ئىلى ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى

yipek-yoli

	مەشرەپ – مەشرەپ سۆزى ئەرەپ تىلىدىن كىرگەن بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا «يىغىلىش»، «ئويۇشۇش» مەنىسىدە، كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئاممىۋىي كۆڭۈل ئېچىش پائالىيەتلىرىنىڭ بىرى بولۇش بىلەن مۇقىملىشىپ قالدى. «مەشرەپ» ناخشا-ئۇسسۇل، تۈرلۈك ئاممىۋى كۆڭۈل ئېچىش پائالىيەتلىرى ۋە ئۆرپ-ئادەت بىرلەشتۈرۈلگەن ئەنئەنىۋى مىللىي پائالىيەت شەكلىگە ئىگە بولۇپ، ئۇزاق تارىخقا ئىگە. ئەل ئىچىدە خېلىلا ئومۇملاشقان. مەشرەپنىڭ مەزمۇنىدىن قارىغاندا، ئاساسەن مۇزىكا، ئۇسۇل، ناخشا، ئيېتىشىش، مەدداھلىق، ھەرخىل ئويۇنلار، قىزىقچىلىق، ھەييارلىق، شېئىر- قوشاق ئوقۇش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەشرەپنىڭ مەزمۇنى مول، كۆپ خىل بولغانلىقتىن، خەلق ئاممىسى ئوموميۈزلۈك ياقتۇرىدۇ. ئۇ، ئاممىنىڭ ئەدەبىي-سەنئەت پائالىيىتىنى ئومۇملاشتۇرۇش ۋە يۇقىرى كۆتۈرۈش. ئاممىۋىي ئەدەبىيات، سەنئەت كۆڭۈل ئېچىشنى قانات يايدۇرۇشنىڭ بىرقەدەر ياخشى شەكلى. [mp3=1]http://media.cnrmz.com/videoPlay/findMaterialPlayUrlWithToken.jspa?materialId=525&materialType=1&unitID=519[/mp3] «ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى» ئىلى ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا ئۇزۇن مۇددەتلىك تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا شەكىللەنگەن ئەنئەنىۋى مەشرەپ. ئۇنى جەمئىيەت ۋە ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ كىچىكلىتىلگەن، داراممىلاشقان شەكلى دېيىشكىمۇ بولىدۇ. ئىلى «ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى» ھەربىر يۇرت، ھەربىر مەھەللىدىكى ئوتتۇز ئوغۇل نامى بىلەن شەكىللەنگەن، قەرەللىك ئۆتكۈزۈلىدىغان پائالىيەت سورۇنى بولۇپ، ئۇنىڭغاقاتناشقۇچىلار ئوتتۇزدىن كۆپ ياكى ئاز بولسىمۇ بولىدۇ. «ئوتتۇز ئوغۇل» پائالىيىتى يالغۇز مەشرەپ بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ، ئۇلار شۇ يۇرت ياكى مەھەللىدىكى جامائەتكە مۇناسىۋەتلىك ئىشلاردىمۇ ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرىدۇ، جامائەتمۇ ئۇلارنىڭ بۇ خىل رولىنى ئېتىراپ قىلىدۇ، قوللايدۇ ۋە ئۇلارغا تايىنىدۇ. «ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى» قارىماققا كۆڭۈل ئېچىش سورۇنىدەك كۆرۈنگىنى بىلەن ئەمەلىيەتتە ياشلارغا ئەدەپ- ئەخلاق، قائىدە-يوسۇن، ياخشى تۇرمۇش ئادىتى ئۆگىتىدىغان ۋە ئومۇملاشتۇرىدىغان، چالغۇچى، ناخشىچى، قوشاقچى، چاقچاقچى قاتارلىق خەلق ئەدەبىيات- سەنئەتچىلىرىنى يېتىشتۈرىدىغان مەكتەپ. شۇڭا، ئۇ تارىقتىن بېرى ئۈزۈلۈپ قالماي ئەۋلادمۇ ئەۋلاد داۋاملىشىپ كەلمەكتە. ئۇنىڭ مىللىي مەدەنىيەتكە ۋارىسلىق قىلىش، بېيىتىش ۋە راۋاجلاندۇرۇشقا قوشقان تۆھپىسى ئالاھىدە گەۋدىلىك. مەنبە:تەڭرىتاغ تورى

yipek-yoli

	« ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى » گە ئەزا بولغۇچىلارنىڭ سانى چەكلەنمەيدۇ . ئەمما مەشرەپ ئەھلى ئوتتۇز -قىرىق كىشىدىن ئىشىپ كەتمەيدۇ . « ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى » گە ئەزا بولۇشىنىڭ تۈزۈمى بار . `شۇڭا مەشرەپكە ئەزا بولغۇچىدىن بەلگىلىك شەرتلەرنى ئورۇنداش تەلەپ قىلىنىدۇ . ئالدى بىلەن مەشرەپكە قاتنىشىشىنى تەلەپ قىلغۇچى يىگىتىنى دادىسى يىتىلەپ مەشرەپ سورۇنىغا ئەكىلىدۇ . پاششاپ بۇ ئەھۋالنى مەشرەپ بىگى ۋە يىگىتۋىشىغا خەۋەر قىلىدۇ . ئۇلار رۇخسەت قىلغاندىن كىيىن يىگىتنىڭ دادىسى مەشرەپ ئەزالىرىنىڭ ئالدىدا ئوغلىنى مەشرەپكە ئەزا قىلىش ھەققىدە مەشرەپ بىگى ۋە يىگىتۋىشىغا ئىلتىماس قىلىدۇ : « بالىنىڭ ئۇستىخىنى بىزنىڭ ، گۆشى سىلەرنىڭ ، ئەدەپ – ئەخلاق ئۆگەنسۇن . دەپ مەشرەپكە ئەكەلدىم .» دەيدۇ .يىگىتۋىشى بالىغا : « بۇ مەشرەپنىڭ تاتلىق چىيى ، ئاچچىق تايىقى بار . چىدىسىڭىز كىرىشىكە رۇخسەت » دەيدۇ . بالا : « چىدايمەن » دەپ جاۋاب بەرگەندىن كىيىن ، ئۇنىڭ مەشرەپكە قىتىلىشىغا رۇخسەت قىلنىدۇ . بۇ چاغدا مەشرەپ ئەھلى بۇ بالىنىڭ سورۇنغا قانداق سوۋغىلارنى ئەكەلگەنلىكىنى سورايدۇ . بالىنىڭ دادىسى « ئوتتۇز ئوغۇلنىڭ گۈللىرى » گە ئاتاپ ، نەچچە تۆگە ، نەچچە ئات ، كالا ، قوي ئەكەلگەنلىكىنى مەلۇم قىلىدۇ . ئەمەلىيەتتە بۇ يەردە دېيىلىگەن ھايۋان ناملىرى مەشرەپتە ئومۇملاشقان سىموللۇق ناملار بولۇپ ، تۆگە دىگىننى قوغۇن -تاۋۇزنى ، ئات دىگىننى تۇخۇمنى ، كالا ياكى قوي دىگىننى ئالمىنى كۆرسىتىدۇ . بۇ سوۋغىلارنى پاششاپ جامائەتكە كۆرسەتكەندىن كىيىن ، كۆل بىگىگە تاپشۇرۇپ بىرىدۇ . ئۇنىڭدىن كىيىن مەشرەپكە قوبۇل قىلىنماقچى بولغان بۇ يىگىت ئۆزىنىڭ مەلۇم بىر ئارتۇقچىلىقىنى « ئوتتۇز ئوغۇل » نىڭ ئالدىدا كۆرسىتىپ بىرىشى شەرت . ئەگەر ھىچقانداق ئالاھىدىلىكى بولمىسا مەلۇم بىر ھايۋان ياكى بىرەر قۇشنىڭ سايرىشىنى دوراپ بەرسىمۇ بولىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بالىنىڭ دادىسى ئوغلىنىڭ مەشرەپكە قىتىلغانلىقى شەرىپىگە « ئوتتۇز ئوغۇل » نى ئۆيىگە مەشرەپكە تەكلىپ قىلىدۇ . « ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى »مۇ باشقا يەرلىك مەشرەپلەرگە ئوخشاش ناخشا – ساز ، ئۇسسۇل ؛ چاقچاق ، لاپ ئۇرۇش ؛ مەشرەپ ئويۇنلىرى ۋە جازادىن ئىبارەت تۆت باسقۇچقا بۆلۈنىدۇ . ھەربىر باسقۇچنىڭ مەزمۇن دائىرىسى ناھايىتى كەڭ بولۇپ ، قۇيۇق سەنئەت تۈسىگە ئىگە . «ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى » نىڭ قائىدە -تۈزۈملىرىگە خىلاپلىق قىلغۇچىلار ئۈچۈن بىرىلىدىغان جازا ئىككى خىل بولۇپ ، بىرى ، ئىقتىسادىي جازا ، يەنە بىرى سەۋەنلىك جازاسىدىن ئىبارەت . ئىقتىسادىي جازا ئەيىبلەنگۈچىنىڭ گۇناھىنىڭ ئىغىر -يىنىكىلىكىگە ۋە ئىقىتىسادىي ئەھۋالىغا قاراپ بىرىلىدىغان بولۇپ ، ئەڭ ئىغىر ئىقىتىسادىي جازا « ئوتتۇز ئوغۇل گۈللىرى » ئۈچۈن ئۆز نۆۋىتىدىن سىرت بىر قىتىملىق « ناماقۇللۇق مەشرىپى » ئۆتكۈزۈپ بىرىشتىن ئىبارەت . يىنىكلىرىگە كىلەر قىتىملىق مەشرەپ ئۈچۈن مىۋە -چېۋە ، قەنت -گىزەك قاتارلىقلارنى ئەكىلىش بۇيرۇلىدۇ . سەۋەنلىك جازاسى كۆپ خىل بولۇپ ، « سامسا يىقىش » ، « جۇۋازغا قىتىش » ، « ئۆپكە قويۇش » ، « سۈرىتىنى تامغا تارتىش » ، « مونەك تۈگۈش » ، « ئىككى خوتۇن ئىلىپ بىرىش » ، « كاككۇك سايرىتىش » ، « پاختەك ئۇچۇرۇش » ، «توشقان تەپتى » ، « كاۋا چاقتى » ، « دەررىگە بىسىش » ، « سازايى قىلىش » ، « سۇغا چۆمۈلدۈرۈش » ، « پىر ئوينىتىش » ، « ئەنجۈر يىگۈزۈش » ، « يۈزىگە كۈيە سۈركەش » ، « باغدىن ئالما ئۈزۈش » قاتارلىق كۈلكىلىك ، ھەجۋىي ئويۇنلاردىن ئىبارەت . بۇ جازالار پاششاپ تەرىپىدىن ھەرىكەتلىك ئىجرا قىلىنىدۇ . « ئوتتۇز ئوغۇل مەشرىپى » نىڭ يۇرت – جامائەت ئىچىدىكى ئىناۋىتى ۋە ئابرۇيى يۇقىرى بولۇپ ، شۇ يۇرت كىشىلىرى مۇشۇ مەشرەپ كوللىتىكىپى ئەتراپىغا زىچ ئۇيۇشقان بولىدۇ . خەلق ئىچىدە « مەشرەپ كۆرگەن » ، « مەشرەپ كۆرمىگەن » دىگەندەك سۆزلەر بىلەن كىشلەرنىڭ تۇرمۇش ئەخلاقى ۋە خۇلۇق – مىجەزىنى باھالايدىغان ئادەت بار . ھەتتا « ئالىم بولاي دىسەڭ مەكتەپكە بار ، ئادەم بولاي دىسەڭ مەشرەپكە بار » دىگەندەك ماقاللارمۇ بار .

xiwas1-

	خەلىقنىڭ مەشرىپىمۇ ياكى بىرە رىجىسسورنىڭ مەشرىپىمۇ ھازىرقىسى كىم بىلىدۇ بۇنى

قـوزام

	بىر بارغۇم بار زادى

sword

	ئاپتور جاۋابىنى بويلاپ 2قەۋەت  xiwas1- كە 2011-07-25 01:02 AMئەۋەتىلدى  : خەلىقنىڭ مەشرىپىمۇ ياكى بىرە رىجىسسورنىڭ مەشرىپىمۇ ھازىرقىسى كىم بىلىدۇ بۇنى   ئىنشائاللاھ مەشرەپلىرىمىز ئۆز ئورنىدا شۇنداق ياخشى كېتىپ بارىدۇ . كۆيۈنگەنلىكىڭىزگە رەھمەت

tursun510

312610

	ھى  باللا  بىرسى بىر تىمىنى جاپا تاتىپ يازغاندىن كىيىن بىر رەخمەت بىلىۋالدۇق. يا بوممىسى بى  جاپا چىكىپسىز  دىگەندەك بىر ئىنكاسلىنى يازساڭلى  بوممامدا . ئاندمۇ ماندامۇ كىم بىلىدۇ دەپ ئادەم مالاڭلى قىلماي .توۋى دەيمە ھەرقاندا بىر تىمىنىىڭ  ئاستىدىكى  ئىنكاستا  بىر غاجىلاپ  قارشى چىقىۋلمىسا ئىچى پۇشۇدۇ باللانىڭ  ھە.........  تىمى ئىگىسى رەخمەت سىزگە  بىلمىگەننى بىلىۋالدۇق . خەت باسقان قوللىرىڭىز دەرت كۆمىگەي  . ئۇيغۇر مەشرەپلىرىمىز  تىخىمى  گۈللەپ ياشنىسۇن!!!

matimatika

	2010 - يىلى 11-ئاينىڭ 15-كۈنىدىن 19-كۈنىگىچە كىنىيەنىڭ پايتەختى نايرۇبى شەھىرىدە ئۆتكۈزۈلگەن ب د ت مائارىپ، پەن - مەدەنىيەت تەشكىلاتى غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرىنى قوغداش ھۆكۈمەتلەر ئارا كومېتىتىنىڭ 5-قېتىملىق يىغىنىدا ئېلىمىز ھۆكۈمىتى ئىلتىماس قىلغان ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى 2010-يىللىق «جىددىي قوغدىلىدىغان غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسى» تىزىملىكىگە كىرگۈزۈش ماقۇللاندى. بۇ، ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى ئەسلىگە ۋارىسلىق قىلىش ئاساسىدا قېزىش، توپلاش، رەتلەش، قۇتقۇزۇش، قوغداش ۋە نەشىر قىلىش خىزمەتلىرىنىڭ تېخىمۇ كەڭ قانات يايدۇرۇلىدىغانلىقىدىن، ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ دۇنياغا تېخىمۇ ئومۇميۈزلۈك يۈزلەندۈرۈلۈپ، ئۆچمەس ھاياتىي كۈچىنىڭ قايتىدىن نۇرلاندۇرۇلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىپلا قالماي، يەنە خۇددى مەدەنىيەت مىنىستىرلىكى غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرى مەھكىمىسىنىڭ باشلىقى ما ۋېنخۇينىڭ ئېيتقىنىدەك: «ب د ت مائارىپ، پەن - مەدەنىيەت تەشكىلاتىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ئېلىمىزنىڭ غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرىنى قوغداش جەھەتتىكى خىزمەتلىرى ۋە جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ مول، رەڭگارەڭ بولغان مۇنەۋۋەر غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەنلىكى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ». «مەشرەپ» ئەسلىدە ئەرەبچە سۆز بولۇپ، «ئېچىلىدىغان ئورۇن» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا «يىغىلىش»، «سورۇن»، «ئولتۇرۇش» دېگەن مەنىدە قوللىنىلىدۇ. مەشرەپ - ئىستىخىيىلىك شەكىللەنگەن ئاممىۋى توپنىڭ ھەر خىل سەنئەت شەكىللىرىنى ئىپادىلەش ئۇسۇلى، ئىجتىمائىي تەلىم–تەربىيەنى تۈپ نىشان قىلغان ئەنئەنىۋى مەدەنىيەت ھادىسىسى بولۇپ، ئۇنىۋېرسال ئاممىۋى مەدەنىيەت پائالىيىتى بولغان مەشرەپنىڭ ئۆز ئىچىگە ئالدىغان مەزمۇن دائىرىسى ناھايىتى كەڭ. مەشرەپ - ناخشا، مۇزىكا، ئۇسسۇل، تىياتىر، ئەدەبىيات، كىيىم – كېچەك، يېمەك – ئىچمەك، ئۆرپ – ئادەت، قول ھۈنەرۋەنچىلىك قاتارلىق كۆپلىگەن سەنئەت تۈرلىرى بىلەن، شۇنداقلا تۇرمۇشنىڭ ھەر قايسى تەرەپلىرى بىلەن زىچ باغلانغان. ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ كىچىكلىتىلگەن كۆرۈنۈشى بولۇپ، ئۇنىڭدا ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ ھەر قايسى قاتلاملىرى ۋە ھەر قايسى ساھەلىرى روشەن ھالدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. ئۇيغۇر ئىجتىمائىي ئاڭ فورماتسىيەسىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە مۇكەممەللىشىدە ئەڭ يۈكسەك ئىجتىمائىي قىممىتىنى نامايان قىلىپ كەلگەن ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ تارىخىغا بىۋاسىتە باغلىق بولغان ئېنىق يازما ماتېرىيال تولۇق بولمىسىمۇ، لېكىن، مەشرەپلىرىمىزنىڭ ھازىرقى ئەھۋالىنى قەدىمكى ئۆرپ – ئادەت، مۇراسىملار ئەكس ئەتكەن بەزى رىۋايەت ۋە ئېپوسلارغا سېلىشتۇرۇپ، خەنزۇچە تارىخىي خاتىرىلەر ھەمدە تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ ئۆرپ – ئادىتىگە دائىر يازما ماتېرىياللارغا ئاساسلىنىپ، ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ تارىخىنى ئەجدادلىرىمىز ئوۋچىلىق ۋە چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان دەۋرلەردىن باشلاپ سۈرۈشتۈرۈشكە بولىدىغانلىقى ھەققىدە يەكۈن چىقىرىشقا بولىدۇ. مەسىلەن: «ئوغۇزنامە» داستانىدا ئوغۇز خاقاننىڭ ئەل – جامائەتنى تەكلىپ قىلىپ بەرگەن «ئۇلۇغ توي» مۇراسىمىدىكى «ھاراق – شاراپ ۋە قىمىز ئىچىشىپ، ئۇسسۇل ئويناپ» تەنتەنە قىلغانلىقى بايان قىلىنغان؛ قەدىمكى يۇنان تارىخچىسى ھىرودوتنىڭ «تارىخ» ناملىق ئەسىرىدە ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ مىلادىدىن بۇرۇنقى 329-يىلى ئوتتۇرا ئاسىيانى ئىستىلا قىلغاندا يەرلىك خەلقلەرنىڭ «مېلىس» دەپ ئاتىلىدىغان چوڭ كۆلەملىك بىر مەشرىپىگە قاتناشقانلىقى ۋە بۇ ئاممىۋى پائالىيەتتىن ناھايىتى تەسىرلەنگەنلىكى خاتىرىلەنگەن، ئەڭ قەدىمكى يەرلىك بايرام تۈسىدىكى بۇ مەشرەپ ھېلىھەم تۇرپان، قۇمۇل رايونلىرىدا «مېلىس مەشرىپى» نامى بىلەن ئىزچىل داۋاملىشىپ كەلمەكتە؛ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئەڭ كەڭ ئومۇملاشقان ۋە تارىختىن بۇيان داۋاملىشىپ كەلگەن «نورۇز مەشرىپى»نىڭ ئىران ئاخمانىلار سۇلالىسى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 4-، 5- ئەسىرلەردىكى) نىڭ ئەپسانىۋى پادىشاھى جەمشىد زامانىدا پەيدا بولغانلىقى ھەققىدىكى بايانلار ئەبۇلقاسىم فىردەۋسىنىڭ «شەھنامە» داستانىدا تەپسىلىي بايان قىلىنغان؛ مىلادىيە 4-، 5-ئەسىرگە ئائىت «ۋېينامە، قاڭقىللار تەزكىرىسى»دە قاڭقىللار (يەنى قەدىمكى ئۇيغۇرلار)نىڭ ئۆرپ – ئادىتى ئۈستىدە توختالغاندا: «ئۇلارنىڭ قەبىلىلىرى بىر يەرگە يىغىلىپ مۇراسىم ئۆتكۈزگەندە، يىغىلغۇچىلار نەچچە تۈمەن بولاتتى، مال سويۇپ ئات بەيگىسى قىلاتتى، ناخشا ئېيتىپ ئۇسسۇل ئوينايتتى...» دەپ يېزىلغان؛ مىلادىيە 5-، 6-ئەسىرلەرگە تەئەللۇق بولغان قىزىل مىڭئۆيىنىڭ 11-غارى ۋە 38-غارىدىكى تام رەسىمىدە ئەر – ئايال بىرلىكتە ساز چېلىپ، نەغمە – ناۋا قىلىپ، مۇراسىم ئۆتكۈزۈۋاتقانلىقى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بۇنداق رەسىملەر تۇرپان بېزەكلىك مىڭئۆيى (25-غار) ۋە كۇچادىكى قۇمتۇرا مىڭئۆيى (30-غار)دىمۇ ئۇچرايدۇ؛ ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد قەشقەرىنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا سۈرچۈك ۋە سۇغدىچ نامى بىلەن كېچىلىك سورۇن ۋە قىشتا ئۆز ئارا نۆۋەت بىلەن ئۆتكۈزۈلىدىغان قاتارى زىياپەت تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ بىر خىل ئۆرپ – ئادىتى سۈپىتىدە ئەسلەپ ئۆتۈلگەن بولۇپ، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا نەقىل قىلىنغان قوشاقلار ئىچىدىمۇ نەغمە – ساز بىرلەشكەن مەشرەپ شەكلىنى ئەسلىتىدىغان قوشاقلارمۇ ئۇچراپ تۇرىدۇ. دېمەك، قەدىمكى ئەجدادلىرىمىز ئەينى چاغدىكى ئوخشىمىغان تارىخىي دەۋرلەردە چوڭ – كىچىك ئاممىۋى يىغىلىشلارنى ئۆتكۈزۈپ، كۆپ خىل سەنئەت شەكىللىرى مۇجەسسەملەنگەن ئىپتىدائىي شەكىلدىكى مەشرەپتىن پايدىلىنىپ، ئۆزلىرىنىڭ مەنىۋى تۇرمۇشىنى بېيىتىپ كەلگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسىي گەۋدىسىنىڭ ئۇرخۇن، يېنسەي دەريا ۋادىلىرىدىن غەربكە كۆچۈشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن تۇرمۇش مېخانىزمىدىكى ئۆزگۈرۈش _ كۆچمەن چارۋىچىلىقتىن مۇقىم ئولتۇراقلىشىشقا يۈزلىنىشى نەتىجىسىدە، مەدەنىيەت ماكانىنىڭ ئىزچىللىقىنى ساقلاش شارائىتى مەشرەپتىن ئىبارەت بۇ ئالاھىدە مەدەنىيەت ھادىسىسىنىڭ مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن پەيدىنپەي پىشىپ يېتىلىشىگە تېپىلغۇسىز پۇرسەت ھازىرلاپ بەردى.  شۇنداق بولغاچقا، ئۇيغۇر مەشرەپلىرى 10-ئەسىردىن تارتىپ ئالاھىدە گۈللىنىش دەۋرىگە قەدەم قويۇپ، ئۈزلۈكسىز مۇكەممەللىشىپ كەلگەن. «مەشرەپ» دېگەن ناممۇ دەل مۇشۇ مەزگىللەردە قويۇلغان بولسا كېرەك. ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئۇزاق زامانلاردىن بۇيانقى تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش، مەدەنىيەت – سەنئەت ۋە ئۆرپ – ئادەتلىرىدىكى ئېسىل ئەنئەنىلىرىنى ئەجدادتىن ئەۋلادقا داۋاملاشتۇرۇشتا ناھايىتى زور رولىنى جارى قىلدۇرۇپ كەلگەن بولۇپ، خەلقىمىز مەشرەپتىن ئىبارەت بۇ ئىجتىمائىي مەدەنىيەت ھادىسىسى ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ ئەنئەنىۋى قانۇن قارىشى ۋە ئەخلاق قارىشىنى مۇستەھكەملىگەن ھەمدە بۇ ئەنئەنىۋى قاراشلارنى دەۋرىمىزگىچە داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن. ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئۇيغۇر ئىجتىمائىي ئاڭ فورماتسىيەسىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە مۇكەممەللىشىشىدە باشقا ھەرقانداق بىر نەرسە ئورنىنى باسالمايدىغان يۈكسەك ئىجتىمائىي قىممەتكە ئىگە بولغاچقا، خەلقىمىزدە «بالاڭنى مەكتەپكە بەر، بولمىسا مەشرەپكە (بەر)»، «ئالىم بولاي دېسەڭ مەكتەپكە بار، ئادەم بولاي دېسەڭ مەشرەپكە (بار)» دېگەندەك ھېكمەتلەر تارقالغان. چۈنكى، ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئۇيغۇر غەيرىي ماددىي مەدەنىيىتىنىڭ خەزىنە بۆشۈكى، ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ قۇرۇماس مەنبەسى، ئۇيغۇر فولكلورىنىڭ جانلىق سەھنىسى، چىن مەنىدىكى سەنئەت بىلەن ئەدەب – ئەخلاق زىچ بىرىككەن فولكلۇر مەكتىپى ھېسابلىنىدۇ. ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ ئەڭ جانلىق كارتىنىسى بولغان ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ، 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە شىنجاڭ تەۋەسىدىكى ھەر قايسى جايلاردا ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ 120 خىلدىن كۆپرەك تۈرى، 100 خىلدىن ئارتوق تەقلىدىي تۈرىنىڭ ساقلانغانلىقى تارىخىي مەنبەلەردە ۋە ئەل ئىچىدىكى ۋەقەشۇناسلارنىڭ ئەسلىمىلىرىدە قەيت قىلىنغان. ئەمما، خەلقىمىزنىڭ ئىشلەپچىقىرىش شەكلى، تۇرمۇش شەكلى ۋە ئىجتىمائىي يوسۇنلىرىدىكى ئۆزگىرىش، بولۇپمۇ يېقىنقى يېرىم ئەسىردىن بۇيانقى قاتناش – ئالاقە ئىشلىرىنىڭ تېز تەرەققي قىلىشى، كىنو، رادىئو – تېلېۋىزىيە قاتارلىق زامانىۋى تارقىتىش ۋاسىتىلىرىنىڭ تۇرمۇشىمىزغا ئومۇميۈزلۈك سىڭىپ كىرىشى خەلقىمىزنىڭ بېكىنمە تۇرمۇش ھالىتىنى زور دەرىجىدە ئۆزگەرتىۋەتتى. كىشىلەرنىڭ مەدەنىيەت قارىشىنىڭ ئۆزگىرىشى، رىقابەت ئېڭىنىڭ كۈچىيىشى، ھەرىكەت رىتىمىنىڭ تېزلىشىشى ۋە جىددىيلىشىشى، ئەنئەنە بىلەن زامانىۋىلىق ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتنىڭ كۈچىيىشى، شۇنداقلا مەشرەپنى تەشكىللىگۈچى يىگىتبېشى ۋە ئەلنەغمىچىلەرنىڭ يىلسايىن ئازلاپ، ئىزباسارلارنىڭ كەمچىل بولۇشى قاتارلىق ئوبيېكتىپ ۋە سوبيېكتىپ سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، ئۇيغۇر مەشرەپلىرى جىددىي خەۋپكە دۇچ كېلىپ، بىر مۇنچە مەشرەپلەر يوقىلىپ كېتىپ، ئاران 30 نەچچە خىل مەشرەپلا ساقلىنىپ قالغاندىن باشقا، ساقلىنىپ قالغان يەنە بىر قىسىم مەشرەپلەرمۇ يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغانىدى. ئاپتونوم رايونلۇق پارتكوم، خەلق ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر مەشرەپلىرى دۇچ كېلىۋاتقان خىرىسقا قارىتا مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلدى.  2006-يىلى زور بىر تۈركۈم ئالىم، مۇتەخەسسىسلەر ۋە ئالاقىدار تارماقلاردىكى خادىملارنى ئاساس قىلغان ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى قۇتقۇزۇش – قوغداش گۇرۇپپىسى قۇرۇش ۋە مەخسۇس راسخوت ئاجرىتىش ئارقىلىق، بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى قېزىش، توپلاش، رەتلەش ۋە تەتقىق قىلىش سالمىقىنى زورايتسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئىككى يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ، تۇنجى تۈركۈمدە قېزىپ رەتلەنگەن 31 خىل مەشرەپنى «جۇڭگو ئۇيغۇر مەشرەپلىرى» نامىدا ئۇيغۇر ۋە خەنزۇ تىل - يېزىقىدا سىستېمىلىق كىتاب ۋە DVD  پىلاستىنكىسى ئىشلەپ نەشىر قىلدۇردى. مەسىلەن: ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئىچىدىكى ئالتاينىڭ «تەبرىك مەشرىپى»، 1944-يىلى ئەڭ ئاخىرقى قېتىم ئورۇندالغاندىن كېيىن، ئىز باسارلار بولماسلىق سەۋەبلىك توختاپ قالغان ۋە يوقىلىپ كەتكەن بولۇپ، مۇشۇ قېتىمدا قېزىش، رەتلەش ئارقىلىق قۇتقۇزۇپ قېلىنىپ، جاھان ئەھلىگە تونۇتۇلدى. مەدەنىيەت مىنىستىرلىكى، مائارىپ مىنىستىرلىكى، دۆلەتلىك مىللەتلەر ئىشلىرى كومېتىتى قاتارلىق مەركەزدىكى ئالاقىدار تارماقلارمۇ كۆپ خىل تەدبىرلەر ئارقىلىق ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى قېزىش، توپلاش، رەتلەش ۋە مەشرەپ ۋارىسلىرى يېتىشتۈرۈشنى چىڭ تۇتتى. مەركەزدىكى ئالاقىدار رەھبەرلەرمۇ ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى قۇتقۇزۇش، قوغداش خىزمىتىگە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلدى. مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ سابىق باشلىقى تۆمۈر داۋامەت جۇڭگو ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنى قېزىش، توپلاش، رەتلەش، نەشىر قىلدۇرۇش خىزمىتىگە كونكرىت مەسئۇل بولدى ۋە بىۋاسىتە قاتناشتى. ئاپتونوم رايونىمىزدىكى ھەر دەرىجىلىك پارتكوم، ھۆكۈمەتلەرمۇ چوڭ كۆلەملىك مەشرەپلەرنى ئۇيۇشتۇرۇش، مەشرەپ ۋارىسلىرىنىڭ تۇرمۇشىغا كۆڭۈل بۆلۈش سالمىقىنى ئاشۇرۇپ، ئۇيغۇر مەشرەپلىرىگە يېڭى ھاياتىي كۈچ ئاتا قىلدى. مەسىلەن: 2006-يىلى 8-ئايدا تۇرپاندا ئۆتكۈزۈلگەن چوڭ كۆلەملىك بىر مەشرەپكە 10 مىڭدىن ئارتۇق ئادەم قاتناشقان بولۇپ، جىنىس دۇنيا رېكورتى يارىتىلدى؛ مەكىت ناھىيەسىدىكى يانتاق يېزىلىق خەلق ھۆكۈمىتى 15 دېھقان سەنئەتكارنى ھاشاردىن خالاس قىلىش بىلەن بىللە، 12 دېھقان سەنئەتكارنىڭ نوپۇسىنى يېزا ئىگىلىك نوپۇسىدىن غەيرىي يېزا ئىگىلىك نوپۇسىغا ئۆزگەرتىش ئارقىلىق، ئۇلارنى شەھەر بازار ئاھالىلىرىنىڭ ئەڭ تۆۋەن تۇرمۇش كاپالىتى تەمىناتىدىن بەھرىمەن قىلدى. ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ھەققىدە توختالغاندا، ۋىلايەتلىك ناخشا – ئۇسسۇل – تىياتىر ئۆمىكىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى، ۋىلايەتلىك تىياتىرچىلار جەمئىيىتىنىڭ رەئىسى، دۆلەتلىك 2-دەرىجىلىك ئارتىس ئابلىكىم روزى ھاياجان ئىلكىدە مۇنداق دېدى: پەقەت سەنئەت نۇقتىسىدىنلا ئېلىپ ئېيتقاندا، مەشرەپ _ سازەندە، ناخشىچىلارنى يېتىشتۈرۈپ چىقىدىغان مەكتەپ، خەلق ناخشا – مۇزىكىلىرىنى تاۋلايدىغان ئوچاق، خەلق ئاھاڭلىرىنى ساقلاپ، ئەۋلادلارغا يەتكۈزۈپ بېرىدىغان ۋە راۋاجلاندۇرىدىغان سەھنە.  پارتىيە 11-نۆۋەتلىك مەركىزىي كومېتىت 3-ئومۇمىي يىغىنىدىن بۇيان، مەركەزدىن يەرلىككىچە بولغان ھەر دەرىجىلىك پارتىيە، ھۆكۈمەتلەر بىر تەرەپتىن، ئاممىۋى مەدەنىيەت ئىشلىرىغا بولغان سېلىنمىنى يىلسېرى ئاشۇرۇپ، خەلقىمىزنى مەشرەپنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كۆپ خىل ئاممىۋى مەدەنىيەت پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىشقا يېتەكلىسە، يەنە بىر تەرەپتىن مۇقام، مەشرەپ قاتارلىق غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرىمىزنى قېزىش، توپلاش، رەتلەش، نەشىر قىلىش ئارقىلىق دۇنياغا تونۇتۇشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەردى. مەركەز ۋە ئاپتونوم رايون يېقىنقى بەش يىل ئىچىدە يەكەن ناھىيەسىنىڭ «كاچۇڭ مەشرىپى»، مەكىت ناھىيەسىنىڭ «ناماقۇللۇق مەشرىپى»، «ئوۋچى مەشرىپى» ۋە «ساغادى مەشرىپى»، يېڭىسار ناھىيەسىنىڭ «ئىسپال مەشرىپى»،  يوپۇرغا ناھىيەسىنىڭ «ھويلا مەشرىپى»، قەشقەر شەھىرىنىڭ «چايخانا مەشرىپى» ۋە «كىتابخانلىق مەشرىپى» قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان 30 نەچچە خىل مەشرەپنى قېزىش، توپلاش، رەتلەش ئارقىلىق، ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ھەققىدىكى سىستېمىلىق كىتاب ۋە DVD پىلاستىنكىسى ئىشلەپ چىقتى. شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ ھەر قايسى جايلار ۋە تارماقلار بىلەن بىرلىشىپ، ھەر ئايدا بىر خىل مەشرەپنى سەھنىگە ئېلىپ چىقىۋاتقانلىقىمۇ ئۇيغۇر مەشرەپلىرىگە نىسبەتەن زور ئەھمىيەتلىك ئىش ھېسابلىنىدۇ. ئەمدى ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ ب د ت مائارىپ، پەن - مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەرىپىدىن «جىددىي قوغدىلىدىغان غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسى» تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەنلىكىگە كەلسەك، بۇ بىر تەرەپتىن مەركەز ۋە ئاپتونوم رايوننىڭ مەشرەپلىرىمىزنى قوغداش، قۇتقۇزۇش ۋە دۇنياغا تونۇتۇش جەھەتتە ئىشلىگەن خىزمەتلىرىنىڭ زور مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشكەنلىكىنىڭ نەتىجىسى بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن، مەشرەپلىرىمىزنىڭ ئەۋلادلىرىمىزغا ئەسلى ھالىتى بويىچە مۇكەممەل، سىستېمىلىق يەتكۈزۈلىشىنى تولۇق كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ. ئۇيغۇر مەشرەپلىرىنىڭ ب د ت مائارىپ، پەن - مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەرىپىدىن «جىددىي قوغدىلىدىغان غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسى» تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەنلىكى مەشرەپلىرىمىزنىڭ تېخىمۇ گۈللەپ ياشنىشى ۋە يەنىمۇ كەڭ ئومۇملىشىشىدەك يېڭى باھارىدىن دېرەك بېرىدۇ. چۈنكى، ئۇيغۇر مۇقام سەنئىتى ب د ت مائارىپ، پەن – مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەرىپىدىن «ئىنسانىيەتنىڭ ئاغزاكى ۋە غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسلىرى ئىچىدىكى ۋەكىللىك ئەسەر» تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەندىن كېيىن، مۇقام ۋارىسلىرى ھەر دەرىجىلىك ھۆكۈمەتلەرنىڭ تۈرلۈك ياردەم، ئېتىبارلىرىغا ئېرىشىش بىلەن بىللە، قىسقىغىنە بىر نەچچە يىل جەريانىدا مۇقام ئىزباسارلىرىنى يېتىشتۈرۈش جەھەتتە زور نەتىجىلەر قولغا كەلتۈرۈلدى. ئىشىنىمىزكى، ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئاپتونوم رايونىمىزدىكى ب د ت مائارىپ، پەن - مەدەنىيەت تەشكىلاتى تەرىپىدىن «جىددىي قوغدىلىدىغان غەيرىي ماددىي مەدەنىيەت مىراسى» تىزىملىكىگە كىرگۈزۈلگەن تۇنجى تۈر بولۇش سۈپىتى بىلەن، ھەر دەرىجىلىك پارتكوم، ھۆكۈمەتلەرنىڭ ئالاھىدە ئېتىبارىغا ئېرىشىپ، يوقىلىپ كەتكەن ۋە يوقىلىپ كېتىش ئالدىدا تۇرغان تېخىمۇ كۆپ مەشرەپلىرىمىز قايتىدىن ھاياتىي كۈچىنى نامايان قىلىدۇ.