ئۇيغۇرلارنىڭ بۆشۈك مەدەنىيتى ھەققىدە

kilyang

	[align=justify]   [align=justify] [align=justify]    ئۇيغۇرلاردا ناھايىتى ئۇزاق زامانلاردىن بۇيان، يېڭى تۇغۇلغان بوۋاق بالىلار ئۈچۈن مەخسۇس لايىھىلەپ ياسالغان ئالاھىدە بىر «كارىۋات» بولۇپ، ئۇ «بۆشۈك »دەپ ئاتىلىدۇ. بۆشۈك قەدىمدىن باشلاپ ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز، ئۆزبېك، تۈرك قاتارلىق تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا ئىنتايىن كەڭ ئومۇملاشقان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇر بۆشۈكى قۇرۇلما جەھەتتىكى پۇختىلىقى، ھۈنەر-سەنئەت جەھەتتىكى نەپىسلىكى، ئومۇملىشىش دائىرىسىنىڭ كەڭلىكى قاتارلىق ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن ئۆزگىچە گەۋدىلىنىپ تۇرىدۇ.ئادەتتە بۆشۈكنىڭ ئېگىزلىكى ئاتمىش نەچچە سانتىمېتىر ئەتراپىدا بولۇپ پۈتۈنلەي ياغاچتىن ياسىلىدۇ. بۆشۈك قۇرۇلمىسىغا ھەتتا بىر تال تۆمۈر مىخمۇ ئىشلىتىلمەيدۇ. بۆشۈكنىڭ لايىھىلىنىشى جەھەتتىن، ئۇ ئىشلىتىش ئوبيېكتىنىڭ ئالاھىدىلىكىگە تولىمۇ مۇۋاپىق بولۇشتىن تاشقىرى، ئۇنىڭ ھۈنەر-سەنئەت جەھەتتىكى كۆركەم ۋە نەپىسلىكىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىلگەچكە، ئۇنى يەنە بىر خىل گۈزەل-سەنئەت بۇيۇمى دېيىشكىمۇ بولىدۇ.ئۇيغۇرلار بۆشۈككە نىسبەتەن بىر خىل مۇقەددەس ئىرىملىق نەرسە قاتارىدا مۇئامىلە قىلىدۇ. شۇڭا بوۋاقنى بۆشۈككە سېلىشتىن ئىلگىرى«بۆشۈك توي مۇراسىمى» ئۆتكۈزىدۇ. بۇ مۇراسىم بالا تۇغۇلۇپ قىرىقى توشقۇچە ئارىلىقتا بولىدۇ. يەنى بوۋاق ھاياتقا كۆز ئاچقاندىن كېيىنلا «كىندىكئانىسى» بالىنىڭ كىندىكىنى كېسىدۇ. «كىندىكئانىسى» نىڭ قولى يەڭگىل بولسا بەش كۈندىن يەتتە كۈنگىچە كىندىك يارىسى ساقىيىپ كېتىدۇ. « بۇ كىندىك چۈشتى» دەپ ئاتىلىدۇ. شۇنىڭدىن كېيىن بالىنى بۆشۈككە سالىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى قارىشىدا، بالىنى بۆشۈككە سېلىش بىر خىل ئىرىملىق ئادەت تۈسىنى ئالغاچقا، بالا تۇغۇلۇشتىن بۇرۇنلا بۆشۈك ۋە ئۇنىڭ جابدۇقلىرى تەييارلىنىدۇ. بوۋاقنى تۇنجى بۆشۈككە سېلىشتا، ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرگەن پېشقەدەم «بۆشۈك ئانىسى » تەكلىپ قىلىنىدۇ. بۇنىڭدىن مەقسەت، بالىنىڭ «بۆشۈك ئانىسى»نىڭ ئۇدۇمىنى ئېلىپ، ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈشكە تىلەكداشلىق بىلدۈرۈشتىن ئىبارەت. خەلق ئارىسىدا«بۆشۈك ئانىسى»، «ئىرىمچى» دەپ ئاتىلىدۇ ۋە ئۇنىڭغا ئەقىدە قىلىنىدۇ. «بۆشۈك ئانىسى» بالىغا تەييارلىغان بۆشۈكنى قىبلە تەرەپكە قويۇپ، دۇئا-تەكبىر قىلغاندىن كېيىن، بۆشۈكنى رەت تەرتىپى بويىچە راسلاشقا باشلايدۇ. ئالدى بىلەن بۆشۈكنىڭ ئاستىدىكى ئويۇقچىغا جاك(كۈلتۈك) نى ئورنىتىدۇ. جاكنىڭ تۆشۈككە تۇتاشقان يۈزىگە جاك تۇمىقىنى كىيدۈرىدۇ. ئۇنىڭ تۆت تەرىپىگە ئون بەش سانتىمېتىر چوڭلۇقتا تۆت دانە تىز ياستۇق قويۇلىدۇ. ئۈستىگە بۆشۈكنىڭ چوڭلۇقىغا«ئۇدا»(جاكقا ئۇدۇل قىلىپ تۆشۈككە قويۇپ تىكىلگەن پاختىلىق كۆرپە) قويۇلىدۇ. ئۇدانىڭ ئۈستىگە يۇمشاق پاختىلىق كۆرپە (بۇ ئادەتتە ئىككى پارچە بولىدۇ) سېلىنىدۇ ۋە زاكا(كىرلىك)بىلەن ئورىلىدۇ. باش تەرىپىگە بوۋاققا ماس كېلىدىغان كىچىك ياستۇق قويۇلىدۇ. ئاستى تەرەپ تەكشى بولغاندىن كېيىن، «بۆشۈك ئانىسى» بوۋاقنى يالىڭاچلاپ، بەدەنلىرىنى يۇمشاق سىلاپ ئېرىم قىلىدۇ ۋە ئاۋايلاپ بۆشۈككە سالىدۇ. ئاندىن جاكقا توغرىلاپ شۈمەك(ياغاچتىن نەيچە قىلىپ ياسالغان سۈيدۈك يولى ئېغىزى) سالغاندىن كېيىن، ئىككى پۇتىنى تۈزلەيدۇ ۋە يۆگەك بىلەن مەھكەم ئورايدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىدىن ئىككى تىزىغا«تىزلىق» كۆرپە قويۇپ، پۇت تارتقۇ(بىر سويام كەڭلىكتە ئەستەرلىك قىلىپ تىكىلگەن رەخت كاشا) بىلەن بۆشۈكنىڭ ئاستىدىن ئايلاندۇرۇپ چىگىلىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن، بالىنىڭ قورساق ۋە كۆكرەك تەرىپىمۇ يۆگەك بىلەن چۈمكىلىدۇ، ئىككى قولىنى بالىنىڭ بىقىنىغا تەكشى رۇسلاپ، ئىككى جەينىكىگىچە جەينەكلىك قويۇپ «قولتارتقۇ»(پۇت تارتقۇغا ئوخشىشىدۇ) بىلەن تېڭىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بالىنى بۆشۈككە بۆلەش ئاخىرلىشىدۇ. بۆشۈكنىڭ باش تەرىپىگە بوۋاققا دائىم ھەمراھ بولسۇن دەپ، بۆرە ئوشۇقى ياكى بىر پارچە نان ئېسىپ قويىدۇ. قاپارتما نەقىشلىك قىلىپ ياسالغان بۆشۈكنىڭ ئۈستىدىكى گورىزونتال ياغاچ(بۆشۈك تۈرمىلى) قا بالىنى يامان كۆزدىن ساقلاش ئۈچۈن ئىرىملىق تۇمار ئېسىلىدۇ ۋە بەزىدە كۆزمونچاق مارجان بېكىتىلىدۇ. بۆشۈكنىڭ ئۈستىگە رەڭلىك ئېسىل رەڭلىك رەختلەردىن ياسالغان «بۆشۈك ياپقۇ» يېپىلىدۇ. بۆشۈكنىڭ باش تەرىپىگە ئوغۇل بالا بولسا تىغ(پىچاق)، ئەگەر قىز بالا بولسا ئەينەك قىستۇرۇپ قويۇلىدۇ. بۇ بالىنى «قارا بېسىپ قالماسلىق» نىڭ ئېرىمىدۇر. تۇنجى قېتىم بالىنى بۆشۈككە بۆلەپ بولغاندىن كېيىن، «بۆشۈك ئانىسى» ئادراسمان ياكى ئالما قېقىدا نەچچە چىمدىم يىرىك تۇز قوشۇلىدۇ) بىلەن ئىسرىق سېلىپ، بۆشۈكنىڭ ئۈستىدىن توققۇز قېتىم ئايلاندۇرىدۇ. بۇ ئارقىلىق بالىغا چاپلىشىۋالغان«يامان روھ»لارنى قوغلايدۇ. شۇنىڭ بىلەن بۆشۈككە بۆلەش سېلىش مۇراسىمى ئاياغلىشىدۇ.بۆشۈكنىڭ ياسىلىش شەكلى ۋە ئۇنىڭغا بالىنى بۆلەش مۇئەييەن ئىلمىي قائىدىگە ئاساسلانغاچقا، ئۇ مەلۇم ئەۋزەللىككە ئىگە:بىرىنچىدىن، بالىنىڭ ياتقان ئورنى پاكىز بولىدۇ. چۈنكى بالىنى ھەر قېتىم بۆشۈككە سېلىشتىن بۇرۇن، بۆشۈك كۆرپىلىرى ئاپتاپقا سېلىنىدۇ ياكى ھاۋالاندۇرۇلىدۇ. بالىنىڭ ئاستى ھۆل بولۇپقالىدىغان ئەھۋال سادىر بولمايدۇ. بالىنىڭ چوڭ-كىچىك تەرىتى خۇددى ئەۋرەزدەك تەبىئىي ھالدا جاكقا قويۇلىدۇ. ئىككىنچىدىن، بالا ئېچىلىپ قېلىپ سوغۇق تېگىپ قالىدىغان ئەھۋال يۈز بەرمەيدۇ. ئۈچىنچىدىن، كېچىلىرى ئانىنىڭ خاتىرجەم ئۇخلىشىغا ۋە دەم ئېلىشىغا پۇرسەت يارىتىلىدۇ. تۆتىنچىدىن، بالىنىڭ فىزىنومىيە جەھەتتىن ساغلام ئۆسۈشىگە پايدىلىق. چۈنكى، ئادەمنىڭ بوۋاق مەزگىلى خۇددى يۇمران نوتىغا ئوخشايدۇ، بۆشۈككە بۆلەشتە بالىلارنىڭ مۇشۇ ئالاھىدىلىكى نەزەرگە ئېلىنىپ، قول، پۇت ۋە بەدەن رۇسلاپ قائىدىلىك تېڭىلغاچقا، بەدەن قۇرۇلمىسى ئۆلچەملىك ئۆسىدۇ. ئومۇمەن ئالغاندا، بۆشۈك ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش شارائىتىغا مۇۋاپىق كېلىدىغان ئەنئەنىۋى بۇيۇم بولۇپ، مەيلى يېزا ياكى شەھەرلەردە بولسۇن، بۆشۈك تەۋرەتمىگەن ئانىلارنى تېپىش تەس. ئۇيغۇرلار ئارىسىغا ئەڭ كەڭ تارقالغان «ئەللەي ناخشىسى»(بۆشۈك ناخشىسى) ئەمەلىيەتتە خەلقىمىزنىڭ بۆشۈككە بولغان قەسىدىسىدۇر. مەنبە  شىنجاڭ مەدەنىيتى ژورنىلى   خوتەن  ۋىلايىتى  گۇما  ناھىيە  كىلياڭ يىزا يۇلغۇنجاي كەنتى       ئىمىنجان  ھىدايەت 2011 - يىلى  4 - ئاي 29 - كۈنى قوشۇمچە ، مۇناسىۋەتلىك يەنە بىر تېما :  بۆشۈك ۋە بۆشۈكتە بالا بېقىش ئادىتىمىز https://uyghur-archive.com/misranim/read.php?tid-28282.shtml

sayram

	بىزنىڭ چوڭ ئۆيدە(ئاتا-ئانامنىڭ) ئاپام بۆلەنگەن بۆشۈك ھازىرمۇ بار. بىز ئۈچ ئەۋلات كىشىللىرى مۇشۇ بۆشۈككە بۆلەنگەن.بۇ بۆشۈك ئاز كەم 60ياشقا كىردى.

zumrettash

	مېنىڭ ما بالامنى باشتا بۆشۈككە كۆندۈرەلمەي،تەستە كۆنگەن،كېيىن ئامراق بولۇپ،ئۇنىڭدا بولمىسا ئۇخلىماس بولىۋالغان،ھازىر سەل چوڭ بولىۋىدى ،ئۇنى يەنە يەرگە ئۆگىتىۋاتىمىز......... بۆشۈكمۇ بىز ئۇيغۇرلارنىڭ بىر مىللى ئالاھىدىلىكى ھېساپلىنىدۇ.ناھايىتى ياخشى تېما يوللاپسىز،رەھمەت. [s:166]  [s:166]  [s:166]

arman3383

	ئەھمىيەتلىك  تىما  يوللاپسىز،بەلكىم بۆشۈك دىگەننىڭ نىمىلىكىنى بىلمەي چوڭ بولغانلارمۇ بۇلىشى مۇمكىن [s:159] ئۇلارمۇ  بۇ مەدەنىيتىمىزدىن خەۋەر تېپىپ قېلىشى مۇمكىن

istambul

	مانا  بۇ  .ئاددىغىنا  بىر  بۆشۈكتىن   ئۇيغۇرلارنىڭ   بالىلىرىنى   پاكىز  ، ساغلام  ،رۇس  چوڭ  قىلىشتىكى  ئىلمىلىكىنى   كۆرىۋالغىلى  بولىدۇ  .ھەم  ئەجداتلىرىمىزنىڭ   ناھايىتى   نۇرغۇن  يىللار   ئىلگىرىلا  { بۆشۈكنىڭ  قانچىلىك   تارىخى  بارلىغىنى  بىلمەيدىكەنمەن}   قانچىلىك  ئەقىللىق   ۋە  مەدىنىيەتلىك   ئىكەنلىگىنى  بىلىۋالالايمىز  .

fazila

	نۇرغۇنلىرىمىز باللىرىمىزنى  زامانىۋى ئۇسۇلدا تەييار زاكا بىلەن بېقىشقا كۆنۇپ كەتتۇق،ئەملىيەتتە ئەنئەنىۋى ئۇسۇلدا بېقىشنىڭ بىز ئويلىمىغان پايدىلىرى كۆپ. زامانىۋىيلىق ئەنئەنىدىن يىراقلاشتۇرمىسا ئەكسىچە ئەنئەنىنى راۋاجلاندۇرۇشى كىرەك ئىدى

larzan

	ھەقىقەتەن قولايلىق،ئۇزۇلمەس مەدەنىيى يادىكارلىقتە ئۇ.

orkixi

	<< بۆشۈك بالىسى - خان بالىسى >> دىگەن گەپكە قول قويىمەن ... بۇ بۆشۈكنىڭ خاسىيتى كۆپ . [s:166]

ئوت

	تەكرار تىما ....... يوللىنىپ بولغىنىنى تېپىپ يۇرمىسەممۇ بولدۇ....  [s:153]

al.ansar

	رەھمەت سىزگە، راسلا ئەتراپلىق چۈشەندۈرۈلگەن يازمىكەن. ئۇنى دېسىغۇ ئامبار ئۆيۈمدە ھىلىھەم مەن ياتقان بۆشۈك بارلىق جابدۇقلىرى بىلەن تولۇق، ساپ-ساق، خۇدايىم بۇيرۇسا پەرزەنتىم بوپقالسا ئىشلىتەمەن.

Mizilik

	تەكرار تىما بولسا نىمە بوپتۇ، بىر يېرىىڭگە پۇتلاشتىما سىنىڭ ئادەشوي. قايتا يوللانغان بولسا بىزدەك كۆرمىگەنلەر كۆرىدۇ. نىمە قىلارسىلەر ۋاقىىتنى ئاۋارە قېلىپ ئىزدەپ.

tewelgha

	يامان يېرى بىز «بۆشۈك  مەدەنىيەت » تىمىزدىن چەتنەشكە باشلىدۇق .قانداقتۇر بەزى بىلەرمەنلىرىمىز «بالىنى بۆشۈككە سېلىپ تەۋرەتسە مېڭىسى چايقىلىپ كېتىدۇ ،شۇڭا ئۇيغۇر بالىلىرىدىن ئالىم چىقمايۋاتىدۇ» دېگەندەك سەپسەتەلەرنى تارقاتقانلىغى ئۈچۈن ،ياشلار بالا بىقىشتا غەرىپچە ياكى شەرىقچە كارۋاتلارنى ئىشلىتىدىغان بولىۋالدى.ئەسلىدە  بۆشۈك مەدەنىيىتىمىزدىن چەتنەشكە ھەرگىز بولمايتتى. چۈنچى ئۇ ئەجداتلاردىن قالغان بىردىن -بىر تەۋەرۈگىمىز.بەزى ئوت يۇرەك كىشىلىرىمىز بۆشۈكنى يىڭى زامان ئىدىيىسىگە لايىق قىلىپ ئۆزگەرتىپ پاتىنت ھوقۇقىغا ئېرىشكەن بولسىمۇ ،ئۇ زامانىۋى بۆشۈك يەنىلا بازار تاپالمىدى.ياشلار قىممەت بولسىمۇ يەنىلا شۇ« ئېسىل» كارۋاتلارنى ئېلىپ ئىشلىتىۋاتىدۇ .بۇ «خوشنامنىڭ قوش كۆرۈنۈپتۇ»دېگەن تەمسىلنىڭ بىزگە ناھايىتىمۇ ماس كېلىدىغانلىغىنى ئىسپاتلاپ بەردى.تارىختا بۆشۈك بىز ئۈچۈن نۇرغۇن ئالىم، پالىۋان ،قەھرىمان ئەزىمەتلەرنى ۋە نۇرغۇن مىھرىۋان قەيسەر ئانىلارنى  تەربىيەلەپ بەرگەن ئىدى،ئەمدىلىكتە بۇ «ئېسىل»كارۋاتلار بىزگە قانداراق كىشىلەرنى تەربىيەلەپ بىرەر؟ راسلا بۇندىن كىيىن بىزدىن مېڭىسى چايقالمىغان ئالىملار كۆپ چىقارمۇ ؟ياكى جىنىس پەرقى ئىنىق بولمىغان  ھەزىلەكلەر كۆپىيىپ كېتەرمۇ ؟

doppiqe

	ئەھمىيەتلىك  تىما  يوللاپسىز..................... [s:166]

jalipkar!

	مېنىڭمۇ بىرقانچە دوستلىرىم "بالىنى بۆشۈككەبۆلىسە بالا بەك ئازابلىنىپ كېتىدىكەن ،قوللىرىنى چىقىرىپ قويساڭ بەكلا راھەتلىنىپ كېتىدۇ ،بالامغا ئىچىم ئاغرىپ بۆشۈكتىن چىقىرىۋالدىم " دېگەنىدى ،مەن يەنىلا بۆشۈكنىڭ ئەۋزەللىكى كۆپ دېسەممۇ بىريولىلا ئىنكار قىلىۋېتىلدى .لېكىن مەيلى نېمىلا بولمىسۇن ئاللا خالىسا كېيىن بالىلىق بولۇپ قالسام ،بالام كۆنەلمىسىمۇ ئامال بار بۆشۈكتە ياتقۇزىمەن ~ خۇدايىم شۇ كۈنلەرنى نېسىپ قىلغاي ~!

ruhsana

	مەن  مۇنداق  ئاڭلىغان : بىز  بۆشۈكتە  ياتقانلىقىمىز  ئۈچۈن  بېشىمىز  يۇملاق  ، چىرايلىق  كەلگەن  ، ماۋۇ يولداشلارنىڭ  شۇڭا  تۆت چاسا  بېشى بار دەپ ،، ھا ھا ........ بۇ  گەپنى  چاقچاق  قىلىپمۇ  دىگەن بولدى  ،ئەمما قارسىام  خېلى  راستەك قىلىدۇ