قەدىمكى ئۇيغۇر باش كىيىمى – قالپاق

dolanlik

	قەدىمكى ئۇيغۇر باش كىيىمى – قالپاق مۇختار قادىر ھۇنزادە ھەر قانداق بىر مىللەتنىڭ كىيىم – كىچەك سەنئىتى شۇ مىللەتنىڭ ئومۇمىي مەدەنىيەت تارىخىدا ناھايىتى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ . تارىخ چاقى ئۇچقاندەك ئىلگىرىلەۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ، ئۇيغۇر كىيىم – كىچەكلىرى ئىچىدىكى باش كىيىمنىڭ تۈرلىرىمۇ تىنىمسىز دولقۇن ئىچىدە يېڭىدىن – يېڭى شەكىللەرگە ئىگە بولۇۋاتقان بولسىمۇ ، يەنىلا ئەجدادلىرىمىز ئۇزاق تارىخىمىزدا قالدۇرۇپ كەتكەن ئەنئەنىۋى باش كىيىملىرى ھېلىمۇ تۇرمۇشىمىزنى گۈزەللەشتۈرۈپ كەلمەكتە . قالپاق ئەنە شۇلارنىڭ بىرى . 1979 – يىلى لوپنۇر كۆلىنىڭ شىمالىدىن قېزىۋىلىنغان جەسەتنىڭ بېشىغا بىر نەچچە تال پەي قىستۇرۇلغان كېگىز قالپاق كىيدۈرۈلگەن بولۇپ ، بۇنىڭدىن 4000 يىللار ئىلگىرىكى باش كىيىمى ئىكەنلىكى ئېنىقلانغان . چەرچەندىكى زاغۇنلۇق قەبرىستانلىقىدىن تېپىلغان جەسەتلەرنىڭ بېشىغىمۇ كانايسىمان كېگىز قالپاق كىيدۈرۈلگەن ، ھەر بىر قالپاققا يەتتە ياكى توققۇز تالدىن قۇش پېيى قادالغان ، ئىلىدىن تېپىلغان مىس لەشكەر قونچاقنىڭ قالپىقى ئۇچلۇق بولۇپلا قالماستىن ئىككى ھەسسە ئېگىز ، بۇلارنىڭ ھەممىسى بۇنىڭدىن 3000 يىللار ئىلگىرىكى بويۇملار ، كۇچا قىزىل مىڭ ئۆيىدىكى تام رەسىملىرىدە بېشىغا تاجىسىمان گۈللۈك قالپاقلارنى كىيىپ ، ھەر خىل چالغۇلارنى چېلىۋاتقان سازەندىلەر تەسۋىرلەنگەن . تۇرپاندىكى بېزەكلىك مىڭ ئۆيىدىمۇ بېشىغا كەينى ئېگىز ، ئالدى پەس ، ئۇچى ئۇچلۇق باش كىيىمى كىيگەن قوچۇ خانىنىڭ رەسىمى بار . ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد قەشقىرى «تۈركى تىللار دىۋانى» دا : «ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇر ئېلىگە يېقىنلاشقاندا ، تۈرك قاغانى ئۇنىڭغا قارىشى 4000 ئادەم ئەۋەتكەن ، ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن ...»دېگەن مەلۇماتنى قالدۇرغان . بۇ پاكىتلاردىن قالپاقنىڭ قەدىمكى باش كىيىم بولۇپلا قالماستىن ، بەلكى سەنئەتچىلەر ، ئەسكەرلەر ۋە پادىشاھ – ئەمەلدارلار تەرىپىدىن ئارزۇلىنىدىغان سەلتەنەتلىك كىيىم ئىكەنلىكىنى كۆرۋالالايمىز . ھازىرقى زامان قالپاقلىرى قەدىمكى زامان قالپاقلىرىدىن روشەن پەرقلىنىدۇ . ئەمما زور تۈركۈمدىكى قالپاقسىمان باش كىيىملەر (تەلپەك ، ئاق تۇماق ، كۆرپە تۇماق ، سەرپۇش تۇماق قاتارلىقلار) خەلقىمىز تەرىپىدىن ھېلھەم ئىشلىتىلىپ كەلمەكتە . ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى ، قالپاقتىن ئىبارەت بۇ باش كىيىم ئانا دىيارىمىزدا يېڭلانماي ، چەت ئەللەردە ئۆزگەرتىپ ئىشلىنىپ نازايىتى تېزلا يەنە بىزنىڭ بازارلىرىمىزغا كىردى . بۇ يېڭى قالپاقلارنىڭ پاسۇنى ئۆزگىچە بولۇپ ، كۆركەم ، نەپىس ، كىيىشكە ئەپلىك بولغانلىقى ئۈچۈن ، ئىستىمالچىلارنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى . "شىنجاڭ گېزىتى " 1993– يىلى 10–ئاينىڭ 14- كۈنىدىكى سانىدىن

TORGONJAN

	توغىرا.......بىزنىڭ ناھىيلىك مۇزىيىدا ھازىرمۇ....بىر نەچچىسى بار....ھەم شۇ ۋاقتىدىكى بەزى تۇرمۇش ئەسۋاپلىرىمۇ...بار...مەسىلەن....يىپ ئىگىرش ماشىنسى...بىلەي...پىچاق قاتارلىقلار..

گۈل-چۈشى

	بۇرۇن ئوغۇل بالىلار يىگىتلىك يېشىغا (16 ياشتىن ئاشقاندا ) يەتكەندە ، بېشىغا گۈللۈك چىمەن دوپپا كىيەتتى . ئۇچىسىغا ( يەڭ ، ياقا ، پەۋازلىرىغا ) گۈل ، چىلتەك - جىيەكلەر تۇتۇلغان قاپ شەكىللىك كۆڭلەك كىيەتتى . بىلىگە پوتا ياكى كەمەر باغلىمايتتى . ئىشتانباغنىڭ ئۇچىغا پۆپۈك قىلىپ ، ئۇنى قىزىل رەڭدە بوياپ ، ئىككى ئۇچىنى تىزىغىچە ساڭگىلىتىۋالاتتى . پۇتىغا قونجىنى قايرىماي يالاڭ ئۆتۈك كىيەتتى . ساقال - بۇرۇت قويمايتتى .    يىگىتلەر توي قىلغاندىن كېيىن ، بېشىغا چىرايلىق گۈل كەشتىلەنگەن دوپپىنى بېشىنىڭ ياڭشىقىغا ( بېشىنىڭ يان تەرىپىگە ) كىيىۋالاتتى . ئۆرە ياقىلىق كۆڭلەك كىيىپ ، بېلىگە گۈل كەشتىلەنگەن ياغلىقنى تۇمارچە (ئۈچ بۇرجەك) شەكلىدە يانپاش سۆڭگىچىنى باستۇرۇپ چىگىۋالاتتى . ئۆتۈكنىڭ قونجىسىنى ئىككىلىك قايرىپ ، قونجىغا غىلاپلىق پىچاقنى قىستۇرۇۋالاتتى . ئۆتۈك ئىچىگە تىزىنى يىپىپ تۇرىدىغان كەشتە پايپاق كىيىۋالاتتى ھەم بۇرۇت قويۇۋالاتتى .    ئەرلەر بالىلىق بولغاندىن كېيىن ، بۇرۇتىدىن باشقا يەنە داقال قوياتتى . بېلىگە قىزىل ياكى جىگەر رەڭلىك پوتا باغلايتتى . ئۆتۈكنىڭ قونجىنى يېرىمىغىچە قايرىۋالاتتى . غىلاپنى پوتىسىغا ئېسىۋالاتتى . رەڭگى تۇتۇقراق كىيىملەرنى كىيەتتى .    بۇلارنىڭ ئىپادىلەيدىغان شەرتلىك مەنىلىرى مۇنداق : " داقال " ---- ئۇنىڭ بالىلىق بولغانلىقىنىڭ بەلگىسى ئىدى . " پوتا " ---- ئۇنىڭ رەسمىي ئەر بولۇپ يېتىلگەنلىكىنى بىلدۈرەتتى . " پوتا " ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ بارلىق مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئالغان ئەر كىشى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرىدۇ . غىلاپنىڭ پوتىسىغا ئېسىلىشى --- ئۇنىڭ ئائىلىسىنى ، بالىلىرىنى قوغداشقا تەييار ئىكەنلىگىنى بىلدۈرەتتى . كىيىملەرنىڭ تۇتۇقراق رەڭلىرى بولسا ، ئۇنىڭ ياشلىق چاغلىرىنىڭ ئاخىرلاشقانلىغىنى بىلدۈرىدۇ .    ئەرلەر بالا - چاقىسى كۆپەيسە " قارا ساقال ئەر " دەپ ئاتىلىدۇ . ساقال قويىدۇ ، بېشىغا سىدام ياكى تۇتۇق رەڭدىكى گۈل كەشتە قىلىنغان دوپپىلارنى ، كۇلا - تۇماقلارنى كىيىدۇ . ئۇچىسىغا يان ئىزمىلىق ياكى قاپ شەكىللىك ، تىك ياقا كۆڭلەك كىيىپ ، بېلىگە پوتا باغلايتتى . پۇتىغا قىشتا ئۆتۈك ، باجىڭگىر ، يازدا شىۋەك كىيەتتى .    بۇلارنىڭ ئىپادىلەيدىغان شەرتلىك مەنىلىرى مۇنداق: سىدام دوپپىسى ---- ئۇنىڭ ياشلىق چاغلىرىدىن ئەسەر قالمىغانلىقىنى ؛ ساقال --- كۆپ بالا - چاقىلىق بولۇپ كەتكەنلىكىنى ؛ تىك ياقىلىق قاپ كۆڭلەك --- تۇرمۇش مەسئۇلىيىتى ۋە مەجبۇرىيىتىنىڭ رىجىمىغا ئېلىنغانلىقىنى ، تۇرمۇش ھەلەكچىلىگىدە ئاۋارە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرەتتى . ياشانغان ( 45 ياشتىن ئاشقان ) ئەرلەر بېشىغا يازدا سىدام دوپپا ياكى شاپاق دوپپا ، كۈزدە ياكى قىشتا كەمچەت تۇماق كىيەتتى . ئۇچىسىغا يازلىقى يەكتەك ، قىشتا پىرىجە ( تون ) ، پۇتىغا مەسە - كالاچ كىيەتتى . ياشانغان ئەر كىشىلەرنىڭ بۇ خىل كىيىنىش ئادىتى ھازىرمۇ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئومۇميۈزلۈك مەۋجۇت . باش كىيىملىرى تۇماق --- ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزىگە خاس بولغان ئاساسلىق باش كىيىمى ھېسابلىنىدۇ . باش كىيىم تۈلكە ، سۆسەر ، قاما ، قۇندۇز ، قوزا ، سۈلەيسۈن ، تىيىن قاتارلىق ھايۋانلارنىڭ تېرىلىرىدىن پىششىقلاپ ( ئەيلەپ ) ئىشلەنگەن ماتىرىياللاردىن تىكىلىدۇ . تۇماقلارنىڭ كەمچەت (قاسقانلىق) تۇماق ، كۇلا تۇماق ، پىپى تۇماق ھەم سالۋار تۇماق دەيدىغان تۈرلىرى بار ، تۇماقلار ئاساسەن قىشلىق باش كىيىم ھېساپلىنىدۇ . ئەمما ، جەنۇبى شىنجاڭدىكى كۆپ سانلىق كىشىلەر ( ئەر - ئايال ) تۆت پەسىلنىڭ ھەممىسىدە كىيىۋېرىدۇ . تۆۋەندە باش كىيىملەرنىڭ تۈرلىرى بىلەن تۇنۇشۇپ ئۆتەيلى : 1 . كۇلا تۇماق : ----- بۇ خىل تۇماق " رومبا " شەكلىدە ئىگىز قىلىپ تىكىلىدۇ . بۇ خىل تۇماققا ئاساسلىقى قوزا تېرىسى ( كۆپە ) ئىشلىتىلىدۇ . ئىچى كىگىز ياكى رەخت بىلەن ، سىرتى قوزا تېرىسى ( كۆپە ) بىلەن قاپلىنىدۇ . 2 . پىپى تۇماق : ---- بۇ خىل تۇماق غەكىل جەھەتتىن " كەمچەت تۇماق " بىلەن ئوخشاش بولىدۇ ، ئوخشىمايدىغان يېرى ، ئاغزىغا توم قاسقان قىلىنماي ، ئاددىي جىيەك تۇتىلىدۇ . رەخت بىلەن سىرتى قاپلانمايدۇ ، بەزىلىرىگە زىننەت ئۈچۈن زىغىرلىق تۇتىلىدۇ ، تېرىدىن تىكىلىدۇ . موم ( يۇڭ ) تەرىپى ئىچ تەرەپ قىلىنىدۇ . 3 . سالۋار تۇماق : ------ بۇ خىل تۇماق ھەر خىل ھايۋانلارنىڭ تېرىسىدىن تىكىلىدۇ . شەكلى " پىپى " تۇماققا ئوخشايدۇ . بىراق ، ئاغزىغا ھېچقانداق جىيەك تۇتۇلمايدۇ . تېرىنىڭ يۇڭلىرى سىرتىغا سالۋاراپ چىقىپ قالىدۇ ، شۇڭا بۇ خىل تۇماق " سالۋار " تۇماق دەپ ئاتىلىدۇ . 4 . تەلپەك :------ خوتەن رايونىدىكى ياش ھەم ئوتتۇرا ياش ئاياللارنىڭ باش قىسمىغا قادىۋالىدىغان بىر خىل زىننەت بويۇمى ھېسابلىنىدۇ . ئۇنىڭ شەكلى كېسىك كۇنۇشقا ئوخشايدۇ . ئۈستى تەرىپىگە چىرايلىق گۈل نۇسخىلىرى كەشتىلىنىدۇ . قالغان قىسمى قارا رەڭدە ئىنتايىن نەپىس ھەم سىپتا قىلىپ سىركاي چوڭلىقىدا قىلىپ تىكىلىدۇ . ياش ھەم ئوتتۇرا ياشلىق ئاياللار ئۇنى باش ياغلىقى ئۈستىگە قوندۇرىۋالىدۇ . 5 . دوپپا : ---- دوپپا ----- ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئۆزىگە خاس بولغان ئەنئەبىۋى باش كىيىمى بولۇپ ، ئۇنى ئەر - ئاياللار ئورتاق ھالدا ياز ، كۈز ھەم ئەتىيازدا كىيىدۇ . ئەمما دوپپىنىڭ رەڭگى ، گۈل نۇسخىلىرى ھەمدە ئىشلىتىلگەن ماتىرىياللىرىغا قاراپ تاللاپ ، ئۆزىنىڭ ياش قورامىغا ، جىنسىغا ھەم نەسەب - مەرتىۋىسىگە قاراپ ماسلاشتۇرۇپ كىيىدۇ . 6 . قالپاق : ----- ( شىلەپە ) ئىلى رايونىدىكى تارانچى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كەڭ ئومۇملاشقان بىر خىل باش كىيىم . ئۇنىڭ شەكلى قىرغىزلارنىڭ قالپىقىدىن پەرقلىنىدۇ . رەڭگى مەللە رەڭدە بولۇپ ، چەكمەن رەختتە قاتۇرۇپ تىكىلىدۇ . ئالدى تەرىپىدە چىكى بولىدۇ . تەلپقكى ئۈستى تەرەپكە قايرىلىپ تۇرىدۇ . 7 . قۇلاقچا : ----- قىشلىقى كىيىلىدىغان ئەرلەرنىڭ باش كىيىمى ھېسابلىنىدۇ . قۇلاقچىلارغا كۆپە ( قوزا تېرىسى ) ، سۆسەر ، قاما ، قۇندۇز ، تاۋرغان ، تۈلكە قاتارلىق ھايۋانلارنىڭ ئەيلەنگەن تېرىلىرى ، تېشىغا ھەر خىل رەڭلىك رەختلەر ھەم خۇرۇم ، بۇلغار قاتارلىق ماتىرىياللار ، قىتىغا پاختا ، يۇڭ ھەم كىگىز قاتارلىقلار ئىشلىتىلىدۇ . 8 . كۇلا : ----- سوپى - ئىشان ، باخشى - دەرۋىشلەر كىيىدىغان باش كىيىم ھېسابلىنىدۇ . بۇ خىل باش كىيىم ھەر خىل گۈللۈك ھەم سىدام رەختلەردىن قاتۇرۇلۇپ ، ئۇزۇن كۇنۇس شەكلىدە تىكىلىدۇ . 9. پوسما : ---- ئاساسەن بالىلارنىڭ باش كىيىمى ھېسابلىنىدۇ . ئۇنىڭ كۇلاسىمان ) كۇنۇس شەكلىدە ) بۆكىسىمان ، تۇماقسىمان شەكىللىرى بار . 10 . ياغلىق ( رومال ) :------- ( باش ياغلىقى ) ياكى شال دەپمۇ ئاتىلىدۇ . ئۇ ، ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ كەڭ ئومۇملاشقان باش كىيىملىرىنىڭ بىر تۈرى ھېسابلىنىدۇ . ياغلىق پاختىدىن ، يۇڭ - تىۋىتتىن ، مەشۈت ھەم يىپەكتىن ، سۈنئىي تالالاردىن توقۇلىدۇ .

anamihri

	مىنىڭ قالپىقىمغا ئوىشايدىغان قالپاقتىن بارمىدۇ  [s:111] بولسا رەسىمىنى يوللاپ قويغان بولسىڭىز  [s:102]

aytulun

	ھەقىقەتەن  پەخىرلىنىشكە  ئەرزىيدۇ  جۇما    !!!  بۇ باش  كىيىم  نىڭ   4000-يىللىق تارىخى  بار  يەردە  بىز  ئۇيغۇر لار  نىڭ  قانچىلىك  تارىخىمىز  باردۇر   ؟؟؟؟؟؟؟!!!!!!!!  بۇ راسلا ئويلىنىشقا، تەتقىق  قىلىشقا  ئەرزىيدىغان  تىما  ..........  رەھمەت يوللىغىنىڭىز غا  !!!!!  [s:108]   [s:108]

KaLGuSi

	رەسىمىنى قۇشۇپ يوللىغان بولسىڭىز بەك ياخشى بولاتتى

baywatqi

	قالپاقنىڭ رەسمىنى يوللىڭە  راس~!

kankil

	لۇپنۇرلۇق ئۇيغۇرلار كەيگەن قالپاق قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ باش كىيىملىرىنىڭ بىرى بۇلۇپ ھازىرقى قىرغىزلارنىڭ قالپىقىدىن پەرىقلىندۇ، لۇپنۇر شىۋىسىمۇ قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئالاھىددلىكىنى ساقلاپ قالغان شىۋە بۇلۇپ ھازىرقى شىۋىلەردىن تۇرپان شىۋىسى بىلەن ئۇرتاق ئالاھىدلىككە ئىگەبۇلغان تەرەپلىرى  خېلىلا كۈپ .كۈپ سۈزلىرىنى تەلەپپۇز قىلىش جەھەتتە تۇرپان تەلەپپۇزىغا ئۇخشاش.لىكىن ،لۇپنۇر شىۋىسى قىرغىز تىلىغا ئۇخشىمىسىمۇ قىرغىزلارنىڭ قالپاققا قاراپلا لۇپنۇرلۇقلارنى قىرغىز دىيىشى بىمەنىلىك. بىر ئاي بۇرۇن  قىرغىزلارنىڭ  بىر تۇر بىكىتىگە كىىرگىنىمدە قىرغىز دىل بىرىك سائىتىغۇ دەيمەن،لۇپنۇرلۇق قىرغزلار دەپ لۇپنۇر ئۇيغۇرلىرىنى قىرغىز دەپ مۇئەيەنلەشتۈرۋەتكىنى كۈرۈپ قالدىم .ئۇلار ھەتتا كىرۇران گۈزىلىنىما قىرغىز دەپتۇ. ئۇلار  كىرۇران گۈزىلىنىڭ قېيسىق كۈزلۇك ئەمەس بەلكى ئۇيغۇرلارغا ئۇخشاش قاڭشارلىق يۇغان كۈزلۈك بۇلۇشتەك  تارىخى ئىسپات ھەقىقەتلەرنى نىمىشقا ئاساس قىلمايدىغاندۇ،ئىنكاس يازاي دەپ ئۇيلىغان ئىدىم ئەمما ئۇلارنىڭ تۇر بىكىتىگە قانداق كىرىشنى بىلەلمىەي بۇلدى قىلدىم.تۇۋا ئۇيغۇرلارنىڭ ھەمىلا نىمىسىنى تالىشدىغان بۇلۇپ قالدىغۇ بۇ  خەق.

zarapshan

	تولىمۇ ئەھمىيەتلىك تىمىكەن.تولۇق بىر چۈشۈنۈپ ئوقۇپ چىقاي.

yikimat

	راسىت گەپ قىلسام مېنىڭ شۇنداق قەدىمىي كېيىم كېچەكلىرىمىزنى كېيىپ يۇرگىم بار.مېھمانلىق ئۇچۇنلا كېيىلدىغان شۇ كېيىملىرىمگە قارسام ئىچىم بەكلا سېرىلدۇ.