لولى"دېگەن سۆزنىڭ تارىخىي مەنبەسى

dolanlik

	[align=justify]لولى"دېگەن سۆزنىڭ تارىخىي مەنبەسى مۇختار قادىر ھونزادە بىز ئۇيغۇرلاردا ھىلىگەر كىشىلەرنى "لولىلار" دەپ ئاتايدىغان ئادەت مەۋجۇت.تارىخىي مەنبەلەر ۋە خەلق ئىچىدىكى رىۋايەتلەر نوقتىسىدىن ئىزدىنىپ كۆرگەندە،بۇ سۆزنىڭ مەلۇم تارىخىي ئاساسقا ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ. "سوڭ تارىخى"نىڭ 491-جىلد "تاڭغۇتلار تەزكىرىسى"دە:"تاڭغۇتلارنىڭ غەربىي شىمالىي قىسمى(تارىم ۋادىسى)دا لولى ئېلى دولۇ (都罗罗勒族) نىڭمۇ بولغانلىقى" خاتىرلەنگەن(1)."بۈيۈك تاڭ سۇلالىسى تارىخى،غەربىي يۇرۇت تەزكىرىسى"دە:"تۆمۈر قوۋۇقتىن چىقىپ،دوخولو(都货罗)دۆلىتىگە بارغىلى بولىدۇ"دېيىلگەن(2).كىيىنچە بۇ ئەلنىڭ نامى تۇخولو(吐火罗)،دولى(都勒)،دۇچۆلو(都炔罗)،دۇنخۇئاڭ(敦荒)دەپ ھەر خىل يېزىلغان.ۋاڭ زوڭۋېي ئەپەندى بۇ ناملارنى تەتقىق قىلىپ،دۇنخۇئاڭدىن باشلاپ،لوپنۇر رايۇنى،تارىم دەريا ئېقىنى،ھەتتا يەكەن دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىنىغىچە بولغان بىر پۈتۈن لىنىيەدە مىلادىدىن ئىلگىرىلا خىلى كۈچلىك بىر ئەلنىڭ بولغانلىقى،دېلى،تېلى،دولى،دولولو،تۇخولو قاتارلىق ناملارنىڭ ئەنە شۇ مەنبەدىن كەلگەنلىكىنى ئىسپاتلاپ چىقتى(3). موللا مىرسالىھ قەشقىرىنىڭ "چىڭگىزناما"ناملىق كىتابىدا سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئىككىنچى نۆۋەتلىك پادىشاھى ئابدۇرىشىتخاننىڭ دولانلىق بىر لولىنى(شائىرە،مۇقامشۇناس ئائاماننىساخاننى)ئەمرىگە ئالغانلىقى يېزىلىپ،ئابدۇرىشىتخاننىڭ چۈچۈك خانىشقا ئېيتقان مۇنداق بىر شېئىرى نەقىل كەلتۈرۈلگەن(4): جان ئوتراسىدا ئانىڭكى يولى بولسا، نى ئەيىب ئانىڭ ئەسلى لولى بولسا؟ زامانلاردا "دولىلار"(ئۆشنىسىدە ئەقلى بارلار) دەپ ئاتالغان.ئەمما كۆپ كۆچۈپ،تىرە-پىرەڭلىكتە ياشىغانلىقى ئۈچۈن،شەھەرلەشكەنلەر تەرىپىدىن ھامان ھاقارەتلىنىپ تۇرغان.بۇنى موللا مۇسا سايرامى يازغان "تارىخىي ھەمىدى" دە تىلغا ئېلىنغان:"لوپنۇر،لۈكچۈن ئەتراپىدىكى دولانلارنىڭ سەككىز مىڭ كىشىلىك غوجىلار قوشۇنى تەرىپىدىن باستۇرۇلغانلىقى،راشىدىن غوجىنىڭ "بۇ دولانلارنىڭ قانچىلىك ئەتىۋارى بولسۇن؟"دېگەنلىكىدەك مەلۇماتلار(5) ھەم بۇ كىتاپنى نەشىرگە تەييارلىغۇچىلارنىڭ "دولان سۆزى قۇل،دېدەك دېگەن مەنىلەرگە ئىگە" دەپ يېزىشى ئىسپاتلايدۇ(6). خەلق ئارىسىدا مۇنداق رىۋايەتلەرمۇ ساقلانغان:قەدىمكى زامانلاردا دولانلارنىڭ بىر نەپەر چوڭ ئانىسى بولۇپ،پىرۇخۇنلۇق-داخانلىقتا كامالەتكە يەتكەن ئىكەن. ئۇ ياۋا توڭگۇزنىڭ تاغاق سۆڭەكلىرىگە ئويۇۋالغان ئەپسۇن-ئايەتلىرى ئارقىلىق كېسەل داۋالايدىكەن ياكى يەر يۈزىدە بولغان-بولىدىغان ئىشلارغا پەتىۋا چىقىرىدىكەن.مۇشۇ دانىشمەن ئومايغا ئىگە ئەلگە بىر ۋاقىتلاردا بالايى ئاپەت يېغىپ،ياۋ لەشكەرلىرى قىستاپ كېلىپ قاپتۇ.دولان لەشكەرلىرى ئاجقىز بولغانلىقى ئۈچۈن،ياۋ قوشۇنىنى پەم-پاراسەت بىلەن يېڭىش كېرەككەن.داخان موماي بىر نەرسىلەرنى كۆڭلىگە پۈكۈپ،ياۋ لەشكەرگاھىغا ئەلچىلىككە بېرىپتۇ ھەم دولانلارنىڭ ئەل بولىدىغانلىقىنى ئېيتىپتۇ.ئۇنى مەنسىتمىگەن ياۋ سەردارى بىر تەڭنىگە قارا ئۈجمە،يەنە بىر تەڭنىگە قارا قوڭغۇز ئېلىپ كېلىپ،:"ئۈجمىنى يېسەڭ ئەل بولغېنىڭ يالغان،قوڭغۇزلارنى يېسەڭ ئەل بولغېنىڭ راست،"دەپتۇ.دولانلىق موماي:"ئۈجمە دېگەن جىم تۇرىدىغان نەرسە،قاچان يېسە بولىۋېرىدۇ،قوڭغۇزلار قېچىپ كېتەلەيدۇ.شۇڭا ئۇنى ئاۋال يەي" دەپ قىزىقچىلىق قىلىپتۇ-دە،ئۆمىلەۋاتقان قوڭغۇزلارنى تېرىپ ئېلىپ يەۋىتىپتۇ. ياۋ قوشۇنى دولانلارنىڭ ئەل بولغانلىقىغا ئىشىنىپ،بىخارامان شەھەرگە كىرىپتۇ.لېكىن شەھەرگە كىرە-كىرمەيلا،مۆكتۈرمە لەشكەرلەرنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچراپ ھالاك بولىشىپتۇ.پەقەت بىرنەچسىلا قېچىپ كەتكەنىكەن،بارغانلا يېرىدە:"دولوئانلارغا چېقىلماڭلار،ئۇلار ئۇلار لولى(رەڭباز،ھىلىگەر،تەدبىرچى)لار ئىكەن!"دېيىشىپتۇ.شۇندىن كىيىن"لولى،قوڭغۇزچى دولان"دېگەنلەر دولان خەلقىگە لەقەم بولۇپ قالغانىكەن.يەنە بىر رىۋايەتتە مۇنداق ئېيتىلغان:ئاتام زاماندا دولانلىقلار بىر نەچچە خىل ئۇرۇقتىن بولغانىكەن.بىر كۈنى خان ئۇرۇق ئاقساقاللىرىنى ئوردىغا مەجلىسكە چاقىرىپتىكەن،ھەرقايسى ئايماقلاردىن كەلگەنلەر بەس-بەس بىلەن خانغا سوۋغات تەقدىم قىلىپتۇ. تېرىملىق دولانلار ئەڭ ئاۋال سوۋغا تەقدىم قىلغانىكەن،خان ئۇلارنى"قارادولان(مەركىزىي دولان" دەپ ئاتاپتۇ؛ ياغاچ ئۆيلۈك دولانلار جىم ئولتۇرۇپ قاپتىكەن،خان ئۇلارنى"لولى(تەدان) دولان"دەپتۇ،لولىلىق دولانلارغا شۇنىڭدىن قالغانىكەن..... يۇقۇرىقى يازما مەنبەلەر بىلەن رىۋايەت-ئەپسانىلەرنى بىرلەشتۈرۈپ قارىساق،"لولى"سۆزىنىڭ ھەقىقەتەن مەلۇم تارىخى ئاساسىي بارلىقىنى كۆرىۋالالايمىز.دولانلارنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىدىن بىرى ئىكەنلىكى،ئۇلارنىڭ تارىختىن بۇيان تارىم دەريا ۋادىسىدا ياشاپ كېلىۋاتقانلىقى ئاللىقاچان ئىسپاتلانغان مەسىلە.ئۇلاردا نۇرغۇنلىغان يەرلىك خۇسۇسىئىيەتلەر ساقلانغان بولۇپ،مۇئەييەن تەئەتقىقائات قىممىتىگە ئىگە. ئىزاھاتلار: (1)---گۇجىچىن:"ۋاڭ يەندىنىڭ قۇجۇغا ئەلچىلىككە بېرىش خاتىرىسى"،"شىنجاڭ ئىجدىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى" ژورنىلى،ئۇيغۇرچە،1985-يىللىق 4-سان،128-بەت. (2) (3)--- ۋاڭ زوڭۋېي:"دۇنخۇئاڭ دىگەن ئىسىمنىڭ يەشمىسى"،يۇقۇرىقى ژورنال،1987-يىللىق 4-سان. (4)--- موللا مىرسالىھ قەشقىرى،"چىڭگىزناما"،قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرياتى،109-بەت. بۇ ماقالە ئەسلىدە "ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى"نىڭ 1989-يىل 5-دىكابىردىكى سانىدا ئېلان قىلىنغان.

sadakatz

	رەھمەت بىلىۋېلىشقا تىگىشلىك بىلىملەر ئىكەن،جاپا چېكىپسىز...........

exkim8

	رەھمەت!   بىلىۋىلىشقا تىگىشلىك بىلىملەركەن! [s:79]

karluq02

	ئۆز تارىخىمىزنىڭ بىر قىسىمدىن خەۋەردار قىىلغىنىڭىزغا رەھمەت!  [s:79]  [s:79]

WiJD@N

	ئەھمىيەتلىك  ياخشى  تىمىكەن...................... رەھمەت [s:79]

harsan

	ئەھەمىيەتلىك تېما ئىكەن.

پالۋان

	تارىخىنى بىلمىگەن مىللەتنىڭ كېلەچىكى بولمايدۇ..............

jalipkar!

	بىلىۋالدىم .ياخشى تېمىكەن!

kugul

	بىلىۋىلىشقا تىگىشلىك ئەھمىيەتلىك تىما.مەن لولى دىگەن سۆزنى <تەخسىكەش،ياغلىما سۆزگە ئۇستا ،ۋىت-ۋىت>كىشلەر دىگەن مەنىدە بولسا كېرەك دەپ ئويلىغانتىم،بىزنىڭ مەھەللىدە بۇئايشەم لولى دەپ بىرسى بۇلىدىغان،ئىسىمگە كىلىپ قالدى. [s:74]

lutpulla8

	مەن تېخى چۇشەنمىدىم نىمە دىگەن گەپ كەن ئۇ؟ [s:111]