تۇرۇپ، تەڭرىنىڭ بارلىقىغا ئىشىنىپ، ئۇنى پەش قىلىپ كۆرسەتسىمۇ، تەبىئەت ھادىسىلىرىگە ئىلمىي نوقتىنەزەردىن قارىشى نەتىجىسىدە، ئىستىخىيىلىك – ماتىرىيالىستىك خاراكتېردىكى پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويغان، يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك» ئەسىرىمۇ دەل شۇنداق ئىجتىمائىي مۇھىتتا يېزىلدى، بۇ خىل مۇھىت ئۇنىڭ دۇنيا قارىشىغا ھەمدە ئىجادىغا ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتمەي قالمايدۇ. بىز ئۇنىڭ تەڭرى مەدھىيسىدىكى:

    [4781] ئىگەمنى ئىستەيمەن، كۆزدە ئۇيقۇم يوق،

    تاپساممۇ نىشاندىن، ھېچ كۆرگىنىم يوق.



    [12] ئىرور بارلىغىڭ كۈن ۋە ئايدەك يورۇق،

    تىگىگە يېتۇچى كۆڭۈل – ئەقىل يوق.



    [17] ئۇ يۈرمەس، ئۇ پاتماس، ئويغاق، ئۇخلىماس،

    ئۇنىڭدىن يىراقتۇر تەسەۋۇر قىياس.

    دېگەن مىسرالىرىدىن تارىخىي ئىدىيالىزىم دائىرىسىدىن ھالقىپ ئۆتەلمىگەنلىكىنى كۆرىمىز.

    بۇنى «قۇتادغۇ بىلىگ»نىڭ يەتتە يۇلتۇز ۋە ئون ئىككى بۇرچ بايانىدىن تېخىمۇ ئېنىق كۆرىۋالغىلى بولىدۇ:

    [125] ياراتتى ئالەمنى ئۇ خالاپ ئۆزى،

    يۇرۇتتى كۈن، ئاي بىرلە دۇنيا يۈزى.



    [127] ياراتتى يېشىل كۆكتە يۇلتۇزى ئۇ،

    ياراتتى قارا تۈن ۋە كۈندۈزى ئۇ.

    « قۇتادغۇ بىلىك» دىكى ئاسترونومىيىلىك بايانلار يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ بىر يۈرۈش تەبىئەت پەلسەپە كۆز قارىشىنىڭ مۇھىم بىر تەرىپى بولۇپ، ئۇنىڭدا گېرىك ئاسترونومى كلاۋدى پىتولېمىنىڭ ئالەم سېستىمىسى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا ئاسترونومى فارابى، بىرونىلارنىڭ ئىلغار ئالەم كۆز قاراشلىرى ئىلگىرى سۈرۈلۈپ، ئەينى زامان ئاسترونومىيە ئىلمىنىڭ مۇۋەپپىقىيەتلىرى تۇنۇشتۇرۇلغان. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ بۇ جەھەتتىكى كۆز قاراشلىرى ئەينى زاماندىكى ھەر خىل روھانىيەتچىل كۆز قاراشلاردىن خېلى يۈكسەك تۇرىدۇ. مۇئەللىپنىڭ بۇ كۆز قاراشلىرى يەتتە يۇلتۇز بايانىدا مۇنداق يېزىلغان:

    [131] بۇلاردىن ئەڭ ئۈستۈن سەكەنتىر تۇرۇر،

    ئىككى يىل سەككىز ئاي بىر بۇرچتا قالۇر.



    [132] ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ ئوڭاي،

    قالۇر بىر بۇرچتا ئۇ دەل ئون ئىككى ئاي.



    [133] ئۈچىنچى كۈرۈددۇر غەزەپتە يۈرۈر،

    قايان بارسا بارلىق ياشارغان قۇرۇر.



    [134] تۆتىنچى قۇياشتۇر، يۇرۇتار جاھان،

    يېقىن ھەم ئۇدۇل كەلگەننى ھامان.



    [135] بەشىنچى سەۋىتتۇر، سۆيۈملۈك ئۆزى،

    ئۇ باقسا كۆرۈرسەن خۇشاللىق يۈزى



    [136] ئۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئارزۇ كېلەر،

    ئۇ كىمگە يۇقۇشسا، تىلەككە يېتەر.



    [137] بۇلاردىن تۆۋەنرەكتە يالچىق تۇرار،

    قۇياشقا ئۇدۇل باقسا تۇلۇن بولۇر.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ يۇقىرىدىكى بايانلىرىدىن شۇنى ئېنىق كۆرۈشكە بولىدۇكى، ئۇ، ئەينى زامان ئاسترونومىيسىنىڭ يۇقىرى چېكى ھىساپلانغان، يەر مەركەز چۈشەنچىلىرىگە ئاساسلانغاندا كلاۋدى پىتولېمىنىڭ ئالەم سېستىمىسىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، يەرنى ئالەمنىڭ مەركىزى، قۇياشنى سەكەنتىر (ساتورىن)، ئوڭاي (يوپتىر)، كۇرود (مارىس)، سەۋىت (ۋېنرا)، ئارزۇ (مېركورى)لار بىلەن بىللە ئوخشىمىغان ئوربىتىلارنى بويلاپ يەرنى ئەگىپ ھەركەت قىلىپ تۇرىدىغان پلانىتا دەپ چۈشەندۈرگەن؛ قۇياشنى شۇ پلانىتلار ئىچىدە ئۆزىدىن يۇرۇقلۇق چىقىرىدىغان بىردىن – بىر ئاسمان جىسىمى دەپ تۇنۇپ، ئۇنى يەر ۋە باشقا پلانىتلار ئۈچۈن يۇرۇقلۇق ۋە ئىسسىقلىقنىڭ مەنبەئى قىلىپ كۆرستىپ، قۇياشنىڭ ئىسسىقلىقى ۋە يۇرۇقلۇغىسىز يەردە ھاياتلىقنىڭ بولۇشى مۇمكىن ئەمەسلىكىدىن ئىبارەت ئىلمىي ھەقىقەت ئۈستىدە ئىجادىي پىكىر يۈرگۈزگەن. يۈسۈپ خاس ھاجىپ يەنە پلانىتلارنىڭ يىللىق ئايلىنىش دەۋرىنىڭ بىردەك بولمايدىغانلىقىنى، يەرگە نىسپەتەن ئارىلىقىنىڭ يېراق – يېقىنلىقىنى ۋە بۇ پلانىتلارنىڭ ھەركەت يوللىرىنىڭ ھەرخىل تەكشىلىكلەردە ياتىدىغانلىقىنى كۆرسەتكەن؛ پلانىتلارنى تاشقى كۆرۈنۈشىنىڭ خاراكتىرلىق خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن پەرقلەندۈرۈپ ئىزاھلىغان؛ مەسىلەن، ئۆزىنىڭ رەڭگى بىلەن بىر تامچە قانغا ئوخشايدىغان قىزغۇچ مارس پلانىتنى ئاپەت، ھەممىدىن روشەن ھەم چىرايلىق ۋېنېرا پلانىتىنى خوشاللىق خاراكتىر سىتكىسى بىلەن گەۋدىلەندۈرگەن.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپ «قۇتادغۇ بىلىك »نىڭ يەتتە يۇلتۇز ۋە ئون ئىككى بۇرۇچ بايانىدا ۋە 16- بابىدىكى ئايتولدىنىڭ ئىلىگكە قىلغان جاۋابىدا:

    [137] بۇلاردىن تۆۋەنرەكتە يالچىق تۇرۇر،

    قۇياشقا ئۇدۇل باقسا تولۇن بولۇر.



    [731] ئاي ئاۋال تولىمۇ كىچىك تۇغۇلۇر،

    كۈندىن – كۈن چوڭىيىپ يۇقىرى چىقۇر.



    [733] تولۇپ ئاي ئىگىزگە ئۆرلىگەچ كېيىن،

    كېمىيىپ ئاستا، كۆركى كېتەر يۈزىدىن.



    [734] يۇرۇغى ئاز – ئازدىن يەنە يۇقىلۇر،

    تۇغۇلۇپ كىچىك ئۇ قايتىدىن تولۇر.



    [743] بۇ ئاينىڭ ئۆيى ھەم ئورنى مۇنقەلىپ،

    مۇنقەلىپ قالار ئۆيسىز ئاخىر بېرىپ.



    [744] بۇ ئاي بۇرچى سەرەتان، بۇ بۇرۇچ ئۆزگىدۇر،

    ئۆيى ئۆزگىدۇر ھەم ئۆزى چۆرگىلۇر.



    [745] قايۇ ئۆيگە كىرسە بۇ ئاي تېز چىقار،

    چىقىشقا ئالدىراپ ئۆيىن تېز بۇزار.

    دەپ كۆرسىتىش بىلەن يەرنىڭ ھەمرىيى ئاي ئۈستىدە توختالغان، ئاينىڭ دۈگىلەك شەكلىدىكى يۇرۇقلۇق چىقارمايدىغان، پەقەت قۇياشنىڭ يۇرۇقلۇغى بىلەن يۇرۇپ تۇرىدىغان يەرگە ئەڭ يېقىن ئاسمان جىسىمى ئىكەنلىكىنى ۋە ئاينىڭ يەر ئەتراپىدا ئايلىنىشى بىلەن بىرگە داۋاملىق يۇلتۇزلار ئارىسىدا بەلگىلىك يۆنۈلۈش بۇيىچە سۈرۈلۈپ ئورنىنى ئۆزگەرتىپ تۇرىدىغانلىقىنى ھەمدە ئۇنىڭ يۇلتۇزلار ئارىسىدىن ئۆتىدىغان يولىنىڭ زودىياك يۇلتۇز تۈركۈملىرى بۇيىچە ئۆتىدىغانلىقىنى ئىلمى ئاساستا بايان قىلىپ بەرگەن. دېمەك، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئاينى بىر ۋاقىتنىڭ ئۆزىدىلا ئىككى ھەركەتكە – پۈتۈن ئاسمان گۈمبىزىنىڭ سوتكىلىق ئايلىنىشىغا ۋە ھازىرقى، يەر ئەتراپىدىكى سوتكىلىق ئايلىنىشىغا قاتنىشىدۇ – دەپ تونۇغان.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپ يەنە بۇ بايانىدا ئاي فازىلىرىنىڭ ئۆزگىرىش تەرتىۋى ۋە ئاي فازىلىرىنىڭ ئالمىشىپ تۇرۇشىدىن ئىبارەت بىر قاتار ھالقىلىق مەسىلىلەر ئۈستىدە يەنىمۇ بىر قەدەم ئىلگىرىلىگەن ھالدا دىيالېكتىك كۆز قاراش بىلەن ئىلمىي پىكىر يۈرگۈزۈپ، ئاي فازىلىرىنىڭ ئالمىشىپ تۇرۇش سەۋەپلىرىنى ئاينىڭ ئۆز يۇرۇقلۇغىنىڭ بولمىغانلىقىغا ۋە ئاينىڭ ئورنىنى داۋاملىق ئۆزگەرتىپ، يەرگە نىسپەتەن ھەرخىل ئورۇنلاردا بولۇشىغا باغلاپ كۆرسەتكەن ھەمدە ئاي فازىسىنىڭ ئۆزگىرىشى ئاساسەن، ئاۋال تۇغۇلۇش،چوڭىيىپ تولۇش، ئارقىدىن كىچىكلەپ يوقىلىش تەرتىۋى بۇيىچە دەۋر قىلىپ، تەكرارلىنىپ بارىدىغانلىقىنى روشەن بايان قىلغان.

    [131] بۇلاردىن ئەڭ ئۈستۈن سەكەنتىر تۇرۇر،

    ئىككى يىل سەككىز ئاي بىر بۇرۇچتا قالۇر.



    [132] ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدۇر ئوڭاي،

    قالۇر بىر بۇرۇچتا ئۇدۇل ئون ئىككى ئاي.

    دىگەن مىسرالار ئارقىلىق ئەينى ۋاقىتتا مەلۇم بولغان بەش پلانىتنىڭ ئىچىدە ساتۇرىن ۋە يوپتىرلارنىڭ يىللىق ئايلىنىش دەۋرلىرىنىڭ ئايرىم – ئايرىم ھىساپلاپ ئېنىقلىنىپ چىقىلغان يىللىرىنى يەرنىڭ ئون ئىككى بۇرۇچ ئاساسىدىكى يىلغا سۇندۈرۈپ، ئۇنى بۇرۇچ بويىچە كۆرسەتكەن. شۇ بۇيىچە ئالغاندا، ساتورىن پلانىتىسىدىكى بىر ئاي يەردىكى ئون ئىككى ئايغا باراۋەر بولۇپ، ئۇنى ھازىرقى زامان ئاسترونومىيىسىدە ئېنىقلانغان ئاي سانلىرى بويىچە سېلىشتۇرغاندا، ساتورىن پلانىتىسىنىڭ ئۈچ ئاي، يوپىترىلار پلانىتىسىنىڭ يېرىم ئاي پەرق قىلىدۇ. يەرگە سۇندۇرۇپ ھىساپلانغان بىر بۇرۇچ ۋاقىتنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسىنى ئالغاندا ساتورىننىڭ87.9% ، يوپىتىرنىڭ %98.8 گە يېتىپ بارىدۇ. بۇلاردىن، يۇلتۇز ۋە پلانىتلارنى كۈزىتىشنىڭ ھېچقانداق ۋاستىلىرى تېخى كەشىپ قىلىنمىغان ئەينى زاماندا، ئاددى كۆزلەر بىلەن كۈزىتىپ، پلانىتلارنىڭ بۇرۇچلۇق ۋاقتىنى (يىللىق ھەركەت دەۋرىنى) يۇقىرى ئېنىقلىق بىلەن ھىساپلاپ چىقىشتەك ئاسترونومىيە پېنىنىڭ يۈكسەك تەرەققىياتىنى ۋە يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ يۇقۇرى ئىلمىي ماھارىتىنى كۆرىۋالغىلى بولىدۇ.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپ پلانىتلار توغرىسىدىكى چۈشەنچىلىرىنى بايان قىلىش بىلەنلا قالماي، ئېكلىپتىكا بېسىپ ئۆتىدىغان، يىلنىڭ ھەرقايسى پەسىللىرىدە ئاسمان بوشلۇغىدا قوراللانمىغان ئادددى كۆز بىلەن كۆرۈشكە بولىدىغان يۇلتۇز تۈركۈملىرىنى ئون ئىككى بۇرۇچقا يەنى زودىياك يۇلتۇز تۈركۈملىرىگە بۆلۈپ كۆرسەتكەن:

    [138] ئون ئىككى بۇرۇچ باردۇر بۇلاردىن بۆلەك،

    جۈپ ئۆيلۈك بەزىسى ۋە بەزىسى يەك.



    [139] قوزى يازغى يۇلتۇز، كېيىن ئۇي كېلۇر،

    جەۋزا بىلەن سەرىتان تۈرتۈشۈپ يۈرۈر.



    [140] ئىرور خوشنا بۇغداي بېشى، ئارسلان،

    كېلەر ئارقىدىن قەۋس، ئەقرەپ، مىزان.



    [141] كېلۇر ئاندىن ئوغلاق، سوغا ھەم بېلىق،

    تۇغۇلسا بۇلار كۆك بولغۇسى يورۇق.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ بۇ بايانىدا قوياش، ئاي ۋە پلانىتلاردىن باشقا يەنە ئون ئىككى بۇرۇچنىڭ بارلىغى تەكىتلىنىپ، ئۇلارنىڭ يۇلتۇزلۇق ئاسماندا بىر – بىرى بىلەن خوشنا يۇلتۇز تۈركۈملىرى ئىكەنلىكى ۋە يىل ئىچىدە ئۇلارنىڭ يۇلتۇزلۇق ئاسماندىكى پەسىللىك كۆرۈنۈشلىرىنىڭ ئۆزلۈكسىز ئۆزگىرىپ تەكرارلىنىپ تۇرىدىغانلىغى ھەمدە ھەربىر بۇرۇچنىڭ بەلگىلىك پەسىللەرگە ۋەكىللىك قىلىدىغانلىغى ئۇچۇق كۆرستىلگەن.

    بۇ ئون ئىككى بۇرۇچ ئەمىليەتتە ئاسترونومىيىدە زودىياك دەپ ئاتىلىپ كىلىۋاتقان قوياشنىڭ يۇلتۇزلار ئارىسىدىكى يىللىق كۆرۈنمە ھەركەت يولى يەنى ئېكلىپتىكا ئىچىدىكى ئون ئىككى يۇلتۇز تۈركۈمى بولۇپ، ئەينى زاماندا بۇ تۈركۈملىرىنىڭ نۇرغۇنلىرىغا ئوخشىتىش ئۇسۇلى بىلەن ھايۋانات دۇنياسىنىڭ ھەر خىل تۈرلىرىنىڭ ئۇيغۇرچە ناملىرى قويۇلغان. مەسىلەن: قۇۋى (ھەمەل)، ئود (سەۋر)، ئەرەنتىر (جەۋزا)، قۇچىق (سەرەتان)، ئارسىلان (ئەسەد)، بۇغداي بېشى (سۇمبۇلە) ئۈلگى (مىزان)، چادال (ئەقرەپ)، يا (قەۋس)، ئوغلاق (جەددى)، كۆنەك (دەلۋ)، بېلىق (ھوت). ئاسترونومىيىدە بۇ ئون ئىككى بۇرۇچ (زودىياك) يۇلتۇز تۈركۈملىرىنىڭ نامى شۇ بويىچە ھەر خىل تىللاردا ئاتىلىپ كەلمەكتە.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپ قۇياشنىڭ ھەر قايسى بۇرۇچلاردا تەخمىنەن بىر ئايغىچە بولىدىغانلىغى ۋە بىر پەسىلدە قۇياشنىڭ ئۈچ بۇرۇچتىن ئۆتىدىغانلىقىغا ھەمدە ھەرقايسى بۇرۇچلاردىكى يۇلتۇز تۈركۈملىرىنىڭ يۇلتۇزلۇق ئاسماندىكى پەسىللىك كۆرۈنۈشلىرىگە ئاساسەن:

    [142] ئۈچ يۇلتۇز باھارنىڭ، ئۈچى يازغىدۇر،

    قىشنىڭدۇر ئۈچىسى، ئۈچى كۈزگىدۇر.

    دەپ بۇ ئون ئىككى بۇرۇچنى ئۈچتىن تۆتكە ئايرىپ چىققان.

    ئالىم بۇ بايانىدا، ھەمەل، سەۋر، ھوت يۇلتۇز تۈركۈمىنى باھار بۇرچىغا؛ جەۋزا، سەرەتان، ئەسەت يۇلتۇز تۈركۈمىنى ياز بۇرۇچىغا؛ سومبۇلە، مىزان، ئەقرەپ يۇلتۇز تۈركۈمىنى كۈز بۇرۇچىغا، قەۋس، جەددى، دەلۋ يۇلتۇز تۈركۈمىنى قىش بۇرۇچىغا بۆلۈپ تۆت پەسىلنى ئايرىغان.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئاسمان جىسىملىرى توغرىسىدىكى بەزىبىر كۆز قاراشلىرى ھازىرقى زامان ئاسترونومىيسىنىڭ چۈشەنچىلىرىگە قارىغاندا يېڭىلىق ھىساپلانمىسمۇ، لېكىن ئۆز دەۋرىگە كۆرە ئاسمان جىسىملىرىنى بىلىش ۋە ئىزلىنىش يولىدا قازانغان زور نەتىجە، بولۇپمۇ ساتورىن ۋە يوپىتىر قاتارلىق پلانىتلارنىڭ يىللىق ئايلىنىش دەۋرىنىڭ خېلى ئېنىقلىق بىلەن ھىساپلىنىشى، بۇرۇچ (زودىياك) دەپ ئاتالغان ئون ئىككى يۇلتۇز تۈركۈمى بويىچە پەسىللەرنى ئايرىش، قۇياشنىڭ پلانىتلار ئىچىدە ئۆزىدىن يۇرۇقلۇق چىقىرىدىغان بىردىن – بىر ئاسمان جىسىمى بولۇپ، دۇنيا يۇرۇقلۇغىنىڭ ئۇنىڭغا باغلىق ئىكەنلىگى، ئاي فازىلىرىنىڭ ئۆزگىرىش تەرتىۋى ۋە ئاي فازىلىرىنىڭ ئالمىشىپ تۇرۇش سەۋەپلىرى قاتارلىق مەسىلىلەردىكى كۆز قاراشلىرى ھازىرغىچە ئۆزىنىڭ ئىلمى قىممىتىنى يوقاتقىنى يوق.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك» ئەسىرىدە تەبىئەت پەلسەپىسى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا قويغان يۇقىرىدىكى ئاسترونومىيىلىك بايانلىرى غايەت زور پەلسەپىلىك ئەھمىيەتكە ۋە ئىلمى قىممەتكە ئىگە.

    يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئاسترونومىيىلىك كۆز قاراشلىرىنى مۇھاكىمە قىلغاندا، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە ئۇنىڭ بۇ ئەسىرىگە ئۆز دەۋرىنىڭ دىنىي ۋە فېئوداللىق ئالاھىدىلىگىنى ھەمدە بىلىش چەكلىمىسىگە ئۇچراشتەك تەرەپلەرنى ھىساپقا ئېلىش شەرتى ئاستىدا، ئۇنىڭ ھازىرقى زامان ئىلىم – پېنى تەلەپ قىلىدىغان نەرسىلەرنى ئوتتۇرىغا قويغان يېڭى نەرسىلىرىگە ئاساسەن، تارىخىي ماتىرىيالىزىملىق كۆز قاراش بىلەن توغرا باھا بېرىشىمىز لازىم. بۇ نوقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۇيغۇر خەلقنىڭ ئولۇغ ئالىمى بولۇشقا مۇناسىپ. شۇنداقلا ئۇ جوڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ پەخرى بولۇشقا مۇناسىپ. ئۇنىڭ شانلىق ئەسىرى - «قۇتادغۇ بىلىك» جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ مەدىنيەت غەزىنىسىدىكى بىباھا گۆھەر. قەدىمقىنى بۆگۈنكى ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇش روھى بويىچە، بۇ ئەسەرنىڭ جەۋھەرلىرىگە ۋارىسىلىق قىلىپ، ئۇنى ۋەتىنىمىزنىڭ مەنىۋى – مەدىنىيەت قۇرۇلۇشى ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇشىمىز كېرەك.


    « شىنجاڭ داشۆ ئىلمىي ژۇرنىلى »  84 - يىل 4 – ساندىن.
ئاپتۇر :مەھەممەت ئوسمان
بۇ ماقالە ماتېماتىكا بلوگىدىن كۆچۈرۈلدى، ئەسلى ماقالە ئادرىسى :  http://matimatik.blogbus.com/logs/169702348.html

http://matimatik.blogbus.com/ ھەر قانداق بىر قەۋم ئۆزىنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمىگىچە ئاللاھ ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمەيدۇ.                               ---- سۈرە"رەئىد" (13-سۈرە)، 11-ئايەت

ناتىرىي خىلور

دائىملىق ئــەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 3169
يازما سانى: 1800
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى : 17255
تۆھپە نۇمۇرى: 891
توردا: 6081 سائەت
تىزىم: 2010-7-2
ئاخىرقى: 2014-7-31
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-1 12:08:07 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
ئىلمىي ماقالە خېلى شاش چىقىپتۇ جۇمۇ

بۇ ئەلنى بىز قۇل قىلالمىغۇدەكمىز `  چۈكى ئۇلار قۇل قىلغۇچىلاردۇر .     - ئىسكەندەر

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 50736
يازما سانى: 307
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى : 5237
تۆھپە نۇمۇرى: 140
توردا: 285 سائەت
تىزىم: 2011-8-6
ئاخىرقى: 2015-3-25
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-1 12:51:12 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
ئەجىرىڭىزگە تەشەككۈر

ئوت ئادەمنى ،مۇھەببەت ئالەمنى ئىستىدۇ .

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 36679
يازما سانى: 1041
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى : 6896
تۆھپە نۇمۇرى: 141
توردا: 4391 سائەت
تىزىم: 2011-4-6
ئاخىرقى: 2013-10-27
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-1 12:56:46 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
رەخمەت سزگە

تاغ سۈپەت قەددى بار ئىگىلمەيدىغان،
شىرسۈپەت روھى بار يىڭىلمەيدىغان .
ھەق ئۈچۈن ئۆلگەن بار تىرىلمەيدىغان.
شۇنداق بىر ۋەتەننىڭ ئوغلى ئىدىم مەن.

بۇكۈنلەرمۇ ئۆتۈپ كىتەر.!

دائىملىق ئــەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 8726
يازما سانى: 1284
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى : 24353
تۆھپە نۇمۇرى: 2108
توردا: 6816 سائەت
تىزىم: 2010-8-31
ئاخىرقى: 2015-3-24
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-1 01:11:02 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
رەخمەت سزگە.....

بىر ئاللادىن باش

تىرىشچان ئەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 51146
يازما سانى: 384
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى : 7611
تۆھپە نۇمۇرى: 884
توردا: 1869 سائەت
تىزىم: 2011-8-10
ئاخىرقى: 2013-8-5
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-1 01:38:21 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
ياخشى  يېزىپسىز ،  رەھمەت  ئاللا قەلىمىڭىزگە دەت بەمىسۇن.

ئالدىراپ كۇلمىگىن تەڭشەپ تۇردۇ، دەت_ئەلەم كۆزۇڭنى ياشلاپ قويدۇ. ئۇنۇتما بىرگە-بىر تەڭشەلگەن جاھان، نامەرتلە سىنىمۇ ئالداپ قويىدۇ.

ياردەم مەزمۇنى

يېتىلىۋاتقان ئەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 10000
يازما سانى: 280
نادىر تېمىسى: 0
مۇنبەر پۇلى : 3398
تۆھپە نۇمۇرى: 690
توردا: 777 سائەت
تىزىم: 2010-9-11
ئاخىرقى: 2015-1-6
يوللىغان ۋاقتى 2011-11-3 12:37:50 AM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
ئولۈپ كەتكەنلەردىن دۇئا تىلىمەي ئالدىمىزغا قاراپ ماڭايلى .
ئەمدى ھەرقانچە ئەژداتلىرىمىز قانچە دەۋىر سۇرگەن بولسا ،ئۇۋاقىتلار كىتىپ بولدى .ئالدىغا قاراپ ماڭغان كىشى دانا دۇر .ئولۇكتىن دۇئا تىلىمەك رىئاللىققا يۇزلەمگىسى يوق كىشىنىڭ نىشانى

قوقۇنۇشلۇق ئەسەرلەرنى ياخشى كۆرىدىغانلارنى قارشى ئالىمىز
wehime.net

ساقىشچى

ئالىي ئەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 5386
يازما سانى: 1199
نادىر تېمىسى: 2
مۇنبەر پۇلى : 17149
تۆھپە نۇمۇرى: 1105
توردا: 1952 سائەت
تىزىم: 2010-8-1
ئاخىرقى: 2015-1-25
يوللىغان ۋاقتى 2012-2-16 07:15:02 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
1. ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك»تىكى ئورنى

    « قۇتادغۇ بىلىك» تىكى بىلىم قۇرۇلمىسى سېستىمىسدا، ئاسترونومىيە ئۆزىنىڭ بىر ئىلىم تۈرى بولۇش سۈپىتى بىلەن، گەۋدىلىك ھالدا مۇھىم ئورۇنغا ئىگىدۇر.

    1) « قۇتادغۇ بىلىك» داستانىنىڭ سەھىپىلىرىدە ۋە نەقىل كەلتۈرۈلگەن بىلىم – مەلۇماتلار ئىچىدە، ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ سالمىقى گەۋدىلىك. پۈتۈن داستاندا ئىككى باب مەخسۇس ئاسترونومىيە بايانلىرى ۋە دەلىللەرگە ھەمدە ئاسترونومىيە ھەم ئاسترونوملارنىڭ مۇھىم رولىغا بېغىشلانغان. بۇنىڭدىن تاشقىرى يەنە 13 پاراگرافتا مۇئەللىپ نۇرغۇنلىغان مەسىلىلەرنى شەرھىلەشتىمۇ بىۋاستە ھالدا ئاسترونومىيە ئىلمىنىڭ مۇناسىۋەتلىك تەرەپلىرىنى تەدبىقلىغان. ئەنە شۇ ئاسترونومىيىگىيە باغلاشتۇرۇلغان مىسرالارنى جەملىگەندە، بۇنداق مىسرالار 300 مىسراغا يېقىن كېلىدۇ. پۈتۈن داستاننى ئېلىپ ئېيتقاندا، بارلىق ئىلىم تۈرلىرى ئىچىدە، ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ سالمىقى تەخمىنەن 3- ئورۇندا تۇرىدۇ. ۋاھالەنكى، ئىلىم تۈرلىرىنىڭ ھەرقايسى يەككە پەنلىرىگە نىسپەتەن ئېيتقاندا، ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ پۈتكۈل داستاندىكى سالمىقى 1- ئورۇندا تۇرىدۇ.

    2) ئاسترونومىيە بىلىملىرى مەزكۇر داستاننىڭ ئومۇمى يېتەكچى ئىدىيىسىنى شەكىللەندۈرگەن ئورگانىك بۆلەك بولۇپ ھېساپلىنىدۇ، داستاننىڭ ئالدىنقى 11 بابى ئەسەر ۋەقەلىكىنىڭ ئاساسىي تەپسىلاتى بىلەن مۇناسىۋەتسىزدەك بىلىنىدۇ، لېكىن مانا شۇ بابلار بولسا مەزكۇر داستاننىڭ ئومۇمى يىتەكچى ئىدىيىسىنى ئېچىپ بەرگەن. يەنى، ئىسلام دىنىغا ئېتقاد قىلىش، ئالى ھۆكۈمدار - خاننى ھىمايە قىلىش، ئوبيېكتىپ ئەمەلىيەتكە ئەھمىيەت بېرىشتەك پەلسەپە ئوتتۇرىغا قويۇلغان، ئەقىل ۋە بىلىم تەشەببۇس قىلىنىپ، قانۇن ۋە ياخشىلىق ئارقىلىق دۆلەتنى گۈللەندۈرۈش ئىدىيىسى ئىلگىرى سۈرۈلگەن. مۇشۇ ئومۇمىي يېتەكچى ئىدىيە پۈتۈن ئەسەرگە «قىزىل يىپ» قىلىپ ئۆتكۈزۈلگەن، ئاسترونومىيە بىلىملىرى ئەنە شۇ ئومۇمىي يىتەكچى ئىدىيە شەرھىسىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان، ئالدى بىلەن، ئاسترونومىيە بىلىملىرى ئاپتورنىڭ پەلسەپىۋى نوقتىئىنەزەرلىرىنى ئىپادىلەش رولىنى ئوينىغان. ئاپتور ئاسترونومىيە بىلىملىرىنى ئۆزىنىڭ ئەمەلىيەتتىكى ساددا ماتېرىيالىزم ۋە ساددا دىئالېكتىك ئىدىيىلىرىنى شەرھىلەشكە تەدبىقلىغان. بۇ ئىدىيىلەر بىز ئېيتىۋاتقان ئومۇمى يېتەكچى ئىدىيىنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمىدىن ئىبارەتتۇر. ئىككىنچىدىن، ئاسترونومىيە بىلىملىرى باش – ئاخىرىنى ئۇلاشتۇرۇش، ئۆز ئارا باغلاشتۇرۇش رولىنى ئوينىغان. يەنى، بىرىنچىدىن دىنىي ئېتىقاد، سىياسىي پۇزىتسىيە ۋە پەلسەپىۋى نوقتىئىنەزەرلىرىنى باغلاشتۇرۇش رولىنى ئوينىغان بولسا، ئىككىنچىدىن كۆك ئاسمان بىلەن كىشىلىك دۇنيا ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى باغلاشتۇرۇش رولىنى ئوينىغان. يەنە بىر تەرەپتىن، ئاسترونومىيە ئىلمىنىڭ كونكىرېت بىر تۈرى بولۇش سۈپىتى بىلەنمۇ، پۈتكۈل بىلىم ۋە ئەقىل – ئىدراك سېستىمىسىدا كەم بولسا بولمايدىغان بىر ساھەدۇر.

    3) ئاسترونومىيە ۋە ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ مەزكۇر داستاندىكى مۇھىم ئورنى – ئەسەردە ئاسترونوملارغا ھۆرمەت قىلىنغانلىقىدىمۇ ئىپادىلىنىدۇ. داستاننىڭ 55- بابىدا «مۇنەججىملەر بىلەن قانداق مۇناسىۋەتتە بولۇش توغرىسىدا» دېگەن سەھىپە بار. بۇ يەردە ئېيتىلغان «مۇنەججىملەر» دەپ ئەينى دەۋردىكى ئاسترونوملار ياكى رەسەتخانا خادىملىرىغا قارىتىلغاندۇر. مۇئەللىپ ئاسترونومىيىنى ئىنتايىن نازۇك بىر ئىلىم دەپ قاراپ، ئاسترونوملارنى بىلىم – مەلۇماتلىق كىشىلەر، ئۇلار كۈن، ئاي، يىلنى ھېساپلاپ چىقىدۇ. مۇنداق ھېساپلاش «ئىنتايىن زۆرۈر» دەپ تۇنۇغان. مۇئەللىپ يەنە : «ئەگەر سەن بىرەر ئىشنى قىلماقچى بولساڭ، چۇقۇم شۇ كۈننىڭ خاسىيەتلىك كۈن ياكى ئەمەسلىكىنى ئېنىق سوراپ بىلىشىڭ كېرەك» بۇنىڭدا يەنىلا مۇنەججىملەرنىڭ ئىنچىكىلىك بىلەن ھېساپلاپ چىقىشىغا تايىنىشقا توغرا كېلىدۇ، دەيدۇ. شۇ ۋەجىدىن، مۇنەججىملەرنى ھۆرمەتلەش، ئۇلارغا ھاجەت چۈشىدىكەن، چۇقۇم ئۇلار بىلەن ياخشى مۇناسىۋەتتە بولۇش كېرەك. مانا بۇ بايانلارنىڭ ھەممىسى مۇئەللىپنىڭ ئاسترونومىيە ئىلمىي ۋە رەسەتخانا خىزمىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىدىغانلىقىنى ئىپادىلەپلا قالماي، يەنە ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ مەزكۇر داستاندىكى مۇھىم ئورنىنىمۇ كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ.


    2. ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك»تىكى رۇلى

    ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ مەزكۇر داستاندىكى رولى بىلەن مەخسۇس ئاسترونومىيە ھەققىدە يېزىلغان كىتاپتىكى رولى ئوخشاش بولمايدۇ. . ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ مەزكۇر داستاندىكى رولىنى چۈشىنىشتە، ئالدى بىلەن مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئاساسىي مەزمۇنىنى ئىگىلەشكە توغرا كېلىدۇ. ئىخچاملاپ ئېيتقاندا، مەزكۇر داستان كىشىلەرگە بەخت كەلتۈرگۈچى بىلىم بېغىشلايدۇ. كونكرېتلاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، كشىلەرنىڭ ئۆز ئورۇنلىرىدا شاد – خۇرام ھايات كۆچۈرۈپ، بىلىم ۋە ئەقىل – پاراسەتنى ئىشقا سېلىپ بەخت – سائادەتنى قولغا كەلتۈرۈشكە ئۈندەيدۇ. دۆلەتكە نىسپەتەن ئېيتقاندا، قانۇننى ئادىل يۈرگۈزۈش ئاساسىدا، ياخشىلىقنى يولغا قويۇش، ئەقىل – ئىدراك ۋە بىلىمنىڭ كۈچىگە تايىنىپ ئاسايىشلىق جاھان يارىتىش تەشەببۇس قىلىنغان. ئاسترونومىيە بىلىملىرى داستاندا ئىلگىرى سۈرۈلگەن مانا مۇشۇ تۈپ ئىدىيىگە خىزمەت قىلدۇرۇلغان. بۇنىڭ كونكرېت ئىپادىلىرى تۆۋەندىكى بەش جەھەتتە كۆرۈلىدۇ:

    1) ئاسترونومىيە مەسىلىلىرىدىن پايدىلىنىپ، ئىسلام دىنىنى مەدھىيلەش، داستاندا ئاسمان، زېمىن، كۈن، ئاي، يۇلتۇزلار، كېچە ۋە كۈندۈز كۆپ قېتىم تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئاللاھ تەرىپىدىن يارىتىلغان، ئاللاھ ئورۇنلاشتۇرغان، دېيىلىدۇ. شۇنىڭدەك بارلىق ئاسمان جىسىملىرى ۋە ئاسمان ھادىسىلىرىنىڭ ئۆزگىرىشىمۇ ئاللاھنىڭ ئىرادىسىدىن بولىدۇ، دېيىلىدۇ. بۇ يەردە بايان قىلىنىۋاتقىنى گەرچە ئاسترونومىيە جەھەتتىكى مەسىلىلەر ھەمدە يۇلتۇز تۈركۈملىرى، شۇنىڭدەك ئۇلارنىڭ پەيدا بولۇشى، ئۆزگىرىشىگە دائىر مەسىلىلەر بولسىمۇ، لېكىن بۇ يەردىكى مەقسەت روشەن ھالدا ئاللاھقا مەدھىيە ئوقۇشتۇر. بۇنداق قىلىش ھەم ئىسلام ئەقىدىلىرىگە مۇۋاپىق كېلەتتى ھەم مۇئەللىپنىڭ ئارزۇسىغا – بەخت – سائادەتلىك دۇنيا يارىتىش غايىسىگە ئۇيغۇن كېلەتتى. ئىسلام دىنىنىڭ تۈپ ئەقىدىسى «ھەممىنى ئاللاھ ياراتقان، ھەممە ئاللاھقا مەنسۇپ» دېگەندىن ئىبارەت. دىنىي ھاياتتا ئاسترونومىيە بىلىملىرى زۆرۈر. ئۇ، دىندىن تەزدۇرمەيدۇ، رىيال دۇنيادا راھەتلىك تۇرمۇش كەچۈرۈشكە، پانى ئالەمنىڭ بەخت – سائادىتىنى قولغا كەلتۈرۈشكە ئىمكان بېرىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، پانى ئالەمدە بەختىنى قولغا كەلتۈرۈش دىنىي ئەقىدىلەرگە مۇخالىپ كەلمەيدۇ.

    2) ئاسترونومىيە بىلىملىرىنى تەدبىقلاش ئارقىلىق خاقانغا بولغان ئىززەت – ھۆرمەت ئىپادىلەنگەن. بۇ يەردە ئاسترونومىيە بىلىملىرى خاقاننى مەدھىيلەش ۋە ئۇنىڭغا نەسىھەت قىلىش رولىنى ئوينىغان. داستاننىڭ كۆپلىگەن جايلىرىدا ئاسمان ھادىسىلىرى كىشىلەرنىڭ مىجەز – خاراكتېرىگە تەققاسلىنىدۇ. كىشىلەرنىڭ قانداق پەزىلەتكە ئىگە بولۇشى كېرەكلىكى ھەققىدە نەسىھەت قىلىنىدۇ. مەسىلەن: ئاينىڭ تولۇپ بېرىشى ۋە كېمىيىپ بېرىشىنى مىسال قىلىش ئارقىلىق ئىنسان بەختىنىڭ بىقارارلىقى چۈشەندۈرىلىدۇ؛ ئاينىڭ ئورنىنىڭ ئۆزگىرىشچان – تۇراقسىزلىقىنى ئىنساننىڭ يېڭىلىققا ئىنتىلىشچانلىقىغا سىمۋول قىلىدۇ. داستاندا قۇياش بىر قەدەر توغرا تەسۋىرلەنگەن. ئاندىن قۇياش پادىشاھ – كۈنتوغدىغا سىمۋول قىلىنغان. ئەمەلىيەتتە ئەينى دەۋر ھۆكۈمدارى – خاقان مەدھىيلەنگەن. شۇنىڭ بىلەن بىرگە ھاكىمىيەت بېشىدىكى ھۆكۈمدارلارغا كىشىلەر ئىززەت – ھۆرمەت قىلىدىغان ھۆكۈمرانلاردىن بولۇشى ئۈچۈن ئۆزلىرىدە قۇياشنىڭ «مىجەزى»نى ھازىرلىشى كېرەكلىكى ھەققىدىمۇ ئۈگۈت – نەسىھەتلەر بايان قىلىنغان.

    3) ئاسترونومىيە بىلىملىرىنى بايان قىلىش ئارقىلىق مۇئەللىپنىڭ ئوبيېكتىپ رېئاللىقنى ھۆرمەت قىلىدىغان پەلسەپىۋى نوقتىنەزەرلىرى نامايەن قىلىنغان. ئاپتور ئاسترونومىيە بىلىملىرىنى تاللاپ، ئۆزىنىڭ پەلسەپىۋى نوقتىئىنەزەرلىرىنى ئىپادىلەشتە پايدىلانغان. بۇنداق نوقتىئىنەزەرلەر ئاسترونومىيە ئىلمىنىڭ نۇرغۇن ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك بولغان.

    4) ئاسترونومىيە بىلىملىرىدىن پايدىلىنىپ، ۋاقىتنىڭ ئۆزگىرىدىغانلىقى چۈشەندۈرۈلگەن. بۇ يەردە بىر قانچە مەسىلە بار: بىرىنچىسى كۈن، ئاي، يىلنى ھېساپلاش ئارقىلىق ئاسترونومىيىلىك كالىندارنى تۈزۈش. ئىككىنچىسى ئاسترونومىيە بىلىملىرىدىن پايدىلىنىپ، يىلنىڭ تۆت پەسلىنىڭ ئۆزگىرىشلىرىنى چۈشەندۈرۈش. مەسىلەن: «قۇياش ياندى بولغاي يەنە ئورنىغا، بېلىق قۇيرىغىدىن قوزى بۇرنىغا» [ئۆتمۈشتىكى مۇنەججىملەر ئاسماننى 12 بۇرچقا بۆلگەن، «بېلىق» قىشنىڭ ئاخىرقى ئېيى، قۇزا باھارنىڭ باشلانغۇچ ئېيى. بۇ مىسرا «قىش كېتىپ باھار كەلدى» دېگەن مەنانى بېرىدۇ – ت.] دېيىش ئارقىلىق باھارنىڭ باشلانغانلىقى سۆزلەنگەن. مانا بۇ قەدىمكى زامان ئاسترونومىيە ئىلمىدىكى رەسەتخانىدا كۈزىتىش بىلەن كالىندار تۈزۈشتۇر. ئۈچىنچى، ئاسترونومىيە بىلىملىرى ئارقىلىق بىر كۈن ئىچىدىكى ۋاقىت بۆلۈنمىلىرىنى چۈشەندۈرۈش، داستاندا مۇشۇ جەھەتكە مۇناسىۋەتلىك بولغان ئىپادىلەشلەر خىلمۇ – خىلدۇر. بۇلارنى يىغىنچاقلىغاندا ئاساسەن ئىككى خىل بولۇپ، بۇنىڭ بىر خىلى قۇياشنىڭ چىقىشى ۋە پېتىشىنى ئاساس قىلىپ تۇرۇپ سەھەر ۋە كەچنى چۈشەندۈرۈش، يەنە بىر خىلى يۇلتۇزلارنىڭ ئۆزگىرىشى ئارقىلىق بىر كۈن ئىچىدىكى ۋاقتىنىڭ ئوخشىمايدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش. شۇنىڭ بىلەن بىرگە تۈن نىسپىدىن سۈبھىگىچە بولغان ئارىلىقتىكى ئاسمان بوشلۇقىدىكى يۇلتۇزلارنىڭ جايلىشىشنى تەسۋىرلەش. بۇنىڭدا ئاپتور بىزنىڭ كۆز ئالدىمىزغا ئۈچ خىل ئوخشىمىغان مەنزىرىنى نامايەن قىلىدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى نېمە؟

    5) ئاسترونومىيە بىلىملىرىدىن پايدىلىنىپ، يۇلتۇزلارنىڭ جايلىشىشىغا تايىنىپ يۆنىلىش – تەرەپنى بەلگىلەش، بۇ چارۋىچى، بېلىقچى ۋە دېڭىزچىلارغا نىسپەتەن ئىنتايىن مۇھىمدۇر.

    ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ مەزكۇر داستاندا ئىپادە قىلىنغان يۇقىرىقىدەك بەش خىل رولىدىن ئاخىرقى ئىككى خىلى ئاسترونومىيە بىلىملىرىنىڭ ماھىيەتلىك رولىدىن ئىبارەت. ئالدىنىقى ئۈچى خىلى بولۇپمۇ بىرىنچى، ئىككىنچى خىل رولى نەقلى رولغا ئىگە. شۇڭا مەن ئۇنى ۋاستىلىق رول (كۆچمە رول) دەپ ئاتىدىم. ئەمما ئۇ مەزكۇر داستاننىڭ ئاساسىي مەزمۇنىغا بىۋاستە خىزمەت قىلغان.


    3. « قۇتادغۇ بىلىك»تىكى ئاسترونومىيە بىلىملىرىدىن زاھىر بولغان مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى

    مەزكۇر داستان مۇئەييەن مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشىنىڭ مەھسۇلى، شۇنداقلا ئۇ مۇئەييەن دەرىجىدە ئەينى دەۋر مەدەنىيىتىنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.بۇ يەردە پەقەتلا مەزكۇر داستاندىكى ئاسترونومىيە بىلىملىرىدىن ئەكس ئەتتۈرۈلگەن مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشنى ئانالىز قىلىپ كۆرىمىز.

    ئالدى بىلەن شۇنى دېيىش كېرەككى، ئاسترونومىيە بىلىملىرى جەمئىيەتنىڭ كەڭ دائىرىدە دىققەت – ئېتىبارنى قوزغاپ، ئەينى دەۋر ماددىي مەدەنىي تۇرمۇشىنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلانغانلىق ۋەزىيىتىنى ئەكس ئەتتۈرگەن. مەزكۇر داستاندا ئاسترونومىيە بىلىملىرى شۇ دەرىجىدە روشە ئورۇنغا ۋە رولغا ئىگە قىلىنغانلىقى ئەينى دەۋر ئىجتىمائىيىتىدە مەيلى ھۆكۈمران ياكى كەڭ ئاۋام خەلق بولمىسۇن ھەممىلا ئادەمنىڭ ئاسترونومىيە بىلىملىرىگە ئېھتىياجلىق ئىكەنلىكىنى، ئۇلارنىڭ ئوخشاشلا ئاسترونومىيە بىلىملىرىگە ئەھمىيەت بېرىشكەنلىكلىرىنى چۈشەندۈرىدۇ. بۇ نوقتىئىنەزەر قاراخانىلار سۇلالىسى، شۇنىڭدەك ئەتراپتىكى رايونلارنىڭ ئەنە شۇ تارىخىي مەزگىللەردە ئاسترونومىيە ساھەسىدە قولغا كەلتۈرگەن شانلىق غەلىبىلىرى ئارقىلىق دەلىللەشكە بولىدۇ. قاراخانىلار سۇلالىسى دېھقانچىلىق بىلەن چارۋىچىلىققا تەڭلا ئېتبار بەرگەن بىر دۆلەت. كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەرگە ۋە دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان مىللەتكە نىسبەتەن ئېيتقاندا، نىشان – يۆنىلىشنى پەرق ئېتىش، پەسىل تاللاش قاتارلىق جەھەتلەردە ئاسترونومىيە بىلىملىرى ئىنتايىن زۆرۈردۇر. جەمئىيەتنىڭ ئاسترونومىيە بىلىملىرىگە ئومۇميۈزلۈك ئېتبار بېرىشى ۋە ئاسترونومىيە ئىلمىنىڭ تېزدىن تەرەققى قىلىشى ئەينى دەۋر جەمئىيىتىدە يېزا ئىگىلىك ۋە چارۋىچىلىقنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلانغانلىقىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ، ئەلۋەتتە.

    يەنە بىر تەرەپتىن مەنىۋى – مەدەنىيەت جەھەتكە نەزەر ئاغدۇرۇغاندا، مەزكۇر داستاندىكى ئاسترونومىيە بىلىملىرىدىن ئەكس ئەتتۈرۈلگەن دەۋر ئارقا كۆرۈنۈشىدىنمۇ ئوخشاشلا ئونىۋېرسال كۆپ قاتلاملىق مەدەنىي ئىجتىمائىيەتنىڭ كارتىنىسىنى كۆرىمىز.

    ئالدى بىلەن مەزكۇر داستاندا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىنىڭ ئىنتايىن رۇشەن ئىپادىلەنگەنلىكىنى كۆرىمىز. داستاندا ئاسترونومىيە ئىلمىگە، ئاسترونوملارغا، ئاسترونومىيە بىلىملىرىگە ئېتبار ۋە سەھىپە بېرىلگەنلىكىنىڭ ئۆزىلا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خەنزۇ مەدەنىيىتى ئەنئەنىسىنىڭ بىر قىسمى ئىكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ. جۇڭگو – دۇنيادىكى قەدىمكى مەدەنىيەتلىك دۆلەتلەرنىڭ بىرسى، شۇنداقلا دۇنيادا دۇنيادا ئاسترونومىيە ئىلمىي پەيدا بولغان دۆلەتلەرنىڭ بىرسى. جۇڭگونىڭ قەدىمكى مەدەنىيەت (ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خەنزۇ مەدەنىيىتىنى ئاساسىي گەۋدە قىلغان) ئەنئەنىسىدە ئۇزاق تارىختىن بۇيانقى رەسەتخانا مەشغۇلاتىغا ۋە ئاسترونومىيە تەتقىقاتىغا ئەھمىيەت بېرىلىپ كەلگەن. ھۆكۈمرانلارنىڭ بۇ ساھەگە ئېتبار بېرىشلىرىنىڭ ئۆزى بۇنىڭدىكى بىر ئالاھىدىلىك؛ ئەمەلىي قوللىنىش، كالىندار تۈزەش – يەنە بىر ئالاھىدىلىكتۇر. مەزكۇر داستاندا تەسۋىرلەنگەن ئەھۋاللار بىز ئېيتقان ئەھۋال بىلەن ناھايىتى ئوخشىشىپ كېتىدۇ.

    يەنە بىر تەرەپتىن بابىلون ئاسترونومىيىسىنىڭ تەسىرىمۇ ناھايىتى چوڭقۇر. داستاندا بايان قىلىنغان 12 بۇرجنىڭ مەنبەسى ئەنە شۇ بابىلۇن ئاسترونومىيىسىگە تاقىلىدۇ. بىر يىلنى تۆت پەسىلگە ئايرىشتا، جۇڭگودىكى قەدىمكى زاماندا «غول – تارماقلار يىلنامىسى»، «28 بۇرجلۇق يىلنامە»، «12 دەۋر يەرلىك يىلنامە»... دېگەندەك يىل ھېساپلاش شەكىللىرى بولغان. بۇلار ئاساسەن ئوخشاش مەقسەتكە خىزمەت قىلدۇرۇلغان. بابىلون ئاسترونومىيىسىدە 12 بۇرج ئىجاد قىلىندى. . 12 دەۋرىيە بىلەن 12 بۇرجنىڭ ئىجاد قىلىنىشىدىكى مەقسەت ۋە ئىشلىتىلىش ئۇسۇلى ئومۇمەن ئوخشىشىدۇ. لېكىن مۇتلەق ئوخشاپمۇ كەتمەيدۇ. مەزكۇر داستاندا ئوت، ھاۋا، سۇ، تۇپراق توغرىسىدىكى تەسۋىرلەرنى قەدىمكى زاماندىكى بابىلون ئاسترونومىيىسىدىكى ئوخشاپ كېتىدىغان رىۋايەتلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ ئېيتقىلىمۇ بولمايدۇ.

    ئۈچىنچىدىن، روشەن بولغان ئىسلام ئاسترونومىيىسنىڭ ئىزىنى كۆرىمىز. مەزكۇر داستاندا قوللىنىلغان ھىجىرىيە يىل ھېسابى دەل ئىسلام ئاسترونومىيىسىدىكى مەشھۇر ئىككى خىل كالىندارچىلىقنىڭ بىرسىدۇر. قاراخانىلار قوللانغان ھىجىرىيە يىل ھېسابى بىلەن مەملىكىتىمىزنىڭ ئىچكىرى رايۇنلىرىدىكى ئىسلام دىنىغا ئېتقاد قىلىدىغان مىللەتلەر ياشىغان رايونلاردا قوللىنىۋاتقىنى ئوخشاش كالىندار. مەزكۇر داستاندا ساتورىننىڭ قۇياشنى دەۋر قىلىدىغانلىقى توغرىسىدىكى پەرقنىڭ شۇنچە چوڭلىقى بۇ بەلكىم ھىجىرىيە يىل ھېسابى بىلەن يىل ھېساپلاشقا مۇناسىۋەتلىك بولسا كېرەك. «يەتتە قات ئاسمان» نەزەرىيىسى بولسا «قۇرئان»دىن ئېلىنغاندۇر.

    تۆتىنچىدىن، مانى دىنىدىن قۇبۇل قىلىنغان تەسىر. كۈن، ئاي ۋە بەش خىل يۇلتۇزنى بىر يەرگە قويۇش، ئۇنى «يەتتە كۈن» دەپ ئاتاپ، مۇكەممەل بايان بېرىش – بەلكىم مانى دىنىدىكى «ھەپتىلىك كالىندار»نىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغانلىق بولسا كېرەك.

    بەشىنچىدىن، ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ ئۆزىدىكى مەدەنىيەت ئەنئەنىسى داۋاملاشتۇرۇلغان. ئاسترونومىيە بىر تۈرلۈك تەبىئىي پەن ئىلمىي بولۇش سۈپىتى بىلەن، ھەر بىر مىللەتتە ئۇ ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان بولىدۇ ھەمدە ئەمەلىيى قىيىنچىلىقلارنىمۇ پەيدا قىلىدۇ. شۇنداق بولغانلىقتىن، مەزكۇر داستاندا ئۆز مىللىتىنىڭ مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنىڭ ئالاھىدىلىكىنى گەۋدىلەندۈرۈشتە چىڭ تۇرۇلغان. داستاندا بەزى ئاسترونومىيىلىك ئاتالغۇلار تۈركى تىل ئۇقۇمىدا ئىپادە قىلىنغان. مەسىلەن: «سەراتان» [12 بۇرجنىڭ ئەرەبچە ھەم قەدىمكى ئۇيغۇرچە ئاتىلىشى] بۇغداي بېشى دەپ ئېلىنغان بولسا «مىزان» [12 بۇرجنىڭ ئەرەبچە ھەم قەدىمكى ئۇيغۇرچە ئاتىلىشى] تارازا دەپ ئېلىنغان. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئاساسقا ئىگىدۇر، شۇنىڭدەك ئۆز مىللىتىنىڭ مەدەنىيەت ئەنئەنىسىدىكى ئىجادچانلىقنىڭ گەۋدىلەندۈرۈلىشىدۇر.

    يۇقىرىقى بەش نوقتىدىن قارىغاندا مەزكۇر داستاندا ئەكس ئەتتۈرۈلگەن مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى ئۆزىنىڭ مۇستەقىل قۇرۇلمىغا ئىگە بىر مەدەنىي ئىجتىمائىيەتنى نامايەن قىلغانلىقىنى كۆرسىتىپ تۇرۇپتۇ. بۇنداق قۇرۇلمىنىڭ ئەڭ چوڭ ئالاھىدىلىكى – بىرىنچىدىن، ئۇ ھەممىنى قۇبۇل قىلغان. ئىككىنچىدىن، ئېچىۋېتىلگەن. دەل مۇشۇنداق بىر مەدەنىيەت قۇرۇلمىسىغا ئىگە بولۇش – قاراخانىلار سۇلالىسىنىڭ ماددىي مەدەنىيەت ۋە مەنىۋى مەدەنىيەتتە جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىشىنى تەمىن ئەتكەنىدى.


    « قەشقەر پېداگوگىكا ئىنىستىتوتى ئىلمىي ژورنىلى»، 1989 – يىلى 5 –ساندىن.

http://uyghur.xjass.com/uyghur/c ... /content_106302.htm

http://matimatik.blogbus.com/ ھەر قانداق بىر قەۋم ئۆزىنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمىگىچە ئاللاھ ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمەيدۇ.                               ---- سۈرە"رەئىد" (13-سۈرە)، 11-ئايەت

ساقىشچى

ئالىي ئەزا

ئەزا ئۇچۇرى
تىزىم نۇمۇرى: No. 5386
يازما سانى: 1199
نادىر تېمىسى: 2
مۇنبەر پۇلى : 17149
تۆھپە نۇمۇرى: 1105
توردا: 1952 سائەت
تىزىم: 2010-8-1
ئاخىرقى: 2015-1-25
يوللىغان ۋاقتى 2012-2-16 07:17:24 PM |ھەممە قەۋەتنى كۆرۈش |
« قۇتادغۇ بىلىك » تىكى غايىۋى جەمئىيەت


« قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ ئاساسىي تېمىسى ناھايىتى ئېنىق ، ئۇ بولسىمۇ : ئەقىل - ئىدراك ئارقىلىق بىر غايىۋى جەمئىيەت _ ئادالەتلىك دۆلەت قۇرۇپ ، بارچە ئاۋام - خەلقنى بەختكە ئېرىشتۈرۈش . بۇنىڭ ئۈچۈن جەمئىيەتتە ياخشى ئېتىكا - ئەخلاق ئاساسى ۋە ئېسىل ئىجتىمائىي كەيپىيات بولۇشى كېرەك، ئېتىكا - ئەخلاق ۋە ئىجتىمائىي كەيپىياتقا بولسا مەلۇم ئىدىيىۋى ئاڭ ئارقىلىق يېتەكچىلىك قىلىشقا توغرا كېلىدۇ . ئەينى چاغدىكى ئىسلام دۇنياسىدا دىنىي مەزھەپلەر كۆپ ، ئىدىيىسى مۇرەككەپ ئىدى . دىنىي قاراش بىلەن كىشىلىك ھايات قارىشى ئوتتۇرىسىدىكى پەرق مۇقەررەر ھالدا ئېتىكا - ئەخلاقنىڭ ئۆلچىمى تەلىپىنىڭ ئوخشاشماسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ . « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ مۇئەللىپى كىتابتا بايان قىلغان غايىۋى جەمئىيەت ۋە كىشىلىك مۇناسىۋەت مىزانى كلاسسىك ئەسەر « قۇرئان » نىڭ دىنىي قائىدىلىرىنىڭ ئىلھامى ئاساسىغا قۇرۇلغان . بۇ ئاساس _ ئېتىقاد ۋە ئەقىلدىن ئىبارەت . بۇ نۇقتىنى جەزملەشتۈرۈش « قۇتادغۇ بىلىك » نىڭ مەزمۇنىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن زۆرۈردۇر .

    « قۇتادغۇ بىلىك » تە قارىماققا زىددىيەتلىك بىلىنىدىغان ئىككى ئاساسىي لىنىيە بار . بىر تەرەپ : كۈنتۇغدى ، ئايتولدى، ئۆگدۈلمىش ۋەكىللىكىدىكى ئەقىل - ئىدراك بىلەن ئاسايىشلىق دۆلەت قۇرىدىغان، ئاكتىپ تۆھپە يارىتىدىغان تۇرمۇش يولىغا قەدەم قويۇش ئىدىيىسىدىكى ئاساسىي لىنىيە . يەنە بىر تەرەپ : ئودغۇرمىش ۋەكىللىكىدىكى پەرھىز تۇتۇپ دەرۋىشانە ياشاشنى، جىمجىت ئولتۇرۇپ چوڭقۇر ئويلاشنى تەرغىب قىلىدىغان ، پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن ئىگىسىگە تەلپۈنىدىغان ياشاش ئىدىيىسىدىكى ئاساسىي لىنىيە. بۇ ئىككىسىنى قانداق قىلىپ ماس ھالدا بىرىكتۈرۈپ ، بىر غايىۋى جەمئىيەتنىڭ كۆرۈنۈشىنى ياسىغىلى بولىدۇ ؟ مۇئەللىپ بىر تەرەپتىن ئەقىل - ئىدراك ئارقىلىق غايىۋى جەمئىيەت قۇرۇپ ، كىشىلىك مۇناسىۋەتنى ياخشى بىر تەرەپ قىلىپ ، ئېتىكا - ئەخلاق قارىشىنى كۈچەيتىپ ، ئاۋام - خەلقنى بەختكە ئېرىشتۈرۈشنى تەشەببۇس قىلىدۇ ؛ يەنە بىر تەرەپتىن شەخسىي ئارزۇ - ئىستەكلەرنى كونترول قىلىپ، قەلبنى پاكلاشتۇرۇپ ، پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن ئاللاغا تەلپۈنۈپ كۆڭلىگە تەسەللىي بېرىش مەقسىتىگە يېتىشنى تەشەببۇس قىلىدۇ . ئىككىسى ئۆز ئارا ياردەملىشىپ، غايىۋى جەمئىيەتنى، مۇكەممەل كىشىلىك ھاياتنى تەشكىل قىلىدۇ . ئەگەر ياشاشنىلا تەكىتلىگەندە نام - ئابروي ، پايدا - مەنپەئەت تالىشىش يۈز بېرىپ ، ئىپلاس ، بەتنىيەت بولۇپ ، تۇيۇق يولغا كىرىپ قالىدۇ . ئەكسىچە بولغاندا ھەدەپ زاھىدلىقنى تەشۋىق قىلىپ، ئىشلەپچىقىرىشنى تەرەققىي قىلدۇرالمايدىغان ، خەلق بەختكە ئېرىشەلمەيدىغان، جەمئىيەت بىر ئىزدا توختاپ ، ئىلگىرىلىمەيدىغان قالاق ھالەت پەيدا بولىدۇ . مۇئەللىپ « قۇتادغۇ بىلىك » تە بۇ ئىككىسىنىڭ مۇناسىۋىتىنى ياخشى بىر تەرەپ قىلغان .

    بۇ تېمىغا مۇناسىۋەتلىك ئودغۇرمىش كىتابتا خېلى كۆپ سەھىپىنى ئىگىلىگەن . ئودغۇرمىش زادى قانداق ئادەم ؟ ئودغۇرمىش _ قوي يۇڭىدىن ئىشلەنگەن جەندە كىيگەن ، قولىدا ھېجىر ، ھاسا كۆتۈرۈۋالغان ، پەرھىز تۇتۇپ خىلۋەت ياشايدىغان ، سوپىلاردەك بىر ئادەم ، ئەمما ئۇنى سوپى دەپ ئاتاشقا بولمايدۇ . سەۋەبى : « قۇتادغۇ بىلىك » تە سوپى دېگەن سۆز ئۇچرىمايدۇ ؛ يەنە بىرى ، سوپىزم مىستىتىزمنىڭ بىر مەزھىپى بولۇپ ، سەزگۈ ، تەسىراتقا ئەھمىيەت بېرىدۇ ، ئەمما ھېسسىياتقا ، تەجرىبىگە ئانچە ئېتىبار قىلمايدۇ . لېكىن ، ئودغۇرمىشنىڭ گەپ - سۆز ، يۈرۈش - تۇرۇشلىرىدىن مىستىتىزم كەيپىياتى نامايان بولمايدۇ . يەنە بىرى ، ئودغۇرمىش گەرچە شەخسىي نەپسىنى يىغىپ زاھىدلىق قىلىپ ، بۇ دۇنيا ۋە ئۇ دۇنيادىن ۋاز كەچسىمۇ ، ئەمما ، پادىشاھ كۈنتۇغدى ۋە ئۆگدۈلمىشلەر بىلەن بولغان سۆھبىتىدە يەنىلا نۇرغۇن تىنچ - ئاسايىشلىق دۆلەت قۇرۇش پىلانلىرى ۋە ياشاش يوللىرى ئۈستىدە سۆزلەيدۇ ، سۆزلىرى قويۇق ئەقلىي تۈسكە ئىگە بولۇپ، ئودغۇرمىشنىڭ دانا ۋە ئەقىللىقلىقىنى كۆرسىتىدۇ، ئۇنىڭ ئەقلىي تەپەككۇرنى رەت قىلمايدىغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ. يەنە بىرى، سوپىزمنىڭ ئالاھىلىكلىرىنىڭ بىرى مىستىتىزمدىكى ئاللاغا بولغان مۇھەببەتنى تەكىتلەيدۇ. ئودغۇرمىش بولسا، پەقەتلا ئاللاغا ئىنتىلىشنى تەكىتلەپ ، سۆيگۈسى توغرىسىدا سۆزلىمەيدۇ ، يەنە بىرى ، تېخىمۇ مۇھىمى ، سوپىزم مۇرىتلىرىنىڭ ئۆزلىرىدە يېتىلدۈرگەن ئاخىرقى مەقسىتى « ئۆز - ئۆزىنى يوقىتىش » ،« ئاللا بىلەن بىرىكىش » غايىسى پاسىلىغا يېتىش . ئودغۇرمىشنىڭ مەقسىتى : بۇ دۇنيالىق ۋە ئۇ دۇنيالىقتىن ۋاز كېچىپ ، پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن ئاللاغا ئىنتىلىش ، بۇنىڭدىن « بىرىكىش » دېگەن مەنە چىقمايدۇ . يەنە بىرى ، سۆز مەنبەشۇناسلىقىدىن تەكشۈرگەندە ، ئەرەب تىلىدىن كىرگەن « زاھىد » دېگەن سۆز پەرھىز تۇتماق، نەپسىنى يىغماق، جاپا چەككۈچى دېگەن مەنىلەردە بولۇپ، بۇنىڭدا ئاتالغۇ بىلەن ئوبراز ماس كېلىدۇ ، ئىسمى - جىسمىغا لايىق .

    تېخىمۇ قىممەتلىكى شۇكى، مەيلى ياشىغۇچىلار بولسۇن ياكى زاھىدلىق يولىغا ماڭغۇچىلار بولسۇن، شەخسىي مەنپەئەتى، شەخسىي بەختىنىلا كۆزلىگەن ئەمەس ، بەلكى بىر ئۆمۈر باشقىلارغا پايدا يەتكۈزۈشنى تەشەببۇس قىلغان .

    تېخىمۇ قىممەتلىكى شۇكى ، « قۇتادغۇ بىلىك » تىكى روللار، مەيلى كۈنتۇغدى پادىشاھ ، ئۆگدۈلمىشلەر بولسۇن ، مەيلى زاھىد ئودغۇرمىش بولسۇن ، ئۇلاردا ئادەمنىڭ قارىشى ، ئورنى ، رولى ، قىممىتىگە قارىتا مول گۇمانىزملىق روھ بار . مۇنداق گۇمانىزم ياۋروپانىڭ ئەدەبىيات - سەنئەت قايتا گۈللىنىش دەۋرىنىڭ گۇمانىزم روھىدىن بالدۇر دۇنياغا كەلگەن ، ئىككىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدا زور پەرق بار ، بۇنىڭدىن ئىسلام دىنى مەدەنىيىتى بىلەن خىرىستىئان دىنى مەدەنىيىتىنىڭ ئوخشىمايدىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.

    ئىككىسىنىڭ پەرقى ئاساسەن تۆۋەندىكى تەرەپلەردە ئىپادىلىنىدۇ :

    ياۋروپا ئەدەبىيات - سەنئىتىنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدىكى گۇمانىزمدا خىرىستىئان دىنىدىكى تېئولوگىيىگە قارشى تۇرۇش ئىپادىلەنگەن بولۇپ ، « ئادەم ئالەمنىڭ جەۋھىرى ، بارچە مەۋجۇداتلار ئۆلىدۇ » دېگەننى تەشەببۇس قىلىدۇ .« قۇتادغۇ بىلىك» تە ئىلاھ بىلەن ئادەم ئوتتۇرىسىدىكى ماسلىشىنى ئادەم پەقەت ئاللانى تونۇغان، ئاللاغا ئىتائەت قىلغان ئەھۋال ئاستىدا ئاندىن ئادەمنىڭ قىممىتى ، ئەمەلىي رولى بولىدۇ ، دېگەننى تەشەببۇس قىلىدۇ .

    ياۋروپا ئەدەبىيات - سەنئىتىنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدە تەركىيدۇنياچىلىق ۋە باقىي دۇنياچىلىق قارىشىغا قارشى تۇرۇپ ، ھاياتتىن ھۇزۇرلىنىشنى ھەقىقىي بەخت ، دەپ قارىغان ، مەنىۋى ، ماددىي جەھەتلەردىكى ئېھتىياجنى قاندۇرۇش نورمال ئەخلاق پرىنسىپى ، دەپ تونۇلغان . « قۇتادغۇ بىلىك » تىكى گۇمانىزم بولسا ، باقىي دۇنياچىلىققىمۇ قارشى تۇرمايدۇ ، پەقەت بۇ دۇنيالىق بولسا بولدى ، دەپمۇ تۇرۇۋالمايدۇ ، بەلكى ئىككىلىسىگە ئېتىبار بىلەن قارايدۇ ھەمدە بۇ دۇنيادىكى ساۋابلىق ئىشلار ئارقىلىق ئۇ دۇنيادىكى بەخت ئۈچۈن ئۇل سېلىشنى ئىستەيدۇ .

    ياۋروپانىڭ ئەدەبىيات - سەنئىتىنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدىكى گۇمانىزم ئادەمنىڭ خاراكتېر، تەبىئىتىنى ئازاد قىلىشنى تەشەببۇس قىلىدۇ، ئادەمنىڭ ئەركىن ئىرادىسىنى تەشۋىق قىلىدۇ ، ئادەمنىڭ ئىستەك ، ھەرىكەتلىرىنى مەيلىگە قويۇپ بېرىشنى ، نېمە قىلغۇسى كەلسە شۇنى قىلىشنى، كىشىلىك شەخسىي پايدىسىنى كۆزلەشنى تەشەببۇس قىلىدۇ؛ « قۇتادغۇ بىلىك » تىكى گۇمانىزم ئادەم ئاللادىن ئەيمىنىشى، قانائەت قىلىشى كېرەكلىكىنى، ئادەم بىر ئۆمۈر باشقىلارغا پايدىلىق، جەمئىيەتكە پايدىلىق ئىشلارنى قىلىپ ئۆتۈشى كېرەكلىكىنى، بولمىسا ئۆلۈكتىن، بىر پارچە گۆشتىن پەرقى قالمايدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

    ياۋروپانىڭ ئەدەبىيات - سەنئىتىنىڭ قايتا گۈللىنىش دەۋرىدىكى گۇمانىزمدا ھېسسىيلىك - ئەقلىيلىك ئۈستۈن ئورۇندا تۇرىدۇ ؛ « قۇتادغۇ بىلىك » تىكى گۇمانىزمدا بولسا ئەقلىيلىك بىلەن ئېتىقادنىڭ ھەر ئىككىلىسىگە تەڭ ئېتىبار بىلەن قارايدۇ ، ئەقىل - ئىدراك ئارقىلىق دۇنيانى ئىدارە قىلىشنى ، ئېتىقاد ئارقىلىق ئۆزىنى تەربىيىلەشنى تەكىتلەيدۇ. ئېتىقاد بىلەن ئەقىل - ئىدراك ئىسلام غايىۋى جەمئىيىتىنىڭ ئىككى ئۇل تېشى، بىرى كەم بولسا بولمايدۇ . ئىسلام غايىۋى جەمئىيىتىنىڭ نىشانى _ مەقسىتى : خەلقنى بەختكە ئېرىشتۈرۈش ، باشقىلار ئۈچۈن ئىشلەش يولى كىشىگە پايدىلىق بولۇشى ، ئۆزىنى ئۆزى تەربىيىلەش يولى ، بۇ دۇنيادىكى خەيرلىك - ساۋابلىق ئىشلار ئارقىلىق ، ئۇ دۇنيالىق بەختنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن بولۇشى كېرەك . مانا بۇ ، مۇتەپەككۇر يۈسۈپ خاس ھاجىپ « قۇتادغۇ بىلىك » تە تەسۋىرلىگەن ئىسلام غايىۋى جەمئىيىتىنىڭ قۇرۇلۇش پىلانى ۋە نەزەرىيە قېلىپى قۇرۇلمىسى، مۇئەللىپنىڭ بۇ قىممەتلىك ئىجادىيىتى ئىسلام مەدەنىيىتى جەۋھىرىنىڭ ئورگانىك تەركىبىي قىسمى .

    مۇتەپەككۇر يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ « قۇتادغۇ بىلىك » تە ئەكس ئەتتۈرگەن ئېتىقاد بىلەن ئەقىل - ئىدراكقا تەڭ ئېتىبار بىلەن قاراش ئىدىيىسى كېيىن مەلۇم دەرىجىدە تەرەققىي قىلدۇرۇلدى . مۇئەللىپتىن كېيىن دۇنياغا كەلگەن مۇسۇلمان پەيلاسوپ ئىبنى رۇشىد ( 1126 - 1198 ) لاتىنچە« ئاۋى رويى » دېگەن ئىسمى بىلەن ياۋروپادا شۆھرەت قازانغان . ئۇنىڭ نەزەرىيە ۋە ئەسەرلىرى ئوتتۇرا ئەسىردە ياۋروپادىكى ئۇنىۋېرسىتېتلاردا دەرسلىك قىلىنغان . ئۇنىڭ مەشھۇر نەزەرىيىسى « ئەقلىيلىك بىلەن ئېتىقاد قوش ھەقىقەت نەزەرىيىسى» « قۇتادغۇ بىلىك » مۇئەللىپىنىڭ ئەقىل- ئىدراك ۋە ئېتىقادقا تەڭ ئېتىبار بىلەن قاراش ئىدىيىسى بىلەن تومۇرداش دېيىشكە بولىدۇ. ئەمەلىيەتتە، ئەرەبلەرنىڭ كۆرەشتىن ئۆزىنى قاچۇرغۇچىلار ئېقىمىنىڭ پەيلاسوپلىرى، مەسىلەن ، ئىبنى رۇشىد قاتارىدىكىلەرنىڭ ئەسەرلىرى ، نەزەرىيىلىرى ياۋروپاغا تارقالغان، قەدىمكى گرېتسىيە، رىملارنىڭ مەدەنىيەت مىراسلىرى ئەرەبلەر ئارقىلىق تەرجىمە قىلىنىپ ياۋروپاغا كىرگەن ، ئاندىن ياۋروپادا ئەدەبىيات - سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىشىنى بارلىققا كەلتۈرگەن . شۇنىڭ ئۈچۈن ، « قۇتادغۇ بىلىك » نى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىسلام مەدەنىيىتى ياۋروپا ئەدەبىيات - سەنئەت قايتا گۈللىنىشىنىڭ مەنبەلىرىنىڭ بىرىدۇر .

    « قۇتادغۇ بىلىك » ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ جەۋھىرىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ . ئۇنىڭ قىممەتلىك ئىدىيىسى بىر قانچە يۈز يىلدىن كېيىنكى بۈگۈنكى كۈندىمۇ شانلىقلىقىنى يوقاتمىدى ، بەلكى چوڭقۇر رېئال ئەھمىيەتكە ئىگىدۇر ، ئۇنى تېخىمۇ جارى قىلدۇرۇپ ، كېيىنكى ئەۋلادلارغا يەتكۈزۈش زۆرۈر .


    « ئۇلۇغ ئىلمىي ئابىدە ـــ ‹قۇتادغۇبىلىك› » تىن ئېلىنغان

http://matimatik.blogbus.com/ ھەر قانداق بىر قەۋم ئۆزىنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمىگىچە ئاللاھ ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى ئۆزگەرتمەيدۇ.                               ---- سۈرە"رەئىد" (13-سۈرە)، 11-ئايەت
كىرگەندىن كىيىن ئىنكاس يازالايسىز كىرىش | تىزىملىتىش

مۇنبەر باش بېتىگە قايتىش|يانفۇن|مىسرانىم مۇنبىرى
Powered by Discuz! X2(NurQut Team)© 2001-2011 Comsenz Inc. For misranim.com ( 苏ICP备:11007730号 )
چوققىغا قايتىش