يىپەك يولى ۋە چاي مەدەنىيىتى توغرىسىدا

yipek-yoli

	ھەبىبە تەۋەككۇل (قەشقەر تەجرىبە ئوتتۇرا مەكتەپتىن) دۇنيا مەدەنىيەت تارىخى-ئىنسانلار يارىلىپ،تەبىئەتكە يۈزلىنىپ ھاياتلىق يولىنى ئاچقانلىقنىڭ مەھسۇلى، ئىنسانلار تەبىئەتتىكى سىرلىق ئۆزگىرىشلەرگە قاراپ ئۇنىڭىدىن قۇرقۇپ بويسۇندى ۋە ئۇنى ئادەم كۈچىدىن ھالقىغان سېھرى كۈچنىڭ قۇدرىتى دەپ چۈشەندى. ھاياتلىق مۇساپىدە ئادەملەر بىلەن تەبىئەت،شەخس بىلەن كوللېكتىپ ،ئۇرۇق بىلەن ئۇرۇق،قەبىلەبىلەن قەبىلە ئوتتۇرىسىدا ئالاقە باغلىنىپ ئىنسانلار ئۆزلىرى قورقۇپ كەلگەن تەبىئەتنىڭ سېھىرى كۈچىنى ھەم ئۇنى بارا-بارا بويسۇندۇرۇشقا باشلىدى. بۇ خىل ئەھۋال ھاياتلىق مەۋجۇت يەردە ئوخشاش ئىدى.ئوخشىمايدىغىنى ئىنسانلار جەمئىيىتى يېقىنىقى زامانغا قەدەم قويغاندىن كېيىن،دۇنيا ئادەمنى ئەمەس،بەلكى ئادەم دۇنيانى ئۆزگەرتەلەيدىغان قانۇنىيەتنى تېپىپ چىقتى. بولۇپمۇ ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۆزئاراسودا مۇناسىۋىتى شەكىللەنگەندىن كېيىن بارلىققا كەلگەن يېڭى مەدەنىيەت ئىلگىركى ئىلاھىيەت قارىشىنى ئىنكار قىلىپ،ھاياتلىق ئۈچۈن ياشاشنىڭ ھەرخىل يوللىرىنى ئاچتى. مانابۇخىل قەدىمدىن تارتىپ ئاسىيا،ئافرىقا،ياۋرۇپادىن تارتىپ ئۈچ قىتئەنىڭ ئالاقىسىنى ئۆزئاراباغلىغان.غەرب بىلەن شەرقنىڭ سودا يولىنى ئۆزئاراتۇتاشتۇرغان بولۇپ، بۇيولدا شەرق بىلەن غەرب مەدەنىيىتى ئۆزئارا ئۇچرىشىپ بىر-بىرىگە تەسىر كۆرسىتىش نەتىجىسىدە ئىنسانلار يېڭى بىرمەدەنىيەت يولىنى بارلىققا كەلتۈردى.دۇنيا تارىخىدا نۇرغۇن تارىخىي ۋەقەلەر مۇشۇيول باغرىدا يۈز بەرگەن. نەچچە مىڭ يىلدىن بۇيان ئۇشەرق بىلەن غەرب مەدەنىيىتىنىڭ ئالاقىسىنى كۈچەيتىپ، دۇنيا تارىخىنىڭ شانلىق بېتىنى ئاچتى. ئىنسانلارياراتقان،تەبىئىي شەكىللەنگەن ۋە بىرقەدەر مۇكەممەللەشكەن تىل،دىن،ئۆرپ-ئادەت،پەلسەپە،لوگىكا ،سەنئەت،ئەدەبىيات قاتارلىقلاردەل مۇشۇ يىپەك يولى بويىدا بارلىققا كەلگەن ۋەگۈللەنگەن بولۇپ،ئىنىسانلار ھاياتىدىكى بۇخىل ئۆزگىرىشلەر،مۆجىزىلەر ھەقىقەتەنمۇ دۇنيا مەدەنىيەت تارىخىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى بولۇپ قالغان.›› خۇددى ۋولتىر ئېيىتقاندەك:‹‹بىرئادەم دۇنيانى پەيلاسوپتەك چۈشەنگەندىلا ئۇئالدى بىلەن نەزىرىنى شەرققە قارىتىدۇ.›› چۈنكى،شەرق-سەنئەتنىڭ بۆشۈكى،شەرق غەربكە بارلىقىنى بەردى.شەرق ھېندىستان،بابىلون،مىرۋو جۇڭگو مەدەنىيىتىدىن ئىبارەت تۆت چوڭ مەدەنىيەتنى،شۇنىڭىدەك بۇددا دىنى،ئىسلام دىنى قاتارلىق دۇنياۋى دىنلارنى تارقاتقان جاي. دېمەك، ئىنسانلار ھاياتىدىكى بۇمەدەنىيەت ئۆزگىرىشى دەل بىزدەپ كېلۋاتقان يىپەك يولى مەدەنىيىتىنىڭ كۈچلۈك تەسىرىدىن بولغان. ئادەتتە كىشلەر دەپ كېلۋاتقان يىپەك يولى ئاساسلىقى بوستانلىق يىپەك يولىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ خىل ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى مەركىزىي شەھەر چاڭئەندىن باشلىنىپ،خېشى كارىدورى غەربىي يۇرتقا تۇتىشىدۇ.ئاندىن شىمالىي يول،جەنۇبىي يول قاتارلىق ئۈچ تارماققا بۆلىنىدۇ. 1)          شىمالىي يول-بۇيول قۇمۇل،جىمسار،ئېلى قاتارلىق رايۇنلار ئارقلىق غەربكە سوزۇلۇپ ئىچكى دېڭىز قىرغىقىغا يېتىپ بارىدۇ. 2)          ئوتتۇرا يول-بۇيول تۇرپاندىن قاراشەھەر ئارقىلىق بۈگۈر،كۇچا،ئونسۇ،قەشقەرئارقىلىق پامىر ئېگىزلىكىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ ئوتتۇر دېڭىزنىڭ شەرقىي قىرغىقىدىكى رايونلارغا بارىدۇ. 3)          جەنۇبىي يول-بۇ يول كۈن چىقىش قوۋۇقىدىن باشلىنىپ،تەكىلماكان قۇملۇقىنىڭ جەنۇبىنى بويلاپ،چەرچەن،چاقلىق،نىيە،كىرىيە،خوتەن،يەكەن قاتارلىق جايلاردىن  بېسىپ ئۆتۈپ ،دۇنيانىڭ ئۆگزىسى ھېسابلانغان پامىرتاغ تىزمىلىرىدىن ھالقىپ ئامۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ ئىران ھەم بىۋاستە ئىستامبۇلغا تۇتىشىدۇ. يىپەك يولى ئىنسانلارنىڭ قۇدرىتى ھەم ئاجىزلىقىنى تونۇتتى.شۇنىڭدەك دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىنى بېيتتى. چاي مەدەنىيىتى  ئۇيغۇر خەلقىنىڭ كۆچمەنچى قەبىلە بولۇپ ياشاۋاتقان ئىجتىمائىي ھالىتىدىلاشەكىللىنىشكە باشلغان.يېمەكلىكلەرنى پىشۇرۇش ئومۇملىشىشتىن ئاۋۋال،ئىچىملىك ئومۇملاشقان. بۇچاغدا كىشلەر‹‹پۇراقلىق سۇ››،‹‹مېزىلىك سۇ››،‹‹شىپالىق سۇ››لارنى ئىستىمال قىلىشنى بىلگەن.ئولتۇراقلىشىش ۋە دېھقانچىلىق مەدەنىيىتى ئومۇملىشىپ ،مەدەنىي ئۆسۈملۈكلەر كەڭ تېرىلىشتىن ئاۋۋال. ئەجدادلىرىمىز ئوت-چۆپ ۋە مېۋىلەر ئىچىدىكى شىپالىق نەرسىلەرنى چاي ئورنىدا ئىشلەتكەن. مەسىلەن:يالپۇز،ئارپادىيان،دولانە قاتارلىق مېزىلىك، پۇراقلىق،شىپالىق ئىچىملىكلەرنىڭ ياسىلىشىدا ئاساسلىق مەنبە بولغان. ھەمىمزگە مەلۇم چاي ئىسپىرىتىسىز ئىچىملىك بولۇپ،ئۇنىڭ تەركىبىدە20نەچچە خىلدىن ئارتۇق ئادەم بەدىنىگە كېرەكلىك ئېلىمېنتلاربار.شۇڭا چاي ئىنسانلار ئىستېمال قىلىدىغان ھەرخىل ئىچىملىكلەر ئىچىدىكى دورىلىق قىممتى يۇقىرى بولغان ئىچىملىك ھېسابلىنىدۇ. ھەرقايسى دۆلەت ۋەمىللەتلەر ئۇزۇن مەزگىل جاينى ئۆستۈرۈش ۋە ئىستېمال قىلىش جەريانىدا تەدرىجىي ھالدا ئۆزىگە خاس ھەرخىل چاي مەدەنىيىتى بەرپا قىلغان. غەربى يۇرت ماۋرائۇننەھىر(ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىككى دەريا ئارلىقىدىكى رايونلار)ۋەيەتتە سۇ رايونىدا ياشغۇچى خەلقلەر يىلنىڭ ھەربىر پەسلىدە شۇپەسىل تەبىئىتىگە ماس كېلىدىغان ئۆسۈملۈكلەردىن چاي دەملەپ ئىچىشكە ئادەتلەنگەن.بۇخىل ئادەتلەر ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئۇزۇن يىللىق ئەمەلىي تەجرىبىنى نەتىجىدە سالامەتلىكىنى ئاسراش ۋە ئەمگەك جىسمانىي ئۈنۈمدارلىقىنى ئۆستۈرۈشنى مەقسەت قىلىپ كەشىپ قىلغان مەنىۋى مەدەنىيەتتۇر.ئىنسانىيەت چاي مەدەنىيەت تارىخىدا چاي ئۆسۈملۈكىنى تۇنجى قېتىم تېرىشنى كەشىپ قىلغان ئەل-ۋەتىنىمز جۇڭگۇدۇر. تارىخى مەلۇماتلارغا قارىغاندا جۇڭگۇنىڭ جەنۇبىي ۋە ئوتتۇر تۈزلەڭلىك رايونلىرىدا مىلادىن ئاۋۋالقى6-ئەسىردە يەنى بۇنىڭدىن تەخمىنەن 2300يىل بۇرۇن جاي ئۆسۈملۈكى تېرىش،مەخسۇس چاي ئىشلەپچىقرىش بىلەن شۇغۇللىنىش خېلى كەڭ قانات يايغان.شۇڭا ئىنسانىيەت مەدەنىيەتنىڭ تارىخىدا چاينىڭ ۋەتىنى جۇڭگۇ ئىكەنلىكى پۈتۈن دۇنياغا ئايان. دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىغا چاي ئۆسۈملۈكى كېيىنرەك تارقالغان.بۈگۈنكى زاماندا چاي تېرىلىدىغان ئەللەردىن ھېندونىزىيىدىن 1824-يىلى،ھېندىستاندا1834-يىلى،گروزىيىدە1847-يىلى، روسىيە قاتارلىق جايلاردا 1885-يىلى 1910-يىللاردا،ئەزەربەيجاندا1912-يىلى،چاي ئۆسۈملۈكى تېرىلىشقا باشلىغان. شىنجاڭدا چاي ئۆسۈملۈكى تېرىلمايدۇ.چۈنكى،شىنجاڭ تروپىك بەلباغدىن يىراق بولغاچقا ھاۋا كېلىماتى ماس كەلمەيدۇ.لېكىن شنىجاڭ جۇڭگو چىيىنىڭ ئەڭ قەدىمدە دۇنياغا تارقىلىشىدا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان.‹‹يىپەك يولى غەربكە يۆتكەلگەن تاۋار-جاي بولغان.›› ئۇيغۇر خەلقىنىڭ يېمەڭ-ئىچمەك ۋە تۇرمۇش مەدەنىيىتىدىن‹‹چاي››،‹‹چاي ئىچىش›› ناھايىتى مۆتىۋەر ئادەتلەرنىڭ بىرى بولۇپ ،بۇمەدەنىيەت ئۇيغۇرلاردىن باشقا يەنە شىنجاڭدا ھازىر ياشاۋاتقان ئۆزبېك،قازاق،تاتار ۋە باشقا مىللەتلەر ئۈچۈن ئورتاقتۇر. ۋەتىنىمز جۇڭگو تۇنجى بولۇپ ئەرەب ئەللىرىدە ئۆزىنىڭ يەرلىك ئالاھىدە مەھسۇلاتى-چاي ئارقىلىق داڭق چىقارغان.جۇڭگو چىيى شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق ھەممىدىن ئاۋۋال كىچىك ئاسىيا ۋە شەرق ئەللىرىگىچە يېتىپ بارغان. تارىخىي مەلۇماتلاردا خاتىرلىنىشىچە،جۇڭگو چاي كارۋىنى تۇنجى قېتىم مىلادىدىن ئاۋۋالقى 2-ئەسىردە شەرقتىكى ئەڭ ئاۋات ئەل-ۋىزانىيىتىگە يېتىپ بارغان. ئۇيغۇر خەلقى تۇرمۇشىدا قەدىمىدىن شەكىللەنگەن چاي مەدەنىيىتى جۇڭگو چاي مەھسۇلاتى سودىسىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە غەرب ئەللىرىگىچە قانات يېيىشىدا مۇھىم ۋاستە بولغان.چۈنكى،ئۇيغۇر سودىگەرلىرى چاينىڭ تەمى ۋەسورتىنى پەرقلەندۈرۈشكە ماھىر ئىدى. چىن،خەن سۇلالىسى دەۋىردىن باشلاپلا ئەجدادلىرىمىز ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن چىقىدىغان چايلارنى رايونىمىزغا ئەكىرگەن.سۈي،تاڭ دەۋىرلىرىگە كەلگەندە،ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى چايلارنىڭ تۈرى كۆپەيگەن. دېمەك ،ئەجدادلىرىمىز ئۆزلىرى ئىشلەپچىقارغان ھەرخىل دورىلىق چايلارنى ئىستېمال قىلپىلاقالماستىن ،بەلكى ئوتتۇر تۈزلەڭلىكتىن كەلگەن چايلارنىمۇ ئىستېمال قىلغان. نەتىجىدە يايلاقلاردا چارۋا بېقىپ،گۆش،سۈت،قايماق،قىمىز ئىچىدىغان ئەجدادلىرىمىزنىڭ تۇرمۇشىدا يېڭى بىرمەدەنىيەت-چاي مەدەنىيىتى شەكللەنگەن ۋە مۇكەممەللىشىشكە قاراپ يۈزلەندى.  ئەجدادلىرىمىزنىڭ ياراتقان چاي مەدەنىيىتى قەدىمكى يىپەك يولى ۋەئوتتۇرا تۈزلەڭلىكى بىلەن زىچ مۇناسۋەتلىك،مىلادىدىن ئىلگىرىكى138-يىلى غەربىي خەن سۇلالىسى پادىشاھى خەن ۋۇدى جاڭ چيەننى غەربىي يۇرتقا ئەلچىلىككە ئەۋەتكەندىن كېيىن يۇرت بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئوتتۇرىسىدا مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش مۇناسىۋىتى ئورنىتىلىپ،غەربىي يۇرت مەدەنىيىتى بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك مەدەنىيىتىنىڭ ئالماشتۇرۇلۇشىنى ئىلگىرى سۈرۈلگەن.شۇنىڭدىن ئېتىبارەن غەربىي يۇرتنىڭ تۈرلۈك گۈل-گىياھ،دەل-دەرەخ،مېۋە-چىۋىلەر ۋەھەرخىل قىممەتلىك قاشتېشى بۇيۇملار،يۇڭ-تېرەقاتارلىقلار ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە،ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ تاۋار-دۇردۇن،چاي قاتارلىق ھەرخىل بۇيۇملىرى يىپەك يولى ئارقىلىق غەربىي رايونىغا كىرگەن سۈي،تاڭ سۇلالىسى دەۋىرىگە كەلگەندە بولۇپمۇتاڭ دەۋىرىدە غەربىي رايون بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ ئىقتىساد،مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇلۇشى ناھايىتى كۈچەيگەن ھەمدە ئىلگىركى ھەرقانداق دەۋىردىكىدىن ئېشىپ كەتكەن،بۇدەۋىردە يىپەك يولى گۈللىنىپ،سودا كارۋانلىرى توختىماي قاتناپ تۇرغان.7-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغا كەلگەندە يىپەك يولى نوقۇل يىپەك توقۇلما ئالماشتۇرىدىغان ئىقتىسادىي يول بولۇشتىن تەدرىجىي ھالداشەرق دۇنياسى بىلەن غەرب دۇنياسى ئوتتۇرىسىدىكى مەدەنىيەت قانىلى بولۇشقا يۈزلەنگەن.بۇ ۋاقىتتا يىپەك يولى تاڭ سۇلالىسنىڭ پايتەختى چاڭئەندىن باشلىنىپ گەنسۇدىكى خېشى كارىدورى ئارقىلىق غەربىي رايوندىكى مەدەنىيەت ئوچىقىنىڭ بىرى بولغان قۇچۇ شەھىرىگە تۇتىشاتتى. دېمەك ،ئەجدادلىرىمىز ئۆزلىرىنىڭ يىپەك يولىدىكى ئەۋزەللكىدىن پايىدىلىنىپ ھەرخىل سودا پائالىيەتلىرىنى،جۈملىدىن چاي سودىسىمۇ تەدرىجىي قىلدۇرغان. شۇنى ئېيتىپ ئۆتۈش كېرەككى،ئۇيغۇرلارنىڭ چاي مەدەنىيىتى ئۇزاق تارىخىي تەرەققىياتنىڭ مەھسۇلىدۇر. قەدىمكى  ئەجدادلىرىمىز ئىپتىدائىي چارۋىچلىق بىلەن شۇغۇللانغان دەۋرلەردە ئۆي ھايۋانلىرىنىڭ گۆشنى ئۇزۇقلۇق،كالا،قوي سۈتلىرىنى ئىچىملىك قىلغان. ئىپتىدائىي چارۋىچىلىق بارلىققاكەلگەندىن كېيىن،قوشۇمچە چارۋامال بېقىش ۋە سۈت ئىچىش داۋاملىشىپ كەلگەن بولسىمۇ،لېكىن نوپۇسنىڭ كۆپيىش ئارقىسدا ئىچىملىك ئېھتىياجىنى سۈت ئارقىلىق تەمىنلەش مۇمىكىن ئەمەس ئىدى. ئەجدادلىرىمىز ئۇزاق مۇددەتلىك تۇرمۇش ئەمەلىيەت جەريانىدا پىشۇرۇلغان ئاش-تاماقلارنىڭ سىڭىشلىك،تەملىك ئىكەنلىكى،قايناق سۈت ۋە قايناق سۇنىڭ خام سۈت ۋە سوغۇق سۇغا قارىغاندابەدەننىڭ ساقلىقىنى ساقلاشقا ياپدىلىق ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەن ۋە ئوت-چۆپلەرنىڭ تەمى،خۇسۇسىيىتى پەرقلىق ئىكەنلىكى،ئۇلارنىڭ ئوزۇقلۇق بولۇشتىن تاشقىرى،ئايرىم-ئايرىم ھالدا بەزى كېسەللىكلەرنى داۋالاش ئۈنۈمى بارلىقىنى بايقىغان. كېيىنكى دەۋرلەردە ئەجدادلىرىمىزنىڭ چاي بىلەن تونۇش چاي دەملەپ ئىچشنىڭ ئومۇملىشىش نەتىجىسدە‹‹چاي›› ئاتالغۇسى ھەرخىل چايلاردىن،سۈتلەردىن مېغىزلاردىن،يەككە ياكى مۇرەككە تەڭشەلگەن دورا،ئوت-چۆپلەردىن دەملەپ تەييارلانغان ئىچملىكلەرنىڭ ئومۇمىي نامغا ئايلىنىپ كەتكەن. ‹‹چاي››،‹‹چاي ئىچىش››ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدا قانداق رولى ئوينايدۇ؟ ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدا مېھمان ئېزىز ھېسابلىنىدۇ. مېھمان ھەرقانداق ئالىي تاماقتىن بۇرۇن چاي بىلەن كۈتۈلىدۈ.توي قىلشقا پۈتۈشكەندىن كېيىن ئۆتكۈزىلىدىغان مىننەتدارلىق مۇراسىمى‹‹چاي ئىچۈزۈش››دەپ ئاتىلدۇ.بىرەر چوڭ مەرىكە ئۆتكۈزۈش ئالدىدا بىرئائىلىنىڭ يۇرت-جامائەت بىلەن كېڭىشىش ئۈچۈن ئۆتكۈزۈلىدىغان مۇراسىمى ‹‹مەسلىھەت چىيى››دەپ ئاتىلدۇ.ئازارلىشىپ قالغان ئىككى كىشنىڭ ئاداۋىتىنى يۇيۇپ قايتىدىن ئەپ بولۇش ئۈچۈن ئۆتكۈزگەن سۆھبىتىنى‹‹ناماقۇللۇق چىيى››دەپ ئاتىلدۇ.ۋاقتىلىق ئىش بىلەن ئۆيگە كەلگەن مېھمان ‹‹سىن چاي››بىلەن كۈتۈلىدۇ.تويدىن كېيىن يېڭى ئەر-خوتۇنلارئەمدىلاباشلانغان تۇرمۇشىنى تەبرىكلەش،يۇرت- جامائەت ئوتتۇزئوغۇل (ياتلارغا)‹‹توي چىيى›،بېرىلىدۇ.يېڭى ئۆي كۆچكەندە‹‹ئۆي چىيى››ئۆتكۈزۈلىدۇ. ئۇمۇمەن،ئۇيغۇرخەلقىنىڭ تۇرمۇشىدا مۇراسىم تۈسىنى ئالغان ھەربىر مەدەنىي پائالىيەت ‹‹چاي››نامى بىلەن ئاتىلدۇ.بۇنىڭدىن باشقا،ئۇيغۇر ئۆرپ-ئادىتىدە‹‹چاي››سۆزىنىڭ كۆپ مەنالىق ئۇقۇملارنى بىلدۇرىدىغانلىقى ھەممىگە مەلۇم.چاي بىلەن مۇناسۋەتلىك بولغان ئۆرپ-ئادەتلەر ئۇيغۇرلاردا باشقا ھېچقانداق مىللىي ئادەتلەر ئوخشىمايدىغان بىرخىل ئۆزگىچىلىكتۇر.مانا، بۇلارنىڭ ھەممىسى ‹‹چاي مەدەنىيىتى›› نىڭ ئۇيغۇر خەلق ئېتنوگراقىيىسى ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. چاي دەرىخى ھاۋاكېلىماتى نەمخۇش بولغان ئېسىسق بەلباغ رايونلىرىدىكى ئېگىز،تۇمانلىق تاغلاردا ئۆسىدىغان بولغاچقا شىنجاڭنىڭ قۇرغاق ھاۋا كېلىماتى بۇيەردە چاي ئۆستۈرۈشكە ماس كەلمەيدىغانلىقىنى بەلگىلىگەن ئەمما،خەلقىمىز ئۇزاق ئەسىرلىك تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا، ئۆز يېرىدىن چىقىدىغان دورىلىق قىممىتى يۇقىرى بولغان ئەتىۋارلىق ئۆسۈملۈكلەرنى ئۆزىنىڭ مىللىي تېبابىتى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ دورىلىق  قىممىتىگە ئىگە ئەنئەنىۋى چايلارنى ياساپ ئستېمال قىلغان. مەسلەن،شىنجاڭنىڭ قار-مۇزلاربىلەن قاپلىنىپ تۇرىدىغان دېڭىز يۈزىدىن نەچچە مىڭ مېتىر ئېگىزلىكتىكى تاغلاردا قىممەت باھالىق دورىلىق قىممىتىگە ئىگە قارلەيلىسى،قىزىل گۈزەل،بۇيا،زەپە،ئالقات قاتارلىق ئۆسۈملۈكلەر ئۆسىدۇ. ئەينى ۋاقىتتا ئەجدادلىرىمىز يۇقىرى ئۆسۈملۈكلەرنىڭ دورىلىق قىممىتىنى تونۇپ يېتىپ، ئۇنى مىللىي تېبابەت بىلەن بىرلەشتۈرۈپ دورىلىق قىممتىگە ئىگە ھەرخىل ئىچىملىك ۋە چايلارنى ياساپ ئستېمال قىلغان ھەم باشقا جايلارغا تارقاتقان.بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرلار ئىچىدىن چاينىڭ تۈرى ئازلىقتىن-كۆپلۈككە،ناچارلىقىتىن-ياخشىلىققا،قاراپ تەرەققىي قىلدى.تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ئۇيغۇرلارۋە باشقا ئازسانلىق مىللەتلەر ئۆزىگە خاس چاي ئىچىش ئۆرپ-ئادىتى،قائىدە-يوسۇنى،چاي سوۋغا-سالىمى ،چاي ئەخلاقى ،چاي سەنئىتى قاتارلىقلارنى بەرپا قىلدى.يەنى چاي ئىچىشنىڭ تۇرمۇشنىڭ لەززىتى،دوستلۇقنىڭ رېشتىسى،مەدەنىيەتنىڭ سىمۋولى دەپ قارايدىغان بولدى. چاي سىقىپ ئىچىپ ھاردۇق چىقىرىش،چاي ئىچىپ سالامەتلىكنى ئاسراش،چاي قۇيۇپ مېھمان كۈتۈش،چاينى مېھمانغا تۇتۇپ ۋە سوۋغا قىلىپ دوستلۇقنى ئىپادىلەش،كىشلەر ئارىسىدا ئىناقىسزلىق كۆرۈلگەندە ماقۇللۇقىنى بىلدۈرۈش يۈزىسىدىن  چاي تۇتۇش ئارقىلىق ئاداۋەتنى تۈگىتىش قاتارلىق ياخشى ئادەتلەر بارلىققا كەلدى.مانا بۇلاربىزنىڭ چاي مەدەنىيىتىمزنىڭ تېخىمۇ بېيىپ تەرەققىي قىلغانلىقىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن ،بولۇپمۇ11-نۆۋەتلىك3-ئومۇمىي يىغىنىدىن كېيىن  ئىسلاھات ئېلىپ بېرىش،ئىشىكنى سىرتقا ئېچىۋېتىشنىڭ تۈرتكىسدە رايونىمىزنىڭ ئىشلەپچىقىرىش،سودائىشلىرى ناھايىتى زور دەرىجىدە تەرەققىي قىلدى. ئىلىگىرى-كېيىن بولۇپ، رايونىمىزدا15-خەلقئارالىق سودا ئېغىزى ئېچلىپ،سودا ئىشلىرى ناھايىتى زور دەرىجىدە تەرەققىي قىلىدى. نۆۋەتتە رايونىمىز تەۋەسىدە زەرەپشان چەكلىك شىركىتى،خوتەن ئوغۇز چاي مەھسۇلاتلىرى شىركىتى،ئامىنەيۇقىرى پەن-تېخنىكا تەرەققىيات شىركىتى،ئارمان كەسپىي چەكلىك شىركىتى قاتارلىق شىركەتلەر قۇرۇلۇپ ئۆز رايونىمىزنىڭ ئەۋەزەللىكىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان، ئۆز يېرىمىزنىڭ خام ئەشىيالىرى بىلەن ئىچكىرى ئۆلكىلەردىن كىرگۈزۈلگەن خام ئەشيالارنى بىرلەشتۈرۈش ئاساسىدا يۇقىرى پە-تېخنىكا ئارقىلىق ئەلا سۈپەتلىك،دورىلىق قىممىتى يۇقىرى بولغان زەرەپىشان قىزىل چىيى،زەرەپىشان ئەتكەن چىيى،زەرەپىشان پەمىل چىيى قاتارلىق چايلارنى ئىشلەپچىقىرىپ بازارغا سېلىپ،كەڭ ئاممىنىڭ قىزغىن قوللنىشغا ئېرىشتى. چاي-خام ئەشيا جەھەتتە ئۆزيېرىمىزدىن چىقىدىغان ئەلا سۈپەتلىك چاي ھەم خام ئەشىيالاردىن پايدىلىنىپ يەنى ئىچكىرى ئۆلكىلەرنىڭ ئەلا سۈپەتلىك چاي ھەم خام ئەشيالىرىنى كىرگۈزۈش ئارقىلىق رايونىمزنىڭ چاي ھەم خا ئەشىيا مەنبەسىنى تولۇقلاپ،ئەلاسۈپەتلىك چاي ئىشلەپچىقىرىش ئارقىلىق خەلقنىڭ چاينىڭ سۈپتىگە بولغان تەلىپىنى قاندۇرۇشقا كاپالەتلىك قىلىش كېرەك. ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيىتقاندا، رايونىمىز چاي مەدەنىيىتى ۋەچاي سودىسنىڭ ئىستىقبالى زور.پەقەت بۇساھەگە بولغان تونۇشنى ئۆستۈرۈپ، مەبلەغنى كېڭەيتىپ ۋە ئىلغار پەن-تېخنىكىنى كۆپلەپ كىرگۈزۈپ، چاي خام ئەشيا مەنبەسىنى تولۇقلىغاندىلا، رايونىمىزنىڭ چاي مەدەنىيىتى ۋەچاي سودىسىنى تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرغىلى بولىدۇ. مەنبە- ئوقۇتۇش تەتقىقات بىلوگى http://okutuxtatkikati.blogbus.com/logs/71324709.html

yipek-yoli

	" يىپەك يولى " دېگەن سۆز قانداق پەيدا بولغان ؟ بىز دائىم "يىپەك يولى" دېگەنئاتالغۇنى ئۇچرىتىپ تۇرىمىز. ئۇنداق بولسا "يىپەك يولى" دېگەن نېمە؟ بىپايان ياۋروپا - ئاسىيا چوڭقۇرۇقلىقىدا شەرقتىن غەربكە تۇتىشىدىغان بىرقانچە قەدىمىي يول بار. بۇ يوللار پىژ - پىژ ئىسسىپ تۇرىدىغان كۆچمە قۇملارنى، قەﻫرىتان سوغۇق ﻫۆكۈمرانلىق قىلىپ تۇرغانئەگرى - توقاي تاغ چوققىلارنى ﻫالقىپ ئۆتىدۇ. بۇ يول "يىپەك يولى" دەپئاتىلىدۇ. بۇ ئىسىم گويا نۇرغۇن مىللەتنىڭ ئەقىل - پاراسىتىدىن ﻫاسىل بولغانموكىدەك توختاۋسىز ئۆتۈشۈپ توقۇپ چىققان شەرق - غەرب مەدىنىيەت ئالماشتۇرۇشنىڭﻫەيۋەتلىك ﻫەم كۆركەم زەربابىنىڭ سىمۋولىدۇر. "يىپەك يولى" دېگەن بۇ سۆزنىئەڭ بۇرۇن قوللانغۇچى گېرمانىيىلىك مەشﻬۇر گېئوگراف رېچخوفىن (1833 - 1905) بولۇپ، يىپەك شۈبﻬىسىزكى شەرق - غەرب سودىسىدىكى بىر تەرەپنىڭ بازار تاپقان مېلى، يەنىجوڭگونىڭ مۇﻫىم سودا بويۇمى. رېچخوفىن غەربىي رايوندا يىپەك توشۇپ يۈرگەن كارۋانلاربېسىپ ئۆتكەن يولغا قارىتىپ بۇ سۆزنى قوللانغان. كېيىن شىۋىتسىيە ساياﻫەتچىسى سىۋىنﻫېدىن ( 1862 - 1943 )، ئەنگىلىيىلىك ئېكىسپىدىتسىيىچى سىتەيىن ( 1862 - 1943 ) ۋەباشقا كىشىلەر ئاسىيا ئىچكى قۇرۇقلىقىدا نەق مەيدان تەكشۈرۈشى ئېلىپ بېرىپ، "يىپەكيولى"نىڭ جوڭگودىن غەربىي رايوندىكى بوستانلىق ۋادىلارغا سوزۇلغان، ئىرانئىگىزلىكىنى توغرىسىغا كېسىپ ئۆتۈپ، ئىراقتىن سۈرىيىگە بېرىپ ئاندىن دېڭىز يولىياكى قۇرۇقلۇق يولى ئارقىلىق رىمغا بارىدىغان بارلىق سودا يوللىرىنىكۆرسىتىدىغانلىقىنى ئايدىڭلاشتۇردى. ئۇنداقتا بۇ يول نېمىشقا "يىپەكيولى" دەپ ئاتالغان؟ خەن سۇلالىسى دەۋرىدە جوڭگو مىسلىسىزروناق تاپقان، ئوتتۇرا دېڭىز رايونىدا بولسا رىم ئىنتايىن گۈللەنگەن. كېيىنچەئىسلام ئىمپېرىيىسى ئوتتۇرا دېڭىزدا باش كۆتۈرۈپ تەرەققىي قىلغاندا، چاڭئەننىپايتەخت قىلغان بۈيۈك تاڭ ئىمپېرىيىسى ئاسىيادا گۈللىنىپ قۇدرەت تاپقان. خەنسۇلالىسى بىلەن رىم، بۈيۈك تاڭ بىلەن ئىسلام ئىمپېرىيىسى روشەن سېلىشتۇرما بولۇپ، شەرق ۋە غەربتىكى ئىككى ئوكياننى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان يىپەك يولىنىڭ بىر مەزگىلدەۋر سۈرۈشنىڭ سەۋەبى بولۇپ قالغان. جوڭگونىڭ ئالاﻫىدە مەﻫسۇلاتى يىپەك رەختنىڭ ئەڭچوڭ ئىستېمال رايونى رىمغا ئۈزۈلمەي توشۇپ تۇرۇلغانلىقىدىن بۇ يول " يىپەكيولى " دەپ ئاتالغان. يىپەك رەخت چىرايلىق، سىپتا ﻫەم كىيىمكىيسە كىشىگە ﻫوزۇر بەرگەچكە، قەدىمدىن ئەتىۋارلىنىپ كەلگەن. يىپەك يولى ئۇزۇن، خەتەرلىك، ﻫاۋا كېلىماتى دەﻫشەتلىك، ئۇنىڭ ئۈستىگە سىياسىي ئەﻫۋالىنىڭ ئۆزگىرىپتۇرغانلىقتىن پات - پات توسۇلۇپ قالاتتى. بۇنداق ئۇزۇن مۇساپىنى سانسىزلىغانقوللاردىن ئۆتۈپ، يول بويى ئۇچراپ تۇرىدىغان قاراقچىلارنىڭ تالان - تاراج قىلىشىدىنساقلىنىش ئارقىلىق ئاندىن مەنزىلگە يەتكەچكە، ئۇنىڭ باﻫاسىنىڭ يۇقۇرى بولۇشىتەبىئىي ئىدى. يىپەك يولى خەن سۇلالىسىنىڭ پايتەختى چاڭئەندىن باشلىنىپ، خېشى كارىدورىدىن ئۆتۈپ دۇنخۇاڭغا بارغاندا غەربكە سوزۇلغان 3 يولغا بۆلۈنەتتى. ئۇنىڭ ئىككىسى تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىي رايونىنى كېسىپ ئۆتەتتى. بىرىنچى يول دۇنخۇاڭدىن باشلىنىپ، تارىمۋادىسىنىڭ جەنۇبىنى بويلاپ پىشامشان (ﻫازىرقى چاقىلىق)، چەرچەن، جىڭجۆ (نىيە‏)، يۈمى (كېرىيە)، ئۇدۇن (خوتەن)، يەركەن قاتارلىق جايلار ئارقىلىق پامىردىن ﻫالقىپ ئۆتۈپ، باكتېرىيە (ﻫازىرقى ئافغانىستاننىڭ شىمالىي قىسمى)گە كىرىپ، ئارشاڭ (ﻫازىرقى ئىران)غاباراتتى. ئىككىنچى يول دۇنخۇاڭدىن باشلىنىپ، تارىمۋادىسىنىڭ شىمالىنى بويلاپ غەربكە سوزۇلۇپ، جەنۇبىي جۇشى، كىنگىت، يولى (ﻫازىرقىقاراشەﻫەرنىڭ جەنۇبىدا)، ئۇرى (ﻫازىرقى بۈگۈر)، كۈسەن (كۇچا)، قۇمباش (ﻫازىرقىئاقسۇ)، سۇلى (ﻫازىرقى قەشقەر) قاتارلىق جايلاردىن ئۆتۈپ، پامىر ئېگىزلىكىدىنﻫالقىپ، توغرىلار، قەنت (سەمەرقەنت)، ئائورسى رايونىغا باراتتى. ئۈچىنچى يول تەڭرىتاغنىڭ شىمالىيئېتىكىنى بويلاپ كەتكەن ئىدى. تۇرپان ئويمانلىقى بۇ قاتناش لىنىيىسىدىكى شىمالىييولنىڭ دەل ئوتتۇرىسىغا جايلاشقانلىقتىن، ئۇزۇن ﻫەم مۈشكۈل مۇساپىلەرنى بېسىپئۆتكەن كارۋانلار، ﻫۆكۈمەت ئەلچىلىرى، قىسقىسى شىمالىي يولدا ماڭغانلارنىڭ ﻫەممىسىبۇ يەردە توختاپ ﻫاردۇقىنى چىقىرىۋالاتتى ياكى ئوزۇق - تۈلۈك تەييارلايتى. شەرقكەقاراپ ماڭغانلار باغايان قۇملۇقىدىن ئۆتۈشنىڭ تەييارلىقىنى، غەرپكە ماڭغانلار پامىرئىگىزلىكىدىن ئۆتۈشنىڭ تەييارلىقىنى قىلىۋالاتتى. بۇ جاينىڭ ئىستراگىيىلىك ئورنىمۇﻫىم بولغاچقا، غەربىي خەن سۇلالىسى بىلەن ﻫۇنلار ئوتتۇرسىدىكى كۈرەشلەردە باشتىن - ئاخىر ئىككى تەرەپنىڭ تالىشىدىغان مۇﻫىم بازىسى بولۇپ كەلگەن. "يىپەك يولى" مىلادىيىدىنبۇرۇنقى 138 - يىلى جاڭ چيەن خەن ۋۇدىنىڭ پەرمانىغا ئاساسەن غەربىي رايونلارغائەلچىلىككە بارغان. مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 119 - يىلى 2 - قېتىم غەربىي رايونلاردىكىﻫەر قايسى بەگلىكلەرگە ئەلچىلىككە بېرىپ، غەربىي رايونلارنىڭ خەن سۇلالىسى بىلەنئالاقە ئورنىتىش، ئىقتىساد، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى ۋە "يىپەك يولى"نىڭئېچىلىشىغا ئاساس سالغان. يىپەك يولىنىڭ جوڭگو چېگرىسى ئىچىدىكىبۆلىكى 4000 كىلومېتىردىن ئارتۇق بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە شىنجاڭ چېگرىسى ئىچىدىكى بۆلىكى 2000 كىلومېتىرغا يېتىدۇ. رەسمىي ئېتىراپ قىلىنغان يىپەك يولى تەخمىنەن مىلادىيىدىن 5 - 6 ئەسىر ئىلگىرى تەدرىجىي شەكىللىنىپ، 15 - 16 - ئەسىرلەرگىچە تەخمىنەن 2000 يىلدىن ئارتۇق داۋام قىلغان. مەنبە: ئۆمەرجان سىدىق يازغان "سېﻬىرلىك زېمىن تۇرپان" دېگەن كىتابتىن پايدىلاندىم. يىپەك يولىغا ئائىتباشقا ماتىرىياللارغا سېلىشتۇرغاندا،يۇقۇرقى ماتىرىياللار دېگەندەك~ يېتەرلىكبولمىغاندەك تۇرىدۇ. (بۇ مېنىڭ شەخسىي قارىشىم). باشقىلارنىڭمۇ "يىپەكيولى" توغرىلىق بىلىدىغانلىرىنى ئايىماسلىقىنى ئۈمىد قىلىمەن. 751- يىلىدىكى تالاس ئۇرۇشى ئەرەپلەربىلەن تاڭ سۇلالىسى ئوتتۇرىسىدا يۈز بەرگەن. بۇ ئۇرۇشتا گاۋ شيەنجى باشچىلىقىدىكىتاڭ سۇلالىسى قوشۇنلىرى مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكىتەسىرى يوقالغان. ئارقىدىنلا پارتلىغان ئۆڭلۈك (ئەڭلىك ئەمەس) سۆيگۈن (ئەن لۇشەن، شى سىمىڭ) توپىلىڭى نەتىجىسە تاڭ سۇالىسى ئىچكى قىسىمدىمۇ زور دەرىجىدە ئاجىزلاپكەتكەن. توپىلاڭچىلار تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئىككى ئاستانىسىنى بېسىۋالغاندىن كېيىن تاڭسۇلالىسى پادىشاھى تاڭ سۇزۇڭ، ئۇيغۇرلار بىلەن       1. مەلىكە قىزلىرىنى ئۇيغۇر قاغانلىرىغا ياتلىققىلىش؛   2. ئۇيغۇرلار ئىككى ئاستانىنىنى قايتۇرىۋالغاندىنكېيىن يەر ۋە ئۆي تاڭ سۇلالىسىگە ئۇندىن باشقا بارلىق نەرسىلەر ئۇيغۇرلار تەۋەبولۇش؛     3. تاڭ سۇلالىسى ئۇيغۇرلارغا ھەر يىلى 200 مىڭ توپيىپەك ئالۋاڭ تۆلەش ھەققىدە توختامنامە تۈزۈلگەن (قاراڭ: كوناتاڭنامە ۋە يېڭى تاڭنامە) شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر قاغانى بىلگە قاغان ئۆز ئوغلى يابغۇتېكڭن باشچىلىقىدا 4000 كىشىلىك ئاتلىق قوشۇن ئەۋەتىپ ئون كۈنگە يەتمىگەن ۋاقىتئىچىدە تاڭ سۇالىسىنىڭ ئىككى ئاستانىسىنى توپىلاڭچىلارنىڭ قولىدىن قايتۇرىۋېلىپ تاڭسۇلالىسىغا ئۆتكۈزۈپ بەرگەن. يىپەك يولىنىڭ ئېچىلىشى بىلەن بۇ قېتىمقى يىپەكئالۋىنىڭ ھىچقانداق مۇناسىۋىتى يوق بولۇپ، يىپەك يولى بۇ ئىشلار يۈز بېرىشتىن 1000 يىللار بۇرۇنلا ئېچىلىپ بولغان بولۇپ، بۇ ھەقتە قەدىمقى يۇنانلىق ئالىم پىتولېمىنىڭ <جۇغراپىيە> ناملىق ئەسىرىدە ئويغارد دەرياسى (تارىم دەرياسى) بويىداياشايدىغان ئويغاردلار (ئۇيغۇرلار) ۋە يىپەك ئېلى سېرىس ھەققىدىكى مەلۇماتلار. بەزىلەر بۇنى مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 118- يىلى جاڭ چيەننىڭ غەربىي يۇرتقا 2- قېتىمئەلچىلىككە كەلگەنلىكىدىن باشلاپ ھىساپلىشىدۇ، لېكىن پىتولېمىنىڭ بۇ ئەسىرى جاڭچيەندىن ئىككى ئەسىر بۇرۇن يېزىلغان، ۋە جاڭ چيەن كېلىشتىنمۇ مىڭ يىللار بۇرۇندىيارىمىز بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئوتتۇرىسىدا <قاشتېشى يولى> دەپ ئاتالغانسودا يولىنىڭ بولغانلىقى ھەققىدە قەدىمقى خەنزۇچە تارىخلاردا مول ماتىرياللارخاتىرىلەنگەن. بۇ ھەقتىكى تېخىمۇ تەپسىلى ماتېرىياللارغا قىزىققۇچىلار بولسا قاسىمئارىشنىڭ <شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتىتى ئىلمىي ژورنىلى>غا بېسىلغان <يىپەك ئېلىئۇدۇن> دېگەن ماقالىسىغا قارىساڭلار تېخىمۇ مل ۋە تەپسىلى ماتېرىياللارغا ئېرىشەلەيسىلەر.

yipek-yoli

	" يىپەك " توغرىسىدا مەلۇماتلار ئۇيغۇر خەلقى ئۆتمۈشتىن تارتىپ كەڭرىدىيارغا  بىر قانچە زونىغا تارقىلىپ ياشىغانلىقى ئۈچۈن، قەدەم - جايلىرىدانۇرغۇن ئىزلارنى قالدۇرغان. بۇلار مىلادىيە تارىخى باشلىنىشتىن خېلى ئىلگىرىكىزامانلارغا تەئەللۇق ئىزلاردۇر. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى ناھايىتىئۇزاقتارىخىيجەرياندائۆزلىرىگە خاس مەدەنىيەتنى ياراتقان. ماكانلاشقان دىيارىغاماسلىشىپ ھەم ئۇنى ئۆزلەشتۈرۈپ- ئۆزگەرتىپ، ماددىي - مەنىۋى جەھەتلەردىن ئەينىماكان، ئەينى زاماندا ئالەمشۇمۇل يېڭىلىقلارنى ياراتقان. ئەنە شۇنداق يېڭىلىقلاردىن <<بەشيېڭىلىق>> نى ئالاھىدە بايان قىلىقشقا ئەرزىيدۇ.        جۇڭگودۇنيادا پىلىچىلكىنى ئەڭ ئاۋۋال كەشىپ قىلغان مەملىكەت. شۇڭا، غەربلىكلەر جۇڭگونىقەدىمكى زاماندا <<يىپەك مەملىكىتى>> دەپ ئاتىغان. مىلادىيەدىنئىلگىرىكى 4 - ئەسىردە ئۆتكەن گرېك تارىخچىلىرىدىن ئونېسكرىدۇس، نېئارگوس، كىتىفوس، شۇنىڭدەك ھىندىستاننىڭ گاندىراگوپتىتا پادىشاھى زامانىدا ياشىغان چاردئەسەرلىرىدە جۇڭگودىن يىپەك چىقىدىغانلىقى ۋە يىپەك ماللار كەلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدەئېنىق مەلۇمات بەرگەن.        پىلە - يىپەك ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ۋە سىچۈەن، غەربىي يۇرت (ھازىرقى شىنجاڭ) رايۇنلىرىدابالدۇرراق راۋاجلانغان. يىپەك ۋە يىپەك ماللار ئاۋۋال شىنجاڭ ئارقىلىق غەربىي ۋەئوتتۇرا دېڭىز بويلىرىغا تارقالغان. پەقەت شىنجاڭ رايونىدىن ئارخرئولوگىيىلىكقېدىرىشلاردا توقسۇن ئالغۇيدىن ھىققان توس گۈللۈك كەشتىلەنگەن تاۋار (توقۇلغانۋاقتى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 8 - 5 - ئەسىرگە توغرا كېلىدۇ)، ئۈرۈمچى نەنشەن كانرايونىدىكى تىك ياغاچ لەھەتلىك قەبرىلەردىن چىققان تۈرلۈك ساپال، مىس قاچىلار بىلەنبىللە، يىپەك مال (ۋاقتى مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 5 - 3 - ئەسىرلەر، يەنى ئۇرۇشقاقپادىشاھلىقلار دەۋرىگە توغرا كېلىدۇ)، كروران، ئۇدۇن، قوچۇ، ئاگنى، كۇچار، باي، بارچۇقلاردىن تېپىلغان يىپەك ماللار، بولۇپمۇ نىيە مەدەنىيەت ئىزىدىن تېپىلغانتاۋارلار تارىم - تۇرپان ئويمانلىقلىرىدا ياشىغان ئەجدادلىرىمىزنىڭ پىلىچىلىك ۋەيىپەك توقۇمۇچىلىق تېخنىكىسىنىڭ خېلى يۇقۇرى دەرىجىدە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈرىدۇ. ئەجدادلىرىمىز پىلە قۇرتى بېقىش ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئۈجمىنى ئاللىقاچانئۆزلەشتۈرگەن، ھەتتا سۈنئىي ئۈجمە چاتقاللىرىنى ئۆستۈرگەنلىكى ھەمدە ئۈجمىنىڭخىلمۇ - خىل سورتلىرىنى يېتۈشتۈرگەنلىكى مەلۇم.           بۇ دىياردىكى قەۋملەرنىڭ يۇڭتوقۇمۇچىلىقتىكى ھۈنەر - سەنئىتى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكى بىلەن بىللە، يۇقۇرىسەۋىيىگە يۈزلەنگەن. يىپەك توقۇمۇچىلىققا يۇڭ توقۇمۇچىلىقتىكى ھۈنەرنى تەدبىققىلىپ، يىپەك رەختلەرنى رەڭدار، ئۆزگىچە گۈللۈك ۋە ناھايىتى سىپتا توقۇش بىلەنئىچكى - تاشقى بازارلاردا خېرىدارلىق بولغان. ئۇلاردىن باشقا پاختا بىلەن يىپەكنىكەشىپ ئارىلاشتۇرۇپ توقۇش تېخنىكىسى بىلەن زىلچە - گىلەم ئارقىلىق، سىچۈەنسودىگەرلىرى تارىم بويىدىكى ئەللەر ئارقىلىق، سىچۈئەن ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەنبارا- بارا سودا ئالاقىسى قىلغان. غەربلىكلەر ئاۋۋال سۇغراق ( قەشقەر ) نى <<سېرىس>> ( شايى ئېلى) دەپ ئاتىغان.        <<سېرى ~ سېرىيا>> قەشقەرنىڭ ئەڭ بالدۇرقى نامىغا يېقىن كېلىدۇ. كېيىن جۇڭگونىڭئىچكى رايونلىرىنى <<سېرىس>> دەپ ئاتايدىغان بولغان. ئىران - خوراسانلارنىڭ خوتەننى <<چىنى ماچىن>> دەپ ئاتىشىمۇ، ئۇلار ئىچكىئۆلكىلەر بىلەن خوتەن ئارقىلىق ئالاقە قىلغانلىقىغا مۇناسىۋەتلىك دەپ پەرەز قىلىش مۇمكىن. خوتەننىڭ يىپەك ماللىرى غەربىي ئەللەرگە سېتىلغاندىن تاشقىرى، ئىچكىئۆلكىلەرگىمۇ توشۇلغان. مەسىلەن، بەنچىياۋ ئاكىسى بەن گۇغا ئاق شايى سوۋغا قېلىپ ئەۋەتكەندە، بەن گۇ مۇنداق جاۋاب خەت يازغان: <<ئەۋەتكەن 300 توپ ئاق شايى، بازارلىق كۇشان ئېتى، خۇشبۇي دەرمەك، چەم قوياقنى تاپشۇرۇپ ئالدىم>>.     دېمەك، ئارخېئولوگىيىلىك تېپىندىلار ۋە تارىخىيۋەسىقىلەرگە ئاساسەن، تارىم - تۇرپان ئويمانلىقىدىكى پىلە - يىپەكلەرنىڭ تارىخى 2500 يىلدىن كەم ئەمەس دېسە مۇبالىغە بولماس. يىپەك توغرىلىكسۆز بولغاندا ئاۋۋال كۆز ئالدىمىزغا خوتەن يەنى قەدىمكى ئۇدۇن كېلىشى تەبىئىي. چۈنكى خوتەننىڭ يىپەك يۇرتى، يىپەك چىقىدىغان ماكان دەپ نامى بار. يىپەكنىڭتارقىلىشىدا خوتەن ( ئۇدۇن ) دا ئەڭ ئاۋۋال پىلىچىلىك كىرگەن دېيىلىدىكەن. بۇھەقتە تاڭ راھىبى شۈەنزاڭنىڭ "ئۇلۇغ تاڭ دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت خاتىرسى" ناملىق تارىخىي قوليازمىسىدا پىلىچىلىكنىڭ ئۇدۇنغا كىرىشى توغرىلىق خەلق ئىچىدەتارقىلىپ يۈرگەن مۇنداق بىر رىۋايىتى بايان قىلىنغان ئىكەن: " ئىلگىرى بۇ ئەلدىكىلەر ئۈجمەپىلىسىنى بىلمەيدىكەن. شەرقىي ئەلدە بار دەپ ئاڭلاپ، سوراپ ئەكىلىشكە ئەلچىئەۋەتىپتۇ. شۇ چاغدا شەرقىي ئەلنىڭ پادىشاسى ئۇنى مەخپىي تۇتۇپ ھېچياققابەرمەيدىكەن. چېگرا قورولىمۇ پەرمان بولمىسا پىلە ئۇرۇقىنى چىقارغۇزمايدىكەن. خانقۇستانە كەمتەرلىك بىلەن ھۆرمەت بىلدۈرۈپ، شەرقتىكى ئەلنىڭ قىزىغا ئۆيلىنىشتەكلىپىنى قويۇپتۇ. پادىشاھنىڭ يىراقنى ئۆزىگە ئەل قىلىش ئىرادىسى بولۇپ، تەلەپكەماقۇل بوپتۇ. قۇستانە خان كېلىننى ئەكېلىشكە ئەلچى ئەۋەتىپتۇ ۋە مۇنداق تاپىلاپتۇ: "سىزشەرقتىكى دۆلەت پادىشاھىنىڭ قىزىغا دۆلىتىمىزدە مەشۈت چىقىدىغان ئۈجمە پىلىسىنىڭئۇرۇقى يوق، ئالغاچ كېلىڭ، ئۆزىڭىزگە كىيىم - كېچەك قىلىسىز " دەڭ دەپتۇ. مەلىكە بۇ سۆزنى ئاڭلاپ مەخپىي ھالدا ئۈجمە پىلىسىنىڭ ئۇرۇغىنى باش كىيىمىنىڭقېتىغا سېلىۋاپتۇ. چېگرىدىكى ئۆتەڭگە كەلگەندە، باشقۇرغۇچى ھەممىنى ئاختۇرۇپتۇ. مەلىكىنىڭ باش كىيىمىنى تەكشۈرۈشكە جۈرئەت قىلالماپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار قۇستانەدۆلىتىگە يېتىپ كەپتۇ. مازا ( Mad_za) دېگەن جايدىكى ساڭرامغا يېتىپ كەلگەندە، توختاپ قاراۋۇلنى راسلاپ ئوردىدا قارشىئېلىنىپتۇ.ئۈجمە پىلىسى ئۇرۇقىنى شۇ يەردە قالدۇرۇپتۇ. باھار كېلىشى بىلەن ئۈجمىنىتېرىپتۇ.پىلە باقىدىغان ئاي يېتىپ كەلگەندە، ئۈجمە يوپۇرمىقىنى يىغىپ ئەكىلىپ، پىلە قۇرۇتى بېقىپتۇ. دەسلەپتە ئېلىپ كەلگەندە، ھەر خىل يوپۇرماقلار بىلەن بېقىپتۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن ئۈجمە دەرەخلىرى باراخسان بولۇپتۇ. كىچىك خانىش شۇنىڭ بىلەن بىرتاشقا تۈزۈم ئويغۇزۇپتۇ. پىلە قۇرۇتلىرىنى ئۆلتۈرگىلى ۋە زەخمىلەندۈرگىلىقويماپتۇ. پىلە كېپىنەكلىرى ئۇچۇپ كەتكەندىن كېيىن، غوزىلارنى يىغۇشتۇرۇپكېرەكلىكىنى، ئەگەر بۇنىڭغا خىلاپلىق قىلىنسا، ئىلاھ ئۆز پاناھىدا ساقلىمايدىغانلىقىنىچۈشەندۈرۈپتۇ. شۇنىڭ بىلەن دەسلەپكى پىلە ئۈچۈن بۇ ساڭرامنى سالدۇرۇپتۇ. بىرقانچەتۈپ قۇرۇپ قالغان ئۈجمە دەرىخى، دەسلەپتە تېرىغان ئۈجمىلەرمىش. شۇڭا بۇ دۆلەتتەقەدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچە پىلە قۇرۇتىنى ئۆلتۈرمەيدىكەن. پىلىنى ئوغرىلاپ يىپەكتارتسا، كېلەركى يىلى ھامان پىلىگە پايدىسىز بولىدىكەن ". يۇقىرىقى يۇلدۇزاينىڭيىپەك توغرىلىق يولىغان تېمىسىغا قاراپ، بۇ رىۋايەتنى يېزىپ قويدۇم. يىپەكنىڭتارقىلىپ كىرىشى توغرىلىق رىۋايەتلەر يالغۇز بۇلا ئەمەس، يەنە باشقىلىرىمۇ بار. بۇيەردە دىمەكچى بولغىنىمىز يىپەكنىڭ قىممىتىنىڭ يۇقۇرلىقى تا ھازىرغا قەدەرئەتىۋارلىنىپ كېلىشى. يىپەكنىڭ تارىخىنىڭ ئۇزۇن بولۇشى قاتارلىقلار مەقسەتقىلىنىدۇ.

yipek-yoli

	يىپەك يولىنىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ( 1933.09.28 - 1995.02.27 ) بۈگۈن ( 2006 - يىلى  مىزاننىڭ 28 - كۈنى )، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مەشھۇر ئالىمى، تالانتلىق ئەدىب، تۆھپىكار مائارىپچى، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە ئۇيغۇر تارىخى تەتقىقاتى ساھەسىدىكى بۆسۈش خاراكتېرلىق ئىلمىي مۇۋەپپەقىيەتلىرى ھەم بەدىئىي ئىجادىيەت ساھەسىدىكى چىلىقارلىق ئۇتۇقلىرى بىلەن شۆھرەت قازانغان پىداكار ئوغلان ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن تۇغۇلغانلىقىنىڭ 73 يىللىق خاتىرە كۈنى. تۆۋەندە ئۇنىڭ <<يىپەك يولىنىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى>> ناملىق ئەسىرىنى يوللاش ئارقىلىق، مەرھۇمنى چوڭقۇر سېغىنىش ئىلكىدە ياد ئېتىمىز ! يىپەك يولىنىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى مۇقەددىمە تارىخ ئىنسانىيەتنىڭ بېكىنمىچىلىك ۋە سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرلىشىپ، يېڭى يېقىنلىشىش ۋە ئىقتىسادىي تەڭپۇڭلىشىش دەۋرىگە قەدەم قويۇۋاتقانلىقىدىن بېشارەت بەرمەكتە. قەدىمكى <<يىپەك يولى>> بەش ئەسىرلىك <<چۆكۈپ كەتكەن كېمە>>دەك خارابىلىقتىن، <<ئەسھابۇلكەھف>>دەك ئۇزاق ۋاقىت سوزۇلغان ئۇيقۇدىن خالاس بولۇپ، خۇددى ئاتەشتىن قايتا قانات قېقىپ چىققان قېقىنۇستەك يېڭى گۈللىنىشكە يۈزلەنمەكتە. يېڭى دەۋردە قايتا جانلانغان <<يىپەك يولى>> جاھان بويلاپ يۈز بېرىۋاتقان چېگرا ۋە يەرلىك تاموژنىدىن ھالقىغان خەلقئارا ئىقتىسادىي مۇناسىۋەت تورىنىڭ بىر قەدەر تېز شەكىللىنىشىنى ئىلگىرى سۈرگۈسى. <<يىپەك يولى>> ئىبارىسىنى گەرچە كۆپلىگەن كىشىلەر چىرايلىق تەسۋىرىي ئىبارەت سۈپىتىدە ئېغىزدىن چۈشۈرمەستىن لەۋھە، ۋىۋىسكا ۋە ماركا سۈپىتىدە قوللىنىپ كېلىۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئىنسانىيەت تارىخىدىكى مۆلچەرلىگۈسىز قىممىتىنى تېخى دېيەرلىك ھېس قىلالمايدۇ. دەرۋەقە، <<يىپەك يولى>> شۆھرەتلىك ئىبارە، ئۇ مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 1000 - يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن تاكى مىلادىيىدىن كېيىنكى 2000 - يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە، تەخمىنەن 2 مىڭ يىل داۋاملىشىپ، 16 - ئەسىرگە كەلگەندە تەدرىجىي خارابلاشقان. ئېيتىش كېرەككى، <<يىپەك يولى>> ئىبارىسى رىم - ۋىزانتىيىلىكلەرنىڭ <<سېرىس>> ( يىپەك ئېلى )غا بولغان پەۋقۇلئاددە قىزىقىشىنى ئاساس قىلىپ، يېقىنقى زامان تارىخچىلىرى تەرىپىدىن قويۇلغان سىمۋول خاراكتېرلىك نام بولۇپ، ئۇ ئەرەب سەركەردىسى تەرىق بىننى جەييات تەرىپىدىن پىرېنېي يېرىم ئارىلى بىلەن ئافرىقىنى ئاجرىتىپ تۇرىدىغان <<جەبەلئەل تەرىق>> ( گىبرالتار ) بوغۇزىدىن ياپونىيىگىچە سوزۇلغان قەدىمكى ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىكى غول خەلقئارا كارۋان يولىغا قارىتىلغان. <<يىپەك يولى>> نامى بىلەن تامغىلانغان ئاسىيا - ياۋروپا - ئافرىقىدىن ئىبارەت ئوتتۇرا يەر دېڭىزىدا گىرەلىشىدىغان <<قەدىمكى چوڭ قۇرۇقلۇق>>نىڭ ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىي ئالاقىلىرىنى بىر گەۋدە قىلغان بۇ خەلقئارا غول يول پۈتۈن ئىنسانىيەت تارىخىي خاراكتېرلىك مەدەنىيەت بەلۋېغى ئىدى. <<يىپەك يولى>> ئىنسانىيەت ياراتقان رەڭگارەڭ مەدەنىيەت تىپلىرىنىڭ تەڭدىن تولىسىنى ئۆزىدىن ئۆتكۈزۈپ، ئىنسانىيەتنىڭ مەدەنىيەت تارىخىنىڭ ئۇلۇغ مۇقەددىمىسىنى ياراتتى. بىز بۇ ئالاقىلەردىن مۇستەسنا قالغان قەدىمكى ئامېرىكا بىلەن ئاۋسترالىيە يەرلىك مەدەنىيىتىگە بىر قۇر نەزەر تاشلىساقلا، <<قەدىمكى چوڭ قۇرۇقلۇق مەدەنىيىتى>> تارىخىدا <<يىپەك يولى>>نىڭ قانچىلىك نۇسرەت بېغىشلىغانلىقىنى كۆرۈۋالالايمىز. <<يىپەك يولى>> خاسىيىتىدىن ئارىئان - سومېر - ساك، خۇاشيا، بابىلون، ئاسۇرىيە ۋە مىسىر مەدەنىيەتلىرى بىر - بىرى بىلەن ئۇچراشقان ؛ <<يىپەك يولى>> شاراپىتىدىن گرېك - رىم، كۇشان - كۈسەن، سۈي - تاڭ، ئەرەب مەدەنىيەت ئۆركەشلىرى مەيدانغا كېلىپ، ياۋروپا مەدەنىيەت ئويغىنىشىنىڭ ئۇرۇقى تېرىلغان ؛ <<يىپەك يولى>> تۈپەيلىدىن سىكتاي - ماساگىتاي ( ئۇلۇغ ساك ) مېتالچىلىقى، ئېلىمىزنىڭ تۆت چوڭ كەشپىياتى، ھىندى رەقەملىرى، گرېك سەنئىتى، بابىلون يېزىقچىلىقى، ئىبىن سىنا تېبابەتچىلىكى بىلەن بۇددا - خرىستىئان ۋە ئىسلام مەدەنىيىتى ئالەمشۇمۇل تۈسكە ئىگە بولغان. مۇھاكىمە <<يىپەك يولى>> ئۇلۇغ ۋە ھوسۇلدار يول ئىدى. ئۇ قەدىمكى ئاتلىقلار يولى ئاساسىدا تىزما ھاسىل قىلغان. <<يىپەك يولى>> ھەممىدىن ئىلگىرى سودا - تىجارەت يولى ئىدى. بۇ يولدا گەرچە سەركەردىلەر بىلەن دىنىي ئۆلىما - راھىبلار كۆپ قېتىم قاتنىغان بولسىمۇ، ئەمما بۇ يولدا ئاساسلىقى سودىگەرلەر قاتنىدى. سودا - تىجارەتنىڭ 2 مىڭ يىللىق ئەمەلىيىتى سودىگەرلەرنىڭ ئىككى چوڭ تىپقا بۆلۈنىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى. ئۇنىڭ بىرى، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك، ھىندىستان ۋە ۋىزانتىيە سودىگەرلىرىدەك تۇرغۇن - ھەتتارچى سودا - تىجارەتچىلەر، ئىككىنچىسى، بۇنداق تۇرغۇن ياكى چاھار بازار ( تار دائىرىلىك سەييارە ) تىجارىتىدىن باشقا، ئاساسلىقى يۈرگۈن - كارۋانچى سودىگەرلەر ئىدى. مەركىزىي ئاسىيا ئاتلىق ئاھالىلىرىنىڭ ئەۋلادلىرى ئۇيغۇر - سوغدىلار يۈرگۈن - كارۋانچى سودىگەرلەرنىڭ ئاۋانگارتلىرى ئىدى. ئۇلار جۇغراپىيىچى سۈپىتىدە جاھان كېزىپ، تاغ - داۋانلاردىن ھالقىپ، قاراقچىلار بىلەن ئېلىشىپ، ئۇلۇغ ئىقتىسادىي قانالنى قىش - ياز راۋان قىلىپ تۇراتتى. <<يىپەك يولى>> _ دوستلۇق يولى، دىن - سەنئەت - مەدەنىيەت يولى، ئىلىم ۋە ھېكمەت يولى ئىدى. مۇشۇ يول تۈپەيلىدىن پىفاگور ھىندىستان ماتېماتىكىسىدىن، ئەپلاتون مىسىر ھاكىمىيەتچىلىكىدىن، ھېپپوكرات سىكتاي تېبابەتچىلىكىدىن خەۋەردار ئىدى. مەركىزىي ئاسىيا يۇڭ كىيىملىرى بابىلىئوندىن، ئىزوپ مەسەللىرى ئىدىقۇتتىن، مانى ئىبادەتخانىسى لوياڭدىن، ئىۋرپېدىس تراگېدىيىلىرى يەتتەسۇدىكى كوستانەيىدىن، چىن فارفورلىرى مىسىردىن تېپىلدى. <<يىپەك يولى>> ئۆزى تۇتاشتۇرغان ئۈچ قىتئەدىكى كۆپلىگەن خەلقلەرگە ئاۋاتلىق ئېلىپ كەلدى. ئېلىمىزنىڭ <<يىپەك يولى>> باغرىدىكى شىمالىي قىسمى تېز راۋاجلاندى، پايتەختلەر تاكى يېقىنقى زامانغىچە خۇاڭخې ۋادىسىدىن ماكان تۇتتى. مەشھۇر سودا - سارايلىرى، مەدەنىيەت مۇئەسسەسەلىرى مۇشۇ يول ۋادىسىغا جايلاشتى. دۇنياغا داڭلىق سۈي - تاڭ مەدەنىيىتىمۇ، ئەڭ چوڭ خەلقئارا سودا قوۋۇقلىرىمۇ مۇشۇ قانال ساھىلىدا ئېتەك يايغان. جۇڭگو بۇددىزم مەدەنىيىتى مۇشۇ يولدا شەكىللەنگەن ۋە يىراق شەرققە تارالغان. <<يىپەك يولى>> غەربىي دىيارلىقلارنى بېيىتقان، تېخىمۇ مەرىپەتلىك قىلغان. <<يىپەك يولى>> تەڭرىتاغلىقلارنى ئاددىيغىنا تېرىقچى ۋە ھۈنەرۋەن، يەرلىك تىجارەتچى ئەمەس، بەلكى خەلقئارا سودا - تىجارەت ماھىرلىرىدىن قىلمىغان بولسا، خوتەن، يەكەن، قەشقەر، كۈسەن، لوپنۇر، شورچۇق، قوچۇ بۇددا تاشكېمىرلىرىدەك تولىمۇ پۇلپەز سەنئەت سارايلىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايتتى. شىمالىي ۋېي سۇلالىسى دەۋرىدىكى بىر قانچە تاشكېمىرنى قېزىپ، بۇددىزم سەنئەت خەزىنىسى قىلىشقا كەتكەن چىقىم ئوردىنى چۆچۈتكەنىدى. لۈي گۇاڭ كۈسەننى ئىگىلىگەندە 20 مىڭ تۇياق ئات - خېچىرغا ئاران خانلىق سارىيىنىڭ بىر قىسىم جاۋاھىراتلىرىنىلا ئېلىپ كېتەلىگەنىدى. لېكوك مىڭئۆيلەردىكى كۆك بوياقلار ياۋروپادا مەدەنىيەت ئويغىنىشى دەۋرىدە ئالتۇن بىلەن باراۋەر قىممەتتە ئېلىپ كېتىلىپ چېركاۋ ۋە قەسىرلەر زىننەتلەنگەن، دەپ يازغانىدى. دەرۋەقە، <<يىپەك يولى>> مۇناسىۋەتلىرى، سودا رىقابەتلىرى تۈرك - ۋىزانتىيە ئىتتىپاقى ۋە ئۇلار بىلەن ئىران زىددىيەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپلا قالماستىن، ئەھلى سەلب ئۇرۇشلىرىغىمۇ تۈرتكە بولغانىدى. ئەرەب - خرىستىئان ئەللىرى ئارىسىدىكى بىر نەچچە قېتىملىق ئۇزاققا سوزۇلغان جەڭلەر نەتىجىسىدە غەربىي ئاسىياغا توپلانغان مەدەنىيەت مۇۋەپپەقىيەتلىرى ياۋروپا مەدەنىيەت ئويغىنىشىغا ئۇل سالدى. سالجۇق تۈركلىرىنىڭ ۋىزانتىيىنى ئىشغال قىلىشى بىلەن ياۋروپا بىلەن ئاسىيا ئوتتۇرىسىدىكى <<يىپەك يولى>> ئالاقىلىرى ئۈزۈلۈپ قالدى. ئوتتۇرا يەر دېڭىزى بويىدىكى ياۋروپا سودىگەرلىرى ئېغىر بوھرانغا ئۇچرىدى. نەتىجىدە 1492 - يىلى ئىسپانىيە ئادمىراللىرى گىبرالتار بوغۇزىدىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ، تۈركىيىلىكلەر تەسىرىدە بولمىغان ھىندىستان ئارقىلىق <<يىپەك يولى>>غا چىقىش يولىنى ئىزدىدى. ئەھۋال خۇددى تاڭ سۇلالىسى زامانىدا غەربىي دىيارنىڭ جەنۇبىي قانىتىنى تۈبۈتلەر ئىشغال قىلىۋالغانلىقى سەۋەبلىك، <<يىپەك يولى>>نىڭ بۇ يەردىكى لىنىيىسى ئورخۇن ۋادىسىنى ئايلىنىپ ئۆتىدىغان <<ئۇيغۇر يولى>>نى ئاساس غول قىلغانغا ئوخشاپ قالغانىدى. گېنويا دېڭىزچىلىرىنىڭ مەغلۇبىيىتىدىن كېيىن، كولۇمبۇنىڭ، ئۇندىن كېيىنكى دېڭىزچىلارنىڭ <<يىپەك يولى>>نى ئىزدەش سەپىرىدە ئامېرىكا قىتئەسىنى بايقىشىدەك غايەت زور جۇغراپىيىلىك مۆجىزە يۈز بەردى. رىملىقلار ئىسپانىيە ۋە پورتۇگالىيىلىك سودىگەرلەردىن كۆزى قىزىرىشقا باشلىدى، دۆلەتتە ئىقتىسادىي قىيىنچىلىق ئېغىرلىشىپ، بۇلاڭچىلىق ۋە قاتىللىق كۈچەيدى. ئالېكساندىر بارجىئا ئورنىغا چىققان رىم پاپاسى يولى II پاپالىق تاجى بولغان تىئارانىڭ ئورنىغا دوبۇلغا كىيىپ گېنېرال بولدى ۋە <<يىپەك يولى>>دىن يېڭى ئىقتىسادىي قىممەت ئىزدىدى. ياۋروپانىڭ مەركىزىي قىسمىدا دېھقانلار قوزغالدى، ليۇتېرنىڭ دىنىي ئىسلاھاتى ھەرىكىتى مەيدانغا كەلدى. <<يىپەك يولى>>نىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى يېڭى قىتئە ئامېرىكىغا ئىلگىرىكى بەدىۋىيلىك دەۋرىدە تۇرغان ئىنكلار، ئانسېكلار مەدەنىيىتىدىن ئاللىقانداق ئۈستۈن <<ياۋروپا مەدەنىيىتى>> دەپ ئاتالغان مۇجەسسەم <<يىپەك يولى>> خەزىنىلىرى كۆچۈرۈلدى. بۇ ھادىسە ئاۋسترالىيىدىمۇ تەكرارلاندى. بۇ ھەقتە ئامېرىكا تارىخچىسى مىكرۇۋىن ئۆزىنىڭ پۈتۈن ئامېرىكا مەدەنىيىتى گرېك - رىمنى ئاساس قىلغان ياۋروپادىن ئېلىنغان دېگەن قاراشلىرىنىڭ كۈلكىلىك ئەپسانە ئىكەنلىكىنى مەردانىلىك بىلەن يازغانىدى. شۇنداق، <<يىپەك يولى>>نىڭ خارابلىشىشى، دېڭىز - ئوكيان قاتنىشىنىڭ كۈچىيىشى يېقىنقى 4 -5 ئەسىرلىك <<ياۋروپا ئىلغار>>، <<ئاسىيا قالاق>>لىقىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ھىدايەتۇللا ئافاق خوجا نىزالىرىدىن تاكى ئەپيۇن ئۇرۇشىدىن كېيىنكى تەڭ ھوقۇقسىز شەرتنامىلەر ئۇنىڭ بۇ قەدىمكى مەدەنىيەت ماكانىدىكى بىر قاتار پاجىئەلىرىگە مۇقەددىمە بولدى. قېنى، كىممۇ <<يىپەك يولى>>نىڭ ئالەمشۇمۇل ئىقتىسادىي قىممىتىنى ھېسابلاپ بېرەلەيدىكىن ؟ ! <<يىپەك يولى>>نىڭ گۈللىنىشى = ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ تەڭدىن تولىسى _ ئاسىيانىڭ ئارقىدا قالغانلىقى = <<يىپەك يولى>>نىڭ خارابلىشىشى ! خاتىمە <<يىپەك يولى>>نى دېڭىز - ئوكيان قاتنىشى بىر چەتكە چىقىرىۋەتتى. گەرچە قەدىمكى <<يىپەك يولى>>نىڭ خارابلىشىشىدا بىر قاتار باشقا سەۋەبلەر بولسىمۇ، مۇھىمى، بىرىنچى، قاتناش كۈچى ئەھۋالى ئۆزگىرىپ كەتتى. كېمە - پاراخوت دەۋرى تۆگە - ئات كارۋان دەۋرىنى ئاللىقاياقلارغا ئىرغىتىۋەتتى. دېڭىز ساھىلىدا نەچچە مىڭ يىللار قاراڭغۇلۇقتا قالغان جايلار، ئاراللارنىڭ گۈللەش دەۋرى باشلاندى. ئىقتىسادىي مەركەزلەر پرىستانلارغا جايلاشتى. سىياسىي مەركەزلەرمۇ چوڭ قۇرۇقلۇقتىكى كارۋان يولى لىنىيىسىدىن دېڭىزغا يېقىن جايلارغا يۆتكەلدى. <<ئالدىنقى سەپ>>، <<ئارقا سەپ>> چۈشەنچىلىرى ئالماشتى. ئېلىمىزدىمۇ خۇاڭخې ۋادىسى جۇجياڭ ۋە چاڭجياڭ ئېغىزى ساھىلىدىن كېيىن قالدى. ئۇيغۇرلار ئۆزى ياراتقان پارلاق مەدەنىيەتنى ئۆزى تونۇيالمايدىغان، تارىخىي قۇرۇلۇش يادىكارلىقلىرىنى ئوغۇت قىلىدىغان جاھالەت بەندىلىرىگە ئايلاندى. بىز دەل ئۇلارنىڭ ئاخىرقى بىر ئەۋلادى ئىكەنلىكىمىزنى ئەمدى ھېس قىلىۋاتىمىز ! خارابىلەشكەن <<يىپەك يولى>> قايتا جانلاندى ! <<قاناتلىق تۆگە>> ئوبرازى شاھمات تاختىسىغا چۈشتى. تارىخ يەنە بىر قېتىم پەسىل يۆتكەشكە كىرىشتى. مەن ئىشىنىمەنكى، ئىنسانىيەت ئىككىنچى قېتىملىق چوڭ قۇرۇقلۇق قاتناش دەۋرىگە، ئىككىنچى قېتىملىق <<يىپەك يولى>> دەۋرىگە قەدەم قويدى ! ئەمدىلىكتە، دېڭىز - ئوكيان يوللىرىنى يەنىمۇ راۋاجلاندۇرۇش بىلەن بىللە، دېڭىز - ئوكياندىكى سىمابتەك ئېغىر سۇ توسقۇنلىرىنى يېرىپ ئىلگىرىلەشتىن كۆپ قولايلىق بولغان زامانىۋى تېز سۈرئەتلىك تاشيول، تۆمۈر يول ۋە ھاۋا يولى قاتنىشى ئالدىنقى ئورۇنغا ئۆتىدىغان يېڭى تارىخىي ئېرانى ئالدىن سەزمەسلىك پاراسەتسىزلىك، يىراقنى كۆرەلمەسلىك بولۇپ قالماقتا. <<يىپەك يولى>>نىڭ قايتا ئېچىلىشى بىر قاتار ھادىسىلەرنى سۈرەت ( كۆرۈنۈش ) قىلغان ماھىيەتلىك تارىخىي مۇقەررەرلىك. ئۇ ئىنسانىيەتنىڭ مەدەنىيەتكە قاراپ داۋاملىق راۋاجلىنىشىنىڭ مۇھىم رېلىسى، ئۇ ئاددىيلا ئاڭ ئۆزگىرىشى ئېلىپ بېرىشنى، بىز قىياس قىلالمىغان ۋە كەلگۈسىدە ئومۇمىي تەرەققىيات تەلەپ قىلىدىغان ئاڭ ئىلگىرىلىشىنى تەقەززا قىلىدۇ. <<يىپەك يولى>>نىڭ قايتا ئېچىلىشى كۆپ رايون، كۆپ دۆلەتلەرگە ئالاقىدار خەلقئارا ۋەقە، ئۇ دوستلۇق ۋە رىقابەتلەر ئىچىدە راۋاجلىنىدۇ. قەدىمكى <<يىپەك يولى>>دا، ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن، چىڭگىزخاننىڭ ئىستېلاچى يۈرۈشلىرىنى مەسخىرىگە ئايلاندۇرۇۋەتكەن. <<يىپەك يولى>> ئورتاق گۈللىنىش يولى بولۇپ قالىدۇ، خالاس. <<يىپەك يولى>>نىڭ قايتا ئېچىلىشى ئىقتىساد بىلەن مەدەنىيەتنىڭ، مەنپەئەت بىلەن ئەدەب - ئەخلاقنىڭ بىللە راۋاجلىنىشىنى تەقەززا قىلىدۇ. ئەلۋەتتە، ئىشنىڭ بېشىدا <<ئەدەب>> ئەمەس، <<پۇل>>نىڭ داۋرىڭى كۆپ بولۇشى، يېڭى <<يىپەك يولى>> خاتا مۆلچەرلىنىشى، بىر قىسىم <<قەلب>>لەر نابۇت بولۇشى مۇمكىن. بۇنى <<يىپەك يولى>> تارىخى تۈزىتىپ بارىدۇ. روشەنكى، تارىخنىڭ مەقسىتى ئالتۇن خەزىنە ۋە ئاقچا خامىنى تىكلەش ئەمەس. يېڭى <<يىپەك يولى>> ئېچىلدى. <<قاناتلىق تۆگە>> پەرۋازغا چۈشتى. <<ئاكىيو>> روھىمۇ، <<مەتنىياز>> روھىمۇ، <<تۆگە قۇشى>> روھىمۇ ئەمدى ئەسقاتمايدۇ ! ئىنسانىيەت ئەقلى بىر قانچە مىڭ يىللىق ئىزدىنىشتىن شۇ بىر ھەقىقەتنى تونۇپ يەتتىكى، ئىنسان پەقەت <<ئۆزى ئۈستىدىن غەلىبە قىلالىغان>>دىلا، ئاندىن <<ئۆز - ئۆزىنى ئەمەلگە ئاشۇرالايدۇ>>. مانا بۇ، يېڭى <<يىپەك يولى>>نىڭ تارىخىي ھېكمىتى !

TOKULGANYAPRAK

	[s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]  [s:160]

yagmur

	[s:166]  [s:166]  [s:166]  [s:166]  [s:166]  [s:166]  [s:166]