ئۇيغۇر ئوغلى —— نەزەر خوجا ئابدۇسەمەتوۋ

tumaris01

	كومپىيوتىردا يوللىغان بولسىڭزمۇ بوپتىكەن ، ئىشقىلىپ بەك ياخشى تېمىكەن ، نىمىشقىكىن مۇشۇ ئىلى ۋىلايىتى تەۋەسىدىكى ھەر قايسى جايلار تەسۋىرلەنگەن ئەسەرلەرنى بەك ياخشى كۆرىمەن .............مەسىلەن ئانا يۇرت ، ئىلى دولقۇنلىرى ، چالا تەككەن ئوق  دېگەندەك .......... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# U! s2 v6 @( D2 a( i ئىشقىلىپ تېزرەك يوللاڭ داۋامىنى ..............

barnawul

	tumaris01 يوللىغان ۋاقتى  2015-3-5 05:13 PM بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  u* \% |& {0 w( a! Z1 b4 ~كومپىيوتىردا يوللىغان بولسىڭزمۇ بوپتىكەن ، ئىشقىلىپ ب ... كەچتە يوللاي ئەمسە

barnawul

	- بولدى قىلىڭە ئۇ گەپلەرنى،- ئېرىنىڭ گېپىنىڭ بېلىگە تەپتى ئايالى،- ھازىرقى مۇشۇ كۈنىمىزگىمۇ شۈكرى قىلايلى. خۇدانىڭ ئىلتىپاتى بىلەن خېلى ھاللىنىپ قالدۇققۇ، تېرىيدىغان يېرىمىز بار، ساغىدىغان كالىمىز بار، قورۇ - جايمۇ ئۆزىمىزنىڭ، بالىمىز بولسا بىر ئوبدان ئوقۇۋاتىدۇ... قارىڭە، ئۇنىڭ خەت ئوقۇشلىرىغا! بۇنىڭدىن كېيىن خەت پۈتكۈزىمىز دەپ ئىمام، موللىلارنىڭ ئۆيلىرىگە توققۇز تازىم قىلىپ بېرىپ يۈرمەيدىغان بولىدىكەنمىز... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 S- Z( ]# t, N2 f# Q     - ھوي، شۇنداقمۇ، ما ئىشنى كۆرمەمدىغان،- شۇنىڭ بىلەن گەپنىڭ مەزمۇنى باشقا ياققا بۇرالدى،- خەت تونۇيدىغان بولۇپ كېتىپتىما؟ ھۇششەرە، مەن ئوغلۇمغا «نەزەر خوجا» دېگەن ئىسىمنى بىكار قويمىغاندە! بىزنىڭ خوجا ئەۋلادى ئىكەنلىكىمىزنى، ھەر نەرسىگە چوڭقۇر نەزەر سېلىپ تۇرىدىغانلىقىمىزنى بىلدۈرىدىغان ئىسىم - دە بۇ! ھى ھى ھى!      دادىسى ئوغلىنىڭ بېشىنى سىيلىغىنىچە پىخىلداپ كۈلۈپ كەتتى. ئاندىن يوغان چىنە تەخسىگە دۆۋلەپ سېلىنغان لەڭمەننى ئىشتىھا بىلەن يېيىشكە كىرىشتى.      راست دېگەندەك شۇ تاپتا نەزەر خوجا دادىسىغا باشقىچە بىر تەرزدە نەزەر سېلىۋاتاتتى. بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئېغىزىدىن مۇشۇنىڭ بىلەن ئىككى قېتىم چىققان «غۇلجا» دېگەن جاينىڭ قەيەردىلىكىنى بىلىش ئىستىگىدە دادىسىغا ئالاھىدە نەزەر سېلىۋاتاتتى. چۈنكى نەزەر خوجا بىر قېتىم ھېلىقى چاغدىكى قوزغىلاڭدا يارىدار ياتقان چاغدا، يەنە بىر قېتىم ھازىر نامراتلىقتىن قۇتۇلۇپ باي بولغاندا دادىسىنىڭ «غۇلجا» دېگەن سۆزنى مەغرۇرلۇق بىلەن ئېيتقانلىقىنى ئۆز قۇلىقى بىلەن ئاڭلىغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ |% Q/ R8 q- I9 g, U! u7 D+ ?      بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 B5 @* X0 S/ z/ ~( k2 W4 M دادىسىدىن ئۆگەنگەن يوللار      نەزەر خوجا كىچىگىدە دادىسىدىن جىق نەرسىلەرنى ئۆگەنگەنىدى. توغرا ئۇ دادىسىدىن پالانى نەرسىنى ئۆگىنەيچۇ دەپ ئۆگەنگەن ئەمەس، بەلكى ئاتىسىنىڭ ۋەسىيلىكىدە تۇرغان چاغدا ئۇنىڭ قىلغان ئىشلىرىغا، سۆزلىگەن گەپلىرى، ئۆزىنى تۇتۇشلىرى، ھەتتا ئاچچىقى كەلگەندە كايىشلىرىدىن كېيىنكى تۇرمۇشىغا پايدىسى تەگكەن نۇرغۇن ئىلىملەرنى ئۆگىنىۋالغانىدى.      نەزەر خوجىنىڭ دادىسى ئوتتۇرا بوي، بۇغداي ئۆڭ، قاتاڭغۇر كەلگەن چەبدەس ئادەم ئىدى. شۇڭا ھەممە ئىشقا يېتىشەتتى. بەش ۋاقىت نامازنى مەسچىتتە جامائەت بىلەن بىللە ئۆتەيتتى. ئەتىگەن تۇرۇپ چالا - پۇلا ناشتا قىلاتتى - دە، ئىشقا چىقىپ كەتسە چۈشتىمۇ كەلمەيتتى. ئېتىز - ئېرىق ئىشلىرىنى قىلىپ زېرىكمەيتتى. شۇنىڭ ئۈچۈن نەزەر خوجا دادىسىنى پەقەت كەچلىك تاماق ۋاقتىدىلا كۆرەتتى. ئانىسى بىردەممۇ تېنىم تاپمايدىغان ئىشچان، ئەقىللىق ئايال ئىدى. ئەتىگەن سەھەر تۇرۇپ ئېرىگە ناشتىلىق تەييارلاپ يولغا سالغاندىن كېيىن، ھويلا - ئاراملارنى سۈپۈرۈپ سۇ چاچاتتى. ئېغىللارنى تازىلايتتى، كالا، قويلارنى ساغاتتى، ئۇلارغا ئوت - چۆپ، يەم - خەشەك، سۇ بېرەتتى. مۇشۇ ئارىلىقتا نەزەر خوجىمۇ ئاتا - ئانىسىغا ئوخشاش ئالدىراش بولۇپ كەتتى. ئۇ ئەمدى چۈشتىن بۇرۇنمۇ، چۈشتىن كېيىنمۇ ئوقۇيدىغان بولغانىدى. شۇڭا ئۇلار پەقەت كەچلىك تاماق ۋاقتىدا شىرە ئەتراپىغا جەم بولاتتى. بۇ چاغدا دادىسى نەزەر خوجىدىن ئوقۇش ئەھۋالى توغرىلىق سورايتتى. ئايالىدىن بولسا شۇ كۈنلۈك ئۆي مەشغۇلاتلىرىنى سۈرۈشتۈرەتتى. ئۆزىمۇ سىرتتا يولۇقتۇرغان يېڭى - يېڭى ئىشلار ھەققىدە ئانچە - مۇنچە سۆزلەپ قوياتتى. ئەمما نەزەر خوجا دادىسىدىن بىرەر سۇئال سوراپ قويسىلا بالادا قالاتتى. چۈنكى دادىسى ئۇنى تاكى «بولدى، چۈشەندىم!» دېگۈچە ئېزىپ، ئەزۋەيلەپ ئادەمنىڭ كاللىسىغا قۇياتتى. بولۇپمۇ دادىسى ئۆزىنىڭ ئۆتمۈشىنى سۆزلەشنى بەك ياخشى كۆرەتتى. ئۇ ھەقتە كېچە - كېچىلەپ سۆزلىسىمۇ ھاردىم، چارچىدىم، دېمەيتتى.      - خوجامبەردىنى چىقىپتۇ دەيدىغۇ، راستما؟ - ئەنسىزلىك بىلەن سورىدى ئايالى ئېرىدىن.      چىققىلى نەكەم،- جاۋاب بەردى دادىسى لىگەندىكى گۆشناننى توغرىغاچ،- ئۇنى ئوڭاي ئۇجۇقتۇرالمايدۇ، يىلتىزى چىڭ يەردە ئۇنىڭ.      ئۇ چىقسىلا يۈرىكىم جىغىلدايدۇ مېنىڭ. ئۆتكەندە مەھەللىدىكى خوتۇنلارنىڭ ئېغىزىدىن شۇ گەپنى ئاڭلاپ يەنە بىر غەۋغا چىقارمىسا بولاتتى ئۇ، دەپ ئەنسىرەپ كەتتىم، خويمۇ تېنچ بولۇپ كېلىۋېدۇق... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 h0 X0 l1 z* J: s9 n     - ئۇ دېگەن كۆپنىڭ غېمىنى يەيدىغان ھەقىقى ئەركەك،- خوتۇنىنىڭ گېپىنى كەستى دادىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 }% ~3 P) i# K  K" p" O! ]     نەزەر خوجا دادىسىنىڭ «ئۇ دېگەن ھەقىقىي ئەركەك» دېگندە كۆزلىرىنىڭ يېنىپ كەتكەنلىكىنى، ئۇنى ناھايىتى ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئالغانلىقىنى كۆرۈپ، «ئەركەك» سۆزىنىڭ ئالاھىدە مەنىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى چۈشەنگەندەك بولدى. ئۇنىڭ بالىلىق قەلبىگە ئەنە شۇنىڭدىن تارتىپ، «ھەقىقىي ئەركەك» تەك ياشاش ئىستىگى ئورناپ قالدى. شۇڭا كېيىنكى چاغلاردا ئۆزىمۇ جەمئىيەتنىڭ بوران - چاپقۇنلىرىغا، ھاياتنىڭ دولقۇنلۇق قايناملىرىغا بۆسۈپ كىرگەن چاغدا «ئەركەك» سۆزىنىڭ ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن مەزمۇنلىرىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشەنگەنىدى. شۇڭا ئۇ كېيىنكى چاغلاردا دادىسىدىن ئۆگەنگەن ئەشۇ «ئەركەك» سۆزىگە تېخىمۇ چوڭقۇر مەنا بېرىپ:                                              خەلق ئوغلى قورققاق ئەمەس ئەركەكتۇر،                                              ئەركەك ئولدۇر زالىملارنى سۈرمەكتۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ E/ r4 L3 D+ q2 ]     دەپ يازغانىدى.      - ھەي، ماڭا قارىسۇنا،- دېدى ئاپىسى پىيالىگە چاي قۇيۇپ ئېرىنىڭ ئالدىغا قويغاچ،- ئەركەك، چىشى دەپ ئولتۇرماي ئەمدى ئۇنداق غەۋغالارغا ئارىلاشمىسۇن، ئۆز يۇرتىمىزدا غەۋغا چىقىرىپ بۇ يۇرتلارغا قاڭقىپ كەتتۇق، بۇ يەردە تېنچ ياشارمىزمىكىن دېسەك، بۇ يەردىمۇ غەۋغاغا ئارىلىشىپ قويۇپ ھېلىقىدەك كۈننى كۆردۇق...      - پىشانىمىزگە پۈتۈلگەننى كۆرمەي نېمە ئامال! پىشانىمىزگە غەۋغا پۈتۈلگەن بولسا غەۋغاغا ئارىلىشىمىز، پىشانىمىزگە رىسقىمىزنىڭ بۇ يەرلەرگە چېچېلغانلىقىنى پۈتكەن ئىكەن، شۇڭا بۇ يەردىكى رىسقىمىزنى يەۋاتىمىز، تەقدىردىن بىسوراق قىل تەۋرىمەيدۇ، ئۇنىڭغا نېمە ئىلاج؟!      ئەر - خوتۇن ئوتتۇرىسىدىكى گەپ شۇنىڭ بىلەن ئۈزۈلۈپ، ھەر ئىككىلىسى جىمىپ قالدى. بىراق نەزەر خوجىنىڭ كۆڭلىگە بىر نەرسە كەلدى. ئۇ ئۆزى تۇغۇلغان بۇ يۇرتنىڭ «ئۆز يۇرت» ئەمەس، «ياقا يۇرت» ئىكەنلىكىنى ئاڭقىرىۋالغانىدى. «بۇ قانداقلارچە ‹ياقا يۇرت› بولۇپ قالىدۇ؟» بۇ سۇئاللار ئۇنىڭ خىيالىنى تېنچ قويماي ئاخىرى دادىسىدىن سوراشقا مەجبۇر قىلدى.      - دادا بىز بۇ يەرلىك ئەمەسما؟- بالىسىنىڭ تۇيۇقسىز سورىغان سۇئالى ئاتا - ئانا ئىككەيلەنگە باشقىچە تەسىر قىلدى.      - بىز بۇ يەرگە غۇلجىدىن كۆچۈپ كەلگەن،- ئالدىراپ جاۋاب بەردى ئاپىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& _2 @3 {$ }$ s; ]1 F) F3 V     نەزەر خوجا ئەمدى «غۇلجا» دېگەن ئىسىمنى يەنە ئاڭلاۋاتاتتى.      - غۇلجىدىن؟ نېمە سەۋەبتىن كۆچۈپ كېلىۋېدىڭلار؟- بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- }' g) u. b1 U ئاپىسىدىن سورىدى نەزەر خوجا.      - دەۋاتىمەنغۇ، داداڭ شۇ ياقتا غەۋاغاغا ئارىلىشىپ قېلىپ، ئاخىرى ئۇ يەردە خاتىرجەم تۇرالماي بۇياققا ئۆتۈپ كەتكەن. شۇ چاغدا داداڭ غەۋغاغا ئارىلاشمىغان بولسا، ئۇ يەردىكى ئۇرۇق - تۇغقان، قەۋم - قېرىنداشلىرىمىزنى، ئۆي - ماكانىمىزنى تاشلاپ كىشىنىڭ يۇرتىدا سەرسان بولۇپ يۈرمەيتتۇق . . .       نەزەر خوجا ئاپىسىنىڭ گېپىدىن ھېچنىمىنى چۈشىنەلمىدى. شۇڭلاشقا دادىسىغا بۇرۇلۇپ، ئۇنىڭ جۈدەڭگۈ چىرايىغا ۋە بىر ئاز ئولتۇرۇشۇپ كەتكەن غەمكىن كۆزلىرىگە تىكىلىدى. دادىسىمۇ بۇ ئەتىۋارلىق ئوغلىنىڭ ئۆزىنىڭ تېگى - تەكتىنى بىلىشكە تولىمۇ تەقەززا بولغان ھالدا ئۆزىگە ئۈمىد بىلەن قاراپ تۇرغانلىقىنى كۆرۈپ، ئۆتمۈشنى سۆزلەشكە كىرىشتى.       - بۇ مۇنداق گەپ، - دېدى دادىسى قولىنى داسمال بىلەن سۈرتۈپ، - ئادەم دېگەن بىكاردىن - بىكار غەۋغا چىقارمايدۇ. ئۇ چاغلاردا بىز ياشاۋاتقان غۇلجىدىمۇ كۈن ئۆتكۈزۈش بەك تەسلىشىپ كەتكەن ئىدى. ئالۋاڭ - ياساق كۆپىيىپ تاپقىنىمىز قورساققا يەتمەي، ئۈستىبېشىمىز ئىسسىماي بارغانسىرى ئاچ - يالىڭاچ ياساشقا مەجبۇر بولدۇق. ئۆزىمىزنىڭ دەردىنى تارتالماي تۇرغاننىڭ ئۈستىگە ھە دېسىلا ھاشار - سەيسىگە تۇتۇپ كېتىپ ئۆستەڭ چېپىشقا، سېپىل سوقۇشقا سېلىپ، ئايلاپ - ئايلاپ ئۆيگە قايتالماي ئىشلەيتتۇق.       ھۆكۈمەتتە رەھىم - شەپقەت، بايلاردا ئىنساپ قالمىغانىدى. يالغۇز بىزلا ئەمەس كۈرمىڭلىغان ئادەملەر ئەنە شۇنداق ئات، كالا، ئىت، ئېشەكتەك خارلىنىشقا باشلىدى. شۇڭا ئەشۇ چاغلاردا خەلق ئارىسدا: ئۆستەڭ بېشىغا بېرىپ، چام سېلىپ بۆلۈپ بەردى. جاننىمۇ چىقىرىۋەتتى، ئالۋاڭچىلىقنىڭ دەردى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ W) O) ]5 u3 o/ l$ Wئۆستەڭنىڭ تېگى قاتتىق، چاپسا كەتمەن ئۆتمەيدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) P2 y  ?. G, _% z) V9 Kمانجۇ تۇڭچىلىرى، بەگلەر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& O6 x' J4 |% q" Cبېشىمىزدىن كەتمەيدۇ. ئۆستەڭ چاپمىغان خەقنى، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% c: W& {) w  U. ?; W: e9 ?دالويى قامچىغا باسىتى. چىدالماي قامچىغا خەقلەر، ئۆستەڭ ياقىلاپ قاچتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( t/ j2 W, c6 \  P2 z  G0 {! ^ بۇ زۇلۇمنىڭ ئوتىنى، تارانچى بېشىغا چاچتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 j! V5 ]: i$ ?- B: \0 V9 X7 Iخوتۇنلار ئەرلىرىنى كۆرمەي، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 f& U) h, u! |1 bبىر - بىرى بىلەن مۇڭداشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 l7 D4 o4 X* g9 [& A! B( o( ]سېلىق بەر، دەپ تارانچىنى، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ M0 b1 y, o  R* J; g% Sئۇرۇپ - سوقۇپ، قولىن باغلاپ. ئادالەت كەتتى خاڭجۇڭدىن، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: s% N* T% a1 \* j2 l8 Aخوتۇن - بالا زار يىغلاپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# l/ t* N/ K  Y  h1 m- D) L. E$ q" g" v     دېگەن قوشاقلار چىققان.      شۇنداق كۈنلەرنىڭ بىرىدە خەلق ئارىسدا: غولجىنىڭ پاشاسى خاڭجۇڭنىڭ بەش چېرىكى سېلىق تۆلىيەلمىگەن تۆت - بەش كەمبەغەلنى تۇتۇپ باغلاپ، يامۇلغا ئېلىپ كېتىۋاتقاندا، سادىر دېگەن بىر ئەركەك كۆرۈپ قاپتۇ - دە، ھېچنىمىگە قارىماي ھېلىقى چېرىكلەرنى ئۇرۇپ، بىردەمنىڭ ئىچىدىلا خېمىرىدەك قىلىۋېتىپ، ئۇلارنىڭ قوراللىرى بىلەن ھېلىقى تۇتقۇنلارنى قوراللاندۇرۇپ تاغقا ئېلىپ چىقىپ كېتىپتۇ. ئۇ شۇ يەردە ئادەم توپلاپ خاڭجۇڭغا قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈشكە ئاتلىنىپتۇ، دېگەن خەۋەر تارقالدى. بۇ خەلقنىڭ دەردى تازا قايناپ تېشىپ، پىچاق سۆڭەككە يەتكەن ۋاقىت ئىدى. شۇڭا ئۇ خەۋەر خۇددى قۇرۇق قورايغا چۈشكەن ئۇچقۇندەك خەلقنىڭ ئوت ئېلىشىغا ئاز قالغان غەزەپ پىلىكىگە ئوت يېقىۋەتتى. ھەممە خەلق، ھەممە يەردە يوشۇرۇن تەشكىللىنىپ، مانجۇ ئاقسۆڭەكلىرىنىڭ غۇلجىدىكى ۋەكىلى جاڭجۇڭغا قارشى تەييارلاندى. شۇنداق تەييارلىق مەزگىلىدە يەنە سادىر ئۆزىنىڭ يېقىن دوستى ئىسمائىل بىلەن بىر توپ قوشۇننى تەشكىللەپ، جاڭجۇڭنىڭ بەزى يېزىلاردىكى ئەمەلدارلىرىنى يوقۇتۇپ، ئۇ يەرلەرنى ئىگىلەپتۇ، دېگەن خەۋەر كەلدى. بۇنىڭ بىلەن تەرەپ - تەرەپتىن قوزغىلاڭ كۆتۈرۈش باشلىنىپ كەتتى. بۇ دەل 1860- يىللىرى ئىدى. 1864- يىلىغا كەلگەندىلا ئۇلار غولجا شەھىرىگە تۇيۇقسىز باستۇرۇپ كىرىپ، غۇلجىنىڭ دۆڭ مەھەللىسىگە ئورۇنلاشقان جاڭجۇڭ چېرىكلىرىنى قىرىپ تاشلاپ، ئۇلارنىڭ قورال - ياراغلىرىنى ئولجا ئالدى. ئۇ چاغدا قوزغىلاڭچىلارنىڭ سانى كۆپىيىپ كەتكەنىدى. ئۇلارغا باشچىلىق قىلغانلارمۇ سادىرنى «پالۋان» دەپ ئاتاشتى. ئۇنىڭ ئەتىراپىغا يەنە شۇنىڭغا ئوخشاش ئەركەكلەردىن ئاقيول، ئىسمائىل، ئەلا دېگەن پالۋانلارمۇ جەم بولدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 a6 i+ z5 }: d1 ^8 C, |      ئۇ چاغدا بىزنىڭ ئائىلىمىز غۇلجىنىڭ جاغىستاي دېگەن يېرىدە ئىدى. غۇلجىدىن كەلگەن ئۇ خەۋەر بىزگىمۇ يېتىپ كېلىپ، بىزنىڭمۇ قېنىمىزنى قاينىتىپ، ئۇ يەردە تىنىچ ئولتۇرالماس قىلىپ قويدى. ئاخىرى بىزمۇ «يېتىپ قالغۇچە، ئېتىپ قال» دەپ قوزغالدۇق. بىزمۇ ئۆزىمىزدىن چىققان توقۇلەك باتۇرنىڭ باشچىلىقىدا ئۆز يېرىمىزدىكى جاڭجۇڭ چېرىكلىرىنى يوقىتىپ غۇلجىغا كېرىپ، چوڭ قوزغىلاڭچىلارنىڭ توپىغا قوشۇلۇپ كەتتۇق . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 L8 P" i! o5 C5 F; I1 S      - ئوھۇش، كىچىك بالىغا بۇلارنى دەپ نېمە قىلاتتىكىن، - دېدى ئاپسى سەرەمجانلارنى يىغىشتۇرغاچ ، - بۇنىڭ ئېغىزى ئېچىلسا ھەممە نەرسىنى ئۇنتۇپ قالىدۇ - دە، خۇپتەن بولۇپ كەتتىغۇ؟! بولدى، يېتىپ ئۇخلىسۇن. بۇ ئەتە يەنە ساۋاق ئوقۇمىسا بولماس. قارىڭە، بالىنىڭ كۆزلىرىنىڭ قىزىرىپ يۇمۇلۇپ كېتىۋاتقىنىنى؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 Q% ~; b/ B8 J) ~      - نەدە؟ ئۇيقۇم كەلمىدى مېنىڭ، - ئانىسىنىڭ سۆزىگە رەددىيە بەردى نەزەر خوجا، ئاپىسىنىڭ تازا قىزىۋاتقان گەپنىڭ بېلىگە تەپكەنلىكىدىن نارازى بولۇپ، - ئاخرىنى دەۋەتسۇنچۇ، ئاڭلاپ بولۇپلا ئۇخلايمەن.      بىراق نەزەر خوجا ئۇ گەپلەرنىڭ ئاخىرنى ئاڭلاش نىسىپ بولمىدى. خۇددى ئاپىسىنىڭ گېپىنى تەستىقلىغاندەك، سەھرانىڭ كېچە جىمجىتلىقىنى بۇزۇپ، مەزىننىڭ خۇپتەن نامىزىغا ئېيتقان مۇڭلۇق ئەرزان ئاۋازى ئاڭلاندى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( `& ]- |: |+ ~8 V     - بولدى، قالغىنىنى ئەتە ئېيتىپ بېرەي، - دېدى دادىسى مەزىننىڭ ئەزىنى تۈگەش بىلەن دۇئاغا قول كۆتۈرۈۋېتىپ.      شۇ كۈنى نەزەر خوجا ئاپىسىنىڭ زورلىشى بىلەن ئورنىغا كېرىپ ياتقان بولسىمۇ، خېلى ئۇزۇنغىچە ئۇخلىيالمىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# B; m( Y" F+ N: C: i" B' E      ئۇ بۇگۈن دادىسىنىڭ، ئائىلىسىنىڭ ئۆزىگە تېخىمۇ مەلۇم بولمىغان سىرلىرىنى بىلىۋالغانىدى، شۇنداقلا ئۇ يەنە يېڭى - يېڭى سىرلىق تېپىشماقتەك ئادەملەرنىڭ كەچۈرمىشلىرىگە ئەسىر بولۇپ قالغانىدى. ئەنە شۇ سادىرنىڭ كېينكى تەقدىرىنىڭ قانداق بولغانلىقىنى، ئاقيول، ئىسمائىل، ئەلالارنىڭ قانداق قىسمەتكە يولۇققانلىقلىرىنى بىلىشكە ئالدىرايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) A& v1 p+ s. X9 i1 z     ئۇ يەنە «تارانچى» دېگەن بىر گەپنىمۇ تۇنجى قېتىم دادىسىنىڭ ئېغىزىدىن ئاڭلىغانىدى. «تارانچى» دېگىنى نېمىسى؟ بۇنىمۇ دادىسىدىن سوراپ بىلىۋېلىشى كېرەك. ئەڭ مۇھىمى ئۆزلىرىنىڭ بۇ« ياقا يۇرت» قا زادى قانداق سەۋەبلەر بىلەن كېلىپ قالغانلىقىنى چوقۇم ئېنىق بىلىۋېلىشى كېرەك! . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 N& [& p0 _2 p  _     نەزەر خوجىنىڭ بالىلىق قەلبىگە ئورۇنلاشقان ئانا شۇنداق سۇئال - سوراقلار ئاددىي نەرسىلەر ئەمەس ئىدى. ئۇلارنىڭ ئاتا - بوۋىلىرىنىڭ سەرگۈزەشتىلىرى، ئاتا - بوۋىلىرى ياشىغان زېمىنلارنىڭ تارىخى ئىدى!      نەزەر خوجا كېيىن ئەنە شۇ سەرگۈزەشتلەرنى، ئەنە شۇنداق تارىخنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن ئاتلاندى. ئۇ يولدا ئەھمىيەتلىك ئەمگەكلەرنى قىلدى. ئۇ يولغا ئۆزىنىڭ ياشلىقىنى ئاتىدى، ھاياتىنى بېغىشلىدى ۋەھالەنكى مانا شۇلار ئەينى چاغدا، نەزەر خوجا گۈدەك ۋاقتىدا ئاتىسىدىن مېڭىشنى ئۆگەنگەن يوللار ئىدى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. t) b! x5 |% V

barnawul

	«قۇرۇق پاراڭ»      تەقەززا بولۇپ كۈتكەن يەنە بىر كۈن كەلدى. كەچ كىرىپ، خۇپتەن ۋاقتىمۇ بولۇپ قالدى. بىراق شۇ كۈنى دادىسى نەزەر خوجا ئۇخلاپ قالغاندىن كېيىنلا كەلدى. بۇ كۈنلەردە نەزەرنىڭ دادىسى ناھايىتى ئالدىراش بولۇپ كەتكەنىدى، ئېتىز - ئېرىقنىڭ ئىشلىرى ئۇنى ئالدىغا سېلىۋالغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ ]+ b2 b& d: l" `+ d9 F, C$ x$ x* q     - بۈگۈن چاينى دادامغا مەن ئاپىرىپ بېرەيچۇ، ئاپا، - نەزەر خوجىنىڭ ئېىسگە بىر كەلگەندەك ئاپىسىغا دېدى.      - قايناق چاينى بىرەر يېرىڭگە تۆكۈۋالىسەن، ئۆزۈم بىردەمدىلا ئاپىرىپ بېرىپ كېلىمەن. سەن ئۆيگە قاراپ تۇر، - دېدى ئاپىسى چاينى دەملىگەچ.      بىراق ئۇنىڭغىچە نەزەر خوجا ئاپىسى كۈندە تەييارلىغاندەك ئىككى توقاچ بىلەن تۆمۈر ئاپقۇرنى داستىخانغا ئورىدى - دە، قولتۇقىغا قىسىپ قازان بېشىغا كەلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; A8 r1 s3 r; U     - بولدى، مەنلا ئاپىرىپ بېرەي، كىچىك بالىمىدىم مەن چاينى تۆكۈۋالدىغان، باشقا بالىلارمۇ ھازىر ئېتىزدا . . .      ئاپسىى بالىسىنىڭ تەرسالشىىپ كېتىۋاتقان مىجەزىنى بىلگەچكە يوغان ئاق چۆگۈنگە دەملىگەن ئەتكەن چاينى ئوغلىغا تۇتقۇزدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 Y! V) e7 N; j      - پەخەس بول، ئاپىرىپ بېرىپلا كەينىڭگە يان، ھاۋا بەك ئىسسىق، سىرتتا كۆيۈپ كېتىسىەن، ئىسسىق ئۆتۈپ كېتىدۇ! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# P9 V! K1 N; e; o: g      يېزىنىڭ رەتسىز پاكار - پاكار ئۆيلىرى جايلاشقان، قىزىق توپىلىق ئەگىرى - بۈگرى يوللىرىنىڭ ئاخىرى ئېتىزغا تۇتىشاتتى. بۇغدايلىرى ئورۇلغان ئېڭىزلاردا يالاڭغىداق مېڭىش تەس ئىدى. كالتە يەڭ ئاق كۆينەك، قارا ئىشتان كىيىۋالغان نەزەر خوجا ئېتىز قىرلىرىدىكى ئاياق يوللار بىلەن مېڭىپ بىرەمدىلا ئۆزلىرىنىڭ ئېتىزلىقىغا يېتىپ كەلدى.       - ئوھوي، چاينى سەن ئەكەلدىڭما؟ قارىمامدىغان بۇنى، چوڭ بولۇپ كېتىپسەن جۇمۇ؟! - دېدى دادىسى ئورغاقنى قويۇپ، بىر نەچچە باغ بوغداينى دۆۋىلەپ سايە چۈشۈرگەچ، - داستىخاننى بۇ يەرگە سال، مەن قولۇمنى يۇيۇپ كېلەي.       چەكسىز كەتكەن ئېتىزلىقتا تېخى ئورۇلۇپ بولالمىغان بوغدايلار باشاقلىرنى ئىگىپ، يېنىك تەۋرىنىپ تۇراتتى. ئېتىزنىڭ بويلىرىدا ئۇ يەر - بۇ يەرلىرىدە قوۋزاقلىرى قايناپ چىققان قارا ياغاچلارنىڭ سايىسىدا ئومىچىلار سايىداپ ئولتۇرۇشاتتى. يەنە بىر يەرلەردە بوغدايلار ئارىسىدىن ئادەملەرنىڭ باشلىرى كۆرۈنۈپ قالاتتى. ئۇلار ئۆز يېرىدىكى بوغدايلىرىنى ئورۇۋاتقان دېھقانلار ئىدى. يىراقتىن كىمدۇر بىرى ئېيتىۋاتقاندەك ناخشىنىڭ ئاۋازىمۇ قۇلاققا كىرىپ تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) q) X; Y9 B* I  T% P1 I       - ئۆتكەنكى گېپىڭنىڭ ئاخىرىنى قاچان دەپ بېرىسەن، - توساتتىن سوراپ قالدى نەزەر خوجا داستىخاننىڭ بىر چېتىدە بەدەشقان قۇرۇپ ئولتۇرغىنىچە تۆمۈر ئاپقۇرغا قۇيۇلغان چايغا نان سېلىۋاتقان دادىسىدىن.        - ھوي، سەن تېخى شۇ گەپتىما، بولدى قايتىپ كەت، ئاپاڭ ئەنسىرەپ قالىدۇ، ئۇ گەپنى كېيىن . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ X, t% i( u7 i0 Y+ D$ Y$ Y       - ياق، ھازىر دەۋەتكىنە، چاي ئىچكۈچە دەۋەتسەڭ بولدىغۇ! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ d2 l5 x4 U2 _1 `- D# u8 m% \       - ئاپتاپتا ئۆرە تۇرۇۋالماي سايىغا كېلىپ ئولتۇر! ھە راسىت، سۆلەپ قەيەرگە كەلگەنىدىم؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 @+ q! z7 o7 Y* A& H& R0 F3 ]5 a       - توقولەك باتۇرغا ئەگىشىپ غولجا شەھىرىگە كىرگەن يەرگە، - بالىلارغا خاس ياراق ئاۋازى بىلەن جاۋاب بەردى نەزەر خوجا، دادىسى بەرگەن بىر پارچە توقاچنىڭ بىر تەرىپىنى چىشلىگىنىچە دادىسىنىڭ يېنىغا كېلىپ ئولتۇرۇۋېتىپ.        - شۇنداق قىلىپ، بىزمۇ بىر توپ بولۇپ شەھەرگە كىردۇق، ئۇ چاغدا مەن ئون نەچچە ياشلىق بالا ئىدىم. دادام بىلەن ئاپام «ھاي، توختا!» دېگىنىچە قالدى. شۇ چاغدا تازا ئوت يۈرەك چاغلىرىم بولغاچقا، كۆزۈمگە ھېچنىمە كۆرۈنمەيتتى، قۇلىقىمغىمۇ ھېچنەرسە كىرمەيتتى، - گېپىنى باشلىدى دادىسى، - ئۇنداق بىزگە ئوخشاش كىرگەنلەر نۇرغۇن ئىكەن، بىز ھەممىمىز بىرلىشىپ پۈتۈن شەھەرنى قورشىۋالدۇق، ھۆكۈمەتنىڭ ئەمەلدارلىنى، چېرىكلىرىنى سېپىلغا قامىۋالدۇق. ئۇلار سېپىلغا بېكىنىۋېلىپ بىزگە ئوق ئېتىپ سېپىلغا يېقىن يولاتمىدى. ئۇلارنىڭ ئاساسىي قوشۇنى، ئىككى مىڭدىن ئارتۇق لەشكىرى بىلەن بايانداي ھەم كۈرە شەھىرىنىڭ ئىچىگە كىرىۋالغانىدى. ئۇ شەھەرنىڭ تۆت ئەتىراپى سېپىل بىلەن قورشالغان بولغاچقا، بىزنىڭ ئۇنىڭ ئىچىگە كىرىشىمىز مۇمكىن ئەمەس ئىدى. شۇنداقلا سىرتتىن ئۇلارغا ياردەمگە كەلگەن چېرىكلەرمۇ، ئەسكەرلەرنىمۇ بىز سېپىلغا كىرگۈزمەي ئۇلارنىڭ ئالدىنى توساپ زەربە بەردۇق. بىراق يەنىلا سېپىلنى ئالالمىدۇق، ئەمما سىرتتىن ياردەمگە كەلگەن بارلىق مانجۇ ئەسكەرلىرىنى يوقاتتۇق، ئاندىن كۈچنى مەركەزلەشتۈرۈپ سېپىلنى ئېلىشقا بەل باغلىدۇق، قانداق ئېلىش كېرەك؟ شۇ چاغدا سادىر پالۋاننىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن قوزغىلاڭچىلارنى ئۈچ توپقا ئايرىدى. ھەربىر توپقا باشچىلارنى بەلگىلىدى. ئۇلارنىڭ ئىككى توپى غۇلجا شەھىرىدىكى سېپىلغا بېكىنىۋالغان مانجۇ چېرىكلىرىنى داۋاملىق قورشاپ ئۇلارنى سىرتقا چىقارغۇزمايدىغان بولدى. ئۇ ۋەزىپىنى ئورۇنداشقا ئىككى بۆلەك قوزغىلاڭچىلارنى قويدى. قالغان بىر بۆلەك قوزغىلاڭچىلار كۈرە سېپىلىنى ئېلىشقا ئاتلاندى. مەن ئەشۇ كۈرە سېپىلىنى ئالىدىغان قوشۇنغا ئايرىلدىم. مەن قوزغىلاڭچىلار سېپىدە بولغىنىم بىلەن ھېچ ئىشقا يارىمايتتىم، مىلتىقنىمۇ ئېتىش تۈگۈل، كۆتۈرۈش تۈگۈل ئېتىشنىمۇ بىلمەيتتىىم. ۋاقىراپ بېرىشكە، ئوق - دورا توشۇپ بېرىشكىلا يارايتتىم. كۈرە شەھىرىنىڭ سېپىلىنى ئېلىش ئۈچۈن بىر نەچچە قېتىم ھۇجۇم قىلدۇق، قاتتىق قىرغىنچىلىق، كەسكىن جەڭلەر باشلىنىپ كەتتى. بىراق سېپىلنى ئالالمىدۇق، شۇ چاغدا سادىر بۇنداق ھۇجۇم قىلىۋەرسە قوزغىلاڭچىلارنىڭ جىق قۇربان بېرىدىغانلىقىغا كۆز يەتكۈزۈپ باشقىچە بىر ئامال تېپىپتۇ. بىر نەچچە يۈز چامدام نېرىدىن لەخمە كولاپ كىرىپ، سېپىل تېمىنىڭ ئاستىغا شۇ لەخمە ئارقىلىق بېرىش، ئاندىن شۇ يەرگە مىلتىق دورىسى كۆمۈپ، مىلتىق دورىسىغا پاختىدا ياسالغان پىلىك بىلەن ئوت يېقىپ سېپىلنى پارتلىتىشنى پىلانلاپ، سېپىلغا بولغان ھۇجۇمنى توختاتتى. بىر نەچچە كۈن قوزغىلاڭچىلار نۆۋەت بىلەن لەخمە كولاپ ئاخىرى لەخمىنى سېپىلنىڭ ئاستىغا يەتكۈزدى. ئۇنىڭغىچە تەييار بولغان نەچچە يۈز قەدەم كەلگۈدەك پېلىكىنى سۇ يېغىغا چىلاپ سېپىل ئاستىغا قويۇلغان مىلتىق دورىسىغا ئوت يېقىۋەتتى. ئوت مىلتىق دورىسىغا يېتىپ بارغاندا دورا پارتلاپ كۈرە سېپىلنىڭ بىر بۆلۈكىنى ئاسمانغا كۆتۈرۈپ تاشلىدى. ھاۋا دەھشەتلىك چاڭ - توزان، ئس - تۈتەكنىڭ تارقىلىشىنى كۈتۈپ ھۇجۇمغا ئۆتكىچە سېپىل ئىچىدىكى مانجۇ چېرىكلىرى ئۇزۇندىن بېرى تەييارلىۋالغان توپا، قۇم، شېغىل تولدۇرۇلغان تاغارلار بىلەن سېپىلنىڭ پارتلىغان جايىنى بېكىتىۋالدى. شۇنداق بولسىمۇ ھۇجۇمغا ئۆتكەن قوزغىلاڭچىلار بىلەن جاڭجۇڭ چېرىكلىرى ئوتتۇرىسىدا قاتتىق ئۇرۇپ بوللۇپ ئىككى تەرەپتىن نۇرغۇن ئادەم ئۆلدى. سېپىلنىڭ تۆت ئەتىراپىغا نۇرغۇن شوتا قويۇپ چىققان قوزغىلاڭچىلارنىڭ بىر مۇنچىلىرى سېپىل ئۈستىدە، بىر مۇنچىلىرى سېپىل ئىچىدە شېھىت بولدى. شۇ قېتىمقى ھۇجۇم قىلىش جېڭىدە سادىر پالۋاننىڭ ئەڭ يېقىن ياردەمچىسى، ھەقىقىي ئەركەك ئاقيول پالۋان قازا قىلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! C9 G0 \. i5 @- A8 @2 ~7 _      - نىمە، ئاقيول پالۋان ئۆلدىمۇ؟ - پۈتۈن زېھنى بىلەن دادىسىنىڭ ئېغىزىغا قاراپ ئولتۇرغان نەزەر خوجا دادىسى سۆزلەپ شۇ يەرگە كەلگەندە ھاياجان بىلەن كۆزلىرىنى يوغان ئېچىپ سورىدى. ئۇنىڭ قولىدىكى بىر چىشلەم چىشلەنگەن توقاچنىڭ پارچىسىمۇ شۇ پېتى تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. T0 s6 E) A4 d: y$ K6 a* x5 R. D     - ئۆلدى، ئۇنىڭ جەسىدىنى شۇ يەرگە قويدۇق، ئۇنى مەن ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەن. ئۇ خۇددى بۇ يەردىكى بىزنى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈشكە يېتەكلىگەن خوجامبەردىگە ئوخشايتتى. بوي - تۇرقىمۇ قويۇپ قويغاندەك ئوخشايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, E! t/ g' O. s     بايانداي سېپىلىمۇ شۇ ئۇسۇل بىلەن ئېلىندى، بايانداي سېپىلى ئاسىتىغا قويۇلغان مىلتىق دورىسى ئىلگىرىكىدىن كۆپ ئىدى شۇڭا دورا پارتلىغان ھامان سېپىل تېمى كۆككە توپاندەك توزۇپ كەتتى. پارتلىغان ھامان سېپىل تېمى كۆككە توپاندەك توزۇپ كەتتى. پارتىلىغان جاينى توپا تولدۇرۇلغان خالتا قويۇپ ئېتىش مۇمكىن ئەمەس ئىدى. قوزغىلاڭچىلار گۆمۈرۈلۈپ جەڭ قىلدى. ئۈچ كۈن قاتتىق جەڭ بولدى. ھەر ئىككى تەرەپتىن ئۆلگەنلەرنىڭ سانى يوق ئىدى. شۇنداق قىلىپ ئاخىرى دۈشمەنلەر تەسلىم بولدى. شەھەرنى قوزغىلاڭچىلار ئالدى. نۇرغۇن قورال - ياراغ، ئوق - دورا، ئوزۇق - تۈلۈك قوزغىلاڭچىلارنىڭ قولىغا چۈشتى. بايانداي سېپىلىنى ئىشغال قىلغان ھەم كېيىن غۇلجا شەھىرىنى قولىغا ئالغان يىلى 1865- يىلى ئىدى. ئارىدىن بىر ئۆتۈپ 1866- يىلى قىشتا كۈرە شەھىرىمۇ قوزغىلاڭچىلارنىڭ قولىغا ئۆتتى. شۇنىڭ بىلەن پۈتكۈل ئىلى ئۆلكىسى ئازاد بولدى، جاڭجۇڭ مەھكىمىسى گۇمران بولۇپ، ئىلى سۇلتانلىقى قۇرۇلدى.        - «سۇلتانلىق» دېگەن قانداق نېمە؟ - يەنە سورىدى نەزەر بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 }" X6 q7 E! f( _, Y- M   خوجا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( E$ X5 Q: N% ?; u- R( P6 H     - سۇلتان دېگىنى يۇرت سورايدىغان ئەڭ چوڭ باشلىق، پاشا، - دەپ جاۋاب بەردى دادىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% F$ U3 _. D5 ~8 w2 E1 _2 s     - كىم سۇلتان بولدى؟ سادىر پالۋانما؟ - يەنە سورىدى نەزەر خوجف. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ c' x; T# O6 `: i$ ^" \, }9 X- k! }     - ياقەي، - دېدى دادىسى جاۋاب بېرىپ، - سادىر شەھەرنى جاپا بىلەن ئېلىپ ھەممىنى تەق قىلغاندا سۇلتان بولىدىغانلار كۆپىيىپ كەتتى. شۇ چاغدىكى كاتتىلارنىڭ دەپ بېرىشىچە، ئاخۇن، ئۆلىمالار، يۇرت چوڭلىرى بىرلىشىپ دەسلەپ سادىر پالۋان بىلەن قۇرداش بولغان، ئەلەمنىمۇ، قەلەمنىمۇ بىلىدىغان ئابدۇرۇسۇل بەگنى سۇلتانلىققا كۆتۈرمەكچى بولغان. بىراق ئۇنى يېقىنلىرىدىن بىرى ئۆلتۈرۈۋېتىپتۇ، كۆرەلمىگەن چېغى، كېيىن مەزەمزات دېگەن بىرى سۇلتان بولدى. ئاز كۈن ئۆتۈپ، مەزەمزاتنىمۇ بىرى ئۆلتۈرۈۋەتتى. ئۇنىڭ ئورنىغا «پوچى خوجا» دېگەن بىرى چىقماقچى بولغانىكەن، ئۇنىمۇ ئەسكەرلىرى ئۆلتۈرۈۋېتىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن موللا شەۋكەت ئاخۇن دېگەن بىرى سۇلتان بولدى. بۇ سۇلتانمۇ كۆڭۈلدىكىدەك چىقمىدى. ئۇ ئۆزىدىن باشقا ئادەمگە ئىشەنمەيدىغان ئادەم بولغاچقا، «سۇلتان» بولۇپلا ئەتراپىدىكىلەردىن گۇمانلىنىپ، ئۇلارغا قاتتىق قوللۇق قىلىپ، تۇتقۇن قىلىشقا، جازالاشقا، ئۆلتۈرۈشكە كىرىشىپتۇ. بۇنىڭ بىلەن ئەسكەرلەر قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ موللا شەۋكەت ئاخۇننى تاغارغا سولاپ دەرياغا غەرق قىلىۋېتىپتۇ.       شۇنىڭدىن كېيىن كاتتىلار، يۇرت چوڭلىرى، ئاخۇن، ئۆلىمالار باشقىدىن كېڭەش قىلىپ، قوزغىلاڭدا سادىر پالۋان بىلەن بىرگە جەڭ قىلغان، قوزغىلاڭدا تۆھپىسى زور ھەم يۇرت سوراشنى بىلىدىغان كىشى دەپ قارىغان غۇلجا شەھىرى ئېلىنغان چاغدىلا سۇلتان بولغان مەزەمزات زامانىسىدا ئەمىر لەشكەرلىك مەنسىۋىنى ئۆتىگەن ئەلاخاننى سۇلتانلىققا كۆتۈردى. سادىر پالۋانلارغا ئوخشاش پالۋانلارنى «مىڭ بېگى» لىك مەنسىپى بىلەن ئىلى ئۆلكىسىنىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا مەنسەپكە بەلگىلىدى. بىزمۇ يۇرت - يۇرتلىرىمىزغا تارقاپ كەتتۇق، مەنمۇ جاغىستايغا قايتىپ كەلدىم.       - ئۇلار ھازىرمۇ ئەشۇ مەنسەپتىما؟       - كىم؟ سادىرلارمۇ؟ ياق، ئۇلار ئىلى سۇلتانلىقى غۇلىشى بىلەن تۈگەشتى.       - نېمە، ئۇلار تۈگەشتىما؟ - نەزەر خوجىنىڭ پارقىراپ تۇرغان كۆزلىرىدە ئۈمىدسىزلىك، ھەيرانلىق ئىپادىلىرى ئۇزۇنغىچە ئۆچمىدى.       - شۇنداق، تۈگەشتى، بۇ ئىش ئەسلىدە مۇنداق بولغانىكەن.       نەزەر خوجا قايتىدىن دادىسىنىڭ ئېغىزىغا تىكىلدى. ئاتا - بالا ئىككىيلەن شۇ تاپتا چىڭقى چۈشتىكى قۇياشنىڭ تېخىمۇ تىكلىنىپ باغ بۇغدايلاردىن پەيدا قىلغان سايىنىڭ ئاللىقاچان ئىككىنچى تەرەپكە ئۆتۈپ كەتكەنلىكىنىمۇ سەزمەي قېلىشقانىدى.      - بىز قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ غۇلجىنى ئالغان ھەم سۇلتانلىق تىكلىگەنلىكىمىزنى دوراپ بۇ ياقتا قازاقلارمۇ ئۆزىنىڭ تازىبەك باتۇرىنىڭ باشچىلىقىدا چار پادىشاھنىڭ ئەمەلدارلىرىغا قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن ئىكەن. بىراق ئۇلار ئورۇسلارغا يېڭىلىپ قاپتۇ. شۇنىڭ بىلەن مىڭ ئۆيلۈكتىن ئارتۇق قازاقلار ئىلىغا ئۆتۈپ، ئىلى سۇلتانلىقىنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشىۋاپتۇ. بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان چار پادىشاھ رۇسىيە تۈ*ركىستانىنىڭ گوبېرناتورىغا تازىبەك ھەم ئۇنىڭ شېرىكلىرىنى تۇتۇش توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈرۈپتۇ. تۈ*ركىستان گوبېرناتورى ئىلى سۇلتانلىقىغا ئەلچى ئەۋەتىپ، ئىلى سۇلتانلىقىدا پاناھلىق تاپقان تازىبەك ھەم ئۇنىڭ شېرىكلىرىنى تۇتۇپ گوبېرناتورغا ئۆتكۈزۈپ بېرىشنى ئىلتىماس قىلىپتۇ. بىراق ئىلى سۇلتانلىقى گوبېرناتورنىڭ ئىلتىماسىنى رەت قىپتۇ. كېيىن بىلسەك، بۇ ئىشنىڭ ئاقىۋىتى ناھايىتى يامان بوپتۇ. چار پادىشاھنىڭ ئەسكەرلىرى 1871-يىلى يازدا قورغاس چېگىرىسىدىن ھۇجۇم قىلىپ بېسىپ كىردى. ئۇ يەرلەرنى ساقلاۋاتقان ئەلاخان سۇلتاننىڭ ئەسكەرلىرى ئارقا - ئارقىدىن يېڭىلىنىپ چېكىندى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# H, x5 H3 Z8 _# e     ئەھۋالنىڭ چاتاققا ئايلانغانلىقىنى سەزگەن ئەلاخان سۇلتان دەرھال ئىشنى ئوڭشاش ئۈچۈن ئۆز ئوغلى ھەم ئىككى خەزىنىچىسىگە تۇتۇپ، باغلانغان تازىبەكنى قوشۇپ، كالپاكوۋىسكىيىنىڭ ئالدىغا ئەۋەتتى. ئەلا سۇلتان گېنېرال كالپاكوۋىسكىيىغا ئۆزى باشلىق يۇرت چوڭلىرى باياندايدا ئالدىغا چىقىپ كۈتۈۋالىدىغانلىقىنى مەلۇم قىلدى. ئاخشىمى ئەلاخان سۇلتان بىلەن يۇرت چوڭلىرى باياندايدا گېنېرالنى ئەسكەرلىرى بىلەن قارشى ئېلىپ، گېنېرال كالپاكوۋىسكىيغا ئىتائەت قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈردى ھەم ئۇلارنى غۇلجىغا باشلاپ كەلدى. ئەلاخان سۇلتانغا ئەگەشكەن خەلقمۇ ئەلاخان سۇلتاننىڭ مۇددىئاسى بويىچە گېنېرالغا ئىتائەت قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈردى. قورال - ياراغ، ئوزۇق - تۈلۈك، خەزىنىلەردىكى مال - مۈلۈكلەرنى ئەلاخان سۇلتان ئۆزى گېنېرالغا تاپشۇردى. شۇنىڭ بىلەن غۇلجا 1871 - يىلىدىن 1881 - يىلىغىچە ساپمۇ ساق ئون يىل چار پادىشاھنىڭ باشقۇرۇشىدا تۇردى.      ئون يىلدىن كېيىن، غۇلجا يەنە مانجۇ خانلىقىغا قايتۇرۇپ بېرىلىدىغان گەپ چىقتى. ئەسلىدە ئورۇسلار ئون يىل بۇرۇنلا مانجۇلار بىلەن مۇشۇنداق قىلىش توغرىلىق كېلىشىم تۈزگەن ئىكەن، شۇڭا گېنېرال كالپاكوۋىسكىي ھېچقانداق ھېيىقمايلا بېسىپ كىرگەن ئىكەن...      ۋاھ، تازىمۇ يامان خەق بۇ ئورۇسلار دېگەن! كۆردۈڭمۇ، ئون يىل بۇرۇن يەڭ ئىچىدە كېلىشىپ بولغان ئىشنى بىز ئون يىلدىن كېيىن ئاندىن ئۇقۇپتىمىز...      بۇ گەپلەرنى ئاڭلاپ شۇ چاغدا قوزغىلاڭغا قاتناشقان بىزگە ئوخشاشلارنىڭ پاچىقىغا پىت چۈشتى. ھەممەيلەن ئەنسىزچىلىككە پاتتۇق. قانداق قىلساق بولار دەپ ئويلاندۇق. ئاخىرى 1881 - يىلى تۈزۈلگەن شەرتنامىدىكى «غۇلجا پۇقرالىرىنىڭ چار پاشا تەۋەلىكىگە ئۆتۈشىگىمۇ، ئۆز يۇرتىدا قېلىشىغىمۇ بولىدۇ... » دېگەن گېپىگە چىڭ ئېسىلىپ، ئەلاخان سۇلتانغا ئەگىشىپ بۇياققا كۆچۈپ كەلدۇق ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ S, N" c" @, H2 J4 a# h" c/ r9 _     - ئەلا سۇلتانمۇ مۇشۇ ياققا كۆچۈپ چىقتىما؟!      - كۆچۈپ چىقتى، ئۇ ئۆزىگە ئوخشاش چوڭلار بىلەن ئالمۇتىغا ئورۇنلاشتى. شۇ چاغدا قوزغىلاڭغا قاتناشقان بىزگە ئوخشاش ئاددىي پۇقرالارنى ياركەنتتتىن تارتىپ غالجاتقىچە بولغان يېزىلارغا تارقىتىۋەتتى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 Y4 N, L5 P- c1 z% g     گەپ شۇ يەرگە كەلگەندە نەزەر خوجىنىڭ دادىسى بېشىنى تۆۋەن سېلىپ چوڭقۇر ئويغا پاتتى. بىر پەستىن كېيىن ئۆزىگە - ئۆزى گەپ قىلغاندەك ناھايىتى بوش ئاۋازدا: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ G8 U; _- l' R, j+ C     - يۇرت مېھرىنىڭ يۈرەكتىن بۇنچە چىقمايدىغانلىقىنى بىلگەن بولسام، نېمە بولسام شۇ بولاي دەپ ئۆزۈمنىڭ يۇرتىدا ياشايدىكەنمەن ... خەير، ئامال قانچە ... - دەپ قويدى.      - ئەمىسە «تارانچى» دېگەنچۇ؟ ئۇلار نەدە تۇرىدۇ؟      - تارانچى دېگەن مانا بىز، - ئورنىدىن تۇرۇپ، ئورغاقنى قولىغا ئالدى دادىسى، - بىزنى تارانچى دەيدۇ. غۇلجىدا، ئىلى ئۆلكىسىدە ياشايدىغانلارنىڭ ھەممىسىنى «تارانچى» دەيدۇ. بولدى ماڭ، كۈننىڭ پەسلەپ كەتكىنىنى قارا، ئاپتاپتا قاق بولۇپ قالغىلى تاس قاپتىمىز ... باياتىن بېرى قۇرۇق پاراڭ قىلىپ ئولتۇرغىنىمنى كۆرمەمدىغان، بولدى ھازىرلا ئۆيگە كەت! …

barnawul

	پەننى مەكتەپكە كىرىش بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: i+ [9 }& l, i# }1 n- Y6 e بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! q8 K* q4 \' l3 F, S     نەزەر خوجف مەھەللىسىدىكى خۇسۇسىي مەكتەپلەرنى تۈگىتىش ئالدىدا تۇراتتى. بوغچىسىغا قاچىلايدىغان كىتابلارمۇ بارغانچە قېلىنلاپ، دەپتەرلىمۇ كۆپىيىپ قېلىۋاتاتتى. نەزەر خوجىنىڭ ئۆزىمۇ بوي تارتىپ دادىسى بىلەن ئاپىسىنىڭ قولىغا قول، پۇتىغا پۇت بولۇۋاتاتتى. ئۇ دادىسىغا تۇنجى قېتىم چۈشلۈك چاي ئاپىرىپ بەرگەندىن تارىپ دادىسى ھەم ئاپىسىنىڭ ئىشلىرىغا ئۆزلىگىدىنلا ياردەملىشىدىغان بولۇپ كەتكەنىدى. ئەشۇ چاغدىلا ئېتىز ئىشىنىڭ ئېغىرلىقى، جاپالىقلىقى، ئەمما ئۇلارنى قىلمىسا بولمايدىغانلىقىنى چۈشەنگەنىدى. شۇنداقلا دادىسى بىلەن ئاپىسىنىڭ ئەتىگەندىن تارتىپ كەچكىچە تېنىم تاپماي پالاقشىپ ئەمگەك قىلىشى پەقەت بىرلا نەرسە، «قورساق بېقىش، يالىڭاچ قالماسلىق» ئۈچۈنلا ئىكەنلىكىنى ئاڭقىرغاندىن كېيىن نەزەر غۇجىنىڭ كۆڭلىنىڭ چوڭقۇر بىر يېرىدە قانداقتۇر قانائەتسىزلىك پەيدا بولۇشقا باشلىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 ~2 n- K- C) [" I- J8 l: O     «ئادەمنىڭ ھاياتلىقى، تۇرمۇشى پەقەت قورساق تويغۇزۇش، كىيىم كېيىش ئۈچۈنلىما؟» نەزەر خوجا بارا - بارا ئۆزىنىڭ كاللىسىغا كېلىپ قالغان ئاشۇنداق سوئاللار ئۈستىدە ئويلىنىپ قالاتتى - دە، توساتتىن دادىسىنىڭ «ئىلى ئۆلكىسى، غۇلجا» دېگەن يەرلەردە قاتناشقان قوزغىلاڭلىرىنى، ئۆزى غالجاتتا كۆرگەن توپىلاڭلارنى ئەسكە ئالاتتى. شۇنداق چاغلاردا دادىسىنىڭ «ئادەم دېگەن بىكاردىن - بىكار غەۋغا كۆتۈرمەيدۇ، ئادەم كۈن ئۆتكۈزۈشكە ئامالسىز قالغاندا، دەرتكە چىدىماي، بېشىمغا كەلگەننى كۆرەي، دەپ قوزغىلىدۇ» دېگەن گېپى قۇلىقىنىڭ تۈۋىدە جاراڭلايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  G+ m# [& Q- s  o  G$ Z7 I6 N      بۇ يەردىكى ھەممە ئادەمنىڭ ئىشى دادىسى بىلەن ئاپىسىنىڭ ئىشىغا ئوخشاش ئىدى. ئەرلىرى ئەتىگەندە ئېتىزغا بېرىۋالسا، كەچتە ھېرىپ - ئېچىپ ئۆيىگە ئارانلا كېلەتتى. ئاياللار كۈندە ئۆيدە «تۆت بۇلۇڭ، بىر كۇلۇڭ» نىڭ ئىشى بىلەن بەنت ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 l5 a5 E/ B8 f% J4 v) A      نەزەر خوجا ئەمدى مەھەللىسىدىكى، يېزىسىدىكى ئائىلىلەرنى بىر - بىرلەپ خىيالىدىن ئۆتكۈزدى. ئۇنىڭ نەزەرىچە ئۆزىنىڭ ئائىلىسى باشقا ئائىلىلەردىن خېلى ياخشى ئىدى. بۇلارنىڭ ئىككى كالىسى، بىر نەچچە قوي، توخۇلىرى بار ئىدى. ئاپىسى كالا ساغاتتى. مەھەللىدىكىلەرگە سېتىپ ئاز - تولا پۇلمۇ تاپاتتى. بۇ پۇللار ھەر ھالدا نەزەر خوجىنىڭ ھەپتىيەك، قۇرئان، دەپتەر، سىياھلارنى ئېلىشىغا، موللىسىنىڭ پەيشەنبىلىكىگە يېتىپ كېلىۋاتاتتى. شۇڭا مانا بىر نەچچە يىلىدىن بېرى موللاملار ئاچقان مەكتەپتىن قالماي ئوقۇپ، «ھەپتىيەك»، «قۇرئان كەرىم» نى تۈگىتىپ، «خەتمە» دىن ئۆتۈپ رەسمىي تالىپ بولۇشقا ئاز قالغانىدى.      - ئاز قالدى، - دېدى بىر كۈنى موللىسى نەزەر خوجىنى ئالدىغا چاقىرىپ، - ئاللاھ خالىسا، ئامانچىلىقنى بەرسە بۇ يىل ئاللاھنىڭ ئۇلۇغ مۆجىزىسى «قۇرئان كەرىم» نى يەنە بىر پىششىقلاپ مۇبارەك ھەدىس شەرىفنى دىلىڭدىن يەنە بىر ئۆتكۈزۈۋالساڭلا، بۇخارا جۆنەپ، مىر ئەرەب مەدرىسىسىنىڭ مۇددەرىسى بولۇشۇڭغا ئىشەنچىم كامىل ...     بىراق شۇ تاپتا موللامنىڭ سۆزى تۈگىشى بىلەن تەڭ نەزەر خوجىنىڭ كۆز ئالدىغا مەكتەپنى ئۆزىگە ئوخشاش ئوقۇپ تاماملىيالمىغان بالىلار ھەم ئۇلارنىڭ ئائىلىلىرى كېلىۋالغانىدى.     دادىسى ئۇنى تۇنجى قېتىم موللىنىڭ يېنىغا ئېلىپ كەلگەندە، ئۆزىگە ئوخشاش بالىلاردىن قىرىقچە بالا بار ئىدى. ئەمما ئۇ موللىنىڭ قولىدا مەكتەپنى ئاخىرىغىچە تۈگەتكەنلەرنىڭ سانى بەشكىمۇ يەتمەيتتى. ئەشۇ بىر نەچچە يىلدا ئوقۇشتىن قالغان بالىلار «پەيشەنبىلىك» تۆلىيەلمەي دەپتەر، سىياھ ئالالماي، مەكتەپتىن ھەيدەلگەن ئىدى. ئۇ بالىلار ئېتىز - ئېرىق ئىشلىرىغا ياردەملىشەتتى، كالا، قوي باقاتتى.      يېزا خەلقى ھەقىقەتەن نامرات ئىدى. كۆپچىلىكنىڭ كالا، قوي تۈگۈل بىر مۈشۈكىمۇ يوق ئىدى. ئۇلار ھېلىلا ئۆرۈلۈپ كېتەي دەپ قالغان زەي، قاراڭغۇ، كىچىككىنە پەنجىرىلىك كۆزنەكلىرىگە ئەينەك ئورنىغا قەغەز چاپلانغان ئۆيلەردە ئولتۇراتتى. جىن چىراغ ياقاتتى، بۆز رەختتىن تىكىلگەن، ياماۋېرىپ قېلىنلاپ كەتكەن كىيىملەرنى قىش - ياز ئۇچىسىدىن سالمايتتى. بىر چاپان ياكى ئىشتان دادىسىدىن ئاپىسىغا، ئاپسىدىن بالىسىغا، بالىسىدىن يەنە بالىسىغا مىراس قېلىپ تاكى ئۇ بىر پارچە كېرەكسىز لاتىغا ئايلانغۇچە ئىشلىتىلەتتى. شۇمۇ يەنە تاشلىۋېتىلمەي «ياماق» قىلىناتتى. قىسقىسى، ئۇ كۆرگەن جاھان نامراتلار بىلەن تولغانىدى.      «ياق!» دېدى نەزەر خوجا خيالىغا كەلگەن خۇلالىسىسىنى رەت قىلىپ، «سې سە بولۇس بىلەن ئەيسا باي» ئۇنداق نامرات ئەمەسكەنغۇ؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 H% Q- G2 i8 E6 u. X     ئۇ كېيىنكى يىللاردا ئاخىرى «سې سە بولۇس بىلەن ئەيسا باي» نى كۆرگەن ئىدى. ئۇ ئۇلارنىڭ ھەيۋەتلىك قورۇ - ئىمارەتلىرىنى، ياسىداق ئۆيلىرىنى كۆرۈپ خۇددى پادىشاھلارنىڭ ئوردىسىغا كىرىپ قالغاندەك ئەيمىنىپ نېرى ماڭالماي قالغانىدى. ھېلىمۇ ياخشى ئۇ چاغدا نەزەر خوجا موللىسى ئەگەشتۈرۈۋالغان بىر نەچچە تالىپ بالىلار بىلەن بوسۇغا يېنىدىلا ئۆرە تۇرغان ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ M/ z9 \: x* V% `. {      شۇ چاغدا ئەيسا باي يەتتە يەرگە داشقازان ئېسىپ يۇرتقا ئاش بەرگەن. پاھ! ئۇ چاغدا ئەيسا باينىڭ قورۇسىغا نە - نەلەردىن بايلار ئولتۇرۇپ كەلگەن مەپىلىك ھارۋىلار، كالياسكىلار، خادىك ھارۋىلار پاتماي قالغانىدى. يۇرت چوڭلىرى ئىچكىرىدىكى قىپقىزىل گىلەم، تاۋار كۆرپىلەرنىڭ ئۈستىدە ئولتۇرۇشقانىدى. نامراتلار تام تۈۋىدە، قورا ھەم تالادىكى داق يەرلەردە ئولتۇرۇپ بىر تاۋاق ئاشنى تالىشىپ يېيىشكەنىدى ...      شۇنداقتىمۇ موللىسىنىڭ ھۆرمىتى بىلەن بوسۇغىدا تۇرۇش شەرىپىگە ئاران ئېرىشكەن نەزەر خوجف تۆرگە چىقىپ ئولتۇرغان ئۇستازى خەتمە قۇرئان قىلىپ بولۇپ، ئالدىغا قويۇلغان پەتنۇستىكى سوۋغا - سالاملارنى ئېلىپ ماڭغۇچە ھېرىپ ھالىدىن كېتەيلا دەپ قالغان، بوسۇغىدا باشقا بالىلارغا ئوخشاش قول باغلاپ، بېشىنى كۆتۈرمەي تۇرغاچقا پىشانىسىدىن چىپىلداپ تەر چىقىپ كەتكەنىدى ...      يىللار ئۆتتى ... نەزەر خوجىنىڭ مەھەللە مەكتىۋىدە ئۈزۈلدۈرمەي ئوقۇشى ئۈنۈم بەرگەنىدى. ئۇ قۇرئاندىكى سۈرىلەرنىڭ مەنىسىنى بىلىدىغان «ھەدىس شەرىف» نى ئوقۇپ چۈشىنەلەيدىغان بولغانىدى. ئۇ خىيالەن، قۇرئاندىكى «ئىننەللاھە لەيۈغەييىرۇ مەبى قەۋمىن، لەيۈغەييىرۇ مەبى ئەنھۇ سېھىم» دېگەن سۈرىنى ئېسىگە ئالدى. ئۇ : «ئى قەۋملەر ئۆز ھالىتىڭلارنى ئۆزگەرتىڭلار، ئۆز ھالىتىڭلارنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىڭلار ...» دېگەن ئايەت ئىدى. «دۇرۇس، ئۆز ھالىتىمىزنى ئۆزگەرتىشىمىز كېرەك، ئۆز ھالىتىمىزنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىشمىز كېرەك» بىراق قانداق ھەرىكەت قىلىش لازىم؟ غەۋغا كۆتۈرۈپمۇ ياكى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپمۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# g) {2 L# p: ~: [     نەزەر خوجا ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن غەۋغالار، دادىسى سۆزلەپ بەرگەن قوزغىلاڭلار ئاقىۋەت نېمە ئېلىپ كەلدى؟ قانداق نەتىجە بەردى؟ ھېچنىمە بەرمىدى، ھېچقانداق ياخشى نەتىجە ئېلىپ كەلمىدى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 z5 q1 D0 ~/ j     نەزەر خوجىنىڭ كاللىسى ئېلىشىپ كەتتى. ئۇ بۇنىڭغا جاۋاب بېرەلمىدى. ئۇ يەنە ئۇستازىنىڭ گېپىنى ئېسىگە ئالدى.      - ئىنشائاللاھ، بۇخارادىكى مىر ئەرەب مەدرىسىسىنى تاماملاشقا نىسىپ قىلسا، ۋاللاھۇل ئالەم، سەن ئۇ يەردە ئۆلىما، ئالىم بولىسەن، «ئالىم بولساڭ، ئالەم سېنىڭكى» دېگەن گەپ بار، بۇ مۇبارەك ئەقلىيە سۆزى بەرھەق راستتۇر ...      نەزەر خوجىنىڭ كۆڭلى بىردىنلا يورۇپ كەتكەندەك بولدى، ئۇ كۆڭلىدە بۇخاراغا بېرىپ ئالىم بولۇشقا نىيەت قىلغانىدى ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) D) _4 ~5 \$ j( u4 d% o     نەزەر خوجىنىڭ مەھەللىدىكى ئوقۇشىنىڭ تۈگەشكە ئاز قالغانلىقىنى بىلىدىغان ئاتا - ئانىسىمۇ نەزەر خوجىنىڭ كېيىنكى يولى ئۈستىدە باش قاتۇرۇۋاتاتتى.      - نەزەرنىڭ ئوقۇشىمۇ تۈگەي دەپ قالدى، خەت پۈتەلەيدىغان، خەتمە قۇرئان قىلالايدىغان بولدى. بىزگە شۇمۇ يېتىدۇ، ئەمدى ئۇنى ھۈنەرگە بېرەيلى، «ھۈنەرلىك ئەر خار بولماس» دېگەن گەپ بار، بىرەر ھۈنەر ئۆگىنىۋالسا بىزگىمۇ، ئۆزىگىمۇ پايدىلىق، - دېدى ئاپىسى بىر كۈنى ئېرى بىلەن خالىي قالغاندا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, Z1 }. A# `% r9 ]2 i, g     - ئۇنى موللىسى بۇخارادا ئوقۇسۇن دەيدۇ، - دېدى دادىسى ئايالىنىڭ گېپىگە جاۋاب بېرىپ، - ئۇنىڭ ئوقۇشقا بولغان قىزغىنلىقى ناھايىتى ياخشىكەن، بۇخارادا ئوقۇسا گەپ يوق چوڭ ئاخۇن - ئۆلىما بولۇپ كېلىدىكەن.      - تۈزۈك گەپ قىلسۇنا، مۇشتۇمدەك بالىنى بۇخارادا ئوقۇتۇپ نېمە كەپتۇ، بىزدە ئاخۇن - موللىلار ئازمىدى؟! بولمايدۇ، مەن ھەرگىز ئەۋەتمەيمەن، ئەڭ ياخشىسى بالىمىز يېنىمىزدا تۇرۇپ ھۈنەر ئۆگەنسۇن، بولمىسا چىدىيالمايمەن ... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 }! G: [6 q+ y% w- D     بىراق ئاقىۋەتتە يەنىلا تەقدىر غالىپ كەلدى. ئىش نەزەر خوجىنىڭ موللىسى دېگەندەك بولمىدى، نەزەر خوجا ئويلىغاندەكمۇ بولمىدى، ئاتا - ئانىسىنىڭ كۆڭلىدىكىدەكمۇ ئىش بولمىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; Y& G4 \$ r  \2 y     نەزەر خوجا يېزىدىكى مەھەللە مەكتىپىنى تۈگىتىپ، ئالمۇتىغا ئوقۇشقا كەتتى. ئۇ ئالمۇتىدىكى «ئازات» ناملىق مەكتەپنىڭ ئوقۇغۇچىسى بولۇپ قالدى، ئەسلىدە بۇنىڭغا نەزەر خوجىنىڭ دادىسىنىڭ بىر ئاغىينىسى سەۋەبچى بولغانىدى.      نەزەر خوجا مەكتەپتىن قايتىپ كېلىپ، كالا ئېغىلىدا بىر ئاتنىڭ باغلاقلىق تۇرغانلىقىنى كۆردى. لەمپىدە كۈمۈشتەك ئىزەڭگىسى ئىگەرگە ئالماپ قويۇلغان چىرايلىق بىر ئىگەر تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ y8 ]7 N/ e8 T5 p# |     - ئاپا، ئۆيگە بىرسى كەلدىمۇ؟ - سورىدى ئۇ جىلتىسىنى قوزۇققا ئىلىپ، يوغان ياغاچ قاسقان ئېسىلغان ئوچاققا قوراي قارىغاچ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 ~. c4 \3 s: I% z  c     - داداڭنىڭ ئاغىينىسى كەلدى، - دېدى ئاپىسى قاسقاندىن چىقىۋاتقان ھورلارنى قولى بىلەن يەلپۈپ، - ئالمۇتىدىن كەپتۇ. ئىشىكنى ئېچىۋەتكىنە، ھېچنېمىنى كۆرەلمەي قېلىۋاتىمەنغۇ بۇ ھوردا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, v' h1 [# u- P: n  t' N0 m     - ھازىر ئالمۇتىدا ئىشلار كاتتا، - بۇ ساراي ئۆيگە سېلىنغان قېلىن تىكمەت كېگىزدە جەينەكلەپ ياتقان ئادەمنىڭ ئاۋازى ئىدى. ئۇ كۈلرەڭ كۆينىكىنىڭ ياقىسىنى ئېچىۋەتكەن بولۇپ، يەنە بىر قولىنى يېڭى چىپەرقۇت تامبىلىنىڭ ئۈستىگە قويۇۋالغانىدى. ئۇ ئۈستىگە يوتقان - كۆرپىلەر تىزىلغان يوغان تۆگە ساندۇققا يۆلىنىپ، ئۆزىگە قىيپاش قاراپ تۇرغان نەزەر خوجىنىڭ دادىسىغا گەپ قىلىۋاتاتتى، - دېدىمغۇ، ئەھۋال بۇرۇنقىدەك ئەمەس، قورقۇپ، تۈگۈلۈپ ياشايدىغان زامانلار كەتتى. بىزنىڭ سۇلتانلىقىمىزنىڭ پېيىنى قىرقىغان چار پاشانىڭمۇ ئىشى پېتىر. ھازىر ئورۇسلار ئۆز ھەلەكچىلىكى بىلەنلا قېلىۋاتىدۇ، بۇ پۇرسەتتە ئەمدى بىزمۇ بىر ئىش قىلايلى، دەپ يۈرگەنلەر نۇرغۇن.       - خەقنىڭ يۇرتىدا نېمە ئىش قىلالايسەن، غالجاتتا كۆتۈرۈلگەن غەۋغاغا ئارىلىشىپ قويۇپ جاندىن ئايرىلغىلى تاس قالدىم. كۆردۈڭمۇ ماۋۇ تارتۇقنى؟ ئوق مانا مۇشۇ يەردىن كىرىپ، مۇنۇ يەردىن چىقىپ كەتتى، - ئۇ تامبىلىنىڭ پۇشقىقىنى قايرىپ، ئوڭ پۇتىنىڭ پاقالچىقىنى كۆرسەتتى. پاقالچاقنىڭ بولجۇڭ گۆشىنىڭ ئىككى تەرىپىدە خېلىلا يوغان تارتۇق ئىزى بار بولۇپ، ئويمان ئىدى بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 M9 y( T9 e3 D  m. m بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 `% @' D2 }7 l* v# S3 x بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 C( V$ ?1 ~# z' F: i. l

barnawul

	ئەدەبىيات - سەنئەت ئارقىلىق جەمئىيەتكە تونۇلۇش بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 Q3 L" j' g8 N& n1 K- V' F بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. f) G1 x: k) X3 f3 T بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ l1 V9 F! ]" w; E7 ^$ h! u     نەزەر خوجا ئالمۇتىغا ئوقۇشقا كەلگەن چاغدا باشقىچە بىر مۇھىتقا كىرىپ قالغاچقا بىر مەھەل زادى كۆنەلمىدى. بۇ مەكتەپتە بۇرۇنقىدەك ئۆيدە، سۇپىدا ئەمەس، سىنىپلاردا پارتىدا ئولتۇرۇپ ئوقۇيتتى. سىنپقا كىرگەندىن كېيىن يەنە يالاڭباشتاق بولۇپ، قولىنى كەينىگە قىلىپ، پارتىنىڭ يۆلەنچۈكىگە يۆلىنىپ، ئارقىسىغا غادىيىپراق ئولتۇرۇشى كېرەك ئىدى. دەرسلەرمۇ ئۇ ئىلگىرى ئوقۇغاندەك «ھەپتىيەك»، «قۇرئان كەرىم»، «ھەدىس شەرىق» دەپ ئەمەس، ئاپئاق ئاقارتىلغان سىنىپتىكى تامغا چاپلاپ قويۇلغان دەرس جەدۋىلى بويىچە «ئانا تىل»، «ھېساب»، «جۇغراپىيە»، «گىئومېتىرىيە»، «رۇس تىلى» ... دەپ ئاتىلاتتى. ھەربىر سائەت دەرستىن كېيىن يەنە «تەنەپپۇس» بولاتتى. دەرسلەرنىمۇ ئۇ ئىلگىرى ئوقۇپ ساۋادىنى چىقارغانمەكتەپلەردىكىدەك بىرلا موللا ياكى ئىمام سۆزلىمەي ھەر بىر دەرسكە بىردىن مەخسۇس ئەپەندى كىرەتتى. مەكتەپتە «مەكتەپ گېزىتى»، سىنىپتا ھەر ھەپتىدە بىر قېتىم ئالماشتۇرۇلىدىغان « سىنىپ تام گېزىتى» بار ئىدى. قىسقىسى بۇ مەكتەپنىڭ ئىشى تولىمۇ جىق، ئاۋارىچىلىقى كۆپ ئىدى. بولۇپمۇ تەنەپپۇس نەزەر خوجىنىڭ جېنىغا تېگەتتى.      - سىنىپقا ھېلىلا كىرگەندەك قىلىۋېدۇق، قوڭغۇراق چېلىنىۋاتىدا! ئادەمنى دەرسكە ئۇزاقراق ئولتۇرغىلى قويمىسا قانداقمۇ بىر نەرسە ئۆگەنگىلى بولىدۇ بۇ مەكتەپتە، - نەزەر خوجا قولىدىكى رۇس تىلى دەرسلىكىنى ئاچچىق بىلەن پرتىنىڭ ئىچىگە ئاتتى - دە، سىنىپ ئىشىگىدە قاراپ تۇرغان سىنىپ باشلىقىغا ھومىيىپ قويۇپ سىنىپتىن چىقىپ كەتتى، - تەنەپپۇستا يا سىنىپتا قېلىشقا رۇخسەت قىلمىغان، يا ئوقۇشقا رۇخسەت قىلمىغان، مېنى بۇ يەرگە پوڭزەك ئويناتقىلى ئەكەلگەن چېغى بۇلار. بۇ يەردە ھېچقانداق ئۈنۈمگە ئېرىشەلمەيدىغان ئوخشايمەن ...      بىراق نەزەر خوجف ئۇ مەكتەپتىن ناھايىتى ياخى ئۈنۈم ئالدى، ئۇ يەردە ھەر تۈرلۈك پەننىي بىلىملەرنى ئۆزلەشتۈردى، «تارىخ» دەرسىنىڭ مەخسۇس بىر خىل كەسپ ئىكەنلىكىنى بىلدى. رۇسىيە تارىخىدىن، رۇسىيىدىكى مىللەتلەرنىڭ تارىخدىن، دۇنيا تارىخىدىن خگۋەردار بولدى. رۇس تىلىنى، يېزىقىنى ئۆگەندى. بۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ئېڭىدا ئىلگىرىكىگە ئوخشىمايدىغان يېڭى بىر ئىنتىلىش، يېڭى بىر نىشان، يېڭى بىر جفسارەت پەيدا بولاتتى. ئۇنىڭ ئوقۇش، ئۆگىنىشىگە بولغان ئىشتىياقى باشقىدىن ئاشتى. ھەتتا ئازادلىق، ھۆرلۈك، خولۇق، قۇللۇقلارنى ئۇ نەزەرىيىۋى، تارىخىي، ئىجتىمائىي جەھەتلەردىن چوڭقۇر تونۇپ يەتتى. شۇلارنىڭ تۈرتكىسىدە قولىغا قەلەم ئېلىپ مۇنداق يازدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( l9 h2 g* T, b نىيىتىمىز ماڭلىيىمىزدا، كەل ئوقۇ، تۇرقىمىزدىن كۆرۈنمەيدۇ ھېچ قورقۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 B( w8 ?& N, O" B! P6 Z: _كۆزىمىزدە نەرۇيا، نە ئۇيقۇ، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" f) D3 }9 I2 ~' Cئەل يولىدا جفندىن كەچتۇق ئاداشلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" V- P  a/ r/ F) Y6 G خلق ئوغلى قورقا ئەمەس ئەركەكتۇر، ئەركەك ئولدۇر، زالىملارنى سۈرمەكتۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& b0 w! S; \' c0 K7 ~. _/ kبىزنىڭ ئويلار دائىم ئالغا يۈرمەكتۇر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# m+ y! B' l; m2 T/ Dئەل يولىدا جفندىن كەچتۇق ئاداشلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- Q, X' e6 U1 q9 Z* t بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: {1 S: e0 v; k0 V# S, u. p7 g0 Vبىزنىڭ ئەمەل ھەر ئەمەلدىن ئالىيدۇر، پىكىر، ئويلار بۇزۇقلۇقتىن خفلىيدۇر. ئەمەل، مەسلەك ئازادلىقنىڭ جفنىدۇر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 P4 q7 n# b, J9 nمەسلەك ئۈچۈن جاندىن كەچتۇرق ئاداشلار. مەقسىتىمىز ئازادلىقنى بار ئېتىش، ئىشچى قولىن ئازادلىققا يار ئېتىش. تەييار تاپنى، ھورۇنلارنى خار ئېتىش، ئەل يولىدا جاندىن كەچتۇق ئاداشلار. بىزنىڭ ئەمەل - ئاشىقلارنىڭ جانانى، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* j8 c# ]4 f+ [* g' U0 d" Cبىزنىڭ ئەمەل - ئىنسانلارنىڭ كامالى. بىزنىڭ ئەمەل - مەزلۇملارنىڭ قۇرئانى، ئەل يولىدا جفندىن كەچتۇق ئاداشلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% V8 P- e0 G9 a" `, w8 ^0 s ئەل يولىدا ئۆزىدىن كەچكەن قۇربانىمىز، مەزلۇملارغا يول كۆرسەتكەن فۇرقانمىز، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 i, b* c8 ~5 z" Iئۆلسەك، يەتسەك ئۇشبۇ يولدا ئامانسىز، ئەل يولىدا ئۆزدىن كەچتۇق ئاداشلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 l$ f7 ?- p- \1 d1 k بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 w/ b: U& c; y0 Uخەلقىمىزنىڭ ئۇدۇمىدا غەيرەت بار، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 |$ U+ Z* H' _/ Y# nنىچۈن بولسۇن ئەل خورلۇققا سازاۋەر. خورلۇقلارنى يوقىتىشقا قارار بار، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# e; @, g/ s9 V2 G' H7 N' i# `ئۇشبۇ يولدا جاندىن كەچتۇق ئاداشلار. زېرەك خەلقىم ئۆز كۈچىگە ئىشقىنەر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- X3 A7 @3 y) V4 j2 ^5 G; mبۇ خورلۇقلار، بۇ قۇللۇقلار تىز پۈكەر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 k% `- {9 S) t/ i. H5 w/ o9 \5 @خەلقىم ئاخىر زومىگەرلەرنى گۇم ئېتەر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  d; F5 ^+ J" h0 @1 P- \# `ئازاد كۈنلەر يېقىنلاشتى ئاداشلار. يۆلەكچىمىز، قول كۈچىمىز ئۆزىمىز، ياردەم بەردى ئەقىل بىلەن پىكىرىمىز. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 U0 K( k  t: [7 F- _% e( bئازادلىق دەپ ھەردەم ئالغا باسىمىز، ئازادلىق دەپ جاندىن كەچتۇق ئاداشلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- n7 d! \9 M7 i5 E7 e& @بىز ئول شەر*ق، ئەل - يۇرتىمىز ئۇلۇغدۇر، شەر*ق يۇرتى يات ئەللەرگە تونۇشتۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 D/ z7 Q* W0 u2 ]5 L- F& r0 [بىزلەر جفنلىق، ئەمدى ياتلار شورلۇقتۇر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 ]" e! [! V9 S% _1 \ئازاد كۈنلەر كېلىپ يەتتى ئاداشلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# i. a# t  i/ v      نەزەر خوجىنىڭ ئاۋۋال «سىنىپ تام گېزىتى» گە، ئۇنىڭدىن كېيىن ئالمۇتا، قازان شەھەرلىرىدە چىقىدىغان گېزىتلەرگە بېسىلغان بۇ شېئىرى ئۇنى قەلەم ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلىدىغان جەڭگە باشلاپ كىردى. شۇنداقلا ئۇنى شۇ چاغدىكى مەشھۇر ئىلىم - مەرىپەت بۇلاقلىرىنىڭ بىرى بولغان قازان شەھىرىدە داۋاملىق بىلىم ئاشۇرۇشقا باشلاپ كەلدى.      نەزەر خوجا ئامۇتا ھەم قازان شەھىرىدە ئوقۇۋاتقان چاغلىرى دەل جەمئىيەتتە خىلمۇ خىل پىكىر - ئېقىملار ئەچجىگە چىققان مەزگىللەر ئىدى.      19 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا فرانسىيە بۇرۇژئا ئىنقىلابىنىڭ تەسىرىنى قۇبۇل قىلغان رۇسىيىدىكى ئىلغا ئاقسۆڭەك ئوفېتسىرلىرى «جەنۇب ئۇيۇشمىسى» ، «شىمال ئۇيۇشمىسى» قاتارلىق ئىنقىلابىي تەشكىلاتلارنى ئۇيۇشتۇرۇپ، دېھقانلارنى قۇللۇقتا تۇتىدىغان چېرىك ھەم مۇستەبىت تۈزۈمنى بىكار قىلىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا پادىشاھلىق ۋە ئاساسىي قانۇنلۇق تۈزۈم ئورنىتىشنى تەشەببۇس قىلىۋاتاتتى. ئۇلار 1825 - يىلى 12 - ئايغا كەلگەندە تەشەببۇسنى ئەمەلىي ھەرىكەتكە ئايلاندۇرۇش ئۈچۈن يېڭىلا تەختكە ئولتۇرغان چار پادىشاھ نىكولايⅡ گە قارشى قوراللىق قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن ئىدى. ئۇ دەل كونا چار پادىشاھ ئالكىساندىر Ⅰ تۇيۇقسىز ئالەمدىن ئۆتكەن، يېڭى پادىشاھنىڭ ھوقۇقى تېخى مۇستەھكەملەنمىگەن مەزگىل ئىدى. شۇنداق بولسىمۇ، «شىمال ئۇيۇشمىسى» پىتروگىراتتا، «جەنۇب ئۇيۇشمىسى» ئوكرائىنادا كەينى - كەينىدىن قوزغىلاڭ كۆتۈرگىنىگە قارىماي ئۇلارنى يېڭى چار پادىشاھ ئارمىيىسى ناھايىتى تېزلا قانلىق باستۇرۇرۇۋەتكەنىدى. ئۇلارنىڭ باش تەشكىلاتچىلىرى بولغان موراۋييوف، پىسكار قاتارلىق بەش كىشىنى دارغا ئېسىپ ئۆلتۈرۈپ يۈز نەچچىسىنى سۈرگۈن قىلغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* Q2 y8 n. t# V# z. m9 Y% Z, c     1905 - يىلىغا كەلگەندە پىتروگىرادنىڭ ئىشچىلىرى پادىشاھقا قارشى يەنە بىر نۆۋەت قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ، چار پادىشاھنى قاتتىق ساراسىمىگە سالغانىدى. گەرچە ئۇ قوزغىلاڭمۇ چار پادىشاھ تەرىپىدىن باستۇرۇلغان بولسىمۇ، ئەمما جەمئىيەتتە، پۈتكۈل رۇسىيىدە چار پادىشاھنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئەقىلگە مۇۋاپىق، ئادىل يېڭى تۈزۈم ئورنىتىشقا ئىنتىلىش ئومۇمىي كەيپىياتقا ئايلاندى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& d* {# [% u! ^' w     بىراق نەزەر خوجف قازان ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ كۇتۇبخانىسىغا باشچىلاپ كىرىپ كەتكەنىدى. ئۇ ئۇنىڭ ئىچىدىن ئۆز خەلقىگە ماس كېلىدىغان ئۆز خەلقىنىڭ كۈنلىرىنى ياخشىلايدىغان ئەڭگۈشتەر ئىزدەشكە كىرىشكەن ئىدى. چۈنكى ئۇ خەلقنى ئوقۇشقا، ئۆگىنىشكە دەۋەت قىلىپ قويۇش بىلەنلا ئۇلارنى ئۆزى كۈتكەندەك ياخشى تۇرمۇشقا ئېرىشتۈرگىلى بولمايدىغانلىقىنى بىلگەنىدى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئۆز خەلقى ئارىسىدا نۇرغۇنلىغان ئىللەتلەرنىڭ بارلىقىنى بايقىغانىدى. ئۇ ئەڭ دەسلەپ ئۆزىگە ئۇزاقتىن بۇيان تونۇش بولغان ئىشان، ھەزرەتلەرگە، موللا - ئاخۇنلارغا، ھاجى - قارىلارغا نەزەر ئاغدۇردى. جەمئىيەتتىكى بۇ كىشىلەر خەلقنىڭ روھىيىتىدە ناھايىتى يۇقىرى ئورۇندا تۇراتتى. خەلقنىڭ، ئاۋمنىڭ تۇرمۇشىغا زور تەسىر كۆرسىتەتتى. ئۇلار ئاللاھنىڭ مۇقەددەس دىنىي ئەھكاملىرى ئارقىلىق تۇرمۇشنىڭ ئەڭ ئۇششاق مەسىلىلىرىدىن تارتىپ، جەمئىيەتنىڭ تۈزۈملىرىگە قەدەر بولغان چوڭ مەسىلىلەرگىچە قول تىقاتتى. ئاۋام خەلقمۇ ئۇلارنى ھۆرمەيتلەيتتى. ئۇلارنىڭ ئەمىر - مەرۇپ، تەبلىغلىرىگە ئەگىشەتتى.      ئاللاھنىڭ يولىنى تۇتىدىغان، ئاللاھنىڭ مۇقەددەس دەستۇرى ئارقىلىق پەتىۋا بېرىدىغان بۇ كىشىلەر نەزەر خوجىنىڭ نەزەرىدە ھەقلىق رەۋىشتە چىن قەلبىدىن ھۆرمەتلەشكە تېگىشلىك كىشىلەر ئىدى. بىراق نەزەر خوجا ئۇلارنىڭ ئىش - ھەرىكەت، ئەمەل - قىلىقلىرىنى ئەتراپلىق كۆزىتىپ چىققاندىن كېيىن ئۇلاردىن كۆڭلى سوۋىدى. كۆڭلى سوۋىدىلا ئەمەس، بەلكى ئۇلارنى خەلقنىڭ شىللىسىگە مېنىۋالغان «تەييارتاپ» لار دەپ ئاتىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 F$ }( ]! A% w& }     نەزەر خوجىنىڭ زىيالىيلارغا نىسبەتەن ھۆرمىتى چوڭ ئىدى. ئۇلارنى كەڭ پىكىرلىك، ھەممىدىن خەۋەردار كىشىلەر، نادانلارغا، ئاۋام - خەلققە توغرا يول كۆرسىتىدىغان باشلامچىلار دەپ بىلەتتى. بىراق ئۇلار ئۈستىدىمۇ ئىنچىكە كۆزىتىش ئېلىپ بارغاندىن كېيىن، ئۇلاردىمۇ بوشاڭلىق، غايىسىزلىك، خەلقققە چىن مېھرى بىلەن كۆيۈنمەيدىغان، ئېغىر ئىشتىن، جاپادىن قاچىدىغان، تەييارغا ھەييار بولۇشنى خالايدىغان ئىللەتلەر بارلىقىنى بايقىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! u- P2 [7 [* m& C( I' i     نەزەر خوجا شۇ تەرىقىدە مۇئەللىملەرنى، شاگرتلارنى، سېتىقچىلارنى، ھەتتا «ئاجىز بەندىلەر» دەپ ئاتالغان خوتۇن - قىزلارنىمۇ كۆزىتىپ چىقىتى. ئۇ جەمئىيەتنىڭ ھەرقايسى قاتلاملىرىغا تەۋە بولغان، سان جگھەتتە ئاز بولمىغان ئەشۇ كىشىلەر ئۈستىدە پىكىر - مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ، ئۇلاردىكى تۈزەتمىسە بولمايدىغان ئىللەتلەرنى ئۆزىنىڭ «تەييار تاپلار» ناملىق شېئىرىدا مۇنداق سۆكتى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 U+ z' o3 P3 O' N ئىشان - ھەزرەت ئېتەر دۇئا، «مۇرت مېلى ماڭا سوۋغا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' z. u) {  }8 D! O; a( I' g! ~' c$ E0 [" G( Uماڭا قارشى بولغانلارغا لەنەت - لەنەت ھەم بەددۇئا». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 a7 u+ w/ J. ]# o موللا ئاخۇن ئېتەر غەۋغا؛ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 {/ s3 p5 W# x, B) D# [2 u- j«ئىشان - مىشان بەرى بىكار، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ a# Y  O9 Z! B% T2 V9 `) eئاۋام مېلى ماڭا سوۋغا، قارشى بولساڭ سېنىڭ گۇناھ». زىيالى دوست نۇرىن چاچا، زىيالى دەپ ئىشتىن قاچا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( b$ C( w/ `0 x4 Q3 m; I9 Hخەلقىڭ قاراپ ئاغزىن ئاچا، ئاغزى ئۇنىڭ - توشماس قاچا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- H, f* h% J+ Qبولۇس بېگىم چوڭلۇق قىلا، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ p, ^$ e; f4 y# {% v8 Tخەققە قاراپ توڭلۇق قىلا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 N5 B  [( h6 g* g& _3 ]قارشىلارغا شۇدۇر بالا، بوزەكلەرگە بولار بالا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 f# T  R+ U& z9 u1 v8 } بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" `/ U  f7 V* W5 J4 t  Aخوتۇن - قىزلار نازلار، نازلار، ئەرلەر زالىم، دەپ زارلىنا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 t. y3 Z. e3 m5 j0 z: I- Z; {«ئاتنا خفنىم يېپەك كىيەر، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* W" T1 M! t# X# I, S5 @. ^: Zبىز كىيەرمىز شاتىۋا، ماتا». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% [3 s1 s4 }9 C) bمۇئەللىم دوست ھەم زارلىنا: «خگلقىم نادان، يوق ھېچ دانا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 T7 _$ C  v# S" N2 O' L, R' _. qتارتتىم جفپا، كۆپ ھەي ساپا، خىزمىتىمگە يوقتۇر باھا». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 N! G- o+ `* X بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! S0 s$ w+ v, o4 Wشاگىرت ئېيتار: «ۋە مىللەتكە - چېلىش، ئوقۇش بەرى ساڭا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. O8 L6 p6 T0 U4 _% Y& S3 \5 t8 hيولىڭدىدۇر جېنىم پىدا، بىراق يوقتۇر، سەندە ۋاپا». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. r, g. @: Y( K) r% [' g8 O" Q بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( `" A5 E2 x3 ?9 k9 B8 Yسېتىقچىلار ھەم دادلىنار: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 S3 n& X& }- Q. n& l9 t- N«خەلقىم دىبان، توڭكەي چالا، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ r6 t2 c% h5 D) t9 u# ]بىزنىڭ سودا ئۆتمەي ياتسا، كېرەكلىرىن ياتتىن ئالار». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 ]7 M2 F7 n" K, F- E( r بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 ]# V1 T0 p& @& ~  uمىش - مىش ئېتەر ھاجى بابا: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. W6 k3 k6 Z$ G% d1 i/ H; Q«دىن ئەھلىگە يوقتۇر باھا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 ]% T: ~+ Y' z8 W4 X' Jخگلقىم كەچتى دىندىن مانا، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 C* }% Q/ O; m$ r8 fكەتتى ساپا، كەلدى جاپا». بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% ~" M& @. }1 @3 ]% {بارچە تاپلار يۈكىن ئاتار، چىدام بېرەر كۈچ نېمەدۇر؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 k4 Q4 n* {/ Gتۆرىلىشتە چىدام بىلەن، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' m; [: S7 C" W, M- ?تۆرەلگەن بۇ خەلقمىدۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# k2 N9 h/ u* G' B' U7 \0 ]* z4 ? بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ Z. v+ J' V& h6 M7 K8 C1 g/ E     نەزەر خوجىنىڭ تەپەككۇرى بارغانسىرى يېتىلىۋاتاتتى. ئۇنىڭ مەتبۇئاتتا ئېلان قىلغان شېئىرلىرى كۆپىيىۋاتاتتى. ئۇ شېئىرلاردا ئوتتۇرىغا قويغان پىكىرلەر ناھايىتى ئەمەلىي، ئۆتكۈر بولغاچقا جەمئىيەتتە كۈچلۈك تەسىر قوزغاپ، نەزەر خوجىنىڭ نامىنى كەڭ جامائەتچىلىك ئارىسىغا يايماقتا ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 k  u3 |7 H  H% N. X+ @/ g     نەزەر خوجىنىڭ يۇقىرىقىدەك جەمئىيەتتىكى ئىللەتلەرنى دادىللىق بىلەن سۆكۈپ يازغان سىياسىي شېئىرىلىرىنى جەمئىيەتنىڭ سىياسىئونلىرى، تەشكىلاتچىلىرى ئىجتىمائىي پائالىيەتلەرنى تەشكىللەش، خەلقنىڭ تۇرمۇشىنى ياخشىلاش، جەمئىيەتنىڭ ئومۇمىي كەيپىياتىنى تۈزەش جەھەتتە ئىبرەتلىك پىكىر، پىشقان سىياسەت، يولغا قويۇلىدىغان تەدبىر سۈپىتىدە پايدىلىناتتى ...      نەزەر خوجىنىڭ مۇشۇنداق ئىلغا پىكىرلىك، دادىل كۆز قاراشلارغا تويۇنغان مول مەزمۇنلۇق شېئىرىلىرىدا قامچىلانغانلار بولسا ئۆز ئىش - ھەرىكىتى، يۈرۈش - تۇرۇشلىرىغا دىققەت قىلىپ، ئۆزىنى تۈزەشتۈرۈشكە، بۇرچىنى ئادا قىلىشقا، ئابروي - ئىناۋىتىنى ساقلاشقا ئىنتىلەتتى. نەزەر خوجا شېئىرىيەت ساھەسىدە ئىجتىمائىي - سىياسىي لىرىكىلارنى يېزىش بىلەنلا قالماي، يەنە نۇرغۇنلىغان گۈزەل شېئىرىي تەپەككۇر ۋە شائىرانە ھېسىياتقا تويۇنغان شېئىرلارنىمۇ يازغان ئىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 A' E5 s/ b2 c1 q) `, uنېمەبۇ باغۇ - بوستانمۇ ۋەيا لالە رەيھانمۇ؟ تونالماي كۆزلىرىم تالدى ۋەيا فىردەۋسىي ئەدنانمۇ؟ چۆرەم ئەتراپ كۆكۈل مەيدان، پۇراق سەپكەچ گۈلىستانلار، ھەم ئاسمان بويلىغان تاغلار ياشارمىش زوقلۇق بوستانلار. ئۈنۈم بەرگەچ تېرىلغۇلار، ئېقىپ تۇرغان ئېقىن سۇلار، ئېسەر ئەتراپ باياۋاندىن ئىللىق يەل، خۇشپۇراقلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 `- f4 e4 h5 ^! P بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( b( b- v" @! d  I& ~( F$ x5 Xبۇ قانداق ئۆلكىدۇر ئاھ، كۆڭۈل رغىپ، ئۆزى مەرغۇپ، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: T, Z5 Q6 _: \" J9 Jكىرىشكە ئارزۇلۇق بولغان مۇڭى ئۈنلۈك، دەرتلىك بۇلبۇللار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% Y. e* w: a4 A. v  s7 Mبۇ ئۆلكە دەردىدە مەستخۇش، چېكىپ جەۋرى كۆڭۈل بىخۇش، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 n3 |) E1 h  ~- \6 ?& zداۋامەت تەلپۈنۈپ جان - قۇش ئاقتى ئاھ، جانلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 C! w5 P5 d4 u6 k2 i! F& p& S ( «ئۆلكەم» دېگەن شېئىردىن) بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' _& e& o" g! b+ l& g8 ` بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 O1 a3 P/ O3 A* Y4 w  Rتاڭدا كۆرۈندى يالتىراق چىراق، قاراپ ماڭسامچۇ، كەتتى بەك يىراق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 ^7 o) _7 ^3 j: s& w0 S; rئۈمىد يۇلتۇزى ئالدايدۇ شۇنداق، يەتتىم دېگەندە كېتەر ئول ئۇزاق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 t8 L. v: L3 g$ j0 m بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( \4 f6 G. P" B1 }8 i8 Q& @8 ~5 A(«ئۈمىد» ناملىق شېئىردىن) بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, g) y/ D/ x- D! J9 A% Q  \% U بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 Y8 l* n' D! Z% t1 }2 ]بەك يىراقتىن يېنىپ كۆرۈنگەن، ۋەدە بەرگەن ئۈمىد يۇلتۇزى. بارچىن تەقدىر ئەجگپ تۆرەلگەن، كۆز ئاچقۇزماس يورۇق كۈندۈزى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ p" v0 z* T+ v% J" e( x6 X4 q بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. Z. o# s" Z* o6 W+ S0 t(«ئۈمىد تەقدىرى» ناملىق شېئىردىن) بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ J  `! ]9 r. l9 S% w4 E+ o      نەزەر خوجىنىڭ ئەنە شۇنداق چوڭقۇر پىكىرلەرنى ئۆز مىسرالىرىغا سىڭدۈرگەن لىرىك شېئىرلىرى ئۆز دەۋرىنىڭ نۇرغۇن ياشلىرىنىڭ قەلبىگە شائىرانە ئىلھام بەرگەن، ئۇلارنى قولىغا قەلەم ئېلىشقا قوزغىغان، ئۇلارنى ئەدەبىيات - سەنئەت قوشۇنىنىڭ پىدائىسى، جەڭچىسى بولۇشقا ئاتلاندۇرغا ئىدى. ئۇنىڭ سان جەھەتتە پەقەت كۆپلىگىنىلا بىلگخلى بولىدىغان، ئەمما ئېنىق سانىنى بېكىتىش ھەرقانداق بىر تەتقىقاتچى ئۈچۈن تولىمۇ تەسكە توختايدىغان شېئىرلىرى 1910 - يىللاردىن تارتىپ 1950 - يىللارغىچە ئالمۇتا، تاشكەنت، ياركەنت، قازان، غۇلجا، چۆچەك قاتارلىق شەھەرلەردە نەشر قىلىنغان گېزىت - ژۇرناللاردا ئېلان قىلىنغان، مەجمۇئە ۋە توپلاملارغا كىرگۈزۈلگەن ئىدى. دۇرۇس، ئۇنىڭ ئېلان قىلىنمىغان تېخىمۇ كۆپ شېئىرىلىرىنىڭ بىر قىسمى خاتىرە دەپتەر، ۋاراقچىلار بېتىدە خەلق ئارىسىغا تاراپ كەتكەن بولسا، يەنە بىر قىسمى ھايات دولقۇنلىرىدا چۆكۈپ كەتكەن، بوران - چاپقۇنلاردا ئۇچۇپ كەتكەن، پاتپارقچىلىقتا يوقىلىپ كەتكەنىدى ...      نەزەر خوجا ئەدەبىيات - سەنئەت ساھەسىدە شېئىر يېزىش بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي، ھېكايىچىلىق، درامىچىلىق، تەقرىزچىلىك ساھەسىگىمۇ چوڭقۇرلاپ كىرىپ، «نۇزۇگۇم»، «ئوماق بىلەن ئامراق»، «مەزلۇم ياشلارنىڭ زارى»، «مەدەنىيەت ۋە مائارىپ»، «خوتۇن قىزلار تەربىيىسى ھەققىدە»، «ئالتە شەھەر، جۇڭغار ۋە ئىنگلىزلار»، ، «مۇسۇلمانلار ئارىسىدا ئىلىم تارقىتىش ھەققىدە مۇلاھىزىلەر»، «تارانچىلارنىڭ يەتتە سۇغا كۆچۈشى»، «ئىلى سۇلتانلىقىنىڭ تىكلىنىشى»، «بىزنىڭ تۇرمۇش»، «مىللىي تارىخقا دائىر تۈرلۈك مەسىلىلەر»، «يۈسۈپ سەككاكى ھەققىدە»، «بۇغراخان»، «قەشقەر ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشى ۋە كونا كىتابلار» ... قاتارلىق ھېكايە، دراما، سەھنە ئەسىرى، تەقرىز، ئىلمىي ۋە تارىخىي ئەسەرلەرنى ئېلان قىلدى.      نۇرغۇنلىغان ئاممىۋى يىغىلىشلاردا، ئىلمىي مۇھاكىمىلەردە، سورۇن - ئولتۇرۇشلاردا، مەدەنىيەت - مائارىپ، ئەدەبىيات - سەنئەت، ئىجتىمائىي ئەخلاق، ۋەتەنپەرۋەرلىك، مىللەتپەرۋەرلىك، ئىنسان بۇرچى، ھايات قىممىتى، ئادەمنىڭ رولى ھەققىدە تۈرلۈك ئەھمىيەتلىك نۇتۇقلارنى سۆزلەپ ئاڭلىغۇچىلارنىڭ قەلبىنى لەرزىگە سالدى. ئۇلارغا سان - ساناقسىز دەرس ئۆتتى. ساۋاق بەردى، شۇنداقلا ئۆز قەلىمىدە يورۇتۇلغان، ئوتتۇرىغا قويۇلغان پىكىر - تەلەپلەرنى ئالدى بىلەن ئۆز ئەمەلىيىتىگە تەدبىقلاپ ئۆز سىماسى، ھەرىكىتى، پەزىلىتى ئارقىلىق ئەل - جامائەتكە ئۈلگە - نەمۇنە بولغانىدى. نەزەر خوجا ئەينى يىللاردا داڭلىق شائىر، ئەدەبىيات - سەنئەت ئۇستازى، شائىرى - يازغۇچىلارنىڭ ئابرۇيلۇق يېتەكچىسى، جامائەتنىڭ مۆتىۋەر ئەربابى بولۇپ يېتىلدى. شۇنداقلا ئۇ ئۆزىگە خاس ئەدەبىي تالانتى ۋە ئارتۇقچىلىقى بىلەن جەمئىيەتكە تونۇلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. e, G" s4 p! @/ @$ i بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 w& W. \1 ^# }# h5 Z

barnawul

	كىيىملىرى بىلەن ياتقان يەنە بىر كۈن بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% O6 Z- g+ a" _9 O      قازان شەھىرى ۋولگا دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىنىنىڭ سول قىرغىقىدىكى تۈزلەڭلىككە جايلاشقان گۈزەل شەھر شۇنداقلا قەدىمىي شەھەر ئىدى. ئۇ شەھەر بىر مەھەل 1236 - يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرگەن ئالتۇن ئوردا خانلىقىغا تەۋە بولغانىدى. 1436 - يىلىغا كەلگەندە ئۇلاردىن بۆلۈنۈپ چىقىپ، 1445 - يىلى قازان خانلىقىنى قۇرغان ئىدى. قازان خانلىقى 1552 - يىلى رۇسىيە تەرىپىدىن بويسۇندۇرۇلغانغا قەدەر يۈز يىلدىن ئارتۇق ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن خانلىق ئىدى. قازان قازان خفنلىقىنىڭ پايتەختى بولغان، شۇنداقلا ئۇنىڭدىن كېيىنكى دەۋرلەردىمۇ ئۆزىنىڭ ئۆزگىچە شەھەرلىك ئورنىنى يوقاتماي سۇ، قۇرۇقلۇق قاتناش تۈگۈنى، سىياسىي، ئىقتىساد، تارىخ، مەدەنىيەت مەركەزلىرىدىن بىرى بولۇپ كەلگەنىدى، ئۇ شەھەردە تارىخنىڭ ئىزنالىرى، شاھىتلىرى بولغان تارىخي مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى نۇرغۇن ئىدى. شۇنداقلا 1804 - يىلى قازان شەھىرىدە «قازان ئۇنىۋېرسىتېتى» قۇرۇلغانىدى. ئۇ مەكتەپتە ۋىلادېمىر ئېلئىچ لېلنىغا ئوخشاش نۇرغۇنلىغان مەشھۇر ئىنقىلابچىلار، جامائەت ئەربابلىرى، ئەدەبىيات - سەنئەت سەركەردىلىرى ئوقۇغان، ئۆگەنگەن ھەم يېتىشىپ چىققانىدى.      نەزەر خوجىنىڭ ئۇ مەكتەپتە ئوقۇغان مەزگىلى ئۇنىڭ كېيىنىكى ھايات پائالىيىتىگە يەنىمۇ زور تەسىر كۆرسەتكەن مەزگىل بولۇپ قالدى. نەزەر خوجا ئۇ يەردە بىر تۈ*ركۈم مەشھۇر تارىخچىلار، ئىنسانشۇناسلار، تىلشۇناسلار ۋەباشقا ئالىملار بىلەن بىۋاستە ئارىلىشىش، پىكىرلىشىش، ئۇلارنىڭ تەتقىقاتى، ئىجادى ئەمگەكلىرىنى يېقىندىن بىلىش ئىمكىيانىتىگە ئىگە بولدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 X1 q7 [, U- ]     نەزەر خوجا شۇ يەردە دادىسى ئۇنىڭغا سۆزلەپ بەرگەن «ئىلى سۇلتانلىقى» ھەققىدىكى گەپلەرنى ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىدىن كۆردى. ئۇلارنىڭ «تارانچىلار» ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرىنى ئوقۇدى، شۇنداقلا ئۇ ئىلگىرى زادى ئېتىبارى بىلەن قاراپ باقمىغان، ئۇيغۇرلار، چەنتۇلار، خۇيگۇلار، خۇيخېلار . . . ھەم شۇلارغا باغلىنىشلىق تارىخنىڭ بۇ يەردىكى ئەشۇ تارىخچىلار، ئىنسانشۇناسلار، تىلشۇناسلار ۋە باشقا ئالىملارنىڭ مۇھىم تەتقىقات تېمىلىرى ئىكەنلىكىنى، ئۇلار ئاشۇ تېمىلارنى يورۇتۇپ بېرىش ئۈچۈن كېچە - كۈندۈز ھاردىم - تالدىم دېمەي، دەستە - دەستە قەدىمىي كىتابلارنى ئوقۇپ چىقىدىغانلىقىنى بىلدى. ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىگە تامامەن ناتونۇش بولغان ئاجايىپ - غارايىپ يېزىقلار ئۈستىدە ئايلاپ - يىللاپ قادىلىپ ئولتۇرىدىغانلىقىغا دىققەت قىلدى. ئۇلارنىڭ يەنە نۇرغۇن مەبلەغ، نۇرغۇن ۋاقىتلارنىڭ سەرپ قىلىپ، جاپالىق تەكشۈرۈش، ئىزدىنىش، دەلىللەش ئىشلىرى ئۈچۈن ئۆزلىرى ئەزەلدىن كۆرۈپ باقمىغان يىراق جايلارغا، ئەللەرگە تەۋەككۈل قىلىپ بارىدىغانلىقىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆردى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 f8 m) D% }7 R9 [     - سىزنى مۇشۇ جايدىن باشقا جايدا تاپقىلى بولمايدۇ، دەپ ئاڭلاپ ئۇدۇللا كېلىۋېدىم، راست دېگەندەك مۇشۇ يەردە ئىكەنسىز، - دېدى نەزەر خوجا رۇس تىلىدا سالام بېرىپ ئەھۋال سورىغاندىن كېيىن. ئۇنىۋېرسىتېت كۇتۇپخانىسىنىڭ ئۈستەل - ئورۇندۇقلار زىچچىدە قويۇلغان بۇلۇڭدىكى بىر جايدا ئالدىغا ئېچىپ قويۇلغان سارغىيىپ كەتكەن كىتابلاردىن ئالدىدىكى ۋاراققا بىر نېمىلەرنى كۆچۈرۈش بىلەن بولۇپ كەتكەن بىر كىشىدىن. ئۇ كىشى ئاتاقلىق رۇس تۈ*ركىلوگى ئىدى. ھېلىقى كىشى چۆچۈگەندەك سېرىق بېشىنى كۆتۈردى، ئېگىز بۇرنى ئۈستىگە قوندۇرۇلغان، سوزۇق يۈزىگە زادىلا ماس كەلمىگەن كىچىك كۆزلۈك كۆز ئەينىكىنى سەل كۆتۈرۈپ، توق زەڭگەر كۆزلىرىنى ئالدىدا تۇرغان ياش يىگىتكە تىكتى. ئۇنىڭ كۆزلىرىدىن، كالتە بۆدۈرە ساقاللىق يۈزىدىن ھەيرانلىق ئىپادىلىرى چىقىپ تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; K+ o  ]8 a" [+ \2 a+ a     - مېنىڭ ئىسمىم نەزەر خوجا ئابدۇسەمەتوف، - دېدى يۈزلىرىدىن قىزىللىق چىقىپ تۇرغان، سىتۇدىنتلارغا ئوخشاش چاچ قويغان، يالاڭباش، بوغداي ئۆڭ يىگىت ئۆزىنى تۇنۇشتۇرۇپ، - كەچۈرۈڭ، دىققىتىڭىزنى چېچىۋەتتىم، مەن سىزدىن كىچىككىنە بىر ئىشنى سورىۋالاي دېۋىدىم. ھايال قىلمايلا كېتىمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" U9 e5 Q6 B) Y7 r1 Q4 @( e% M- V     ئۇ شۇنداق دېگەچ چاققانلىق بىلەن قولتۇقىغا قىستۇرۇلغان خۇرۇم سومكىسىنى چىقىرىپ ئۇنىڭدىن قازاندا چىقىدىغان رۇسچە گېزىتتىن بىرنى ئالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 ?1 a9 T$ o5 ^/ W0 S) l     رۇس تۈ*ركۈلوگ تېخىغىچە نېمە بولۇۋاتقانلىقىنى ئاڭقىرالماي نەزەر خوجىنىڭ ھەرىكىتىگگ ئۈن - تىنسىز قاراپ تۇراتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* Z3 m0 O+ x1 A9 U7 B6 L6 b0 g: h8 N8 O     - مانا، مەن سىزنىڭ ماۋۇ ماقالىڭىزنى ئوقۇپ چىقتىم، سىز رۇسچە بايان قىلغان تارىخقا ئائىت مەزمۇنلارنى، ئاتالغۇلارنى، يەر - جاي ئىسىملىرىنى تازا دېگەندەك ئاڭقىرىپ كېتەلمىدىم. بولۇپمۇ سىزنىڭ چەنتۇلار، تارانچىلار بىلەن ئۇيغۇرلارنى بىر مىللەت دېگىنىڭىزگە ھەيران قالدىم. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 z! V2 W  {! L2 B0 H( t     رۇس تۈ*ركولوگ شۇ چاغدىلا ئالدىدا تۇرغان بوغداي ئۆڭ يىگىتنىڭ ئۆزىنى خاتا ئىزدىمىگەنلىكىنى چۈشەندى. قولىدىكى قېرىندىشىنى ئالدىدىكى قەغەزنىڭ ئۈستىگە قويۇپ يىگىتكە سىنچىلاپ قارىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. }* o# a1 _  I( L: _     - مەرھەمەت، قېنى ئولتۇرۇڭ، - دېدى ئۇ، ئاندىن بوش ئورۇندۇقتىن بىرنى ئالدىغا تارتىپ، ئۇنىڭ بىر چېتىگە ھېلىلا ئورنىدىن قوپۇپ چىقىپ كېتىدىغاندەك ئولتۇرغان نەزەر خوجىنىڭ ئۈستىۋېشىغا بىر قۇر قاراپ چىقىپ، ئىككى قولىنى گىرەلەشتۈرۈپ، ئۈستەلگە جەينەكلىگەن ھالدا سورىدى: - سىز تارانچى ئوخشىمامسىز؟ - شۇنداق، توغرا ئېيتتىڭىز، مەن تارانچى، بىز ھەممىمىز تارانچى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 N5 q* h" |) c/ j; ]     نەزەر خوجا ھېلىقى تۈ*ركولوگنىڭ ساپ تارانچى تەلەپپۇزىدا ھېچقانداق قۇسۇرسىز، راۋان سۆزلەۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ، ئۆزىنىڭ رۇسچىنى دۇدۇقلاپ سۆزلەيدىغانلىقى، تەلەپپۇزنىمۇ خاتا قىلىدىغانلىقىدىن خېجىل بولۇپ تېخىمۇ قىزىرىپ كەتكەنىدى . . .      - مەن كالپاكوۋىسكىينىڭ ئەترىتى بىلەن غۇلجىغا كىرىپ ئۇ يەردە ئون يىل تۇغان، - دەپ گەپ باشلىدى تۈ*ركولوگ، دەسلەپ مەن يېڭىلا سولدات بولغان ماڭا ئوخشاش ئاددىي سولداتلار بىلەن كۈرەدە تۇردۇم. بىز يولغا چىقدىغان چاغدا بىزگە مەخسۇس تەربىيە بېرىپ، تارانچىلار توپىلاڭچى، كاللا كېسەر خەلق ئۇلار قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ، غۇلجىنىڭ گوبېرناتورى بولغان جاڭجۇڭنى ئاغدۇرۇۋېتىپ، ئۆزلىرى ھاكىمبەگ بولۇۋالدى، سۇلتانلىق قۇرۇۋالدى. سەللا بىخۇدلۇق قىلساڭلار تارانچىنىڭ كالتىگى تېگىپ مېڭەڭلار چۇۋۇلىدۇ ياكى گەجگەڭلاردىن ئوق يەيسىلەر ياكى بولمىسا ئۇلارنىڭ قولىدا ياسالغان پۇرۇختا گازارماڭلار، شىتابىڭلار كۇكۇم - تالقان قىلىنىدۇ، چاڭ - توزانغا ئايلىنىپ، بىر تال ئۇستىخىنىڭلارنىمۇ تاپقىلى بولماي قالىدۇ، دەپ قورقۇتقانىدى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# h4 N/ w/ x3 R, ]3 M, V( m7 Y     رۇس تۇر*كولوگ گىرەلەشتۈرۈۋالغان قوللىرىنى ئاجرىتىپ، سول قولى بىلەن يۇمشاق، شالاڭ سېرىق چاچلىرىنى سىيلىدى. شۇ چاغدا ئۇنىڭ قاتۇمۇ قات قورۇقلار قاپلىغان چىرايىدا تەبەسسۇم جىلۋىنىلىشكە باشلىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 ^% l2 k* ]) \* d     - بىزگە ئۇنداق دەپ ئېزىپ - ئىچۈرۈلگەندىن كېيىن ئەلۋەتتە ئىشىنىمىزدە، - سۆزىنى ئالدىرىماي داۋام قىلدى ھېلىقى تۈ*ركولوگ، - ئۇنىڭ ئۈستىگە سولداتلىق زاكون ناھايىتى قاتتىق، نېمە دېسە شۇنى قىلماي بولمايدۇ.      گازارمىمىزنىڭ ئەتراپى تارانچىلار مەھەللىسى ئىدى. بىر گازارمىنىڭ ئىچىدىن سىرتىغا چىقمايتتۇق، ئۇلارنى يىراقتىنلا كۆرۈپ تۇراتتۇق. خۇداغا شۈكىرى، كېيىنچىرەك بىزنىڭ گازارمىدىن چىقماي، غىمسىغا بېكىنىپ ياشايدىغان كۈنلىرىمىز ئۆزگەردى. ئانچە - مۇنچە تالا - تۈزگە چىقىدىغان بولدۇق. شۇنىڭ بىلەن مەن تەۋەككۇل قىلىپ تارانچىلارنىڭ مەھەللىسىگە بېرىپ ئايلىنىپ كېلىدىغان، بۇلارنىڭ ئىچىدە ئانچە - مۇنچە ئورۇسچە بىلىدىغانلار بىلەن پاراڭلىشىدىغان بولۇپ قالدىم سەۋەبى بىكارچىلىق ھەم زېرىكىشكە چىدىيالماي قالغان ئىدىم. ئاخىرى ماڭا قىلىدىغان ئىش چىقتى، مەن تارانچى تىلىنى ئۆگىنىشكە كىرىشتىم. كۈندە ئاڭلىغانلىرىمنى، ئۇنى - بۇنى كۆرسىتىپ، ئۇلارنى تارانچى تىلىدا نېمە دەيدىغانلىقىنى خاتىرىلەپ گازارمىغا قايتىپ كەلگەندە يادلاپ چىقتىم. ئەتىسى يەنە بېرىپ، يەنە تارانچى تىلىدىكى يېڭى سۆزلەرنى يېزىپ كېلەتتىم - دە، يەنە يادلاشقا كىرىشەتتىم . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  Q, `: o/ _" B. I5 H$ q7 ]* x     نەزەر خوجا ئۇنىڭ بارغانسىرى ئۆز - ئۆزىدىن زوقلىنىپ سۆزلەپ كېتىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ ئورۇندۇققا قايتىدىن جايلىشىپ ئولتۇردى. ئۇ سىرتىدىن سۈرلۈك، تەلەتى سوغۇق كۆرۈنىدىغان، كەمسۆز بۇ تۈ*ركولوگنىڭ ئېغىزنىڭ ئېچىلىپلا كەتكىنىگە خۇشا بولۇۋاتاتتى. نەزەر خوجىنىڭمۇ تارتىنىش - قورۇنۇشلىرى تۈگەپ، ئۇنىڭ ئورنىنى ئازادىلىك، ئەركىنلىك، بىمالاللىق ئېلىۋاتاتتى. بىراق ئۇ يەنە بىر جەھەتتىن ئۆزىنىڭ سورىغان سۇئالىغا جاۋاب بەرمەي، ئۇنىڭغا ئالاقىسى بولمىغان ئۇ سۆزلەپ بەرمىسىمۇ نەزەر خوجىغا ناھايىتى تونۇش بولغان گەپلەر ھەققىدە جىق سۆزلەپ كېتىۋاتقانلىقىدىن نەزەر خوجىنىڭ كاللىسىغا ھەرخىل ئويلار كېلىپ قېلىۋاتاتتى. «مېنىڭ سۇئالىمغا جاۋاب بېرىشتىن ئۆزىنى قاچۇرۋاتامدۇ - يا؟ تەتقىقاتىمنىڭ جەۋھىرىنى ئاڭلىۋېلىپ ئۆزىنىڭ قىلىۋالماقچى، دەپ ئەنسىرەۋاتامدىغاندۇ؟!». نەزەر خوجىنىڭ كاللىسىدىن چاقماق تېزلىكىدە ئۆتۈپ كەتكەن بۇ خىيال ئۇنى تەقەززا بولۇۋاتقان سۇئالىغا جاۋاب ئېلىشتىن ئۈمىدسىزلەندۈرۈپ قويدى. شۇنداقتىمۇ نەزەر خوجا تۈ*ركولوگنىڭ گېپىنى بۆلمىدى ۋە ئەدەب يۈزىسىدىن ئاخىرىغىچە ئاڭلاشقا نىيەت قىلغاندى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& y) t3 H- K# q2 A! K, K     - ھەش - پەش دېگۈچە يىل ئۆتتى، تارانچىچىغا ئانچە - مۇنچە تىلىپ كېلىپ قالدى. قانداق خەۋەر تاپتىكىن، گېنېرال كالپاكوۋىسكىي مېنىڭ تارانچى تىلىدا سۆزلىيەلەيدىغانلىقىمنى بىلىپ قاپتۇ. شۇنىڭ بىلەن مېنى ئۆز يېنىغا چاقىرىتىپ تارانچى چوڭلىرى بىلەن بولدىغان سۆھبەتلەردە تىلماچلىق قىلىشقا سالدى. مېنىڭ ئانچە - مۇنچە تاتىلاشتۇرۇپ قىلىدىغان رارانچىچە سۆزلىرىم بىلەن تىلماچلىقىنىڭ ھۆددىسىدن چىققىلى بولاتتىمۇ؟! بولمىدى، سۆزلەرنى چالا - پۇلا  ئۆرۈپ بېرەتتىم. بىراق ئۇ چاغدا بىزنىڭ ئىچىمىزدە تارانچىچە بىلىدىغانلاردىن يالغۇز مەنلا بار ئىدىم. شۇنداق بولغاچقا مېنىڭ ئابرۇيۇپ ئۆسۈپ كەتتى. شۇنداق بولسىمۇ ئۆزۈمنىڭ يېرىم - ياتا تىلماچلىقىمدىن ئەنسىرەپ قالدىم. سەۋەبى مەن تىلماچلىق قىلىپ خېلى ئۆگىنىپ قالدىمغۇ، دەپ ئۆزۈمگە تەمەننا قويۇپ يۈرگەن چاغدا بىر چوڭ چاتاق چىقارغىلى تاس قالدىم.      بىر كۈنى بىر نەچچە تارانچى بايلىرى مېنى ئىزدەپ كېلىپ تېرىقچىلىق قىلىدىغان قورال - سايمانلارنىڭ يېتىشمەيۋاتقانلىقىنى، بىزنىڭ ياردەم بېرىشىمىزنى سوراپ كەپتۇ. مەن ئۇلارنىڭ گېپىنى گېنېرالغا «قورال - ياراق» تارقىتىپ بەرسۇن دەيدۇ، دەپ ئۆرۈپ بېرىپتىمەن. گېپىمنى ئاڭلاپ گېنېرالنىڭ قۇيقا چاچلىرى تىك تۇرۇپ كەتتى. ئورنىدىن غەزەپ بىلەن چاچراپ تۇرۇپ ماڭا چەكچىيىپ: «نېمە، نېمە دەيدۇ، دېدىڭ؟ قورال - ياراق تارقىتىپ بەرسۇن، دەمدا؟!» دەپ سورىدى. گېنىرالنىڭ قاتتىق ئاچچىقى كەلگەنلىكىنى كۆرۈپ، مەنمۇ بەك قورقۇپ كەتتىم. ھېلىمۇ خۇدايىم ساقلاپ شۇ چاغدا دىلىمغا «تېرىلغۇ بىلەن قورال - ياراقنىڭ نېمە مۇناسىۋىتى؟ ئۇلار تېرىقچىلىق قىلىدىغان قورال - سايمانلارنىڭ گېپىنى قىلغان ئوخشايدۇ» دېگەن خىيال كەلدى - دە، ئالدىراپ تېنەپ خاتا ئۆزىگەن گېپىمنى تۈزەتتىم - دە، «جانابلىرى، ئەتىيازلىق تېرىلغۇ باشلىناي دەپ قالدى، ئۇلارغا تېرىقچىلىق قىلىدىغان قورال - سايمان، سوقا - ساپان، كەتمەن . . . دېگەندەك نەرسىلەر يېتىشمەيدىكەن، غۇلجىدا، يەتتە سۇدا چىقىدىغان مالىمانچىلار سەۋەبىدىن تاقىلىپ، سودا توختاپ قالغاچقا، ئۇ نەرسىلەرنى سېتىۋىلىشقا ئامالسىز قاپتۇ. شۇڭا رۇسىيىدىن ئەشۇنداق نەرسىلەرنى ئالدۇرۇش ئىمكانىيىتى بار - يوقلىقىنى ياكى بولمىسا سودېگەرلەرگە تېرىقچىلىق سايمانلىرىنى ئېلىپ كېلىشكە رۇخسەت قىلىشنى سورايدىكەن» دېدىم. بۇ گەپلەرنى دېگۈچە ھۇدۇقۇپ تىللىرىم كالۋالىشىپ، پۈتۈن بەدىنىمدىن چىپىلداپ تەر چىقىپ كەتتى. گېنېرالنىڭ ئۆڭۈپ كەتكەن چىرايىمۇ ئاستا - ئاستا ئەسلىگە كەلدى . . .      - راست، كېلىشەلمەسلىك چىققىلى تاس قاپتۇ، - ئۇنىڭ سۆزىنى دىققەت بىلەن ئاڭلاپ ئولتۇرغان نەزەر خوجا سۆز قىستۇردى.      - شۇنداق، كاللامنى جايىدا ئىشلىتىپ، ئىشنى ۋاقتىدا ئوڭشىۋەتمىگەن بولسام مېنىڭ كاساپىتىمدىن نۇرغۇن ئادەم كۈلپەتلىك تەقدىرگە دۇچار بۇلاتتى. چۈنكى شۇنداق بىر تېنچسىز ۋەزىيەتتە گېنېرالنىڭ پەيلى بۇزۇلسا گۇناھسىز كىشىلەرنى قاماپ قويۇشتىن يانمايتتى، - گېپىنى داۋام قىلدى تۈ*ركولوگ، - كېيىن چىگرانى ئېچىۋەتتى. غۇلجا بىلەن ئالموتا ھەم رۇسىيە ئارىسىدىكى سودا ئەسلىگە كەلدى. بىراق ئۇ ئىش ماڭا ئۆمۈرلۈك ساۋاق بولدى، بۇرنۇمغا ئاچچىق سۇ كىردى. شۇنىڭدىن تارتىپ، چوڭلارنىڭ گەپلىرىنى ھەرگىز يېنىكلىك بىلەن ئۆرۈمەيدىغان بولدۇم. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. J2 S; d, d9 k) y& D, y9 Xقايتا - قايتا سوراپ، تولۇق چۈشىنىپ خاتالىق چىقمايدىغانلىقىغا ئىشەنچ قىلغاندىن كېيىن ئاندىن ئۆرۈيدىغان بولدۇم. شۇنىڭدىن باشلاپ مەن يەنە تارانچى يېزىقىنىمۇ ئىجتىھات بىلەن ئۆگەندىم. ئىناۋىتىم يەنىمۇ كۆتۈرۈلدى. مېنىڭ دەرىجەم پورۇچىكلىققا ئۆستۈرۈلدى. ئاندىن يەنە پولكوۋنىكلىققا كۆتۈرۈلدۈم. كېيىن گېنېرال مېنى مەخسۇس ۋەزىپە بىلەن ئەترەتكە قوشۇپ قەشقەرىيىگە ئەۋەتتى. مەن شۇ قېتىم مەنچىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن تەشكىللەنگەن ئەترەت بىلەن ئۈرۈمچى، تۇرپان، توقسۇن، قارا شەھەر، كورلا، ئاقسۇلارنى بېسىپ قەشقەرىيىگە كەلدىم. يول بويى مەن يەنە خەلقلەر بىلەن بولۇنغان يېڭى - يېڭى ئۇچرىشىشلارنى، ئۇلارنىڭ تىلى، تۇرمۇش ئادىتى، يېزىقى قاتارلىقلارنى ئىگىلەپ ماڭدىم. مېنى ھەيران قالدۇرغۇنى ئۇر يەردىكى خەلقلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ تىلى تارانچى تىلى بىلەن ئوخشاش ئىكەن، مەن تارانچى تىلى بىلەن يېزىقىنى بىلگەچكە ئۇلار بىلەن سۆزلىشىش، پىكىرلىشىشتە ھېچقانداق قىينالمىدىم، ھەتتا ئۇلار بىلەن پاراڭلىشىپلا ئەل - ئاغىينىدەك، ئۇرۇق - تۇغقاندەك بولۇپ كەتتىم. تۇرمۇش ئادىتى، ئىتىقادى، ئۆرپ - ئادەتلىرىدىمۇ تارانچىلار بىلەن ھېچقانداق پەرقى يوق دىيەرلىك ئىكەن. بىراق ئۇلار ئۆزلىرىنى تۇرپانلىق، قەشقەرلىك، ئاقسۇلۇق دەپ ئاتىشىدىكەن، تارانچى دەپ ئاتىمايدىكەن. ھۆكۈمەت ئۇلارنى «چەنتۇ» دەپ ئاتايدىكەن. ئەمما ھۆكۈمەتمۇ غۇلجا ھەم ئۇنىڭ ئەتىراپىدا ياشايدىغان خەلقلەرنى «تارانچى» دەپ ئاتايدىكەن. مەن تۇرپاندا، قەشقەرىيىدە ئۇلار قەدىمكى ۋاقىتلاردا ئىشلەتكەن يېزىقلارنى كۆردۈم، ئۇلارنى يىغدىم. ئۇلارنى ئوقۇشنى بىلىدىغانلارنى تېپىپ ئەشۇ يېزىقلارنى ئوقۇشنى ئۆگەندىم. شۇنداق قىلىپ ئۆزۈمنىڭ بۇ ساھەگە بارغانسىرى كىرىشىپ كەتكەنلىكىمنى سەزمەيلا قالدىم . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ ^7 c, D7 h! m; Z$ j      تۈكۈلۈگ سۆزىدىن بىر پەس توختاپ، ئالدىدىكى ياش مېھمانغا قاراپ قويدى.       - مۇنداق دەڭە، - نەزەر خوجىمۇ ئۇنىڭ گەپلىرىگە بارغانسېرى قىزىقىپ قېلىۋاتاتتى.، - سىز مەن كۆرمىگەن نۇرغۇن نەرسىلەردىن خەۋەردار بوپسىز، نۇرغۇن قىممەتلىك ماتېرىياللارنى توپلاپسىز - دە، دېدى ھەۋەسلىنىپ نەزەر خوجا.       - بىز رۇسىيىگە قايتىپ كەلگەندىن كېيىنمۇ بۇ ئىشنى تاشلاپ قويۇشقا زادى كۆزۈم قىيمىدى، - گېپىنى يەنە داۋام قىلدى تۈكولوگ ساقاللىق ئېڭىكىنى سول قولى بىلەن بىر نەچچىنى سيپاپ قويۇپ، - سولداتلىقتىن بوشۇنۇپ، ئاشۇ يىللاردا توپلىغانلىرىمنى رەتلەپ گېزىت - ژورناللارغا ئەۋەتىپ بەرگەن ئىدىم. ئۇلار بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى ئېلان قىلىندى. شۇنداق قىلىپ بۇ ساھەدىكىلەر مېنى «تۈ*ركولوگ» دەپ ئاتىشىدىغان بولدى. سىزگە دېسەم، مېنىڭ غۇلجىدىكى ئون يىللىق تۇرمۇشۇم مېنى سولداتلىقتىن قول ئۈزۈپ تۈ*ركولوگ بولۇپ قېلىشىمغا سەۋەب بولدى، - ئەمدى سىز ئېلىپ كەلگەن بۇ گېزىتتىكى ماقالە مەن يۇقىرىدا دېگىنىمدەك «چەنتۇ، ئۇيغۇر» دەپ ئاتالغانلار بىلەن «تارانچى» دەپ ئاتالغانلارنىڭ تارىختىن بۇيان قوللانغان يېزىقلىرى، سۆزلىرى، تىل قائىدىلىرى، تىلنىڭ، سۆزنىڭ تۈپ تومۇرلىرىنىڭ ئۆزگىرىشلىرىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ بىردەكلىكىنى، بۇنداق بىردەكلىكىنىڭ قىسقا بىر مەزگىلدە بارلىققا كەلگەن بولماستىن بەلكى ناھايىتى ئۇزاق زامانلار داۋامىدا، ھەتتا نەچچە مىڭ يىللار جەريانىدا شەكىللەنگەن، تۇرغۇنلاشقانلىقىنى كۆردۈم. مەن ماقالىلىرىمدا شۇ ھەقىقەتلەرنى بايان قىلدىم. ئۇلارنى مۇئەييەنلەشتۈردۈم، شۇنىڭ بىلەن ئۇرلانىڭ بىر مىللەت ئىكەنلىكىگە جەزىم قىلدىم.      تۈ*ركولوگ نەزەر خوجىنىڭ سۇئالىغا ئاخىرقى ھېسابتا جاۋاب بەرگەنىدى. ئۇ سۆزىنى نەزەر خوجىغا: «قانداق، چۈشىنىشلىك بولدىمۇ؟» دېگەندەك قاراپ قويۇپ، ئالدىدىكى قەغەز، گېزىت، كىتاب - ژورناللارنى يىغىشتۇرۇشقا كىرىشتى.       - ئۇنداقتا، سىزچە بولغاندا «چەنتۇ، ئۇيغۇر، تارانچى» دېگەنلەرنىڭ ھەممىسى بىرلا مىللەتنى كۆرسەتسە، بۇ ئۈچ ئاتالغۇنىڭ قايسىسى مىللەت نامى قىلىشقا باب كېلىدۇ؟ بىر مىللەتنى بىرلا ۋاقىتتا ئۈچ خىل نام بىلەن ئاتاشقا بولمايدىغۇ؟! شۇنداق ئەمەسمۇ؟! - پۇرسەتنى قولدىن بەرمەي سورىدى نەزەر خوجا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% K2 c% P4 k5 Y2 d% q- @( `      - «چەنتۇ» دېگەن نام ئەمەس بەلكى «پېئىل»، يەنى خەنزۇچە «چەن» - «چەگمەك، ئورىماق» دېگەن سۆز بىلەن «تۇ» - «باش» دېگەن سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ياسالغان بولۇپ، ئۇ «باشنى تاڭماق، باشنى چەگمەك، باشنى ئورىماق» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ سۆز يەنە ئىسلام دىنى ئەشۇ يۇرت خەلقلىرى ئارىسىغا تارقالغاندىن كېيىن ئىسلام ئەھلى ئۆلىمالىرىنىڭ بېشىغا سەللە ئورىۋالىدىغانلىقىغا قارىتىپ ئېيتىلغان. ئۇ سۆزنىڭ مەيدانغا كەلگىنىگىمۇ ئۇزۇن بولغان ئەمەس. «تارانچى» سۆزى گەرچە تىل نۇقتىسىدىن «ئىسىم» بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ قوللىنىلىشى ئومۇمىيلاشقان ئەمەس. ئۇنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى مەنىسى «تېرىقچى» دېھقان دېگەننى بىلدۈرسىمۇ ئەمما ئۇنى مىللەت نامى سۈپىتىدە يەتتە سۇ ھەم ئىلى ئۆلكىسىدىكى بىر قىسىم خەلقلەرلا قوللىنىپ كەلگەن. شۇڭا مىللەت نامى سۈپىتىدە قوللىنىشقا توغرا كەلسە مەن «ئۇيغۇر» دېگەن ئىسىمنى قوللانغا مۇۋاپىق ھەم ئومۇملاشتۇرۇشقىمۇ ئاسان چۈشىدۇ، دەپ قارايمەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- K9 I- K: j0 T      - مەن «ئۇيغۇر» سۆزىنىڭ تىل نوقتىسىدىن قانداق مەنا بېرىدىغانلىقىغا ئىشەنچىلىك ئاساس تاپالمىدىم، - دېدى تۈكولوگ ئادەملەر شالاڭلاپ قالغان كۈتۈپخانا ئىچىگە كۆز يۈگۈرتۈپ، - بەزىلەرنىڭ ئېيتىشىچە ئۇنى كالىنىڭ ئوغۇز سۈتىنىڭ ئۇيۇپ قېلىشىغا ئىشلىتىدىغان ئۇيۇماق، ئۇيۇشماق دېگەن سۆزدىن ياسالغان، ئۇ ئەسلىدە «ئۇيۇشقۇر» دېگەن سۆز ئىدى، كېيىن ئۆزگىرىپ، «ئۇيغۇر» بولۇپ قالغان، دەيدۇ. بىراق بۇ سۆزنىڭ ئەشۇنداق ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدىغان دەلىللەر تېخى تېپىلمىدى، - تۈكولوگ كىتاب ۋە گېزىت - ژورناللارنى ئېلىپ ئورنىدىن تۇردى. چۈنكى ئۇ ئالغان گېزىت - كىتابلار سىرتقا ئارىيەت بىرىلمەيتتى. كۇتۇپخانا قىرائەتخانىسىدىلا ئوقۇشقا بېرىلەتتى، ئېلىپ چىقىپ كېتىشكە روخسەت قىلىنمايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 Z* T: R9 k' t; i2 R      نەزەر خوجا ۋاقىتنىڭ شۇنچلىك تېز ئۆتۈپ كەتكەنلىكى، كۇتۇپخانا خادىمى بولغان ئوتتۇرا ياشلىق ئايالنىڭ قىرائەتخانا يېپىلىدىغان ۋاقىتنىڭ توشقانلىقىنى بىلدۈرۈپ چالغان قوڭغۇرىقىنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلاپ تېخىمۇ ئالدىراپ قالدى. بۇ چاغدا تۈ*ركولوگ ئورنىدىن تۇرۇپ قولىدىكى بىر نەچچە قۇرلا خەت يېزىلغان ۋاراقچىغا ئەپسۇسلانغاندەك قاراپ قويۇپ، ئالغان ماتېرىياللىرىنى قايتۇرۇش ئۈچۈن ئۇنى ساقلاپ تۇرغان كۈتۈپخانا خادىمى ئايالنىڭ ئالدىغا باردى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- z3 ?" A% x/ Y9 I      - بۇلارنى بۈگۈن كۆرۈپ بولالمىدىم، ئەتە قايتا كۆرىمەن.       - تۈرگولوگ خىزمەتچى ئايالنىڭ «چۈشەندىم» دېگەندەك بېشىنى لىڭىشتىقانلىقىنى، ئاندىن ئۆزى تاپشۇرغان ماتېرىياللارنى ئەسلىدىكى جايغا قويماي، كىتاپ تەكچىسىنىڭ ئۈستىگە، كۆزگە ئاسان چېلىقىدىغان يەرگە قويغانلىقىغا قاراپ تۇردى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 G( K# o% }2 i% ?5 Q: T      - ئىشىڭىزگە دەخلى يەتكۈزدۈم، كەچۈرۈڭ، - دېدى تۈ*ركولوگنىڭ كەينىدىن تاپ بېسىپ كەلگەن نەزەر خوجا، - سىزدىن سورايدىغان يەنە بىر سۇئالىم، - دېدى ئۇ خىجىل بولغاندەك كۈلۈمسىرەپ ھەم بېگىز بارمىقىنى چىقىرىپ تۇرۇپ، - مىللەتلەرنى . . . ياق، مەلۇم بىر خەلقنى تىل جەھەتتىكى، يېزىق جەھەتتىكى ئوخشاشلىقىغا قاراپ ئۇلارنى بىر مىللەت دەپ ئاتاشقا بولامدۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 O! e  R4 k/ K      تۈ*ركولوگ بۇنداق سۇئالنى كۈتمىگەن بولسا كېرەك، بىر ھازا تۇرۇپ قالدى ۋە ئىككى قولىنى كەينىگە ئېلىپ، بېشىنى ئاسمانغا قارىتىپ، تېلىپ كەتكەن بىلىنى ئارام ئالدۇرماقچى بولغاندەك ئۇياق - بۇياققا چايقىدى. ئاندىن نەزەر خوجا بىلەن قاتارلىشىپ مېڭىپ كۇتۇپخانىدىن چىققاچ ئالدىرىماي سۆزلەشكە باشلىدى.       - تىل جەھەتتىكى بىردەكلىك، يېزىق جەھەتتىكى بىردەكلىك، ئۆرپ - ئادەت جەھەتتىكى بىردەكلىك مەلۇم بىر قەبىلە - ئۇرۇق ياكى خەلقنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللىنىشىدە ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇلار كەم بولسا بولمايدۇ. بىراق تىلدىكى بىردەكلىكىنى، يېزىقتىكى بىردەكلىكىنى، ئۆرپ - ئادەتتىكى بىردەكلىكىنى ئاساس قىلىپ، مەلۇم خەلقنى بىر مىللەت دەپ ھۆكۈم قىلىش تەس. مەسىلەن، سىز بىلەن مەن ئىككى سائەتتىن بىرى تارانچىچە سۆزلىشىۋاتىمىز، بۇنىڭغا قاراپلا ئىككىمىزنى تارانچى . . . دېگىلى ياكى ئۇيغۇر دېگىلى بولمايدۇ - دە،! «ئۇيغۇرلار» نىڭ ئۆزىنى ئالساقمۇ، يەتتە سۇ، قەشقەرىيە، جۇڭغارىيە ھەم باشقا جايلاردا ياشايدىغان ئۇيغۇرلار ئىچىدە باشقا يېزىقلارنى قوللىنىدىغان، باشقا - باشقا دىنلارغا ئىتىقاد قىلىدىغان، ئۆرپ - ئادەتلىرىمۇ ئۇيغۇرلارغا ئوخشىمايدىغان قەۋملەر بار، بىراق ئۇلارنى شۇنىڭغا ئاساسلىنىپلا «ئۇيغۇر ئەمەس» دېگىلى بولمايدۇ. شۇڭا بىر مىللەتنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللىنىشىدە يەنە ئۇلارنىڭ تارىخىي بىرلىكى، مەدەنىيەت بىرلىكى، ئىنسانشۇناسلىق، جەھەتلەردىكى ئوخشاشلىقلىرى، خاسلىقلىرى، كېلىپ چىقىش، شەكىللىنىش مەنبەلىرى جەھەتتىكى بىردەكلىكىگە قاراش كېرەك . . .       نەزەر خوجا تۈكولوگ بىلەن خوشلىشىپ ياتاققا قايتىپ كەلگەندە، ياتاقداشلىرى ئاللىقاچان ئۇيقۇغا غەرق بولغانىدى. ئۇ ياتاق ئىشىگىنى ئاۋاز چىقارماي ئېچىپ، پۇتىنىڭ ئۇچىدا مېڭىپ قاراڭغۇدا تەمتىرەپ يۈرۈپ كارىۋىتىنى ئاران تاپتى - دە، ئايىقىنى سېلىپ كىيىملىرى بىلەنلا يوتقانغا كىرىپ ياتتى. بۇ ئۇنىڭ كىيىملىرى بىلەنلا ياتقان يەنە بىر كۈنى ئىدى . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) H( R5 E& q* ~9 w5 [   بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& S; \3 K5 U+ y0 ^, x# m

barnawul

	ئۆزۈمدىن باشلايمەن . . .       نەزەر خوجا تۈ*ركولوگ بىلەن پاراڭلاشقان ئەشۇ كۈندىن باشلاپ ھەر كۈنى كىيىمى بىلەن ياتىدىغان بولدى. چۈنكى ئۇ ھەر كۈنى ئۇنىۋېرسىتېت كۇتۇپخانىسىغا بىر كىرىۋالسا تاكى كۈتۈپخانا خادىمى قوڭغۇراقنى جالداڭلاتقان چاغدىلا كىتابتىن بېشىنى كۆتۈرەتتى. بەزىدە ھەتتا قوڭغۇراق ئاۋازىنىمۇ ئاڭلىماي قالاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) [) H- H; r: T; A' b1 V      - كىتابقا ئۆزىڭىزنى بۇنداق ئۇرۇپ كەتمەڭ، ئەتىگەندىن كەچكىچە كىتابتىن باش كۆتۈرمىسڭىز ئۆزىڭىزنى ئالدۇرۇپ قويىسىز، - دېدى بىر كۈنى قوڭغۇراق چېلىپ بولۇپ ھەممەيلەن چىقىپ كەتكەندىن كېيىن تېخىچە ھېچنىمىنى سەزمەي ئولتۇرغان نەزەر خوجىنىڭ يېنىغا كەلگەن كۇتۇپخانا خادىمى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 V* F! s: l- J8 [      - ئەستا، يەنە كەچ بولۇپ كېتىپتۇ - دە، - دېدى ئالدىراپ ئورنىدىن تۇغان نەزەر خوجا قولىدا كىچىك مىس قوڭغۇراقنى كۆتۈرۋالغان كۇتۇپخانا خادىمىغا قاراپ كىتابلىرىنى يىغىشتۇرغاچ، - مەن بۈگۈن بالدۇر قايتماقچى ئىدىم، بۈگۈن يەنە كىيىملىرىم بىلەن ياتىدىغان بولدۇم - دە. . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 e3 R. R# [2 `( Z* N3 I      نەزەر خوجا شۇ كۈنلەردە ئۆزىنىڭ نام - شۆھرىتىنى خەلق ئارىسىغا يايغان، داڭقىنى چىقارغان شېئىر يېزىشنىمۇ بىر چەتكە تاشلاپ قويغان ئىدى. ئۇ ھازىر بىر ئىشنى «يا ئۇيان، يا بۇيان» قىلىۋېتىشكە كىرىشكەنىدى. ئۇ كاللىسىغا كىرىۋالغان ئەشۇ ئىشنى بىر ياقىلىق قىلىۋەتمىسە ئۆزىگە ئۇيقۇ كەلمەيتتى، يىگەن نەرسىمۇ چىرايىغا چىقمايتتى، ئەدەبىي ئىجادىيەتكىمۇ قولى بارمايتتى. بىراق نەزەر خوجا ھەش - پەش دېگۈچىلا «بىر ياقىلىق» قىلىۋەتمەكچى بولغان ئۇ ئىش ئۇنچىلىك ئاسان ئىش بولماي چىقتى.       - قىزىق ئىشقۇ بۇ؟! - دېدى ئۇ بىر كۈنى ئۆزىگە ئۆزى گەپ قىلىپ، - «تارانچى بىلەن ئۇيغۇر دېگەن ئىسىمنىڭ بىرىنى مىللەت نامى قىلىپ قوللانسىلا بولىدىغۇ، ئۇنىڭ نىمىسى تەس؟» دېسەم بۇ ئىش خۇددى دېڭىزدا كىچىككىنە ئۇچىلا كۆرۈنۈپ قالغان ئەمما ئۇنىڭ تېگىگە يەتكەنسىرى كېڭىيىپ كېتىدىغان خادا تاشتەك بارغانسىرى يوغان بىر ئىشقا ئايلىنىپ كېتىۋاتقىنىنى كۆرمەمدىغان . . . بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 |8 L2 d* k- Q. \* q& b      نەزەر خوجا ھېلىقى تۈ*ركولوگ بىلەن سۆھبەتلەشكەن كۈنى «چەنتۇ»نى مىللەت نامى قىلغىلى بولمايدىغانلىقىنى شۇ يەردىلا بىلگەن ئىدى. شۇڭا ئۇ ئۆزى «تارانچى» بىلەن «ئۇيغۇر» نىڭ بىرىنى مىللەت نامى قىلىپ تاللىۋېلىشقا مايىل بولۇپ قالغانىدى. ئۇ يەنە «تارانچى» بىلەن «ئۇيغۇر» نى تەڭ قوللانسا ئۇنى بىرلىككە كەلتۈرسە ناھايىتى يامان ئاقىۋەتلەرنىڭ كېلىپ چىقىدىغانلىغىنىمۇ چوڭقۇر ھېس قىلغانىدى. شۇڭا ئۇ ئىككىسىدىن بىرىنى تاللاش ئۈچۈن كۈچەپ كېتىۋاتاتتى. راستىنى ئېيتقاندا ئۇ «تارانچى» دېگەن نامنى يەتتە سۇدىمۇ، ئالتە شەھەردىمۇ، باشقا جايلاردىمۇ مىللەت نامى قىلىشنى قوش قوللاپ قۇۋۋەتلەيتتى. سەۋەبى ئۇنىڭ دادىسىمۇ «تارانچى دېگەن بىز، بىزنى تارانچى دەيدۇ» دېگەنىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ a( G9 K# _5 e) K3 ~0 O, l      تارانچىلار يەتتە سۇدا، ئالمۇتىدا، چېلەكتە، غالجاتتا، لاۋاردا، كەتمەندە، كېيكۋايدا، چارىندا، قىسقىسى بۇ ياقتىكى شەھەر - يېزىلارنىڭ ھەممىسىدە تولۇپ تېشىپ ياتاتتى. ئۇلارنىڭ بۇ يەردىكى تەسىرى ھەممىدىن كۈچلۈك ئىدى، ئۇلار ھەتتا پېتروگىرات، موسكۋا، بېشەك، سەمەرقەنت، تاشكەنت، بۇخارا، ئەنجان، بايرامئەلى . . . يەنە باشقا جايلاردىمۇ بار ئىدى. بىراق ئۇلار ئىلگىرىكى تارىختا يوق ئىدى، كىشىلەرنىڭ قەدىمكى زاماندىكى تارىخ ھەققىدە يازغان يازمىلىرىدا يوق ئىدى، نەزەر خوجا ئەنە شۇلارنىڭ تارىخ كىتابلىرىنى ئاختۇرۋاتاتتى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە «تارانچىلار» نى مىللەت نامى قىلغۇدەك ئاساسەن ئىزدەۋاتاتتى. ئىجادىيەت ئىزدەۋاتاتتى. ئۇ تارانچىلارنىڭ كېلىپ چىقىشى، قەدىمي ۋە ئوتتۇرا ئەسىرلەردىكى ھاياتى، تەرەققىيات يوللىرى، مەدەنىيەت - مائارىپى، ئەدەبىيات - سەنئىتى جەھەتتە ھەممە زېكىر قىلغۇدەك ھۆججەتلەرنى تېپىشنىڭ كويىدا سەرسان بولۇۋاتاتتى. شۇ جەريانىدا ئۇ ياۋرۇپا، ئاسىيا، روسىيىدە زور داغ - دۇغا كۆتۈرگەن تۈ*ركولوگلار، شەر*قشۇناسلار، تارىخچىلار، ئىنسانشۇناسلار، ئېرىقشۇناسلار، مەنبەشۇناسلار ، سەيياھلار . . . نىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ چىقتى. ئۇنىڭ يازغان خاتىرىلىرىمۇ بىر نەچچە قېلىن دەپتەرگە توشۇپ كەتتى. بىراق ئۇ خاتىرىلەر «تارانچىلار» ھەققىدە ئەمەس، «ئۇيغۇرلار» ھەققىدە ئىدى. نەزەر خوجا شۇ تاپتا قازان ئونۋېرسىتېتىنىڭ بۈك - باراقسان باغچىسى ئىچىدىكى چۆپلۈكتە، يانپاشلاپ يېتىپ، ئۆزى يازغان ئەشۇ خاتىلەرنى ئوقۇپ چىقىۋاتاتتى. . .       ئاتاقلىق رۇس شەر*قشۇناسى مىرزا ئالكىساندىر 1841- يىلى ئۇيغۇرلار ھەققىدە يازغان ئەسىرىدە «قەدىمكى يازما ۋە ئاغزاكىي ئىجادىيەت يادىكارلىقلىرى جەھەتتە شىمال خەلقلىرىنىڭ تارىخىدا ھېچقاندىقى بىزدەك ئۇيغۇرلاردەك مۇنچىلىك مەشھۇر تەسېىرلەنگەن ئەمەس» دەپ يازغانىدى. ئۇ يەنە ئۇيغۇر تارىخىنى ئۆگىنىشنىڭ زۆرۈرلىكىنى كۆرتسىتىپ كېلىپ: «بىز بۇ قاتلام ياكى قەبىلىنى تەكشۈرۈپ ئۆگىنىشكە بارلىق ۋاستىلارنىڭ سەرپ قىلىشىمىز كېرەك. ئۇ قەبىلىدىن بىزگە ئەدەبىيات يادىكارلىقلىرى قالدى. ئۇ توغرىلىق قىلىنغان ھەر بىر كەشپىيات، پۈتكۈل تۈ*رك خەلقنىڭ تارىخىغا يېڭى يورۇقلۇق بېرىدۇ» دەپ يازغانىدى.       شەر*قشۇناس ئى. ئى ئومىنياكوف: «ئوتتۇرا ئاسىيا خەلىقلىرىنى تەكشۈرۈپ ئۆگىنىشتە ئا. كازىمبەك ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى مەسىلىنى ئۆزىنىڭ ئىلمىي تەكشۈرۈشلىرىنىڭ ئاساسى قىلىپ ئالغان ئىدى» دېگەنىدى. رۇس شەر*قشۇناسلىق ئىلمى ئۇيغۇر خەلقنىڭ تارىخىنى، كېلىپ چىقىشىنى ئېنىقلاپ چىقىشتا ناھايىتى چوڭ رول ئوينىغانىدى. ۋ. ۋ رادلوف، د. پوزدىنېۋ، چ. ۋەلىخانوف، ن. پېرژىۋالىسكىي، گ. گ. گىرىژىمايلوف، مى. ۋ. پېۋسوف، ۋ. روبورۇۋىسكىي ۋە باشقا نۇرغۇنلىغان رۇس ئالىملىرى بۇ ئىشقا ئۆزلىرىنىڭ ھېسابسىز ھەسسىلىرىنى قوشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: G* R) L- X( [! Y* L' m. J      ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىخى ھەر تەرەپلىمە بار تارىخ. ئۇنىڭدا مۇرەككەپ مۇناسىۋەت ۋە باغلىنىشلار گىرەلىشىپ كەتكەن. ئۇ تارىخنى ئېنىقلاپ بايان قىلىش ئۈچۈن يەنە نۇرغۇن ئەمگەك قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 ~2 F8 `+ W1 y9 _0 e. r      ئۇيغۇر خەلقىنى ئومۇمىي جەھەتتىن كۈزەتسەك، ئۇلارنىڭ خىلمۇخىل تەقدىرگە مۇپتىلا بولغانلىقىنى كۆرىمىز . . .       ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى مەسىلە 18- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا فرانسۇس شەر*قشۇناسلىرى دېگىن ۋە ۋىسدولنىڭ ئەسەرلىرىدە ئالغا سۈرۈلگەن. ئۇيغۇر شۇناسلىق 19- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا شەر*قشۇناسلارنىڭ، مەسىلەن، ئابىلرىميۇزا ۋە باشقىلار تەرىپىدىن نۇرغۇن قېتىم ئوتتۇرىغا قويۇلغان . . .       ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىخنى ئىلمىي ئاساستا تەكشۈرگەنلەر يوليۇس كىلاپرۇت ھەم ئىئاكىنىا بېچۇرنىلار بولدى. يۇ. كىلاپروت جۇڭگونىڭ تارىخىي مەنبەلىرىگە، ئۇيغۇر تىلىنىڭ خەنزۇچە لۇغىتىگە ئاساسلىنىپ ھەم شەمەيدە تۇرپانلىق ئۇيغۇر بىلەن تونۇشۇپ 1812- يىلى ئۇيغۇرلارنىڭ تۈ*رك خەلقلىرىنىڭ بىرى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىدى. ئەپسۇسكى يۇ. كلاپروت جۇڭگو تارىخىي مەنبەلىرىنى تەكشۇرگەندە، شۇ مەنبەلەردە كۆرسىتىلگەن «خۇيخۇ» قەبىلىلىرىنىڭ قايسى خەلقلەر ئىكەنلىكىنى روشەن كۆرسىتەلمىدى ۋە ئۆزىگە مەلۇم بولان ئۇيغۇرلارنىڭ ئەشۇلار ئىكەنلىكىنى ئېنىق ئېيتالمىدى. ئۇنىڭ بۇ كەمچىللىكىنى رۇس ئالىمى ن. بېچۇرىن تولۇقلىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ 1828- نەشىر قىلدۇرغان «موڭغۇلىيە ھەققىدە خاتىرىلەر» ناملىق ئەسىرىدە «خۇيخۇ» ۋە «ئۇيغۇر» لارنىڭ بىر خەلق ئىكەنلىكىنى، خەنزۇلارنىڭ ئىلگىرى ئۇيغۇرلارنى «خۇيخۇ» دەپ ئاتىغانلىقىنى ئېنىقلىدى. لېكىن ن. بېچۇرىن «ئۇيغۇر»لارنى موڭغۇللاردىن كېلىپ چىققان دەپ مۆلچەرلىگەنىدى. ئۇنىڭ بۇ خاتاسىنى يەنە بىر رۇس شەر*قشۇناسى ئا. كازىمبەك ئۆزىنىڭ 1841- يىلى نەشىر قىلىنغان «ئۇيغۇرلار ھەققىدە تەكشۈرۈش» دېگەن ئەسىرىدە تۈزەتتى ئالىم شۇ ئەسىرىدە: «خۇيخۇ» - ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى تۈ*رك خەلقلىرىنىڭ بىرى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىدى. ن. بېچۇرىن شۇ ئەسىرىدە خەنزۇلار قەدىمكى زامانلاردا ئۇيغۇرلارنى «خۇەيخې»، «ئۇرخۇن»، «گاۋگۇي»، «گاۋچې» (ئېگىز ھارۋىلىقلار) دەپ ئاتىغانلىقىنى كۆرسەتتى. رۇس ئالىمى ۋ. ۋ. رادلوف ئۆزىنىڭ «ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى مەسىلىلەرگە دائىر» (1893- يىلى نەشىر قىلىنغان) ناملىق ئەسىرىدە ھەم رۇس ئالىمى د. م پوزدىنىۋ ئۆزىنىڭ «ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي ئوچېرىكلىرى» ناملىق ئەسىرىدە (1899- يىلى نەشىر قىلىنغان) ۋە باشقا شەر*قشۇناس، تارىخچى، ئارخېئولوگ، مەنبەشۇناس، شۇنىڭدەك باشقا ئالىملار ئۇيغۇرلار ھەققىدە تۈرلۈك - تۈمەن قىممەتلىك ئەسەر، ھۆججەتلەرنى قالدۇردى. پروفېسسور ئا. كازىمبېك ۋە كاكادېمىك رادلوف 13- ئەسىردىكى شەر*ق تارىخچىسى راشىدىننىڭ ۋە خۋە خانا ئەبۇلغازى باھادىرخاننىڭ 16- ئەسىردە يازغان «تارىخىي شەجەرەئىي تۈ*رك» ناملىق ئەسەرلىرىدە «ئۇيغۇر» دېگەن نام بىر نەچچە مىڭ يىل بۇرۇن ياشىغان ئوغۇزخان تەرىپىدىن تۈ*ركىي تىللىق قەبىلىلەرنىڭ بىر قىسمىغا، ئۇلارنىڭ جەڭلەردە كۆرسەتكەن باتۇرلۇقى، ۋەتىنىگە سادىقلىقى ۋە ئۇيۇشقاقلىقى ئۈچۈن بېرىلگەن نام ، دەپ يازغانلىقىنى كۆرسەتتى.       جۇڭگونىڭ قەدىمكى تارىخىي مەنبەلىرىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇلارنىڭ قىلىۋاتقان كەسپىگە، ئايرىم قەبىلىلەرنىڭ نامىغا ياكى بىرەر بەلگىسىگە قاراپ ھەرخىل ناملار بىلەن ئاتىغان. مەسىلەن، ئۇلار مىلادىدىن نۇرغۇن ئەسىرلەر بۇرۇن مەركىزى ئاسىيادا ياشىغان «دې»، «دىڭلىڭ»، «چېدى»، («قىزىل دې»)، «بەي دې» (ئاق دې)، «تېلى»  قەبىلىلىرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى قەبىلىلىرى دەپ كۆرسەرتكەن. ئا. ن. بېرنىشىتام مىنىڭ بۇ پىكىرىنى باشقا رۇس ئالىملىرىمۇ تەستىقلاپ: مىلادىدىن ئۈچ مىڭ يىل ئىلگىرى ياشىغان «دې» لار كېلىپ چىققان، «گاۋگۇي» («گاۋچې» ئېگىز ھارۋىلىقلار ) لاردىن ئۇيغۇرلار تارالغان، دەپ كۆرسىتىپ ئۆتكەنىدى.       پروفېسسور ئا. ن. بېرنىشىتام يەنە ئۇيغۇرلارنىڭ قەبىلىۋى ئاساسى ئوغۇز قەبىلىۋى بىرلەشمىسىنىڭ نەسىل قاتلاملىرىدىن بىرى بولۇپ، ئۇلار زامانىسىنىڭ ئەڭ تەرەققىي تاپقان خەلقلىرىدىن ئىدى، دەپ تەكىتلەيدۇ. ئۇ شۇنداقلا شىمالىي ھونلارنىڭ ئۇيغۇر تىلىدا سۆزلەيدىغانلىقىنى دەلىللەيدۇ ۋە ئۇلارنىڭ ئوغۇزلارنىڭ نەسىل - قاتلاملىرى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* J3 z% `4 s; I. w      مەشھۇر خەنزۇ تارىخچىسى سىماچىيەن ئۆزىنىڭ «تارىخىي خاتىرىلەر»ناملىق ئەسىرىدە ھونلار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى، ئۆرپ - ئادىتى ئوخشاش بولغاچقا ئۇلارنى بىر خەلق دەپ قارىغانىدى. ئاكادېمىك ۋ. رادلوف ھونلارنى «ئون ئۇيغۇرلار» دەپ تەستىقلايدۇ.       قەدىمكى ئالىم، گېئوگرافلاردىن ۋىزانتىيىلىك پېتولمى ھازىرقى جەنۇبىي شىنجاڭدىكى «تارىم دەرياسى» نى «ئۇيغۇر دەرياسى» دەپ، ئۇنىڭ ئەتراپىدا «ئۇيغۇرلار ياشايدۇ» دەپ كۆرسەتكەنىدى. بۇلارنى رۇس ئالىمى ۋ. ۋ . گىر گورى 1869- يىلى ۋە ئىنگىلىز ئالىمى رېيىنگول 1880- يىلى «ئۇيغۇرلار» دېگەنىدى.       گ. ئې گرومىم گىرژىلمايىۋ پېتولمى ئېيتقان «ئۇيغۇرد» لارنىڭ  «ئۇيغۇر» لار ئىكەنلىكىدە گۇمان يوق ، دەيدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. z- l4 t# \" Y" {# j/ Y' D0 E      پروفېسسور يۈسۈپ زىيا شىېرۋانى ئۆزىنىڭ «قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى يادىكارلىقلىرىدىن بارچىلار» دېگەن ماقالىسىدە فرانسۇز ئالىمى، تۈ*ركشۇناس جۈزىف تۇرىنىڭ «تۈ*رك خەلقلىرىدە 14- ئەسىرگىچە بولغان يېزىق يادىكارلىقلىرى» دېگەن ئەسىرى (1897- يىلى نەشىر قىلغان) دىكى: «ئۇيغۇرلار مىلادىن ئىككى ئەسىر بۇيۇن ئۆز تارىخلىرىنى يازغان» دېگەن قۇرلارنى مىسال كەلتۈرۈپ، ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئۇنىڭدىنۇ ئاۋۋال پەيدا بولغانلىقىنى ئەسكەرتىدۇ. ئۇ يەنە تۈ*ركىي تىل سىستېمىسىدىكى خەلقلەر ئىچىدە ئەڭ قەدىمىي خەلقلەرنىڭ بىرى ئۇيغۇر خەلقى بولۇپ، ئۇلارنىڭ مىلادىن نۇرغۇن ئەسىرلەر بۇرۇن ئۆزلىرىنىڭ مۇكەممەل يېزىقلىرى ۋە ئۆز ئالدىغا ئېلىپبەسى بولغان، دەپ ئېيتىدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. X8 `* e' u0 l" w4 v, w, u/ @      پروفېسسور ئا. يۇ. ياكوپوۋىسكىي ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆتمۈشتە، ئاسىيانىڭ مەدەنىي ھاياتىدا چوڭ رول ئوينىغانلىقى ھەم ئەڭ قەدىمكى دەۋىرلەردىلا «ئۆز يېزىقىنى تۈزۈپ، شەر*ق بىلەن ماۋەرائۈننەھىر (ئوتتۇرا ئاسىيا) ئوتتۇرىسىدا ياشىغۇچى خەلقلەر ئىچىدە ئەڭ مەدەنىيەتلىك خەلقلەرنىڭ بىرى بولغانلىقى» نى يازغانىدى.       ن. بېچۇرىن ئاسىيا تارىخچىلىرىنىڭ يازمىلىرىغا ئاساسەن قاراخاننىڭ ئوغلى مودونخان (ئوغۇزخان) 73 يىل ئۆمۈر سۈرۈپ بارلىق تۈ*ركىي قەبىلىلەرنى بويسۇندۇرغانلىقىنى، ئۇ مىلادىيدىن ئىككى ئەسىر بۇرۇن ئالتايدىن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككىچە، كاسپى دېڭىزىدىن ھىندىستانغىچە بولغان جايلارنى ئۆز تەسىر دائىرىسىگە كىرگۈزگەنلىكىنى كۆرسەتكەنىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# F- c2 K6 ~! v/ S1 q5 V4 G9 g) c      ۋىنا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى ئى. سىترادوۋىسكىي ئارخىلوگىيىلىك ماددىي يادىكارلىقلارنى تەكشۈرۈپ: «ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەتتىكى رولى تارىخنىڭ يىلنامىسىدا ئۇلارنىڭ نامىنى مەشھۇر قىلىپلا قالماي شەر*قنىڭ ئەڭ چوڭ تارىخىي ۋەقەلىرىگە قاتنىشىپ، ياۋروپا ۋە ئاسىيانىڭ ناھايىتى نۇرغۇن جايلىرىدا، ئامور ۋە لىنا دەرياسىنىڭ چىققان يەرلىرىدىن تارتىپ دوناي دەرياسىنىڭ تۆۋەنكى جايلىرىغىچە ئۆز نامىنى تاراتقان» دەپ يازغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% w& n# \4 y& G4 s3 ?      پروفېسسور س. ئې مالوۋ: «ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا ئاسىيا بىلەن مەركىزى ئاسىيانىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا ياشايدۇ، ئۇلار قەدىمكى زامانلاردىن تارتىپ شانلىق ۋە ئۇزۇن تارىخقا ئىگە بولغان خەلق» دەپ يازغانىدى.       ئەبۇلغازىنىڭ «تارىخىي شەجەرەئىي تۈ*رك» ناملىق ئەسىرىدە ئۇيغۇر يېرىدا ئاسمان پەلەك ئىككى تاغ بار ئىدى. بۇ تاغلارنىڭ ئۇزۇنلۇقى مەغرىپتىن - مەشرىققىچە ئىدى. ئۇ تاغلارنىڭ بىرىنىڭ نامى «مۇقراتو بۇزلۇق» يەنە بىرىنىڭ نامى «ئۇچقۇنلۇق تەڭرى» ئىدى. بۇ تاغلارنىڭ بىرىدىن ئون ساي (ئېقىن)، يەنە بىردىن توققۇز ساي بولۇپ سۇ ئاقاتتى. بۇ جايلار قەدىمكى زامانلاردىن تارتىپلا ئۇيغۇرلارنىڭ ماكانى بولۇپ، ئۇلارنىڭ تىرىكچىلىك قىلغان يەرلىرى ئىدى. ئۇ چاغلاردا ئون ساينىڭ ياقىسىغا جايلاشقانلار «ئون ئۇيغۇر» توققۇز ساينىڭ ياقىسىغا جايلاشقانلار «توققۇز ئۇيغۇر» دەپ ئاتالغانىدى. ئۇلارنى مول ھوسۇللۇق يەرلىرى، سۇلىرى، شەھەر ۋە يېزىلىرى بەك نۇرغۇن ئىدى. بەزىلەر ئۇلارنى «ئون ئوغۇز»، «توققۇز ئوغۇز» دەپمۇ ئاتايتتى. كېيىن «ئون ئۇيغۇر»لار «توققۇز ئۇيغۇر»لار بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈپ «ئون ئۇيغۇر»لار ئۆزىگە مىنخۇ دېگەن كىشىنى، «توققۇز ئۇيغۇر»لار گۇلەركىن دېگەن كىشىنى باشلىق سايلىۋالغان. ئۇلار باشلىقلىرىغا «ئەلتەر» («خەلنى ئەگەشتۇۈرگۈچى») دېگەن ئۇنۋاننى بەرگەن. ئەنە شۇ جايلىرىدا ئۇلار ئۈچ مىڭ يىل ياشىغاندىن كېيىن ياۋلارنىڭ ھۇجۇمىغا، ئىچكى جەھەتتىكى ماجرالارغا ئۇچراپ چېچىلىپ كەتكەن. بىر مۇنچىلىرى ئۆز ئورنىدا داۋاملىق ياشاپ قالغان. بىر مۇنچىلىرى باشبالىققا (بەش شەھەرگە) ۋە شۇ ئەتراپقا، بىر مۇنچىلىرى ئېرىتىش ياقىلىرىغا كۆچكەن . . .       نەزەر خوجىنىڭ دەپتىرىدىكى كۆچۈرمىلەر تېخى تۈگىمىگەنىدى. بىرا ئۇنىڭ خىيالىغا يەنە بىر ئىش كەلگەن ئىدى. ئۇ ئورنىدىن چاچراپ تۇرۇپ، ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ مەكتەپ بويىچە لېكسىيىلەر ئۆتكۈزۈلىدىغان زالىغا ئىتتىك كىرىپ كەلدى. زالنىڭ تۆرىدىكى تامغا بىر كەلگۈدەك دۇنيا خەرىتىسى ئېسىپ قويۇلغانىدى. ئۇ خەرىتىنىڭ ئالدىغا كېلىپ، ئۇنىڭدىن ھېلىلا ئوقۇپ ئۆتكەن كۆچۈرمىلەردە تىلغا ئېلىنغان جايلارنى بىر - بىرلەر تېپىپ چىقتى. ئۇ بىردەم قولىدىكى دەپتەرگە، بىردەم خەرىتىگە قاراپ ئۇيغۇرلار ياشىغان جايلارنىڭ شەر*قتىن غەربكىچە، جەنۇبتىن شىمالغىچە بولغان دائىرىسىنى قولى بىلەن سىزىپ چىقىپ، ئۆز كۆزىگە ئىشەنمەي قالدى. ئۇنىڭ كۆز ئالدىدا ئافرىقا قىتئەسىدەك كەڭ بىر دائىرە نامايان بولغانىدى! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 P, \' G' R4 O! N: v8 k      - بۇنچىۋىلا كەڭ زېمىنغا چېچىلىپ كەتكەن خەلقنىڭ تۈرلۈك - تۈرلۈك ناملاردا ئاتىلىشنىڭ ھېچقانداق ئەجەبلىنەرلىك يېرى يوققۇ؟! دېدى ئۇ بىردىنلا ھەممىنى چۈشىنىپ، - شۇڭا ئەسلىدە يىلتىزى بىر بولغان ئۇيغۇرلار تۈرلۈك جايلاردا ھەرخىل دەۋرلەردە يەنە ھەرخىل توپلارغا بۆلۈنۈپ كەتكەن ئىكەن - دە! ئەمدى گەپ ئۆزىمىزدە، ئۆزىمىزنى ئۆزىمىز بىر يەردە تارانچى، بىر يەردە ئۇيغۇر، بىر يەردە چەنتۇ دەۋالماي ھەممە يەردە بىر خىل ئاتايدىغان بولۇشقا ئادەتلىنىشتە بۇ شۇنچىلا تەس ئىشمىدۇ؟! - نەزەر خوجا ئۆزىگە ئۆزى سۇئال قويۇپ، ئارقىدىن يەنە ئۆزى جاۋاب بەردى، - ياق، تەس ئىش ئەمەس، مەن بۇنى ئۆزۈمدىن باشلايمەن! ئۆزۈمدىن باشلايمەن . . . ئۆزىمدىن . . .

barnawul

	ئائىلىۋى سۆھبەت بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 `) ]# Z! d+ V     — دادا، دادا، تارانچى دېگەن بىز، بىزنى تارانچى دەيدۇ دەۋاتاتتىڭ، تارانچى دېگەن نېمە گەپكىن دېسەم، ئۇ «بۇغدايچى» دېگەن گەپكەنغۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* E- b% |) }  q7 l1 T     نەزەر خوجا ھەر قېتىم كانىكولدا ئۆيگە قايتىپ كەلگەندە دادىسىدىن ئۇنى – بۇنى ئاسماقچىلاپ سورايدىغان بولۇۋالغانىدى. ئۇنىڭ بۇنداق قىلىشىدا دادىسىنىڭ «تارانچىلار» توغرىسىدا زادى قانچىلىك نەرسە بىلىدىغانلىقىنى بىلمەكچى ئىدى. يەنە بىرى دادىسىنىڭ ئاندا – ساندا كېلىپ بىر نەچچە كۈن قونۇپ كېتىدىغان ئاغىينىلىرىنىڭ ئېغىزىدىن دادىسىنى «جىق نەرسە بىلىدۇ»، «ئۇنىڭ قولىدا تارىخ بار» دېگەن گەپلىرىنى ئاڭلاپ قالغانىدى. شۇڭا ئۇ دادىسىنىڭ «قولىدىكى تارىخ»نى كۆرۈپ باقماقچى ئىدى.      نەزەر خوجا دادىسىنىڭ ئادەتتە ناھايىتى كەمسۆز بولغىنى بىلەن يېقىن ئاغىينىلىرى كېلىپ قالسا، كېچىنى تاڭغا ئۇلاپ پاراڭ قىلىپ چىقىدىغانلىقىنى بىلەتتى. بىراق دادىسى نەزەر خوجىغا تېخىچە ئۆزىنىڭ قولىدىكى «تارىخ»نى كۆرسىتەي دېمەيتتى. مانا ھازىرمۇ نەزەر خوجا قولغا كەلگەن پۇرسەتنى چىڭ تۇتۇپ دادىسىغا گەپ ئاچتى.      — شۇنداقمىكەن، «بۇغدايچى» دېگەن گەپمىكەن؟!— دادىسى ئانچە ئېرەن قىلمىغاندەك كالتە ساقىلىنى سىيلاپ قويۇپ، ئوچاق بېشىدا تۇرغان يېشىل كورىدىكى ئەتكەن چاينى قىزىل قاپاق چۆمۈچ بىلەن سورۇۋاتقان ئايالىغا قاراپ دېدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* L2 B2 K0 j1 C     — خۇدا بۇيرۇسا، تېپىندىن كېيىن ئۆيگە ئىككى خو بېنەم بۇغدىيى كېلىدىغان بولدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# u6 t* Y& v8 A     — ۋىيەي، خويمۇ ئوبدان بوپتا، بېنەم بۇغدىيىنىڭ ئۇنىدا تاماق بەك ئوخشايدۇ. بېنەمنىڭ نېنىمۇ بەك مەزىلىك، بۇ يەردىكى مۇنۇ ئۆلكە دېگىنىڭلارنىڭ ئۇنىغا زادىلا كۆنەلمەيۋاتىمەن، خېمىرنى شۇنچە چىڭ يۇغۇرساممۇ خۇددى قوناق ئۇنىدەك چېچىلىپلا تۇرىدۇ. لەڭمەن ئەتسە ئۈزۈلۈپ – ئۈزۈلۈپ كېتىۋاتقان. نېمىشقىكىن – تاڭ؟!— ئېرىنىڭ بىنەم بۇغدىيى توغرىسىدىكى خۇش خەۋىرىدىن چىرايى ئېچىلىپ كەتكەن ئايالى گۈللۈك ياغلىقىنى پىشانىسىگىرەك چۈشۈرۈپ، ئاندىن ئاپقۇرغا چاي قۇيۇپ ئېرىنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كەلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* _2 Q% `1 f, m) I0 ?, ?3 A     — قەيەرنىڭ بۇغدىيى دەپ سورىمايسەنغۇ؟!— ئېرى ئالدىدىكى چاينى پۈۋلەپ، لەيلەپ تۇرغان چاي ياغاچلىرىنى چوكا بىلەن تىرەپ ئېلىۋەتتى. ئاندىن شىرەدىكى گۆپۈلدەپ مەزىلىك پۇراق چىقىرىپ تۇرغان چوڭ ناننى ئوتتۇرىدىن قاتلىغاچ، يەنە ئۆزى جاۋاب بەردى،- بىلەمسەن، غۇلجىنىڭ بۇغدىيى غۇلجىنىڭ، يەنە كېلىپ تامچە بۇلاقنىڭ دېگىنە،- ئاۋازىنى كۆتۈرۈپ گويا مەغرۇرلانغاندەك ئېيتتى ئېرى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 w& b1 t6 X+ N1 S2 P# M     — يائاللا، ھېلىمۇ ھەممە يەرنى قاسقىردەك قاسرىپلا يۈرىسىلەردە، كىم ئۇ بىزگە شۇنچە يىراق يەردىن بېنەم بۇغدىيى ئەكېلىپ بېرىدىغان؟!      — كىم بولاتتى، بىزنىڭ ئاغىينە – دە، بېنەم بۇغدىيى، بېنەم ئۇنى دەپ قۇلاق مېڭەمنى يەپلا كەتتىڭ، ئۆتكەندە ئالمۇتىغا يەرمەنكىگە كىرسەم غۇلجىدىن كەلگەن ھارۋىكەشلەرنىڭ ئۈستىگىلا چۈشۈپتىمەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدە جاغىستايلىق بىر تونۇشۇم چىقىپ قالدى. «ھوي، تېرە – يۇڭلىرىڭنى قويۇپ، بېنەم بۇغدىيى ئەكەلسەڭلار بولمامدۇ؟ بىز بۇ يەردە غۇلجىنىڭ بېنەم بۇغدايلىرىنى سېغىنىپ ھېچ ھالىمىز قالمىدى» دېسەم، بۇغداي دېگەن مۇشۇ ياقتا تۇرسا، بۇغداي سودىسى ئاقامدۇ؟ دەيدۇ. نېمە دېگىنىڭلاروي بۇ؟! غۇلجىنىڭ بېنەم بۇغدىيىنى ئەكىلىڭلار، مەن ئىككى ھەسسە، ھەتتا ئۈچ ھەسسە ئارتۇق باھادا ئالىمەن، دېدىم. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 A/ Z1 n4 o8 i. r     باش ھارۋىكەش ياش بالىكەن، ئۇنىڭ بۇ ياقلارغا تېخى بىرىنچى قېتىم كېلىشى ئىكەن. ئۇلار ئالمۇتىدىكى بىر چوڭ سودىگەرگە غۇلجىدىن تېرە – يۇڭ يۆتكەپ بېرىشنى پۈتۈشكەنىكەن. بۇ نۆۋەت كېلەشىدە ئىككى خو بېنەم بۇغدىيى ئالغاچ كېلىشكە ماقۇل بولدى. زاكالەت پۇلىنىمۇ بېرىۋەتتىم. بىراق تونۇشۇمنى ئۆيگە زورلىسام ئۇنىمىدى، ئۇلار دەرھال قايتمىساق تېرە – يۇڭنىڭ كېلىشكەن مۆھلىتى ئۆتۈپ كېتىدۇ، بۇ قېتىم كەلگەندە بىر كېچە قونارمەن، دېدى.      — ھارۋىكەشلەرگە ئاسان،- ھە! ئۇلار ئۇ يۇرت، بۇ يۇرت دېگەنگە بىردەمدىلا بارىدۇ، بىزلەرگىمۇ شۇ يۇرتلارنى قايتا كۆرۈش نېسىپ بولارمۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 H& A4 `9 V9 e3 [     نەزەر خوجا ئاپىسىنىڭ شۇ گەپلەرنى دېگەندە ئاۋازىنىڭ تىترەپ كەتكەنلىكىنى، كۆزىگە كەلگەن ياشنى يوشۇرۇش ئۈچۈن يەرگە قارىۋالغانلىقىنى، ئاندىن ياغلىقىنىڭ ئۇچى بىلەن ئاۋۋال كۆزىنى، كېيىن بۇرنىنى سۈرتكىنىنى كۆرۈپ، ئۇنىڭمۇ كۆڭلى بىر قىسما بولۇپ قالدى.      — مىچىلداۋاتقىنىڭنى قارا،- دېدى نەزەر خوجىنىڭ دادىسى تۆت پارچا قىلىنغان چوڭ ناننى شىرە ئستىدىكى يوللۇق داستىخاننىڭ ئوتتۇرىسىغا بوشقىنا تاشلاپ قويغاندىن كېيىن ئايالىغا قاراپ،- بىر بۆلۈك رىسقىمىز بۇ يەرگە چېچىلغانىكەن بۇ يەرلەردە ياشاۋاتىمىز. يەنە بىر بۆلۈك رىسقىمىز ئۇياقلارغا چېچىلغان بولسا يەنە بېرىپ قالىمىز. سەن بىلەن ماڭا تەس بولغان بىلەن ئاللاغا ئاسان. تەقدىر نېسىپ قىلسا بىردەمدىلا بېرىپ قالىمىز. تۇيمايلا قالىسەن، شۇڭا سەن يوقىلاڭ ئىشلارغا يېشىڭنى ئېقىتماي، ئاللادىن تىلە. خۇدا مۈشكۈلىمىزنى ئاسان قىلىدۇ. سەن ھازىردىن باشلاپ ئىككى خو بۇغداي كەلسە ئۇنى قەيەرگە قويىمىز؟ شۇنىڭ تەرەددۇتىنى قىل. تېپىن دېگەن ئەتە – ئۆگۈنلا باشلىنىدۇ،- دادىسى شۇنداق دەپ ئۆزىنى پەرۋاسىز كۆرسىتىشكە تىرىشسىمۇ ئەمما ئۆزىمۇ خىيالغا پېتىپ شۈكلەپ قالغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- F4 s: i# f' f     — دېگىنىمگە ئىشەنمىسەڭ، مانا ئۆزۈڭ ئوقۇپ باق،- نەزەر خوجا ئارىغا چۈشكەن كۆڭۈلسىز جىمجىتلىقنى بۇزۇپ گەپ مەزمۇنىنى باشقا ياققا بۇرۇۋەتتى. ئۇ ئۆزىنىڭ جاۋابسىز قالغان سۇئالىغا جاۋاب ئېلىش ئۈچۈن ئورنىدىن تۇردى – دە، دادىسىنىڭ يېنىغا كەلدى. ئۇنىۋېرسىتېتتىن ئېلىپ كەلگەن بىر كىتابنى ئېچىپ، ئۇنىڭدىكى تارانچىلار ھەققىدە يېزىلغان جاينى دادىسىغا كۆرسەتتى.      — بىزنى «بۇغدايچى» دېسە ئۇنىڭ نېمە يامىنى بار؟— دادىسى قويۇق قاشلىرىنى تۈرۈپ نەزەر خوجىغا قارىدى،- بىز راست بۇغدايچى، بىز دېگەن جەننەتتىن بۇغداي ئېلىپ چىقىپق ئىنسانلارغا تارقاتقان بۇغدايچىلارمىز. شۇڭا بىز بۇغداي تېرىيمىز، ئولتۇرساق – قوپساق بۇغداينىڭلا گېپىنى قىلىمىز. ئىشەنمىسەڭ، ئەنە ئاپاڭدىن سورا، بىز بۇغديچىمۇ – ئەمەسمۇ؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 O/ M* M2 X0 U9 \5 C( u% L     — «تارانچى» دېگەن «بۇغدايچى» دېگەن گەپمىكەن؟— ئانىسى ياغلىقىنى ئىككى قولى بىلەن ئاق ئارىلىغان ئۇزۇن چاچلىرىنىڭ ئارىسىدىن ئۆتكۈزۈپ چەگدى – دە، ئۆزىگىمۇ ئوتتۇرا ئاپقۇر چاي قۇيۇپ ئالدىغا قويدى،- خويمۇ چىرايلىق ئىسىمكىنا، بىزنى «بۇغدايچى» دەپ توغرا ئېيتىپتۇ. بىز بۇغدايدىن ئايرىلساق ئۆلۈپ قالىمىز. قوناق ئۇنىنى زادىلا ئىشلىتەلمەيمىز، بىر توغرام زاغرا يەپ قويساق مەيدىمىز ئېچىشىپ، ئاغزىمىزدىن سېرىق سۇ ياندۇرۇپ نەچچە كۈنگىچە ئەلەڭ – سەلەڭ بولۇپ قالىمىز،- دېدى ۋە ئىككى بارمىقى بىلەن چايغا چىلانغان ناننى قىسىپ ئېلىپ ئېغىزىغا سالدى. ئۇ بىر ئازدىن كېيىن خۇددى مۇھىم بىر نەرسىنى بىلمەكچى بولغاندەك نەزەر خوجىدىن سورىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. v3 w4 d8 J& X- Z! p     — ئەمىسە قاشقالىق دېگەن «قوناقچى» دېگەن گەپ ئوخشىمامدۇ؟      بۇ كۈتۈلمىگەن گەپتىن ئاتا – بالا ئىككەيلەن قاقاھلاپ كۈلۈپ كەتتى. ئارىدىكى مىسكىنلىك كەيپىياتىنى خۇشخۇيلۇق ئىگىلىدى، ئۇلار بەس – بەستە پاراڭغا چۈشۈپ كەتتى.      — دەۋاتقان گېپىنى قارا بۇنىڭ،- دېدى دادىسى كۈلكىدىن ئۆزىنى ئاران توختىتىپ،- مۇنۇ نەزەر ئوقۇۋاتقان چوڭ مەكتەپتە چوڭلار ئارىسىغا، ئۆلىمالار ئارىسىغا تارانچىلار كىملەر؟ قاشقالىقلار كىملەر؟ ئۇيغۇرلار كىملەر؟ دېگەن مەسىلە چۈشۈپتۇ. شۇلارنى سۈرۈشتۈرۈپ يۈرىدۇ بۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: u) w, w, o( _9 O3 s     — ھە، مۇنداق دېسۇنا،- دېدى نەزەر خوجىنىڭ ئانىسى ئەتكەن چايدىن بىر ئوتلام سۈمۈرگەندىن كېيىن،- تارانچىلارنى بۇغدايچى دېگەندىكى قاشقالىقلارنى قوناقچى دەيدىغان ئوخشايدۇ دەپ ئويلاپتىمەن. ئۇلار ناھايىتى چىڭ خەقچۇ، قوناققا، زاغرىغا ھېچنېمە بولمايدۇ، زاغرا يەپ، ئوماچ ئىچىپ كۈن ئۆتكۈزسىمۇ، چىرايى قىپقىزىل تۇرىدۇ، بىراق ئېغىزى بەك بېزەپ – دە، ئۇلارنىڭ،— ئۇ شۇ گەپلەرنى دەۋاتقاندا ئېغىزىنى پۈرۈشتۈرۈپ قويدى.      — ئاڭلىسام، سېنىڭ قولۇڭدا تارىخ باركەنغۇ؟!— كېسىپلا سورىدى نەزەر خوجا دادىسىدىن. چۈنكى ئۇ دادىسىنىڭ چۈشەندۈرۈشلىرىدىن ئۆزىنىڭ مۇددىئاسىنى ناھايىتى ياخشى چۈشىنىدىغانلىقىنى پەملىگەنىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 @1 f3 }' {3 p& }: y8 J. m' R0 E- s     — مېنىڭدە نېمە تارىخ بولسۇن، مەن يا ئالىم، يا ئۆلىما بولمىسام. ئوقۇشنى، يېزىشنى ئاز – تولا بىلىمەن شۇ. بىراق كېيىنكى تۇرمۇش ھەلەكچىلىكى مېنىڭ ئىلىمدا كامالەت تېپىشىمغا يول قويمىدى. مېنىڭدە «كۆچ – كۆچ» تە بۇياققا چىققان تارانچىلار توغرىسىدا تاغدىن – باغدىن بىر نېمىلەر يېزىپ قويۇلغان ئاز – تولا قەغەزلەر بار. سەن تارانچىلار ھەققىدە، قاشقالىقلار ھەققىدە، ئۇيغۇرلار ھەققىدە بىر نەرسە بىلەي دېسەڭ، ئىلىغا بار، بىز ئوق ئاتقان جايلارغا بار، بىز قان – تەر ئېقىتقان يەرلەرنى كۆر، قاشقالىقلارنى كۆر، جاھاننى كۆر، ئالەمنى كۆر. ئۇ ياقتا قالغان ئاكا – ھەدىلىرىڭنى، ئۇرۇق – تۇغقانلىرىڭنى كۆر. ئەھلى يۇرت، ئەل – جامائەتنى كۆر ... شۇندىلا سەن ئۆزۈڭنىڭ بارلىق سۇئاللىرىغا جاۋاب تاپالايسەن، ئۇلارنى مەندىن سورىغىنىڭ بىلەن بىكار، مەن ئۇ ھەقتە ھېچنەرسە بىلمەيمەن. بىزگە ھېچكىم ئۇ ھەقتە سۆزلەپ بەرگەن ئەمەس. ئۆز ۋاقتىدا تارانچىلار توغرىسىدا، ئىلى توققۇزمىڭ ئالەم توغرىسىدا موللا بىلال يېزىۋاتىدۇ، دەپ ئاڭلىۋېدۇق، كېيىن قانداق بولۇپ كەتتى بىلمىدۇق. ئۇمۇ «كۆچ – كۆچ» بالاسىدا ياركەنتكە چىققان. ئاخىرىدا كۆزى ئەما بولۇپ ئالەمدىن ئۆتتى ... ئۇھ، ئۇ گەپلەرنى دېسەك پىغانىمىز يەنە ئۆرلەيدۇ ... — دادىسى گېپىنى توختىتىپ، بېشىنى تۆۋەن سالدى — دە، خۇددى ساقىلىدىكى ئاقلارنى ساناۋاتقاندەك جىمىپ كەتتى.      — موللا بىلال دېگەن بەك ئۆلىما ئادەم، مۇنداقچە ئېيتقاندا، تارانچىلارنىڭ پىرى، — ئاپىسى گېپىنى داۋاملاشتۇردى ئوغلىغا چۈشەندۈرۈپ: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* k9 E" g: |6 k. \& ]7 i+ K: A                                           ئاق خان بىلەن قارا خان، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; {/ U! _' g/ j* D8 z6 c                                           ئىنتىماق ئىكەن باشتا.                                            كەتمەككە بايان ئەيلەپ،                                            كېمە ياسىدۇق قاشتا.                                            ئالمۇتىغا كۆچ دەيدۇ، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, L* ~0 h) U- [3 v                                           بارار يېرىمىز قۇملۇق.                                            راست گېپىنى قىلمايدۇ،                                            كۆزى كۆك، بېشى يۇڭلۇق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  _3 r  o4 n5 W& k                                 بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; [. S" D7 }, p$ h: I! L  T                                           قالدى مىڭ جاپا بىلەن، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; W+ y4 i3 r' W0 z1 m! t                                           قۇرغان باغۇ — بوستانلار.                                            يۇرت — مەلىدىن ئايرىلدۇق، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ r, x& \' s4 j# K& J' j                                           يۈرەكتە قالدى ئارمانلار.      دېگەن قوشاقنى ئەشۇ ئادەم توقىغان. ئۇنىڭ بۇنداق قوشاقلىرى بەك جىق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 m" ^6 `* ~% n5 r3 e  u     — ۋاھ، سەن شائىرەكەنسەنغۇ،— خۇشاللىقتىن ۋارقىرىۋەتتى نەزەر خوجا. قازان بېشىدىن نېرى كەتمەيدىغان، تونۇر بېشىدىن چۈشمەيدىغان، يۈز — كۆزىنى چوڭقۇر قورۇقلار قاپلىغان، تۈگىمەس ئۆي ئىشلىرى بىلەن گەۋدىسى بىر ئاز ئىگىلىپ قالغان ئاپىسىنىڭ ئېغىزىدىن بۇ يېڭى قوشاقلارنى ئاڭلاپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 ?% k( k' l4 K. ~     — نېمە، سەن بىزنى ھېچنىمە بىلمەيدىغان قارا تۈر*ۈك دەپ ئويلىغانمىدىڭ؟ بىزنىڭمۇ بىلىمىمىز بار جۇمۇ، بىراق بىز ئۇنى جايىدا ئىشلىتەلمەي قالدۇق،— بېشىنى كۆتۈرۈپ يەنە گەپكە كىرىشتى دادىسى،— ئاناڭ دېگەن يەتتە ياش ۋاقتىدا ھەپتىيەكنى، ياسىن بىلەن تەبارەكنى يادلاپ بولغان، مەن بولسام ئۇ چاغدا ئېلىپبەنى بىلەلمەي موللامدىن ئالقىنىمغا چىۋىق يەپ يۈرەتتىم، ئۇ ھېلىمۇ ئەلە - مەھەللىدىكى خوتۇنلار جامائىتىنىڭ بۈۋىمى،— چاقچاق بىلەن ئايالىنى ماختاپ قويدى دادىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  F* h/ G( o2 F+ b" Z     بىراق شۇ تاپتا نەزەر خوجىنى ھەممىدىن بەكرەك دادىسىنىڭ قولىدىكى «تاغدىن — باغدىن بىر نېمىلەر يېزىپ قويۇلغان قەغەزلەر» ئۆزىگە خېلىلا جەلپ قىلىۋالغانىدى. ئۇ ھەقتە دادىسى ھېلىلا ئۆز ئاغزى بىلەن شۇنداق دېگەن ئىدى. ئەمما نەزەر خوجا دادىسىدا ئۇنداق نەرسىنىڭ بارلىقىنى ئىلگىرى زادى بىلمەيتتى. شۇڭا ئالدىراپ سورىدى.      — دادا، سەن دېگەن قەغەزلەرنى ماڭا بەرگىنە كۆرۈپ باقاي.      — ئۆتكەندە دەپ بەردىمغۇ، قىلغان پاراڭلىرىم ئېسىڭدىن كۆتۈرۈلۈپ كەتتىما؟— قايتۇرۇپ سورىدى دادىسى ئۇنىڭدىن.      — ئۇلارغۇ ئېسىمدە بار، بىراق يېزىپ قويۇلغان نەرسىلەرنى دەۋاتىمەن. گەپ باشقا، يېزىق دېگەن باشقا — دە! يازما دېگەن يازما، ئۇ دېگەن ھۆججەتتەك نەرسىدە! كۆرۈپ بولۇپلا يەنە ساڭا قايتۇرۇپ بېرىمەن ... ماقۇل دېگىنە، مەن بىر كۆرۈپ باقاي.      _ بەرسىڭىزچۇ، بوپتۇ كۆرۈپ باقسۇن. ئۇ نەرسىلىرىڭىزنى كۆرۈپ باقاي دەيدىغانغىمۇ ئادەم لازىم — دە،— بالىسىنىڭ تەرىپىنى ئالدى ئانىسىمۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! k" e  Y  T, X5 P  K1 M2 e     دادىسى ئانا — بالا ئىككەيلەنگە ھەيران بولغان ھالدا قاراپ قويدى. ئاندىن دۇئا قىلىپ شىرەگە تايىنىپ ئورنىدىن تۇردى. ئورۇن — كۆرپىلەرنى تىزىپ قويغان تۆگە ساندۇقنىڭ يېنىغا كېلىپ، نەزەر خوجىغا ئۇنى ئېچىشنى بۇيرۇدى. نەزەر خوجا ساندۇقنىڭ ئۈچ ئىلغۇسى بار ئېغىزىنى تۇتۇپ تۇرۇپ، ساندۇقنى ئورۇن — كۆرپە بىلەنلا كۆتۈرۈپ ئېچىپ تۇردى. دادىسى ساندۇقنىڭ قىيا ئېچىلغان ئېغىزىدىن قولىنى تىقىپ، ساندۇقتىن تېشى كونىراپ كەتكەن قېلىن بىر دەپتەرنى ئېلىپ، بىر پەس ۋاراقلاپ ئاندىن نەزەر خوجىغا تۇتقۇزدى.      — مە، ئال، ئاۋايلاپ كۆر، يىرتىلىپ كەتمىسۇن يەنە. ئوقۇيالمىغان يەرلىرىڭنى سورا، كۆرۈپ بولۇپلا قايتۇرۇپ بەرگىن،— دېدى دادىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% T$ Z8 T3 F$ [     دادىسى دېرىزىدىن قىيا چۈشكەن كۈن نۇرىغا قاراپ پېشىن ۋاقتىنىڭ بولۇپ قالغانلىقىنى ھېس قىلدى — دە، تاھارەت ئېلىش ئۈچۈن تاشقىرىغا چىقىپ كەتتى. نەزەر خوجا ئۆرە تۇرۇپلا ساغۇچ قەغەزگە يېزىلغان ئۇ دەپتەرگە يېزىلغان خاتىرىلەرنى ئوقۇشقا باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن ئائىلىۋى سۆھبەتمۇ ئاخىرلاشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 L- {4 B* Z$ i+ z! x  a3 o- ` بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 B) N( H! B5 q4 Y بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 L2 p7 ?7 D* z5 [! ` بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) u' u- H% R' q' d- o- }

barnawul

	ئائىلىۋى سۆھبەت بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 _% J' J& q9 R5 {# ] بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& q7 U) ^) R; D! V     — دادا، دادا، تارانچى دېگەن بىز، بىزنى تارانچى دەيدۇ دەۋاتاتتىڭ، تارانچى دېگەن نېمە گەپكىن دېسەم، ئۇ «بۇغدايچى» دېگەن گەپكەنغۇ؟      نەزەر خوجا ھەر قېتىم كانىكولدا ئۆيگە قايتىپ كەلگەندە دادىسىدىن ئۇنى – بۇنى ئاسماقچىلاپ سورايدىغان بولۇۋالغانىدى. ئۇنىڭ بۇنداق قىلىشىدا دادىسىنىڭ «تارانچىلار» توغرىسىدا زادى قانچىلىك نەرسە بىلىدىغانلىقىنى بىلمەكچى ئىدى. يەنە بىرى دادىسىنىڭ ئاندا – ساندا كېلىپ بىر نەچچە كۈن قونۇپ كېتىدىغان ئاغىينىلىرىنىڭ ئېغىزىدىن دادىسىنى «جىق نەرسە بىلىدۇ»، «ئۇنىڭ قولىدا تارىخ بار» دېگەن گەپلىرىنى ئاڭلاپ قالغانىدى. شۇڭا ئۇ دادىسىنىڭ «قولىدىكى تارىخ»نى كۆرۈپ باقماقچى ئىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% P* i0 c' L" r" ^  _& |     نەزەر خوجا دادىسىنىڭ ئادەتتە ناھايىتى كەمسۆز بولغىنى بىلەن يېقىن ئاغىينىلىرى كېلىپ قالسا، كېچىنى تاڭغا ئۇلاپ پاراڭ قىلىپ چىقىدىغانلىقىنى بىلەتتى. بىراق دادىسى نەزەر خوجىغا تېخىچە ئۆزىنىڭ قولىدىكى «تارىخ»نى كۆرسىتەي دېمەيتتى. مانا ھازىرمۇ نەزەر خوجا قولغا كەلگەن پۇرسەتنى چىڭ تۇتۇپ دادىسىغا گەپ ئاچتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ I; w+ n' x; N) m     — شۇنداقمىكەن، «بۇغدايچى» دېگەن گەپمىكەن؟!— دادىسى ئانچە ئېرەن قىلمىغاندەك كالتە ساقىلىنى سىيلاپ قويۇپ، ئوچاق بېشىدا تۇرغان يېشىل كورىدىكى ئەتكەن چاينى قىزىل قاپاق چۆمۈچ بىلەن سورۇۋاتقان ئايالىغا قاراپ دېدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# X% g4 T  J8 R* Z5 g0 @2 E     — خۇدا بۇيرۇسا، تېپىندىن كېيىن ئۆيگە ئىككى خو بېنەم بۇغدىيى كېلىدىغان بولدى.      — ۋىيەي، خويمۇ ئوبدان بوپتا، بېنەم بۇغدىيىنىڭ ئۇنىدا تاماق بەك ئوخشايدۇ. بېنەمنىڭ نېنىمۇ بەك مەزىلىك، بۇ يەردىكى مۇنۇ ئۆلكە دېگىنىڭلارنىڭ ئۇنىغا زادىلا كۆنەلمەيۋاتىمەن، خېمىرنى شۇنچە چىڭ يۇغۇرساممۇ خۇددى قوناق ئۇنىدەك چېچىلىپلا تۇرىدۇ. لەڭمەن ئەتسە ئۈزۈلۈپ – ئۈزۈلۈپ كېتىۋاتقان. نېمىشقىكىن – تاڭ؟!— ئېرىنىڭ بىنەم بۇغدىيى توغرىسىدىكى خۇش خەۋىرىدىن چىرايى ئېچىلىپ كەتكەن ئايالى گۈللۈك ياغلىقىنى پىشانىسىگىرەك چۈشۈرۈپ، ئاندىن ئاپقۇرغا چاي قۇيۇپ ئېرىنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كەلدى.      — قەيەرنىڭ بۇغدىيى دەپ سورىمايسەنغۇ؟!— ئېرى ئالدىدىكى چاينى پۈۋلەپ، لەيلەپ تۇرغان چاي ياغاچلىرىنى چوكا بىلەن تىرەپ ئېلىۋەتتى. ئاندىن شىرەدىكى گۆپۈلدەپ مەزىلىك پۇراق چىقىرىپ تۇرغان چوڭ ناننى ئوتتۇرىدىن قاتلىغاچ، يەنە ئۆزى جاۋاب بەردى،- بىلەمسەن، غۇلجىنىڭ بۇغدىيى غۇلجىنىڭ، يەنە كېلىپ تامچە بۇلاقنىڭ دېگىنە،- ئاۋازىنى كۆتۈرۈپ گويا مەغرۇرلانغاندەك ئېيتتى ئېرى.      — يائاللا، ھېلىمۇ ھەممە يەرنى قاسقىردەك قاسرىپلا يۈرىسىلەردە، كىم ئۇ بىزگە شۇنچە يىراق يەردىن بېنەم بۇغدىيى ئەكېلىپ بېرىدىغان؟! بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  {# X5 L1 Y8 N1 o  B9 z- [     — كىم بولاتتى، بىزنىڭ ئاغىينە – دە، بېنەم بۇغدىيى، بېنەم ئۇنى دەپ قۇلاق مېڭەمنى يەپلا كەتتىڭ، ئۆتكەندە ئالمۇتىغا يەرمەنكىگە كىرسەم غۇلجىدىن كەلگەن ھارۋىكەشلەرنىڭ ئۈستىگىلا چۈشۈپتىمەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدە جاغىستايلىق بىر تونۇشۇم چىقىپ قالدى. «ھوي، تېرە – يۇڭلىرىڭنى قويۇپ، بېنەم بۇغدىيى ئەكەلسەڭلار بولمامدۇ؟ بىز بۇ يەردە غۇلجىنىڭ بېنەم بۇغدايلىرىنى سېغىنىپ ھېچ ھالىمىز قالمىدى» دېسەم، بۇغداي دېگەن مۇشۇ ياقتا تۇرسا، بۇغداي سودىسى ئاقامدۇ؟ دەيدۇ. نېمە دېگىنىڭلاروي بۇ؟! غۇلجىنىڭ بېنەم بۇغدىيىنى ئەكىلىڭلار، مەن ئىككى ھەسسە، ھەتتا ئۈچ ھەسسە ئارتۇق باھادا ئالىمەن، دېدىم.      باش ھارۋىكەش ياش بالىكەن، ئۇنىڭ بۇ ياقلارغا تېخى بىرىنچى قېتىم كېلىشى ئىكەن. ئۇلار ئالمۇتىدىكى بىر چوڭ سودىگەرگە غۇلجىدىن تېرە – يۇڭ يۆتكەپ بېرىشنى پۈتۈشكەنىكەن. بۇ نۆۋەت كېلەشىدە ئىككى خو بېنەم بۇغدىيى ئالغاچ كېلىشكە ماقۇل بولدى. زاكالەت پۇلىنىمۇ بېرىۋەتتىم. بىراق تونۇشۇمنى ئۆيگە زورلىسام ئۇنىمىدى، ئۇلار دەرھال قايتمىساق تېرە – يۇڭنىڭ كېلىشكەن مۆھلىتى ئۆتۈپ كېتىدۇ، بۇ قېتىم كەلگەندە بىر كېچە قونارمەن، دېدى.      — ھارۋىكەشلەرگە ئاسان،- ھە! ئۇلار ئۇ يۇرت، بۇ يۇرت دېگەنگە بىردەمدىلا بارىدۇ، بىزلەرگىمۇ شۇ يۇرتلارنى قايتا كۆرۈش نېسىپ بولارمۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- Y5 j9 r$ y) V- s/ z( P9 W7 G     نەزەر خوجا ئاپىسىنىڭ شۇ گەپلەرنى دېگەندە ئاۋازىنىڭ تىترەپ كەتكەنلىكىنى، كۆزىگە كەلگەن ياشنى يوشۇرۇش ئۈچۈن يەرگە قارىۋالغانلىقىنى، ئاندىن ياغلىقىنىڭ ئۇچى بىلەن ئاۋۋال كۆزىنى، كېيىن بۇرنىنى سۈرتكىنىنى كۆرۈپ، ئۇنىڭمۇ كۆڭلى بىر قىسما بولۇپ قالدى.      — مىچىلداۋاتقىنىڭنى قارا،- دېدى نەزەر خوجىنىڭ دادىسى تۆت پارچا قىلىنغان چوڭ ناننى شىرە ئستىدىكى يوللۇق داستىخاننىڭ ئوتتۇرىسىغا بوشقىنا تاشلاپ قويغاندىن كېيىن ئايالىغا قاراپ،- بىر بۆلۈك رىسقىمىز بۇ يەرگە چېچىلغانىكەن بۇ يەرلەردە ياشاۋاتىمىز. يەنە بىر بۆلۈك رىسقىمىز ئۇياقلارغا چېچىلغان بولسا يەنە بېرىپ قالىمىز. سەن بىلەن ماڭا تەس بولغان بىلەن ئاللاغا ئاسان. تەقدىر نېسىپ قىلسا بىردەمدىلا بېرىپ قالىمىز. تۇيمايلا قالىسەن، شۇڭا سەن يوقىلاڭ ئىشلارغا يېشىڭنى ئېقىتماي، ئاللادىن تىلە. خۇدا مۈشكۈلىمىزنى ئاسان قىلىدۇ. سەن ھازىردىن باشلاپ ئىككى خو بۇغداي كەلسە ئۇنى قەيەرگە قويىمىز؟ شۇنىڭ تەرەددۇتىنى قىل. تېپىن دېگەن ئەتە – ئۆگۈنلا باشلىنىدۇ،- دادىسى شۇنداق دەپ ئۆزىنى پەرۋاسىز كۆرسىتىشكە تىرىشسىمۇ ئەمما ئۆزىمۇ خىيالغا پېتىپ شۈكلەپ قالغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 c# X8 j0 K* ]! ]; X8 X) F     — دېگىنىمگە ئىشەنمىسەڭ، مانا ئۆزۈڭ ئوقۇپ باق،- نەزەر خوجا ئارىغا چۈشكەن كۆڭۈلسىز جىمجىتلىقنى بۇزۇپ گەپ مەزمۇنىنى باشقا ياققا بۇرۇۋەتتى. ئۇ ئۆزىنىڭ جاۋابسىز قالغان سۇئالىغا جاۋاب ئېلىش ئۈچۈن ئورنىدىن تۇردى – دە، دادىسىنىڭ يېنىغا كەلدى. ئۇنىۋېرسىتېتتىن ئېلىپ كەلگەن بىر كىتابنى ئېچىپ، ئۇنىڭدىكى تارانچىلار ھەققىدە يېزىلغان جاينى دادىسىغا كۆرسەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* Y; |1 d( [9 l     — بىزنى «بۇغدايچى» دېسە ئۇنىڭ نېمە يامىنى بار؟— دادىسى قويۇق قاشلىرىنى تۈرۈپ نەزەر خوجىغا قارىدى،- بىز راست بۇغدايچى، بىز دېگەن جەننەتتىن بۇغداي ئېلىپ چىقىپق ئىنسانلارغا تارقاتقان بۇغدايچىلارمىز. شۇڭا بىز بۇغداي تېرىيمىز، ئولتۇرساق – قوپساق بۇغداينىڭلا گېپىنى قىلىمىز. ئىشەنمىسەڭ، ئەنە ئاپاڭدىن سورا، بىز بۇغديچىمۇ – ئەمەسمۇ؟!      — «تارانچى» دېگەن «بۇغدايچى» دېگەن گەپمىكەن؟— ئانىسى ياغلىقىنى ئىككى قولى بىلەن ئاق ئارىلىغان ئۇزۇن چاچلىرىنىڭ ئارىسىدىن ئۆتكۈزۈپ چەگدى – دە، ئۆزىگىمۇ ئوتتۇرا ئاپقۇر چاي قۇيۇپ ئالدىغا قويدى،- خويمۇ چىرايلىق ئىسىمكىنا، بىزنى «بۇغدايچى» دەپ توغرا ئېيتىپتۇ. بىز بۇغدايدىن ئايرىلساق ئۆلۈپ قالىمىز. قوناق ئۇنىنى زادىلا ئىشلىتەلمەيمىز، بىر توغرام زاغرا يەپ قويساق مەيدىمىز ئېچىشىپ، ئاغزىمىزدىن سېرىق سۇ ياندۇرۇپ نەچچە كۈنگىچە ئەلەڭ – سەلەڭ بولۇپ قالىمىز،- دېدى ۋە ئىككى بارمىقى بىلەن چايغا چىلانغان ناننى قىسىپ ئېلىپ ئېغىزىغا سالدى. ئۇ بىر ئازدىن كېيىن خۇددى مۇھىم بىر نەرسىنى بىلمەكچى بولغاندەك نەزەر خوجىدىن سورىدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 N6 `! Z" [7 [% @     — ئەمىسە قاشقالىق دېگەن «قوناقچى» دېگەن گەپ ئوخشىمامدۇ؟ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 k1 E2 Z9 [" A  x6 C; c     بۇ كۈتۈلمىگەن گەپتىن ئاتا – بالا ئىككەيلەن قاقاھلاپ كۈلۈپ كەتتى. ئارىدىكى مىسكىنلىك كەيپىياتىنى خۇشخۇيلۇق ئىگىلىدى، ئۇلار بەس – بەستە پاراڭغا چۈشۈپ كەتتى.      — دەۋاتقان گېپىنى قارا بۇنىڭ،- دېدى دادىسى كۈلكىدىن ئۆزىنى ئاران توختىتىپ،- مۇنۇ نەزەر ئوقۇۋاتقان چوڭ مەكتەپتە چوڭلار ئارىسىغا، ئۆلىمالار ئارىسىغا تارانچىلار كىملەر؟ قاشقالىقلار كىملەر؟ ئۇيغۇرلار كىملەر؟ دېگەن مەسىلە چۈشۈپتۇ. شۇلارنى سۈرۈشتۈرۈپ يۈرىدۇ بۇ.      — ھە، مۇنداق دېسۇنا،- دېدى نەزەر خوجىنىڭ ئانىسى ئەتكەن چايدىن بىر ئوتلام سۈمۈرگەندىن كېيىن،- تارانچىلارنى بۇغدايچى دېگەندىكى قاشقالىقلارنى قوناقچى دەيدىغان ئوخشايدۇ دەپ ئويلاپتىمەن. ئۇلار ناھايىتى چىڭ خەقچۇ، قوناققا، زاغرىغا ھېچنېمە بولمايدۇ، زاغرا يەپ، ئوماچ ئىچىپ كۈن ئۆتكۈزسىمۇ، چىرايى قىپقىزىل تۇرىدۇ، بىراق ئېغىزى بەك بېزەپ – دە، ئۇلارنىڭ،— ئۇ شۇ گەپلەرنى دەۋاتقاندا ئېغىزىنى پۈرۈشتۈرۈپ قويدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 }( x2 t7 v5 S     — ئاڭلىسام، سېنىڭ قولۇڭدا تارىخ باركەنغۇ؟!— كېسىپلا سورىدى نەزەر خوجا دادىسىدىن. چۈنكى ئۇ دادىسىنىڭ چۈشەندۈرۈشلىرىدىن ئۆزىنىڭ مۇددىئاسىنى ناھايىتى ياخشى چۈشىنىدىغانلىقىنى پەملىگەنىدى.      — مېنىڭدە نېمە تارىخ بولسۇن، مەن يا ئالىم، يا ئۆلىما بولمىسام. ئوقۇشنى، يېزىشنى ئاز – تولا بىلىمەن شۇ. بىراق كېيىنكى تۇرمۇش ھەلەكچىلىكى مېنىڭ ئىلىمدا كامالەت تېپىشىمغا يول قويمىدى. مېنىڭدە «كۆچ – كۆچ» تە بۇياققا چىققان تارانچىلار توغرىسىدا تاغدىن – باغدىن بىر نېمىلەر يېزىپ قويۇلغان ئاز – تولا قەغەزلەر بار. سەن تارانچىلار ھەققىدە، قاشقالىقلار ھەققىدە، ئۇيغۇرلار ھەققىدە بىر نەرسە بىلەي دېسەڭ، ئىلىغا بار، بىز ئوق ئاتقان جايلارغا بار، بىز قان – تەر ئېقىتقان يەرلەرنى كۆر، قاشقالىقلارنى كۆر، قاھاننى كۆر، ئالەمنى كۆر. ئۇ ياقتا قالغان ئاكا – ھەدىلىرىڭنى، ئۇرۇق – تۇغقانلىرىڭنى كۆر. ئەھلى يۇرت، ئەل – جامائەتنى كۆر ... شۇندىلا سەن ئۆزۈڭنىڭ بارلىق سۇئاللىرىغا جاۋاب تاپالايسەن، ئۇلارنى مەندىن سورىغىنىڭ بىلەن بىكار، مەن ئۇ ھەقتە ھېچنەرسە بىلمەيمەن. بىزگە ھېچكىم ئۇ ھەقتە سۆزلەپ بەرگەن ئەمەس. ئۆز ۋاقتىدا تارانچىلار توغرىسىدا، ئىلى توققۇزمىڭ ئالەم توغرىسىدا موللا بىلال يېزىۋاتىدۇ، دەپ ئاڭلىۋېدۇق، كېيىن قانداق بولۇپ كەتتى بىلمىدۇق. ئۇمۇ «كۆچ – كۆچ» بالاسىدا ياركەنتكە چىققان. ئاخىرىدا كۆزى ئەما بولۇپ ئالەمدىن ئۆتتى ... ئۇھ، ئۇ گەپلەرنى دېسەك پىغانىمىز يەنە ئۆرلەيدۇ ... — دادىسى گېپىنى توختىتىپ، بېشىنى تۆۋەن سالدى — دە، خۇددى ساقىلىدىكى ئاقلارنى ساناۋاتقاندەك جىمىپ كەتتى.      — موللا بىلال دېگەن بەك ئۆلىما ئادەم، مۇنداقچە ئېيتقاندا، تارانچىلارنىڭ پىرى، — ئاپىسى گېپىنى داۋاملاشتۇردى ئوغلىغا چۈشەندۈرۈپ:                                            ئاق خان بىلەن قارا خان،                                            ئىنتىماق ئىكەن باشتا. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 |. P' Y9 @& J  ^; I                                           كەتمەككە بايان ئەيلەپ،                                            كېمە ياسىدۇق قاشتا.                                            ئالمۇتىغا كۆچ دەيدۇ،                                            بارار يېرىمىز قۇملۇق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ O" f/ f* f( c0 ?) n                                           راست گېپىنى قىلمايدۇ، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 t* w" E/ z4 a                                           كۆزى كۆك، بېشى يۇڭلۇق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ R) s( g* u8 M0 m) B; g9 y                                 بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ ~9 c' [  @4 |% g, Z                                           قالدى مىڭ جاپا بىلەن، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 g& I) c# N: D; Q% f7 [                                           قۇرغان باغۇ — بوستانلار.                                            يۇرت — مەلىدىن ئايرىلدۇق، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 U& z4 `$ F6 Q$ W. n. E+ l                                           يۈرەكتە قالدى ئارمانلار. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 w7 b4 L% @$ f. b$ ?: o; W; k بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 S- U2 ^/ g# v7 y. n     دېگەن قوشاقنى ئەشۇ ئادەم توقىغان. ئۇنىڭ بۇنداق قوشاقلىرى بەك جىق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  T+ |/ k4 s9 D0 Q& F  y# ~, P     — ۋاھ، سەن شائىرەكەنسەنغۇ،— خۇشاللىقتىن ۋارقىرىۋەتتى نەزەر خوجا. قازان بېشىدىن نېرى كەتمەيدىغان، تونۇر بېشىدىن چۈشمەيدىغان، يۈز — كۆزىنى چوڭقۇر قورۇقلار قاپلىغان، تۈگىمەس ئۆي ئىشلىرى بىلەن گەۋدىسى بىر ئاز ئىگىلىپ قالغان ئاپىسىنىڭ ئېغىزىدىن بۇ يېڭى قوشاقلارنى ئاڭلاپ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* i; r) u6 U- `; r2 z3 V6 O     — نېمە، سەن بىزنى ھېچنىمە بىلمەيدىغان قارا تۈر*ۈك دەپ ئويلىغانمىدىڭ؟ بىزنىڭمۇ بىلىمىمىز بار جۇمۇ، بىراق بىز ئۇنى جايىدا ئىشلىتەلمەي قالدۇق،— بېشىنى كۆتۈرۈپ يەنە گەپكە كىرىشتى دادىسى،— ئاناڭ دېگەن يەتتە ياش ۋاقتىدا ھەپتىيەكنى، ياسىن بىلەن تەبارەكنى يادلاپ بولغان، مەن بولسام ئۇ چاغدا ئېلىپبەنى بىلەلمەي موللامدىن ئالقىنىمغا چىۋىق يەپ يۈرەتتىم، ئۇ ھېلىمۇ ئەلە - مەھەللىدىكى خوتۇنلار جامائىتىنىڭ بۈۋىمى،— چاقچاق بىلەن ئايالىنى ماختاپ قويدى دادىسى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 L& O& y3 D  m+ A  L. l6 k% y3 D     بىراق شۇ تاپتا نەزەر خوجىنى ھەممىدىن بەكرەك دادىسىنىڭ قولىدىكى «تاغدىن — باغدىن بىر نېمىلەر يېزىپ قويۇلغان قەغەزلەر» ئۆزىگە خېلىلا جەلپ قىلىۋالغانىدى. ئۇ ھەقتە دادىسى ھېلىلا ئۆز ئاغزى بىلەن شۇنداق دېگەن ئىدى. ئەمما نەزەر خوجا دادىسىدا ئۇنداق نەرسىنىڭ بارلىقىنى ئىلگىرى زادى بىلمەيتتى. شۇڭا ئالدىراپ سورىدى.      — دادا، سەن دېگەن قەغەزلەرنى ماڭا بەرگىنە كۆرۈپ باقاي.      — ئۆتكەندە دەپ بەردىمغۇ، قىلغان پاراڭلىرىم ئېسىڭدىن كۆتۈرۈلۈپ كەتتىما؟— قايتۇرۇپ سورىدى دادىسى ئۇنىڭدىن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 E) R. P4 b8 r     — ئۇلارغۇ ئېسىمدە بار، بىراق يېزىپ قويۇلغان نەرسىلەرنى دەۋاتىمەن. گەپ باشقا، يېزىق دېگەن باشقا — دە! يازما دېگەن يازما، ئۇ دېگەن ھۆججەتتەك نەرسىدە! كۆرۈپ بولۇپلا يەنە ساڭا قايتۇرۇپ بېرىمەن ... ماقۇل دېگىنە، مەن بىر كۆرۈپ باقاي.      _ بەرسىڭىزچۇ، بوپتۇ كۆرۈپ باقسۇن. ئۇ نەرسىلىرىڭىزنى كۆرۈپ باقاي دەيدىغانغىمۇ ئادەم لازىم — دە،— بالىسىنىڭ تەرىپىنى ئالدى ئانىسىمۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 g# Z# \2 ?) m- m     دادىسى ئانا — بالا ئىككەيلەنگە ھەيران بولغان ھالدا قاراپ قويدى. ئاندىن دۇئا قىلىپ شىرەگە تايىنىپ ئورنىدىن تۇردى. ئورۇن — كۆرپىلەرنى تىزىپ قويغان تۆگە ساندۇقنىڭ يېنىغا كېلىپ، نەزەر خوجىغا ئۇنى ئېچىشنى بۇيرۇدى. نەزەر خوجا ساندۇقنىڭ ئۈچ ئىلغۇسى بار ئېغىزىنى تۇتۇپ تۇرۇپ، ساندۇقنى ئورۇن — كۆرپە بىلەنلا كۆتۈرۈپ ئېچىپ تۇردى. دادىسى ساندۇقنىڭ قىيا ئېچىلغان ئېغىزىدىن قولىنى تىقىپ، ساندۇقتىن تېشى كونىراپ كەتكەن قېلىن بىر دەپتەرنى ئېلىپ، بىر پەس ۋاراقلاپ ئاندىن نەزەر خوجىغا تۇتقۇزدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- d& T- f5 h& R& |) X# e: i     — مە، ئال، ئاۋايلاپ كۆر، يىرتىلىپ كەتمىسۇن يەنە. ئوقۇيالمىغان يەرلىرىڭنى سورا، كۆرۈپ بولۇپلا قايتۇرۇپ بەرگىن،— دېدى دادىسى.      دادىسى دېرىزىدىن قىيا چۈشكەن كۈن نۇرىغا قاراپ پېشىن ۋاقتىنىڭ بولۇپ قالغانلىقىنى ھېس قىلدى — دە، تاھارەت ئېلىش ئۈچۈن تاشقىرىغا چىقىپ كەتتى. نەزەر خوجا ئۆرە تۇرۇپلا ساغۇچ قەغەزگە يېزىلغان ئۇ دەپتەرگە يېزىلغان خاتىرىلەرنى ئوقۇشقا باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن ئائىلىۋى سۆھبەتمۇ ئاخىرلاشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 \2 Z1 O' a4 {9 L بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 c. I+ W0 t, w: _% _: A بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  `# F  {2 o; j6 c. { بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 `; k& L: A6 f, h+ h بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  V: ^4 ?7 W. R( F" d بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ O$ E  j: J; _% w2 r3 {يەتتە سۇ تارانچىلىرىنىڭ قىسقىچە تارىخى    بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- ^8 P+ L$ n; h  ~# n8 J* F6 j بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 b- Y# k: a' k- n      نەزەر خوجا دادىسىدىن ئالغان ئۇ دەپتەر قوڭۇر تاشلىق، چاقماق قەغەزلىك قېلىن دەپتەر ئىدى. دەپتەرنىڭ قەغىزى ساغۇچ بولۇپ ئۇنىڭغا پۈتۈلگەن خەتلەر بېغىررەڭ سىياھتا ئىدى. نەزەر خوجا ئۇ دەپتەردىكى يازمىلارنى ئوقۇپ بولۇپ دادىسىغا قايتۇرۇپ بېرىۋەتمىدى، بەلكى ئۇنى قايتا — قايتا ئوقۇپ، قايتىدىن رەتلەپ باشقا بىر دەپتەرگە كۆچۈرۈپ چىقتى. دەرۋەقە ئۇ كۆچۈرۈش داۋامىدا خېلى زور ئەمگەك قىلدى. توغرىلايدىغان جايلىرىنى توغرىلىدى، رەتلەيدىغان جايلىرىنى رەتلىدى. راست دېگەندەك ئۇنىڭدا ئوقۇيالمايدىغان جايلارمۇ كۆپ ئۇچرىدى. ئۇلارنى سوراش جەريانىدا يەنە نۇرغۇن نەرسىلەرنى بىلىۋالدى. دادىسى سۆزلەپ بەرگەن، ئۆزى بىلمەيدىغان، ئۆزى ئوقۇغان كىتابلاردىمۇ ئۇچرىتالمىغان، ھەتتا تارىخچىلارنىڭ تىلغىمۇ ئېلىنمىغان يېڭى ۋەقەلەرنى كۆچۈرۈش داۋامىدا قوشۇپ تولۇقلاپ باردى. شۇنداق قىلىپ، ئۇ دادىسىدىن ئالغان دەپتەردىكى يازمىلارنى كۆچۈرۈپ چىققۇچە بىر نەچچە كۈن كەتتى. دەپتەرمۇ دادىسى بەرگەن بىر دەپتەر ئەمەس، بىر نەچچە دەپتەر بولۇپ كەتتى. شۇنداق بولسىمۇ، بىر چەتتىن تولۇقلاپ، دادىسى تازا ياخشى بىلمەيدىغان ئەمما ئۇ «بىلىدۇ» دەپ بەرگەن كىشىلەرنى ئىزدەپ تېپىپ ئۇلاردىن ئەھۋال ئىگىلەپ رەتلەنگەن تارىخقا ئايلاندۇردى. شۇنداقلا نەزەر خوجا ئۇنىڭغا «يەتتە سۇ تارانچىلىرىنىڭ قىسقىچە تارىخى» دەپ ئىسىم قويدى. بۇ تارىخ مۇنداق ئىدى:      رۇس پادىشاھ ھۆكۈمىتى بىلەن مانجۇ خانلىقى ئوتتۇرىسىدا 1881 — يىلى 12 — فېۋرالدا تۈزۈلگەن شەرتنامە بويىچە ئىلى ئۆلكىسى مانجۇ خانلىقىغا بېرىلمەك ھەم رۇس ئەسكەرلىرى ئىلىدىن يېنىپ چىقماقچى بولغاندا ئۇ يەردىكى تارانچىلارنىڭ كۆپ قىسمى ھەم تۇڭگانلار رۇسىيەگە كۆچۈشنى تەلەپ قىلدى. شۇڭلاشقا شەرتنامىدە ئىككى ھۆكۈمەت مەخسۇس ماددا قوبۇل قىلىپ ئۇنىڭدا:«رۇسىيىگە كۆچۈشنى خالايدىغانلارنىڭ رۇسىيىگە كۆچۈشىگە رۇخسەت قىلىنىدۇ. بۇنىڭدا مانجۇ ھۆكۈمىتى توسالغۇ بولمايدۇ» دەپ بەلگىلەنگەن ئىدى. شۇنىڭغا قارىماي، مانجۇ ئەمەلدارلىرى خەلقنى كۆچۈشتىن يالتايتىش ئۈچۈن «ئادالەت بىلەن ئىش ماڭغۇزىمىز، ئەلنى قوغداپ، خەلقنىڭ خاتىرجەم ھايات كەچۈرۈشىگە ئىمكانىيەت يارىتىپ بېرىمىز» دېگەندەك مۇراجىئەت ۋە خىتابنامىلەرنى تارقاتتى. لېكىن تارانچىلار كۆچۈشتىن يالتايمىدى.      رۇس پادىشاھىنىڭ ئىلى تارانچىلىرىنى يەتتە سۇغا كۆچۈرۈپ كېتىش ئۈچۈن شەرتنامە تۈزۈشتىكى يەنە بىر مەقسىتى يەتتە سۇ ئارقىلىق مانجۇ ھۆكۈمىتى زېمىنىغا تۇتىشىدىغان چېگرىنى مۇستەھكەملەش ئىدى. شۇڭا ئۇ شەرتنامىنىڭ 3 — ماددىسىدا غۇلجا ئاھالىلىرىنىڭ تەلەپلىرىنى قانائەتلەندۈرۈپ، ئۇلارغا بارلىق مال — مۈلكى بىلەن بىر يىل مۇددەت ئىچىدە كۆچۈپ ئۆتۈشكە رۇخسەت قىلىنغان ئىدى. ئەمەلىيەتتە ئىلى تەرانچىلىرىنىڭ يەتتە سۇغا كۆچۈشى 1881 — يىلى كۈزدە باشلىنىپ، 1883 — يىلى 15 — مارتتا ئاخىرلاشتى. كۆچۈش ئىككى يىلغا سوزۇلۇپ كەتتى. بىرىنچى تۈ*ركۈمدە چىققانلار قىشنىڭ بالدۇر باشلىنىشىغا توغرا كېلىپ قالغاچقا، تولىمۇ مۈشكۈلچىلىككە مۇپتىلا بولدى. كۆچكەنلەرنىڭ كۆپىنچىسى كەمبەغەل بولغاچقا دەررۇ ئۆي — ماكان سالالمىدى. شۇ چاغدا يەتتە سۇ گوبېرناتورىنىڭ تۈ*ركىستان گوبېرناتورىغا يازغان مەلۇماتلىرىدا: كۆچمەنلەرنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك نامرات. كۆپچىلىكنىڭ ھەتتا بىرەردىن ئېتىمۇ يوق، بەزىلىرى پەقەت بىر ئېشەك بىلەنلا چىققان ... ناھايىتى كەمبەغەل كۆچمەنلەر،— بىز ئىلىدا قېلىپمۇ چىدىيالمايمىز، كۆچۈپ چىقىشمۇ بىز ئۈچۈن ناھايىتى ئېغىر، دەپ زار يىغلىشىپ ... مەندىن ياردەم سورايدۇ، دەپ يازغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- I2 B) b2 ~( W% y     لېكىن تارانچىلار جاپا — مۇشەققەت بىلەن ئېغىرچىلىقنى يەڭدى. 1881 — يىللىرى يەتتە سۇنىڭ چېگرىسىدىن تارتىپ ئالمۇتا شەھىرىگىچە بولغان قاقاس چۆللۈكتە تارانچىلار يېزىلىرى پەيدا بولۇشقا باشلىدى. يېڭى يەرلەرگە سۇلار چىقىرىلىپ، تېرىلغۇ قىلىنىپ، دېھقانچىلىق راۋاجلاندى. قاقاسلىقلار، چۆللۈكلەر باغۇ — بوستانلىققا ئايلاندى.      ئىلىدىن ئۆتكەن تارانچىلارنىڭ بىر قىسمى قورغاس ۋە ئۆسەك دەريالىرىنىڭ ئارىلىقىدىكى كەڭ جايلارغا جايلاشتى. شۇنىڭ بىلەن بۇ يەردە 1882 — يىلىدىن باشلاپ يەركەنت شەھىرى پەيدا بولۇشقا باشلىدى. يەركەنت تەۋەسىدە شەھەردىن باشقا يەنە چوڭ چىغان، كىچىك چىغان، ئاق كەنت، چولۇقاي، پەنجىم، نادەك، قورغاس، سادىر، خۇنخاي، ئالتە ئۆي ۋە باشقا يېزىلار قۇرۇلدى.      1881 —، 1882 — يىللىرى تارانچى كۆچمەنلىرىنىڭ بىر تۈ*ركۈمى نايانقازاق (ھازىرقى ئاۋات)، دولاتا، سەككىز ئون، چوڭ ئاقسۇ، كىچىك ئاقسۇ يېزىلىرىنى قۇرۇپ، ئۇ يېزىلار ئاقسۇ بولۇسى بولۇپ بىرلەشتى. ئۇ يەرلەردە تېرىلغۇغا ئىشلىتىلىدىغان سۇ ئاز بولغانلىقتىن 1883 — يىلى ئاقسۇ بولۇسىدىن 230 ئۆيلۈك ئادەم چارىن يېزىسىغا كەتتى ھەم چوڭ ئاقسۇدىن (كىچىك بۇغرادىن) 100 ئۆيلۈك ئادەم قارا تورۇققا كۆچۈپ، شۇ يەرگە ماكانلاشقان باشقا تارانچى كۆچمەنلىرى بىلەن بىللە تاغ باغرىدا چوڭ ۋە ئاۋات يېزا قۇردى. تارانچى كۆچمەنلىرىنىڭ بىر تۈ*ركۈمى چېلەك دەرياسىنىڭ شەر*ق تەرىپىنى بويلاپ: مالۋاي، بايسېيىت، ماساق، قاينۇق، ئون يايلاق ۋە باشقا يېزىلارنى قۇرۇپ مالۋاي بولۇسىغا بىرلەشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 w% g; t* e6 ^     تارانچى كۆچمەنلەرنىڭ يەنە بىر تۈ*ركۈمى ئالمۇتىنىڭ شەر*قىي تەرىپىگە: يېڭىشەر، تاشتىقارا، تەشكەنساز، بايانداي، جارىلقاپ، مانان، پالتىۋاي ۋە باشقا يېزىلارنى قۇرۇپ قارا سۇ بولۇسىغا بىرلەشتى. تارانچى كۆچمەنلىرىنىڭ يەنە بىر تۈ*ركۈمى ئالمۇتا ئەتراپىغا جايلىشىپ، سۇلتانقورغان ۋە باشقا يېزىلارنى قۇردى. بىر قىسمى ئالمۇتا شەھىرىگە ماكانلاشتى. 500 ئۆيلۈكتەك تارانچى تۈ*ركمەنىستاننىڭ بەيرەمئەلى دېگەن يېرىگە ئورۇنلىشىپ سۇسىز چۆلگە سۇ چىقىرىپ ئۇ يەرنى ئاۋات قىلىشقا باشلىدى. بۇلاردىن باشقا كەتمەن بولۇسىدىكى يېزىلارغا تارانچى كۆچمەنلەر كۆپلەپ كېلىپ، ئۇلارنىڭ سانىنى كۆپەيتىشتىن تاشقىرى، ئۇ يەرلەردە يېڭى يېزىلارنى بەرپا قىلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 S. T1 V! w# u     1881 —، 1882 — يىللىرى ئىلى ئۆلكىسىدە يەتتە سۇغا كۆچۈپ ئورۇنلىشىپ كەتكەن تارانچىلار ئون مىڭ ئۆيلۈك ئائىلە 50 مىڭغا يېقىن ئادەم بولۇپ، ئۇنىڭغا كەتمەن يېزىلىرىدىكى بۇرۇنقى 2500 گە يېقىن ئۆيلۈك 12 مىڭدىن ئارتۇق تارانچىنى قوشقاندا، كۆچكەندىن كېيىنكى يەتتە سۇ گوبېرنىسىدىكى تارانچىلارنىڭ سانى 60 مىڭدىن ئېشىپ كەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 ]' l5 ^, W7 r( `5 H: M     ئىلى ئۆلكىسىدىكى چاغدا رۇس پادىشاھ ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئىدارە قىلىش تەرتىپى بولغان: بولۇس، ئاقساقال، ئەللىك بېشى، ئون بېشى، قازى ۋەھاكازالار يەتتە سۇغا كۆچۈرۈلگەنلەر ئارىسىدا ئاساسەن ساقلاپ قېلىندى. غۇلجىدىكى چاغدا ئەمەلدار بولغانلارنىڭ يەتتە سۇغا كۆچۈپ چىققاندىمۇ مەنسىپى ساقلاپ قېلىندى. مەسىلەن، غۇلجىدا بولۇس بولغان خۇدابەردى، ئاقسۇ — چارنىغا، غۇلجىدا تاشئۆستەڭ بولۇسى بولغان ئەبۇبەكرى قورامغا، غۇلجىدىكى بولۇس جامالىدىن قارا سۇ يېڭىشەرگە، ناسىر دېگەن ئادەم مالۋايغا بولۇس بولدى. باشقا ئەمەلدارلارمۇ ئۆزگەرمىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 R- c( @' x5 S) z6 i! ^# x. ~6 Z     كۆچمەنلەر يەتتە سۇغا كېلىپ ئەسكى تام، گەمە، كەپىلەردە، ھال ئوقىتى ياخشىلار كېگىز ئۆيلەردە كۈن كەچۈرۈپ، 1886 — يىللىرىغىچە جەبرى — جاپانى يەتكۈچە تارتتى. بۇ ھەقتە خەلق تۆۋەندىكىدەك قوشاقلارنى توقۇدى: بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; u$ P6 E& Q& L4 j; K                    يەركەنت دېگەن يەرلەردە،                     ئەسكى تام تولا ئىكەن. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# U! U" w0 n& E, M& g3 P                    نامراتلار قانداق قىلار،                     كەلتۈرگەن ئۇلۇغ ئىكەن.                     ئۆسەككە بارۇرمىز دەپ، بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 _: T! i2 \6 H# ~/ Y$ s5 a: q( n# {                    ئەسكى تام ئارا ياتتۇق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# e7 X( K& F: a$ m" ^9 k! o! I( K                    ئۆي — جايىمىز پۈتكىچە،                     توپا ئۈستىدە ياتتۇق. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 `$ o- }& _8 X' \4 G2 s; @6 \                     ئۆسەككە بارغان خەقلەر،                     ئەسكى تامنى ئۆي قىلدى.                     ئۇندا خوتۇن ئالغانلار،                     ئەسكى تامدا توي قىلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 Y5 C/ h( N+ U( S! w) t3 t* d     شۇ يىللىرى ھەربىر تۈتۈنگە ئوتتۇرا ھېساب بىلەن بەش دېسىدىن بېرىلگەن يەرلەرنىڭ تولىسى تېرىقچىلىققا يارىمايدىغان، ئۈنۈمسىز، سۇسىز يەرلەر ئىدى. ئۇ يەرلەرگە نۇرغۇن ئەمگەك سىڭدۈرۈشكە توغرا كەلدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ياراملىق، سۇغا يېقىن مۇنبەت يەرلەر يۇقىرى قاتلامدىكى باي، بەگ، ئۆلىمالارغا تەگدى. ئەمگەكچىلەرگە ناچار، قۇرغاق يەرلەر قالدى. ئەشۇ بولۇسلاردىكى تارانچى دېھقانلارغا ھەممىسى بولۇپ، 182.624 دېست يەر تەگدى. ئۇ يەرلەرنىڭ تولىسى تېرىلغۇغا يارىمايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& S7 i7 |) J4 C6 _9 ?! E9 E     كەمبەغەللەر ئات — ئۇلاقسىز، ئۇرۇق — ئاشلىقسىز بولغاچقا، بايلارغا ئوتاقچىلىق قىلىشقا مەجبۇر بولدى ۋە بارغانسېرى تېخىمۇ نامراتلىشىپ، نۇرغۇنلىرى بايلارغا قەرزدار بولۇپ، يېرىنىڭ كۆكىنى ھەتتا يېرىنى سېتىشقا مەجبۇر بولۇشتى. بارا — بارا يەرسىز كەمبەغەللەر، «يالاڭتۆشلەر» بايلارغا بېقىندى، مەدىكار بولغانلارنىڭ ۋە باشقا جايلارغا ئىش ئىزدەپ كەتكەنلەرنىڭ سانى نۇرغۇنلاپ كەتكەن ئىدى.      ئۇ چاغدا ھۆكۈمەت كۆچمەنلەر ئۈچۈن يېنىك شەرتلەر بىلەن ئۇزۇن مۇددەتلىك قەرز ھېسابىدا 50 مىڭ سومدىن قەغەز پۇل بەرگەنىدى. بىراق ئۇ پۇل،  يەر، سۇ، ئۇرۇقلۇق ۋە ئوزۇق — تۈلۈكلەر ئۈچۈن بېرىلگەن ئاشلىق قاتارلىق باشقا لازىمەتلىكلەرنىڭ تولىسىنى بولۇسلار ھەم باشقا يۇرت چوڭلىرى، ئۇلارنىڭ ئۇرۇق — تۇغقانلىرى، يېقىن — يورۇقلىرى بىلەن ئېغىز — بۇرۇن يالىشىدىغان پادىشاھ ئەمەلدارلىرى ئېلىۋېلىپ، ئەمگەكچىلەرگە ئۇلاردىن ئېشىپ قالغانلىرىنى تەقسىملەپ بېرىشتى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ھۆكۈمەت تەرىپىدىن ئېلىنىدىغان باجلار، دىنىي سېلىقلار، چىقىملار، ئالۋاڭ — ياساقلار تارانچى ئەمگەكچىلىرىنىڭ تۇرمۇشىنى بارغانسېرى ناچارلاشتۇرۇپ، ئۇلارنى خانىۋەيران، سارسانلىق بالاسىغا مۇپتىلا قىلدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  r. ]$ r: m& P9 e) j     چار پادىشاھ ھۆكۈمىتى ئۆزىنىڭ تارانچىلارغا چىقارغان سىياسىتىنى تارانچى باي، بەگلەرگە، دىنىي ئۆلىمالارغا يەنى ۋەلى باي يولداشېۋ، ئاۋاكرى بولۇس، جامالىدىن بولۇس، بۆشۈر بەگ، قەمىردىن خەلىپەتوۋ ... ۋەھاكازالارغا تايىنىپ يۈرگۈزدى. تارانچى سودىگەرلەر شەھەرلەردىن يەر ئېلىپ ئورۇنلاشتى. تېرىلغۇ يەرلىرىنى بولۇس، قازى، ئاقساقال ۋە ئۇلارنىڭ تۇغقانلىرى، ھاللىق باي دېھقانلار ئالدى. يەر تەگمىگەن ياكى سۇسىز، ئۈنۈمسىز يەرلەر تەگكەن دېھقانلار دەردىنى ھېچيەرگە يەتكۈزەلمەي يەنە شۇ بايلارنىڭ يېرىدىن ئىجارە ئېلىپ ئۇلاغ، ئوزۇق، دېھقانچىلىق جابدۇقلىرىنى يەنە شۇ بايلاردىن ھولۇسدىن تۆلەش شەرتى بىلەن ئېلىپ ئىشلىدى. ئاخىرى ئۇلار يەرگە ئىشلەپ قەرزىنى ئۈزەلمەي ئۇلارغا چاكارلىققا بىر ئۆمۈر باغلىنىپ ئۆتۈپ كەتتى. شۇنداق قىلىپ تارانچى كۆچمەنلىرىنىڭ 26 — 27 پىرسەنتى ئۆز ئالدىغا دېھقانچىلىق قىلىشقا مادارى يوق، ئۇلاغسىز، ئۇرۇقسىز، جابدۇقسىز بولغاچقا، باشقىلارغا ياللىنىشقا، نۇرغۇنلىرى يەرلىرىگە ئوتاقچى سالدۇرۇشقا مەجبۇر بولدى. ئۆزلىرىنى، ئائىلىلىرىنى باقالماي يەرلىرىنى سېتىشقا رۇخسەت ئالالمىغانلىرى «سېلىقنى تۆلەش» شەرتى بىلەن بايلارغا بېرىپ، ئۆزلىرى ياللىنىپ ئىشلەشكە مەجبۇر بولدى. سېلىق بولسا ئىنتايىن ئېغىر ئىدى. تارانچىلار يېڭى جايغا ئورۇنلىشىپ يەرگە ئىشلەشكە باشلىغاندىن كېيىن بىر كىشىلىك يېرى بار، بىر تۈتۈن دېھقان يىلىغا بەش سومدىن، يېرىم كىشىلىك يېرى بار، يېرىم تۈتۈن دېھقان يىلىغا ئۈچ سومدىن سېلىق تۆلەش كېرەك ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە بولۇس، ئاقساقال ۋە باشقىلار تۈرلۈك «ئېلىم — چىقىم» لارغا دەپ تارانچىلاردىن قوشۇمچە سېلىق ئالاتتى. شۇڭلاشقا ئۇلار يەر — سۇدىن مەھرۇم بولاتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 ]$ b5 ?" A! A8 z' J- z4 z     پۇل قىس بولۇپ 50 تىيىنغا بىر قوي كېلەتتى. ئۇنداق ئەھۋالدا 10 قوي كېلىدىغان بەش سومنى كەمبەغەل دېھقان ھەرگىزمۇ تاپالمايتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 ]5 ~2 i, P) V- ?8 @7 i) L" X     نۇرغۇن كەمبەغەللەر ئوقەت ئىزدەپ شەھەرلەرگە، زاۋۇت، فابرىكىلارغا، رۇس پوسۇلكلىرىغا(يەر مەيدانلىرى) بېرىپ ۋاقىتلىق ياكى دائىملىق ياللىنىپ كۈن كەچۈرەتتى. مەسىلەن، قورام بولۇسىغا قاراشلىق قاراتورۇق يېزىسىدىنلا 300 ئائىلىدىن 169 ئائىلە، شۇ بولۇستىكى ئاسې يېزىسىدىكى 268 ئائىلىدىن 127 ئائىلە باشقا جايلارغا ئوقەت قىلىپ جان بېقىش ئۈچۈن كەتكەنىدى. باشقا يېزىلاردىنمۇ شۇنداق نۇرغۇن تارانچىلار ياقا يۇرتلارغا كېتىپ سەرسانچىلىققا دۇچار بولغانىدى. بۇنداق بولۇشىدىكى سەۋەب يەنىلا نامراتلىق، مال — مۈلۈك يوقسىزچىلىقى بولدى.      1883 — يىلى گوبېرناتور ئۆزى تارانچى يېزىلىرىنى ئارىلاپ كەمبەغەللەرنىڭ ئاچ — يالىڭاچلىقىنى، ياۋا كوكاتلارنىڭ يىلتىزلىرىنى يەۋاتقانلىقىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆردى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) p- ~: q# i6 R" B3 Y/ E  F     مالۋاي، قورام، قارسۇ بولۇسلىرىدا 1882 — يىلى 390 مىڭ پۇتچە ھوسۇل ئېلىندى. 27 مىڭ جانغا بۇ ئەلۋەتتە يەتمەيتتى. 1883 — يىلى بولسا يەنە شۇ ئۈچ بولۇستا بىر مىليون 152 مىڭ پۇتقا يېقىن ھوسۇل ئېلىندى. دېمەك، جان بېشىغا 42 پۇتتىن كۆپرەك توغرا كەلدى. لېكىن بۇنىڭلىق بىلەن تارانچىلارنىڭ تۇرمۇشى ياخشىلانمىدى. چۈنكى بۇ ھوسۇلنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك بايلارنىڭ، چوڭ يەر ئىگىلىرىنىڭ، ئەمەلدارلارنىڭ ساڭلىرىغا چۈشۈپ، يەرگە ئىشلىگەن كەمبەغەللەرگە قورساققا چۇشلۇقمۇ تەگمىدى. ئوقەت ئىزدەپ كەلگەنلەر ئالمۇتا، يەركەنت، تالغىرغا، ئىشىكتىگە، تۈرگۈنگە، چېلەككە ۋە باشقا جايلارغا بېرىپ، بىرلىرى بايلارغا يىللىق چاكارلىققا تۇراتتى. يەنە بىرلىرى ياز، كۈز پەسلىدە مەدىكار بولۇپ ئىشلەپ قىشلىق ئوزۇقلۇق، پۇل تېپىپ ئۆز يۇرتلىرىغا ياناتتى. بىرلىرى شەھەر بايلىرىغا، زاۋۇت، فابرىكا، ھۈنەرۋەنلىك كارخانىلىرىغا ياللىناتتى. موزدۇز، ئاشپەز، ساتراش، ماشىنىچى، خۇمدانچى، ياغاچچى، تۆمۈرچى، تاشچى ۋەھاكازا ھۈنەرۋەنلەر ۋە نۇرغۇنلىغان قارا ئىشچىلار شەھەرلەردە، چوڭراق بازىرى بار ئەمگەك مەيدانلىرىدا ئىشلەپ كۈن كۆرەتتى.      بىر مۇنچە تارانچىلار يەر، سۇ مول، جان بېقىش ئاسان دەپ غۇلجىغا قايتىپ كەتتى. مانجۇ ئەمەلدارلىرى بۇلارنى سىياسەت ئۈچۈن، دېھقانچىلىققا ئىشچى كۈچى ئاز قالغان بولغاچقا، ياخشى قارشى ئالدى ۋە يەر، سۇ بىلەن تەمىنلىدى. لېكىن ئاۋۋالقىدەكلا ھوسۇلنىڭ تولىسى ئېلىق — سېلىققا، بايلارغا، ئەمەلدارلارغا كەتتى. ئۇلار يەنە ئۆز خوجايىنلىرىنىڭ تورىغا چۈشۈپ ئىلگىرىكىدەكلا ئازاب چەكتى.      تارانچىلارنىڭ يەتتە سۇدىكى ئەمەلدارلارنىڭ قانخورلۇقى، زالىملىقى توغرىلىق يۇقىرىغا يوللىغان ئەز — شىكايەتلىرى دىققەت — نەزەرسىز، ئاقىۋەتسىز قالاتتى. تولا چاغلاردا شىكايەتچىلەرنىڭ ئۆزلىرى جازالىنىپ، زىندانغا تاشلىناتتى. مەسىلە، قورام بولۇسى ئاۋاكرى قۇتلۇقوۋنىڭ ئۈستىدىن گېنېرال گوبىرناتورغا ئەز بەرگەنلەردىن: ئىمىن كەرىموۋ، روزى توختىنىيازوۋ، سەمەت باقىيېۋ ۋە باشقىلارنى ئويزىد ناچالنىگى(ۋىلايەت باشلىقلىرى) ئىزراتىشۋ قاماققا ئالغان. قالغانلارغا قاتتىق ئاگاھلاندۇرۇش بېرىلگەن. شۇنىڭغا قارىماي قوراملىق تارانچىلار بولۇسنىڭ ئۈستىدىن قايتا — قايتا ئەرز بېرىۋەرگەن ھەم نارازىلىق ھەرىكەتلىرىنى كۈچەيتكەن. شۇنىڭ بىلەن تۈ*ركىستان گېنېرال گوبىرناتورىنىڭ بۇيرۇقى بىلەن ن. ن. پانتاسوف كېلىپ تەكشۈرگەندە تارانچىلارنىڭ ئەرزىدىكى بارلىق پاكىتلارنىڭ راستلىقى ئىسپاتلانغان. شۇنداق بولسىمۇ ئاۋاكرى ۋە ئۇنىڭ يېقىنلىرى ئويېزىد ناچالگىنىڭ ھىمايىسىدە ھۆكۈم سۈرىۋەرگەنىدى. لېكىن خەلقنىڭ نارازىلىقى كۈچىيىپ، «ئاق پاشانىڭ ئالدىغا پىيادە بولسىمۇ بارىمىز» دەپ قوزغىلاڭ كۆتۈرۈشكە تەييارلانغاندا ئاۋاكرىنىڭ مەنسىپىنى باشقىسىغا ئېلىپ بەردى بىراق ئۆزىگە تەگمىدى.      قوراملىقلارنىڭ 1888 — يىلى بەرگەن ئەزىنىڭ مەزمۇنى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت بولغان: 1883 — يىلى ئۆي — ماكانسىز كەمبەغەللەرگە ئۇزاق مۇددەتلىك قەرز بېرىلگەندە قورام بولۇسىغا 20 مىڭ سوم بېرىلگەن. ئۇنىڭ ئالتە مىڭ سومىنى ئەمەلدارلار ۋە يۇرت چوڭلىرىغا بېرىپ قالغىنىنى بولۇس ئۆزى ئېلىۋالغان. ھەر بىر تۈتۈنگە ئەڭ يامان، سۈيى يەتمەيدىغان يەرلەردىن ئوتتۇرا ھېساب بىلەن بىر دېسەنتتىن يەر بېرىلدى. بولۇس ئۆزى ئەڭ ياخشى، سۈيى ئوڭ يەردىن ئىككى مىڭ دېسەنتتىن ئارتۇق يەر ئالدى. بۇ يەرنىڭ بىر قىسمىغا مالاي سېلىپ ئىشلىتىپ، يەنە بىر قىسمىنى ئوتاققا، ئىجارىگە بەردى. ئۇنىڭ قېيىنئاتىسى تاھىر 500، ئىدىرىس قادىروۋ 300، دېسە، بولۇسنىڭ خەتچىسى موللا تالىپ، سۈپۈرگە قازى، بۇرۇنقى بولۇس خۇدابەردى، قەمىردىن خەلىپە ۋە باشقىلارمۇ 100 دېسەلەپ يەرلەرگە ئىگە بولۇۋالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 a' k4 o1 I$ d3 e+ Z& C' B' O     دىنىي ئۆلىمالاردىن بولغان خوجا، ئىشان، ھەزرەتلەر بولۇس ۋە باشقىلارنىڭ ياردىمىدە نۇرغۇن  يەرلەرگە ئىگە بولۇۋالدى. ئۇنى ئاز دەپ شۇلارنىڭ پايدىسىغا تارانچىلاردىن پۇل، ئاشلىق يىغدى.      بولۇسنىڭ قازى، ئاقساقال، ئۆلىمالار پايدىسىغا ئالىدىغان ئالۋاڭ — ياساقلىرى مەسىلەن، ئوتۇن توشۇش، ئۆستەڭ چېپىش ۋە باشقىلار كۆپەيدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) |  `* Q( g4 R8 M# ?     مەدرىس ياسايمىز، يول، كۆۋرۈك سالىمىز دەپ تارانچىلاردىن پۇل ۋە باشقا نەرسىلەرنى يىغىۋېلىپ، ئۇ ئىشلارنى يەنە تارانچىلارغا بىكارغا قىلدۇردى. يىغىلغان پۇل بولۇسنىڭ ۋە باشقا ئەمەلدارلارنىڭ خالتىسىغا چۈشتى. مەسىلەن، مەدرىسكە دەپ يىغىلغان 2360 سوم پۇل ئاۋاكرىنىڭ يانچۇقىغا چۈشتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- R/ M' a/ p% [- Z' `0 a" U$ p     ئۆشرە(ھوسۇلنىڭ ئوندىن بىر قىسمىنى بېرىش)، زاكات(پۇل، مال ياكى باشقا تاپاۋەتنىڭ قىرىقتىن بىرىنى بېرىش) ئاۋاكرى مەسچىت ئۈچۈن دەپ زورلۇق بىلەن يىغدۇرۇپ، ئۆزى چوڭ — چوڭ مۆتىۋەرلەر، قازى، ئاقساقاللار بىلەن بۆلۈشۈپ ئالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% `; S5 M4 x9 o5 p+ T1 f) @     ئاۋاكرى قاراڭغۇ ۋە زەي زىندان ياسىتىپ ئۆزىنىڭ ھەم يېقىنلىرىنىڭ «يامان گېپى»نى قىلغانلارنى سۇئال — سوراقسىز شۇ زىندانغا تاشلىدى... بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 k8 Y' d0 Q2 z4 N, ]     مۇشۇلانىڭ ھەممىسىنى، شۇنداقلا باشقا يەرلىك ئەمەلدارلارنىڭ ساناپ تۈگەتكۈسىز جىنايەتلىرىنى پادىشاھ ئەمەلدارلىرى ياخشى بىلىپ تۇرسىمۇ، ئازابلانغۇچىلارنى ئەمەس بەلكى ئازابلىغۇچىلارنى قانات ئاستىغا ئالدى، پارىخورلۇق ۋە باشقا خىيانەتلەر بىلەن ئۆزلىرىگە بايلىق توپلىدى.      پادىشاھ ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن كۆچۈپ چىققانلارنى ئورۇنلاشتۇرۇش ئۈچۈن بېرىلگەن قەرز پۇللاردىن قاراسۇغا 13 مىڭ سوم تەگكەنىدى. بۇ پۇلدىن ئۈچ مىڭ سومنى يېزا ناچالنىگى ئۆزى ئالدى. بەش مىڭ سومنى جامالىدىن بىلەن بۆشۈر بەگ ئالدى. قالغان بەش مىڭ سوم جامالىدىن بولۇسنىڭ تۇغقانلىرىغا ۋە يېقىنلىرىغا تەقسىم قىلىندى. ئۇ پۇلنىڭ ھەقىقىي ئىگىلىرى بولغان قېيىنچىلىق تارتىۋاتقان تارانچىلار قاراپلا قالدى. بۇ پۇلنى تارانچىلارغا بەردۇق، دەپ يالغان تىزىم تۈزۈپ، ئۇلارنى ئۇرۇپ، زورلاپ قول باستۇردى. مانا شۇنداق ساختا تىزىملار باشقا بولۇسلاردىمۇ تۈزۈلگەن ھەم بۇ قەرزنى كېيىن يەنە شۇ بىچارە پۇقرالار تۆلىگەنىدى.      جامالىدىن ۋە بۆشۈر بەگلەر، ئاۋاكىرگە ئوخشاشلار ياخشى يەر، سۇنى ئۆزلىرى يۈز دېسەلەپ ئالدى ۋە تۇغقان، يېقىنلىرىغا، يۇرت چوڭلىرىغا بۆلۈپ بەردى...      پادىشاھ ھۆكۈمدارلىرى باشتا سىياسەت ئۈچۈن تارانچى كۆچمەنلەرگە يېنىكلىكلەر بەرگەن بولسىمۇ، كېيىنچە تارانچى چوڭلىرىغا تايىنىپ تارانچىلارنىڭ سىياسىي ۋە مىللىي ھوقۇقىنى ئاياغ ئاستى قىلدى. ئىقتىسادي جەھەتتىن ئەزدى. مەسىلەن؛ تەييار ھەم ياخشى يەرلەرگە ئورۇنلاشتۇرۇلغان كازاك ئورۇسلارغا ۋە كۆچمەن رۇسلارغا بېرىلگەن يارلەرگە ئۇزاق ۋاقىتقىچە سېلىق سېلىنمىدى. ئۆرىق — ئۆستەڭمۇ يوق، كەڭ دالاغا جايلىشىپ، بىر قانچە يىل ئۇ يەرلەرگە ئەجىر قىلىپ ئاۋات قىلغان تارانچىلارغا بولسا ئۇلار بۇ يەرگە ئوبدانراق جايلىشا — جايلاشمايلا ئۇلارغا بېرىلگەن يەر ئۈچۈن سېلىق سېلىندى. تارانچى ئەمگەكچىلىرى تولىسى ئۈنۈمسىز، ھوسۇلسىز يەرلىرى ئۈچۈن، بىر مۇنچىلىرى تىزىمدا بار، ئەمەلدە يوق يەرلەر ئۈچۈن سېلىق تۆلەشكە مەجبۇر بولدى. شۇڭلاشقا نۇرغۇن يېزىلارنىڭ تارانچىلىرى بۇنىڭغا نارازى بولۇپ، يۇقىرى ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىغا ئەرزلەر يېزىپ 30 يىلغىچە يەر سېلىقىنى ئالماسلىقىنى تەلەپ قىلدى. لېكىن ھۆكۈمەت بۇنىڭغا قۇلاق سالمىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* @2 y0 {5 e% ?4 q; b     1885 -، 1886 - يىللىرىدىن باشلاپ تۈتۈنگە بەش سومدىن يەر سېلىقى ئېلىش باشلاندى. تارانچىلار 15 يىلغىچە يەر سېلىقى تۆلىگەن رۇس كۆچمەن دېھقانلىرى ئارىسىدىكى خوجايىنلارغا، ئۆز يۇرتىدىكى باي، بەگلەرگە ياللىنىپ ئىشلەش ئارقىلىق، بەش تىيىن تاپاۋەت بەرمەيدىغان يېرى ئۈچۈن سېلىق تۆلەشكە مەجبۇر بولدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; w9 M% y$ n# p6 g5 @7 W- u     مالۋاي، ئاقسۇ، كەتمەن بولۇسلىرىدىمۇ ئەھۋال شۇنداق بولدى. ئاقسۇ ۋە كەتمەن بولۇسلىرىنىڭ تارانچىلىرى چوڭ — چوڭ بازارلاردىن، بازار يوللىرىدىن يىراق بولغانلىقى، مالۋاي بولۇسىنىڭ تېرىلغۇ يەرلىرىنىڭ تولىسى ساپاسىز ۋە تاشلىق بولغانلىقى ئۈچۈن تارانچىلار تېخىمۇ ئازاب ئىچىدە كۈن كەچۈردى.      يەركەت ئويېزىغا قاراشلىق نامرات تارانچىلارنىڭ كۈنىمۇ بەك ئېغىر بولدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 \0 q. s" n3 O) t4 M; z# g* S5 d% [     ئىلىدا تارانچىلار قوزغىلىڭى بولۇۋاتقان چاغدا ۋەلى باي يولداشېۋ رۇس ئارمىيىسىگە ئاشلىق ۋە باشقا كېرەكلى نەرسىلەرنى سېتىپ نۇرغۇن پايدا ئالدى. ئۇ ئىلگىرى مانجۇ ھۆكۈمىتىنىڭ ئارمىيىسىگە كېرەكلىك نەرسىلەرنى يەتكۈزۈپ بېرەتتى، شۇ ئارقىلىق ئۆز كاپىتالىنى كۆپەيتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 Z9 Y6 |9 J8 Y: O* j1 J0 E6 b     ۋەلى باش يولداشېۋ گېنېرال كولپاكوۋىسكىينىڭ تارانچىلارنى كۆچۈرۈشىگە ياردەملەشكىنى ئۈچۈن ئۇنىڭ پادىشاھ ھۆكۈمىتىگە تۆلەيدىغان، پادىشاھ ھۆكۈمىتىگە خام — ئەشيا يەتكۈزۈپ بېرىش ئۈچۈن ئالغان بىر مىليون 800 مىڭ سوم قەرزىنى ئالمايدىغان بولدى. ھەم ئۇنىڭ كۆرسەتكەن خىزمىتى بىلەن تۆھپىسىنى باھالاشنى ئاق پادىشاھقا مەلۇم قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈردى. مانجۇ ھۆكۈمدارلىرى بۇنى ئاڭلاپ ۋەلى باي يولداشېۋنىڭ ئابرويىنىڭ چوڭلىقىنى بىلىپ يەتتى ھەم ئۇنى ئۆزلىرىگە قايىل — مايىل قىلىش ئۈچۈن ئۇنى ئىلى ئۆلكىسىگە ھاكىمبەگ قىلىپ تەيىنلىدى ھەم ئۇنى ئىلى ئۆلكىسىگە ۋە قەشقەرىيىگە ھۆكۈمدار ۋاڭ قىلىپ ماندات(يارلىق) ئەۋەتتى. ۋەلى باي يولداشېۋنىڭ رۇس پادىشاھ ھۆكۈمىتىگە تۆلەيدىغان قەرزىنى ئۈزۈش ئۈچۈن دەررۇ بىر مىليون 800 مىڭ سوم بېرىشكە ۋەدە قىلدى.      ۋەلى باي سودا — سېتىقتىن ئاساسەن چار پادىشاھ ۋە چىڭ ھۆكۈمىتىگە ئوزۇق — تۆلۈك ۋە باشقا نەرسىلەرنى يەتكۈزۈپ بېرىشتىن بەش مىليون سوم كىرىم قىلدى ھەم شۇ يول بىلەن تارانچى چوڭلىرى ئارىسىدا، ھۆكۈمەت ئالدىدا ئابرويلۇق بولۇپ كەتتى. ئۇنى تارانچىلار «باي دادا» دەيدىغان بولدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @  P* W& F5 t" L+ w, ]3 j; X     ۋەلى باي يولداشېۋ مانجۇلارغا ئىشلەشكە ئۇنىمىدى، ئۇمۇ كۆچمەن تارانچىلار بىلەن يەتتە سۇغا چىقىپ كەتتى. يەركەتكە جايلىشىپ ئىككى مەملىكەت ئارىسىدىكى سودىغا ئارىلىشىشنى ئەۋزەل كۆردى. ئۇنىڭ ئۈستىگە شۇ چاغدا تارانچىلار ئىچىدە ئۇنىڭغا قەرزدارلار تولا ئىدى. تارانچىلارنىڭ ئۇنىڭغا تۆلەيدىغان ئومۇمىي قەرزى 500 مىڭ سومغا يەتكەنىدى.      بارا — بارا قورغاس، ئۆسەك دەريالىرىدىن قاقاس يەرلەرگە سۇ چىقىرىلىپ، ئۇ يەرلەر باشقىچە ئاۋاتلىشىپ كەتتى. شۇ ئىككى دەريا ئوتتۇرىسىدىكى 575 مىڭ دېسە يەردىن 10 مىڭ دېسە شەھەرگە، 30 مىڭ دېسە 300 ئۆيلۈكچە كازاك ئورۇسلارغا، پەقەت 14831 دېسە ناچار يەرلەر 20 مىڭ جاندىن ئارتۇق تارانچىلارغا بېرىلدى. بۇ يەرلەرنىڭ تولىسىنى بايلار، بولۇسلار ۋەھاكازالار ئېلىۋالدى. شۇڭلاشقا تارانچىلار بۇ يېزىنىڭ باشقا تاشلىق، سازلىق، سۈيى كەمچىل، چۆل يەرلىرىنى ئېلىپ، شۇ يەرلەرگە ھەربىرىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 30 كېلومېتىر كېلىدىغان «باش ئۆستەڭ»، «ئوتتۇرا ئۆستەڭ»، «ئاياغ ئۆستەڭ» دەپ ئاتالغان ئۈچ ئۆستەڭ چېپىپ سۇ چىقاردى ۋە ئاۋاتلاشتۇردى. ئۇلار چىقارغان سۇنىڭمۇ تولىسىدىن كازاك ئورۇسلار ۋە بايلار پايدىلاندى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& e( D- ~0 W* U; G0 [     يەركەت زېمىنىدا ئەڭ چوڭ باي ۋەلى باي يولداشېۋ بولۇپ قالدى. ئەمگەكچىلەرنىڭ تاپقان — تەرگىنى ئۇنىڭ تولماس خالتىسىغا چۈشتى. ۋەلى باي يولداشېۋ چار رۇسىيە ھۆكۈمىتىدىن «ھۆرمەتلىك گراژدانىن» دېگەن ئۈنۋان ۋە نۇرغۇنلىغان ئالتۇن مېداللارنى ئالدى. گوبىرناتور، ئويېزد ناچالنىكلىرى ۋە باشقا ئەمەلدارلار ئۇنىڭغا تەزىم قىلىشقا ھەم كۆپ ئىشلاردا ئۇنىڭغا ئىتائەت قىلىشقا مەجبۇر بولدى. شۇڭا ئۇ «باي دادا»نىڭ دېگىنى دېگەن، ئەتكىنى ئەتكەن ئىدى.      شۇڭلاشقا 1898 — يىلى 18 — يانۋاردا يەركەتنىڭ ئويېزد باشلىقى يەتتە سۇ ئوبلاستىنىڭ ھەربىي گوبېرناتورىغا يازغان راپورتىدا «مېنىڭ پىكىرىمچە ۋەلى ئاخون يولداشېۋ مەمۇرىيىتىمىزنىڭ زىيىنىغا ئەمەس، بەلكى پايدىسىغا مەيدانغا كەلگەن. چۈنكى ئەنە شۇ چوڭ تەسىرلىك ئادەم ئارقىلىق يەرلى ئاھالە ئارىسىدا ھېچقانداق ئوڭۇشسىزلىقتىن ئېھتىيات قىلمايلا، ھەر قانداق چارە — تەدبىرلەرنى قارشىلىقسىز يۈرگۈزۈشكە بولىدۇ» دەپ يازغانىدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ X3 W6 V) `5 J- h     تارانچى كەمبەغەل دېھقانلىرى ئۆزلىرىگە تەگكەن يەرلىرىنى بايلارغا ئازغىنە ھەق بەدىلىگە ئىجارە بېرىشكە ياكى ئوتاقچى سالدۇرۇشقا مەجبۇر بولدى. چۈنكى ئۇلاردا ئۇلاغ، ئۇرۇق، قوش، ھەر خىل جابدۇقلار يوق ئىدى. يالغۇز يەركەت بولۇسىدىلا تارانچى يېزىلىرى 10.365 دېسە يېرىنى ياكى يېرىنىڭ بەشتىن تۆتىنى ۋەلى بايغا بىكارغا دېگۈدەكلار ئەرزان باھا بىلەن ئىجارىگە بەردى. سەۋەبى تارانچىلار بۇ يەرلەرگە ئۆزلىرى ئىشلىسە قوش، ئۇرۇق، جابدۇق باينىڭ بولغاچقا ھوسۇلنىڭ يېرىمىنى ھەم ئۇرۇقىنى باينىڭ سېڭىغا قۇيۇشقا مەجبۇر بولاتتى. تارانچىلارنىڭ نۇرغۇنلىرى يەرگە ئىشلەپ ئائىلىسىنى قامدىيالماي، قەرزلىرىنى ئۈزەلمەي، يەرلىرىنى ۋەلى بايغا ئۆتكۈزۈشكە مەجبۇر بولدى. شۇنداق قىلىپ باينىڭ ساتىدىغان تاۋارلىق ئاشلىقى ھەر يىلى 200 مىڭ پۇتتىن ئاشتى. يەتتە سۇدا تارانچىلارنىڭ يەرسىزلىرى ھەم ئاز يەرلىك كەمبەغەللەر 66.4 پىرسەنت، رۇسلار 16.7 پىرسەنت، تۇڭگانلارنىڭ 46 پىرسەنتنى تەشكىل قىلدى. ھاللىق باي دېھقانلار 16.6 پىرسەنتىنى تەشكىل قىلىپ، ئۇلار يەرلەرنىڭ 70 — 80 پىرسەنتىگە ئىگە بولدى. يەتتە سۇ تارانچىلىرىنىڭ ۋەلى باي يولداشېۋدىن كېيىنكى بايلىرى 10 — 15 كىشىدىن ئاشمايتتى. مانا مۇشۇلار يەر، چارۋا، سودا، كاپىتالنىڭ كۆپ قىسمىغا ئىگە بولۇپ، چار پادىشاھ ھۆكۈمىتى بىلەن بىرلىشىپ ھۆكۈمرانلىق يۈرگۈزدى. مۇشۇلار ۋە ئۇلارنىڭ تايانچىلىرى، يېقىنلىرى ━ بايلار، سودىگەرلەر، ئەمەلدارلار، دىنىي ئۆلىمالار ئەمگەكچىلەرنىڭ يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرى ━ ئاشلىق، ماي، يۇڭ، تېرە ۋە باشقا نەرسىلەرنى تۈرلۈك يوللار بىلەن ئەمگەكچىلەر پۇلدىن قىسىلغاندا ئۇلارنىڭ مەھسۇلاتىغا ئەرزان باھادا ئالدىنئالا پۇل بېرىش، ھەددىدىن تاشقىرى ئېغىر ئۆسۈملۈك قەرز بېرىش يوللىرى بىلەن ئېلىپ، ئۇنىڭدىن 3 — 4 ھەسسە پايدا كۆرەتتى، سانائەت تاۋارلىرىنى ئۇلارغا قىممىتىگە ساتاتتى. مانا بۇ ئەھۋال ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمىنى تېز ئۆستۈرۈشكە توسالغۇ بولدى. شۇڭلاشقا بۇ جايلار چار رۇسىيىنىڭ ئىقتىسادىي جەھەتتىن قالاق، ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىيەت تەرەققىياتى تۆۋەن، ئاھالىسى تۇتاش دېگۈدەك ساۋاتسىز، خوراپات ۋە جاھالەت تورىغا چىرمالغان ھالەتتە ئازاب — ئوقۇبەتتە، قاتمۇ — قات ئېزىلىش ئاستىدىكى چەت ئۆلكىلەردىن بىرى بولۇپ قالدى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 k" [3 d0 V9 A( K     تارانچى يېزىسىغا نەزەر سالغاندا، يېزىنىڭ يېنىدىكى تۆپىلىككە چىقىپ قارىغان ئادەمگە بەزىبىرلىرىنىڭ تۇرخۇنلىرىدىن ئىس چىقىپ تۇرغان پاكار — پاكار، تام، گەمە، يېرىم گەمە ئۆيلەر، ئۇلارنىڭ ئارىسىدا ئېگەزرەك بولۇپ كۆرۈنگەن، ئالدىدا پەشتىقى بار ئېگىز ئىمارەت مەسچىت، بايلارنىڭ بىر نەچچە ئېگىز — ئېگىز ئۆيلىرى، ئەتراپىنى ئۆي تېمىدەك ئېگىز قىلغان، ئۈستىگە تىكەن تۇتۇلغان تاملار بىلەن قورشالغان باغ ۋە قورۇقلار كۆرۈنىدۇ. يەرگە يېپىشقاندەك كۆرۈنگەن، تولىسى بۇزۇلغان، يېرىم ۋەيرانە تام ئۆينىڭ، گەمە، يېرىم گەمە ئۆيلەرنىڭ ئۈستىدىن يامغۇر ئۆتۈپ ئارام بەرمىگەچكە، ئىگىلىرى ئۆگزىلەرگە ھەر يىلى لاي سېلىشاتتى. ھەر يىلى سېلىنغان لايلار بارغانسېرى قېلىنلاپ، ئۆيلەرنى لىم ياغاچلىرى ئۇ ئېغىر يۈكلەرنى كۆتۈرەلمەي تورۇس زەمبىل تۈسىگە كىرىپ قالاتتى. شۇڭلاشقا نۇرغۇن ئۆيلەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا يەنە قوشۇمچە تۈۋرۈك قويۇلغانىدى. تورۇسقا سېلىنغان بورىنىڭ ياكى قومۇشنىڭ تېشىلگەن جايلىرىدىن توپا قويۇلۇپ تۇراتتى. ئۆيلەرنىڭ تاملىرىغا قويۇلغان ياغاچ پەنجىرىلەر ياكى كېچىسى بىر باغ قوراي بىلەن يېپىپ قويۇلىدىغان تۈڭلۈكلەر ئۆيلەرنىڭ ئىچىگە گىرىمسەن يورۇق بېرەتتى. قىش كۈنلىرى كەمبەغەلنىڭ مىڭ بىر مۇشەققەت بىلەن تاپقان پۇلىغا سېتىۋېلىنغان قەغەز شىلىم بىلەن پەنجىرىگە چاپلىناتتى ۋە «ئۆيگە يورۇق چۈشۈپ تۇرۇشى» ئۈچۈن قەغەزگە سۇ يېغى سۈرتۈپ قويۇلاتتى. لېكىن قېرىشقاندەك شىلىم بىلەن ياغنىڭ پېيىگە چۈشكەن سېغىزخان ئوغرىلىقچە پەنجىرىنىڭ قەغىزىنى سويۇپ ئېلىپ قاچاتتى. كەمبەغەل بىچارىلەر سېغىزخاننى قاغاپ، پەنجىرىنىڭ غۇيۇلداپ سوغۇق كىرىۋاتقان تۆشۈكىگە ئەسكى — تۈسكى لاتىلارنى تىقىپ قويۇشقا مەجبۇر بولاتتى، شۇنىڭ بىلەن قاراڭغۇ ئۆي تېخىمۇ بەتتەرلىشىپ كېتەتتى. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 |' U, }# `$ _, i+ v بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ j/ J' f; J0 ~4 o$ E, G