"يىپەك " توغرىسىدا مەلۇماتلار

yipek-yoli

	"يىپەك " توغرىسىدا مەلۇماتلار ئۇيغۇر خەلقى ئۆتمۈشتىن تارتىپ كەڭرىدىيارغا  بىر قانچە زونىغا تارقىلىپ ياشىغانلىقى ئۈچۈن، قەدەم - جايلىرىدانۇرغۇن ئىزلارنى قالدۇرغان. بۇلار مىلادىيە تارىخى باشلىنىشتىن خېلى ئىلگىرىكىزامانلارغا تەئەللۇق ئىزلاردۇر.     ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى ناھايىتىئۇزاقتارىخىيجەرياندائۆزلىرىگە خاس مەدەنىيەتنى ياراتقان. ماكانلاشقان دىيارىغاماسلىشىپ ھەم ئۇنى ئۆزلەشتۈرۈپ- ئۆزگەرتىپ، ماددىي - مەنىۋى جەھەتلەردىن ئەينىماكان، ئەينى زاماندا ئالەمشۇمۇل يېڭىلىقلارنى ياراتقان. ئەنە شۇنداق يېڭىلىقلاردىن <<بەشيېڭىلىق>> نى ئالاھىدە بايان قىلىقشقا ئەرزىيدۇ.        جۇڭگودۇنيادا پىلىچىلكىنى ئەڭ ئاۋۋال كەشىپ قىلغان مەملىكەت. شۇڭا، غەربلىكلەر جۇڭگونىقەدىمكى زاماندا <<يىپەك مەملىكىتى>> دەپ ئاتىغان. مىلادىيەدىنئىلگىرىكى 4 - ئەسىردە ئۆتكەن گرېك تارىخچىلىرىدىن ئونېسكرىدۇس، نېئارگوس، كىتىفوس، شۇنىڭدەك ھىندىستاننىڭ گاندىراگوپتىتا پادىشاھى زامانىدا ياشىغان چاردئەسەرلىرىدە جۇڭگودىن يىپەك چىقىدىغانلىقى ۋە يىپەك ماللار كەلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدەئېنىق مەلۇمات بەرگەن.        پىلە - يىپەك ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ۋە سىچۈەن، غەربىي يۇرت (ھازىرقى شىنجاڭ) رايۇنلىرىدابالدۇرراق راۋاجلانغان. يىپەك ۋە يىپەك ماللار ئاۋۋال شىنجاڭ ئارقىلىق غەربىي ۋەئوتتۇرا دېڭىز بويلىرىغا تارقالغان. پەقەت شىنجاڭ رايونىدىن ئارخرئولوگىيىلىكقېدىرىشلاردا توقسۇن ئالغۇيدىن ھىققان توس گۈللۈك كەشتىلەنگەن تاۋار (توقۇلغانۋاقتى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 8 - 5 - ئەسىرگە توغرا كېلىدۇ)، ئۈرۈمچى نەنشەن كانرايونىدىكى تىك ياغاچ لەھەتلىك قەبرىلەردىن چىققان تۈرلۈك ساپال، مىس قاچىلار بىلەنبىللە، يىپەك مال (ۋاقتى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 5 - 3 - ئەسىرلەر، يەنى ئۇرۇشقاقپادىشاھلىقلار دەۋرىگە توغرا كېلىدۇ)، كروران، ئۇدۇن، قوچۇ، ئاگنى، كۇچار، باي، بارچۇقلاردىن تېپىلغان يىپەك ماللار، بولۇپمۇ نىيە مەدەنىيەت ئىزىدىن تېپىلغانتاۋارلار تارىم - تۇرپان ئويمانلىقلىرىدا ياشىغان ئەجدادلىرىمىزنىڭ پىلىچىلىك ۋەيىپەك توقۇمۇچىلىق تېخنىكىسىنىڭ خېلى يۇقۇرى دەرىجىدە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈرىدۇ. ئەجدادلىرىمىز پىلە قۇرتى بېقىش ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئۈجمىنى ئاللىقاچانئۆزلەشتۈرگەن، ھەتتا سۈنئىي ئۈجمە چاتقاللىرىنى ئۆستۈرگەنلىكى ھەمدە ئۈجمىنىڭخىلمۇ - خىل سورتلىرىنى يېتۈشتۈرگەنلىكى مەلۇم.           بۇ دىياردىكى قەۋملەرنىڭ يۇڭتوقۇمۇچىلىقتىكى ھۈنەر - سەنئىتى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكى بىلەن بىللە، يۇقۇرىسەۋىيىگە يۈزلەنگەن. يىپەك توقۇمۇچىلىققا يۇڭ توقۇمۇچىلىقتىكى ھۈنەرنى تەدبىققىلىپ، يىپەك رەختلەرنى رەڭدار، ئۆزگىچە گۈللۈك ۋە ناھايىتى سىپتا توقۇش بىلەنئىچكى - تاشقى بازارلاردا خېرىدارلىق بولغان. ئۇلاردىن باشقا پاختا بىلەن يىپەكنىكەشىپ ئارىلاشتۇرۇپ توقۇش تېخنىكىسى بىلەن زىلچە - گىلەم ئارقىلىق، سىچۈەنسودىگەرلىرى تارىم بويىدىكى ئەللەر ئارقىلىق، سىچۈئەن ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەنبارا- بارا سودا ئالاقىسى قىلغان. غەربلىكلەر ئاۋۋال سۇغراق ( قەشقەر ) نى <<سېرىس>> ( شايى ئېلى) دەپ ئاتىغان.        <<سېرى ~ سېرىيا>> قەشقەرنىڭ ئەڭ بالدۇرقى نامىغا يېقىن كېلىدۇ. كېيىن جۇڭگونىڭئىچكى رايونلىرىنى <<سېرىس>> دەپ ئاتايدىغان بولغان. ئىران - خوراسانلارنىڭ خوتەننى <<چىنى ماچىن>> دەپ ئاتىشىمۇ، ئۇلار ئىچكىئۆلكىلەر بىلەن خوتەن ئارقىلىق ئالاقە قىلغانلىقىغا مۇناسىۋەتلىك دەپ پەرەز قىلىش مۇمكىن. خوتەننىڭ يىپەك ماللىرى غەربىي ئەللەرگە سېتىلغاندىن تاشقىرى، ئىچكىئۆلكىلەرگىمۇ توشۇلغان. مەسىلەن، بەنچىياۋ ئاكىسى بەن گۇغا ئاق شايى سوۋغا قېلىپ ئەۋەتكەندە، بەن گۇ مۇنداق جاۋاب خەت يازغان: <<ئەۋەتكەن 300 توپ ئاق شايى، بازارلىق كۇشان ئېتى، خۇشبۇي دەرمەك، چەم قوياقنى تاپشۇرۇپ ئالدىم>>.     دېمەك، ئارخېئولوگىيىلىك تېپىندىلار ۋە تارىخىيۋەسىقىلەرگە ئاساسەن، تارىم - تۇرپان ئويمانلىقىدىكى پىلە - يىپەكلەرنىڭ تارىخى 2500 يىلدىن كەم ئەمەس دېسە مۇبالىغە بولماس.  يىپەك توغرىلىكسۆز بولغاندا ئاۋۋال كۆز ئالدىمىزغا خوتەن يەنى قەدىمكى ئۇدۇن كېلىشى تەبىئىي. چۈنكى خوتەننىڭ يىپەك يۇرتى، يىپەك چىقىدىغان ماكان دەپ نامى بار. يىپەكنىڭتارقىلىشىدا خوتەن ( ئۇدۇن ) دا ئەڭ ئاۋۋال پىلىچىلىك كىرگەن دېيىلىدىكەن. بۇھەقتە تاڭ راھىبى شۈەنزاڭنىڭ "ئۇلۇغ تاڭ دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت خاتىرسى" ناملىق تارىخىي قوليازمىسىدا پىلىچىلىكنىڭ ئۇدۇنغا كىرىشى توغرىلىق خەلق ئىچىدەتارقىلىپ يۈرگەن مۇنداق بىر رىۋايىتى بايان قىلىنغان ئىكەن: " ئىلگىرى بۇ ئەلدىكىلەر ئۈجمەپىلىسىنى بىلمەيدىكەن. شەرقىي ئەلدە بار دەپ ئاڭلاپ، سوراپ ئەكىلىشكە ئەلچىئەۋەتىپتۇ. شۇ چاغدا شەرقىي ئەلنىڭ پادىشاسى ئۇنى مەخپىي تۇتۇپ ھېچياققابەرمەيدىكەن. چېگرا قورولىمۇ پەرمان بولمىسا پىلە ئۇرۇقىنى چىقارغۇزمايدىكەن. خانقۇستانە كەمتەرلىك بىلەن ھۆرمەت بىلدۈرۈپ، شەرقتىكى ئەلنىڭ قىزىغا ئۆيلىنىشتەكلىپىنى قويۇپتۇ. پادىشاھنىڭ يىراقنى ئۆزىگە ئەل قىلىش ئىرادىسى بولۇپ، تەلەپكەماقۇل بوپتۇ. قۇستانە خان كېلىننى ئەكېلىشكە ئەلچى ئەۋەتىپتۇ ۋە مۇنداق تاپىلاپتۇ: "سىزشەرقتىكى دۆلەت پادىشاھىنىڭ قىزىغا دۆلىتىمىزدە مەشۈت چىقىدىغان ئۈجمە پىلىسىنىڭئۇرۇقى يوق، ئالغاچ كېلىڭ، ئۆزىڭىزگە كىيىم - كېچەك قىلىسىز " دەڭ دەپتۇ. مەلىكە بۇ سۆزنى ئاڭلاپ مەخپىي ھالدا ئۈجمە پىلىسىنىڭ ئۇرۇغىنى باش كىيىمىنىڭقېتىغا سېلىۋاپتۇ. چېگرىدىكى ئۆتەڭگە كەلگەندە، باشقۇرغۇچى ھەممىنى ئاختۇرۇپتۇ. مەلىكىنىڭ باش كىيىمىنى تەكشۈرۈشكە جۈرئەت قىلالماپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار قۇستانەدۆلىتىگە يېتىپ كەپتۇ. مازا ( Mad_za) دېگەن جايدىكى ساڭرامغا يېتىپ كەلگەندە، توختاپ قاراۋۇلنى راسلاپ ئوردىدا قارشىئېلىنىپتۇ.ئۈجمە پىلىسى ئۇرۇقىنى شۇ يەردە قالدۇرۇپتۇ. باھار كېلىشى بىلەن ئۈجمىنىتېرىپتۇ.پىلە باقىدىغان ئاي يېتىپ كەلگەندە، ئۈجمە يوپۇرمىقىنى يىغىپ ئەكىلىپ، پىلە قۇرۇتى بېقىپتۇ. دەسلەپتە ئېلىپ كەلگەندە، ھەر خىل يوپۇرماقلار بىلەن بېقىپتۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ئۈجمە دەرەخلىرى باراخسان بولۇپتۇ. كىچىك خانىش شۇنىڭ بىلەن بىرتاشقا تۈزۈم ئويغۇزۇپتۇ. پىلە قۇرۇتلىرىنى ئۆلتۈرگىلى ۋە زەخمىلەندۈرگىلىقويماپتۇ. پىلە كېپىنەكلىرى ئۇچۇپ كەتكەندىن كېيىن، غوزىلارنى يىغۇشتۇرۇپكېرەكلىكىنى، ئەگەر بۇنىڭغا خىلاپلىق قىلىنسا، ئىلاھ ئۆز پاناھىدا ساقلىمايدىغانلىقىنىچۈشەندۈرۈپتۇ. شۇنىڭ بىلەن دەسلەپكى پىلە ئۈچۈن بۇ ساڭرامنى سالدۇرۇپتۇ. بىرقانچەتۈپ قۇرۇپ قالغان ئۈجمە دەرىخى، دەسلەپتە تېرىغان ئۈجمىلەرمىش. شۇڭا بۇ دۆلەتتەقەدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچە پىلە قۇرۇتىنى ئۆلتۈرمەيدىكەن. پىلىنى ئوغرىلاپ يىپەكتارتسا، كېلەركى يىلى ھامان پىلىگە پايدىسىز بولىدىكەن ".  يىپەكنىڭتارقىلىپ كىرىشى توغرىلىق رىۋايەتلەر يالغۇز بۇلا ئەمەس، يەنە باشقىلىرىمۇ بار. بۇيەردە دىمەكچى بولغىنىمىز يىپەكنىڭ قىممىتىنىڭ يۇقۇرلىقى تا ھازىرغا قەدەرئەتىۋارلىنىپ كېلىشى. يىپەكنىڭ تارىخىنىڭ ئۇزۇن بولۇشى قاتارلىقلار مەقسەتقىلىنىدۇ. مەنبە-گۇللۇك تورى http://www.gullug.com/viewthread.php?tid=384

durus

	مەنبە- گۇللۇك تورى، گۇللۇك دېگەن سۆزنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى نېمىدۇ؟

UYGHURAAA

	تورداش چۈشەنچە بەرسىڭىز بولاتتى.

quxtikiakku

	مەن يىپەك كىيىم كىچەكلەرنى بەكلا ياخشى كۆرۇمەن، بىراق ھەقىقىسىنى تاپماق تەس.

apilla

	بۇ يازمىنى كۆرۈپ ھوشۇر قارىي ئوقوغان «يېپەك» دىگەن ناخشا ئېسىمگە كىلىپ قالدى... [s:166]

987877142

	[s:166]  [s:166]  [s:166]  [s:166]  [s:122]