ئۇيغۇر تەزكىرىلىرىنىڭ تەرەققىيات تارىخى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 l+ Q$ ^* D; K0 e: q2 S, J
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 j3 k/ ?* s4 h( u% [0 o- J( Q
خەدىجە بۇغرا
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# ?0 w, v' Q. Q& i& i' \% `قىسقىچە مەزمۇنى: ئىنسانىيەتنىڭ ئۆز مەۋجۇتلىقىنى ئىزدەشتىن ئىبارەت تەرەققىيات جەريانى ئىنسانلارنىڭ تارىخى، تارىخىي شەخسلەرنى ئەسلەش ۋە كېيىنكىلەرگە بۇ ھەقتە مۇكەممەل چۈشەنچىلەرنى مىراس قالدۇرۇش ئىستىكى، يەنى، ئەجدادلىرىنىڭ سەرگۈزەشتىلىرى، ئىدىيىسى، خاراكتېرى ۋە شانلىق نەتىجىلىرىنى، تۆھپە- سەۋەنلىكلىرىنى ئەۋلادلىرىغا بىلدۈرۈش ئۈمىدى بىلەن تويۇنغان بۇ خىل ئارزۇ- ئۈمىدلىرى باشتىن- ئاخىر شۇ قەدەر كۈچلۈك ئورۇندا تۇرۇپ كەلگەن ئىدىكى، تەزكىرە ئىنسانلارنىڭ مۇشۇ ئارزۇ- تەلەپلىرى ۋە ئېھتىياجىنىڭ تۈرتكىسىدە ناھايىتى قەدىمكى دەۋرلەردىلا بارلىققا كەلگەن. ھەمدە ھەرقايسى دەۋرلەردە ئۆز دەۋرىگە ماس بولغان مەزمۇنلارنى ئىپادىلەپ، مەزمۇن جەھەتتىن بېيىپ، شەكىل جەھەتتە رەڭدارلىقنى شەكىللەندۈرگەن
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; l- e. q7 h1 _, U8 Bئۇيغۇرلار تارىخىدا نۇرغۇن تەزكىرە يازغۇچىلىرى ۋە تەزكىرە ئەسەرلىرى بارلىققا كەلگەن. ھەرقايسى تارىخىي باسقۇچلاردا يېزىلغان تەزكىرىلەر شۇ دەۋرنىڭ تارىخىي رېئاللىقىنى ئۆزىگە ئارقا كۆرىنىش قىلغان بولۇپ، ئۇ شۇ دەۋر مەدەنىيىتىنى، تارىخىنى ۋە ئەدەبىياتىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى، كىشىلەرنىڭ ئىدىيە سىستىمىسىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 X) X# I7 \ j7 H$ e4 _بۇ ماقالىدە ئۇيغۇر تارىخىدىكى تەزكىرىلەرنىڭ شەكىللىنىش، تەرەققىي قىلىش، پىشىپ يېتىلىش باسقۇچلىرى ۋە ھەرقايسى باسقۇچلارىكى تەزكىرىلەرنىڭ ئۆزگىچىلىكى ھەققىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈلىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 s6 o i9 W8 O ?) O1 _ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: ئۇيغۇر، تەزكىرە.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% J2 U6 g/ j& d& @) l
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ o) A% b% A8 U) t2 s% F
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 S1 v: Y3 s% R U9 wبىر پۈتۈن ئۇيغۇر تارىخىدا بارلىققا كەلگەن يازما ئەسەرلەر نەچچە ئەسىردىن بېرى ئۆزىنىڭ تارىخىي ئىزچىللىقىنى ساقلاپ، مەزمۇن جەھەتتىن ئاددىيلىقتىن- مۇرەككەپلىككە، تېيىزلىقتىن- چوڭقۇرلۇققا، شەكىل جەھەتتىن خىلمۇ- خىل تۈر ۋە ژانىرلارغا قاراپ تەرەققىي قىلىش داۋامىدا، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ كۆپ خىل ساھەلىرىگە چېتىشلىق بولغان مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان دۇنياۋى نادىر ئەسەرلەرنى بارلىققا كەلتۈرۈپ، بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ گۈللىنىشى ۋە بېيىشى ئۈچۈن غايەت زور تۆھپە قوشتى. بۇ جەرياندا ئىنسانلارنىڭ ئەجدادلارنى ئەسلەش، قەھرىمانلارنى سېغىنىشتىن ئىبارەت تەبىئىي خاراكتېرىدىن پەيدا بولغان ئەڭ قەدىمكى ژانىرلاردىن بېرى بولغان تەزكىرىرىمۇ مۇھىم رول ئوينىدى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 @0 N! ~2 e+ W" v
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 P% v/ Q& l% [; V7 M& c 1. تەزكىرىنىڭ شەكىللىنىش باسقۇچى
ئۇيغۇر تارىخىدا تارىخى شەخسلەرنىڭ ھايات-پائالىيىتى ۋە ئىش – ئىزلىرىنى بايان قىلىش قەدىمدىن داۋاملىشىپ كەلگەن ئەنئەنە بولۇپ، بۇنىڭ ئەڭ دەسلەپكى نامايەندىسى ئەڭ قەدىمكى ژانىر بولغان قوشاقلاردا ئىپادىلەنگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' \. A0 _$ n1 t |: xتارىخىي قوشاقلار ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى ئىچىدە سان ۋە مەزمۇن جەھەتتىن ئۆزگىچە ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇ كونكرېت تارىخىي شەخس، تارىخى ۋەقەلەر ئۈستىدە ئېيتىلغان ناخشا – قوشاقلار بولۇپ، ھەم ئەدەبىي قىممەتكە ھەم تارىخىي قىممەتكە ئىگە. بىزگىچە يېتىپ كەلگەن قەھرىمانلارنىڭ ئىش – پائالىيەتلىرى تەسۋىرلەنگەن ئەڭ قەدىمى قوشاق بەگقۇلى ھەققىدىكى قوشاقتۇر. يەنى «شىمالى خانلىقلار تارىخى، ئېگىز ھارۋىلىقلار ھەققىدە قىسسە» دىكى مەلۇماتلارغا قارىغاندا، مىلادىنىڭ 402- يىلى ئاۋار قاغانى تولۇنخان توبالار خانى توباغۇر تەرەپتىن مەغلۇپ قىلىنغان. تولۇنخان موڭغۇلىيە چۆلىنىڭ شىمالىغا چېكىنىپ كېلىپ، ئۇيغۇرلارغا ھۇجۇم قىلغان. بۇ ئۇرۇشتا بەگقۇلى ئاۋارلارنى تارمار قىلغان بولسىمۇ، كېيىن بىخەستەلىك قىلىپ، تولۇنخان بىلەن بولغان يەنە بىر ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولغان ۋە توبالار خانلىقىنىڭ پاناھىغا كېتىپ، ئۇزۇن ئۆتمەي ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ ئۆلگەندە توبالار خانى توباغۇي ئۇنىڭغا دۆلەت بويىچە ماتەم تۇتۇشنى ئورۇنلاشتۇرۇپ، دەبدەبىلىك ماتەم مۇراسىمى ئۆتكۈزگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) a+ h/ l7 m' e4 \9 }
قەھرىمان بەگقۇلى ھەققىدە توقۇلغان قوشاقتىن بىر كۇپلېت بىزنىڭ دەۋرىمىزگە يېتىپ كەلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. x: o, M$ X- u4 F1 x
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- e" y& p5 C6 k& T7 a
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 l+ [* S s' D7 C' l; _, |' {«ۋاي كەلدى بەگقۇلى» دېگەندە ئانا،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# U' u- W% f0 d' u: M' N
توختايدۇ بوۋاقنىڭ يىغىسى شۇئان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! l! P+ `6 w: O5 r, Q7 h
دېيىشەر ياش قىزلار ئېيتقاندا ناخشا،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ f u. ~) A* J1 O' D: n' _
«بولسىدى يىگىتىم بەگقۇلى سىمان».[1]
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 Z1 D" {! l- r. E% K3 m
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& F- K& J- D) D$ _6 G0 {9 F4 Rبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' x2 y! t3 n9 V! B
بۇ قوشاقتا ئىپادىلەنگەن قەھرىمان ئوبراز بەگقۇلىنىڭ سۈرلۈك، ھەيۋەتلىك، باتۇر ئىكەنلىكى تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، بۇنىڭدىن ئەينى دەۋردە ئۆتكەن شۆھرەتلىك قەھرىماننىڭ ئۆز زامانىسىدىكى خەلقلەر ئارىسىدا چوڭقۇر تەسىر پەيدا قىلغان، ئالاھىدە ھۆرمەتكە سازاۋەر ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. ^1 ]$ T, n9 |; Lئۇندىن باشقا، «تۈركى تىللار دىۋانى»دا تىلغا ئېلىنغان قەدىمىي قوشاقلاردىن بىرى بولغان توڭا ئالپ ئەر ھەققىدىكى قوشاقتىمۇ ئۆز خەلقىنىڭ تىنچلىقى، بەخت – سائادىتى، ئۆز ئېلىنىڭ بىخەتەرلىكى ئۈچۈن بىر ئۆمۈر كۈرەش قىلغان تارىخى شەخس ئافراسىياپ ئوبرازى جانلىق، ھەيۋەتلىك قىلىپ تەسۋىرلەنگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 d7 S9 q6 r R1 L
ئالپ ئەر توڭا ئۆلدىمۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* W, {0 ^! V2 N* L& B- K7 v$ B
ئەسىز دۇنيا قالدىمۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 V$ | I: |9 Oئۆزلەك ئۆچىن ئالدىمۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) ^ k* P2 Y. E+ v0 k. P5 l0 z6 Q
ئەمدى يۈرەك يىرتىلۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# M4 H4 x+ c% a/ j! I, l" H# jبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 h8 M A; \0 L1 C; A8 x; r
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ g* v0 U; @( @0 x1 O ?8 Jئۇلىشىپ ئەرەن بۆرلەيۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ o& t$ X* r& d! \% L
يىرتىپ ياقا ئۇرلايۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ v8 ~1 \7 `& q, V9 W6 S: R2 _
سىقىرىپ ئۇنى يۇنلايۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' z/ R# l6 |, V- ?$ Bسىغتاپ كۆزى ئۆرتۇلۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 S/ j5 U& J5 X/ ~0 ^
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 Y6 V# m4 X2 |. @ u
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 _( \$ h. L0 r) xكۆڭلۈم ئىچىن ئۆرتەدى،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 w" y4 e p9 J5 b0 qپىتمىش باشىغ قارتادى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% K& Y1 B6 y+ t5 W- t* ?$ N$ |1 Tكەچمىش ئۈدۈك ئىرتەدى،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& Y' Z) p( A# d$ V, X% s
تۈن كۈن كەچۈپ ئىرتەلۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( i- C7 |8 B7 {- [$ z8 a4 @يەشمىسى:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ B( W5 g4 A4 Q% j3 p
باتۇر ئەر توڭا ئۆلدىمۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% P5 H _ T4 J: pۋاپاسىز دۇنيا قالدىمۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! v4 G' j( S% m
پەلەك ئۆچىنى ئالدىمۇ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 t8 I: v- {+ r8 i
ئەمدى يۈرەك يىرتىلۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 k d( w2 L4 `6 i/ g2 ~8 l
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 |) o* z: r5 Q+ ^, |بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' h/ G/ K, l1 o/ M
ئەرلەر بۆرىدەك ھۇۋلىشىپ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 I/ {# q9 ^$ [. D2 n* U6 i3 u3 s' @
يىرتىپ ياقا ئاھ ئۇرۇشۇپ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! O. s7 s7 [0 F. d( ]) X. g. z6 h* d
چىقىراپ ئۇنى داتلىشىپ،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! p: m- C& N: B0 [ f W( }" U& y. Zئۆسۈپ كۆزى ئۆرتۈلۈ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. x; W) c) b4 r0 _2 Gبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& y: B& {; B3 K6 S+ e
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 _: p% X8 B& e! }) \: h" E
كۆڭلۈم ئىچىنى ئۆرتىدى،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 [* S+ h; A0 c4 h) i) k8 aپۈتكەن يارنى تاتلىدى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 s2 v+ ^% g) Y' A) a# R8 i
ئۆتكەن ئىشىقنى ئەسلەتتى،
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 c4 }' l) |# R0 v+ ^7 F
تۈن – كۈن كېچىپ ئىزدىنۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" Z' W: z* y3 {' ]; E/ _) t$ `بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: U* J: E4 l ~. G) W9 l/ G6 @% Y
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ R. {) l/ y" m( |( x0 } |# y
يۇقىرىقىلاردىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، قەھرىمانلار توغرىسىدىكى تارىخى قوشاقلاردا مەلۇم رېئال، تارىخى شەخسلەرنىڭ ھاياتى – پائالىيىتى تارىخى چىنلىق ئاساسىدا ئوبرازلىق بايان قىلىنغان. شۇ ۋەجىدىن قوشاقلارنى ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ دەسلەپكى بىخلانغان تۇپرىقى دېيىشكە بولىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @! k7 y) g1 n- r3 a; Y* Y4 s
ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ بىر تۈرى بولغان رىۋايەتلەر مەلۇم بىر تارىخى شەخس، تارىخى ۋەقە، تەبىئەت مەنزىرىسى، ئىجتىمائىي ئۆرپ – ئادەت ۋە مەدەنىيەت تارىخىغا ئائىت ۋەقەلەرنى ئۆزىنىڭ بايان قىلىش ئوبيېكتى قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدىكى ئاساسلىق قەھرىمان، ۋەقە ياكى مەنزىرىلەر بەلگىلىك تارىخى رېئاللىققا ئىگە بولىدۇ. رىۋايەتتە گەرچە بەزى ئەپسانىۋى ۋەقەلەر بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ تارىخى رېئاللىق ئامىللىرى كۈچلۈك بولۇپ، ئەپسانىۋى تەسەۋۋۇرلار ئاساسلىق ئورۇندا تۇرمايدۇ. ئۇيغۇر خەلق رىۋايەتلىرى ئىچىدە «تۇمارىس رىۋايىتى»، «شىراق رىۋايىتى»، «بۆگۆخان رىۋايىتى» قاتارلىق رىۋايەتلەردە تارىخى شەخسلەرنىڭ ھاياتى، ئىش – پائالىيەتلىرى تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، تارىخى چىنلىققا ئىگە.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% ?4 o$ E4 D6 K# o3 K/ I9 ]5 W" B# ] Iتۇمارىس مىلادىدىن بۇرۇنقى Ⅵ ئەسىردە ياشىغان ماسساگىتلارنىڭ خانى بولۇپ، نۇرغۇن جايلارنى بېسىۋېلىپ خەلقنى قۇل قىلغان ئىران پادىشاھى كەيخۇسراۋ ئوتتۇرا ئاسىياغا بېسىپ كىرگەندىن كېيىن، تېخىمۇ ئىچكىرىلەپ ماسساگىت قەبىلىسىگە ھۇجۇم قىلىدۇ. تۇمارىس ماسساگىتلارنىڭ تىنىچ ۋە خاتىرجەملىكىنى ساقلاپ، ئۇرۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ھەركەت قىلغان بولسىمۇ، لېكىن زالىم كەيخۇسراۋ ماسساگىتلار بىلەن ئۇرۇشۇش نىيىتىدىن يانمايدۇ. تۇمارىس بۇنداق ئەھۋالدا ئۆز خەلقىنى دۈشمەنگە قارشى باتۇرلارچە ئاتلىنىشقا چاقىرىدۇ، خەلقنى ھەركەتلەندۈرۈپ، قوشۇنغا رەھبەرلىك قىلىپ، كەسكىن جەڭ قىلىدۇ. ۋەتەنپەرۋەرلىك روھى بىلەن سۇغۇرۇلغان ماسساگىتلار، باتۇر ئايال پادىشاھ تۇمارىسنىڭ رەھبەرلىكىدە ئىران قوشۇنلىرىنى تارمار قىلىپ، كەيخۇسراۋنى ئۆلتۈرۈپ، ئۇرۇشتا غەلبە قىلىپ، تىنچ – ئامان تۇرمۇش كەچۈرىدۇ. مانا شۇ ماسساگىت قەبىلىلىرىنىڭ تۇمارىس رەھبەرلىكىدە ئېلىپ بارغان قەھرىمانلىق كۈرىشى تۇمارىس رىۋايىتىنىڭ ئاساسى تىمىسىدۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 b- v% ~ [( b; S$ M& O' L# G( v«شىراق رىۋايىتى» دىكى باش پىرسوناژ شىراقمۇ ئىرانغا پادىشاھ دارا (مىلادىدىن بۇرۇنقى 522- 496- يىللاردا ئۆتكەن ) ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋردە ياشاپ ئۆتكەن رىئالنى شەخس. ئۇ ئاددى بىر پادىچى بولۇپ، دارا ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە باشقا مەملىكەتلەرگە تاجاۋۇزچىلىق ئۇرۇشى قوزغاپ، ساك قەبىلىلىرىگە ھۇجۇم قىلغان ۋاقىتتا، ئۆزىنىڭ ئەل يۇرتىنى جېنىدىن ئەزىز كۆرىدىغان، ئۆز خەلقىنىڭ تىنچلىقى، ئەركىنلىكى، مۇستەقىللىكى ئۈچۈن جان پىدا قىلىشقا تەييار تۇرىدىغان ئالىجاناب روھقا ئىگە ئاددى پادىچى شىراق كۆكرەك كېرىپ چىقىپ، دارا قوشۇنلىرىنى ئالداپ ھالاك قىلىدۇ ۋە ئۆزىمۇ قۇربان بولىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 M9 G1 [+ J- S& j
«بۆگۆخان رىۋايىتى»دە ئورخۇن – سېلىنگا دەرياسى ۋادىلىرىدا قۇرۇلغان قەدىمكى ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ (مىلادى 747- 840-يىللار) ئىككىنچى ئەۋلاد خاقانى مويۇنچۇرنىڭ كەنجى ئوغلى بۆكۆخان (ئېل تېكىن ياكى تەڭرى خاقان) نىڭ تۇغۇلۇشى، تەختكە چىقىشى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئومۇمى پائالىيەتلىرى بايان قىلىنغان. رىۋايەتتە تارىختا ئۆتكەن رېئال شەخس بۆكۆخان ھەققىدىكى تارىخى پاكىتلارنى فانتازىيىلىك تەسەۋۋۇر بىلەن ئىپادىلىگەن بولۇپ، باش قەھرىمان بۆكۆخان سىرلىق مۆجىزات ئىگىسى بولغان بىر شەخس سۈپىتىدە تەسۋىرلەنسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ بىر پۈتۈن پائالىيەتلىرى بەلگىلىك تارىخى رېئاللىقنى ئۆزىنىڭ تايىنىش ئاساسى قىلغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 X) N1 H, N5 v9 F! Cبۇ رىۋايەتلەردىكى رېئال تارىخى شەخسلەرنىڭ ھاياتى، ئىش – پائالىيەتلىرىنى تەسۋىرلەش، چىنلىققا ئىگە بولۇشتەك ئالاھىدىلىكى خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدىن يازما ئەدەبىياتقا ئۆتۈپ، يازما ئەدەبىياتتا تەزكىرە ئەسەرلىرىنىڭ شەكىللىنىشىدە تۈرتكىلىك رول ئوينىغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: [0 Q2 V! O7 z; O0 _
Ⅶ- Ⅷ ئەسىرلەردە يەنى كۆك تۈرك ۋە ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە مەيدانغا كەلگەن «ئورقۇن- يېنسەي مەڭگۈ تاشلىرى» كۆك تۈرك خانلىقى ۋە ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى، ئىقتىسادى ئەھۋالى ھەمدە گۈللىنىش ۋە زاۋاللىققا يۈز تۇتۇش جەريانى قاتارلىق بىر قاتار ئەھۋاللىرىنى ئەدەبىي ۋە شېئىرى تىل بىلەن ئىپادىلەپ بېرىش سۈپىتى بىلەن ئۆز دەۋرىنىڭ تارىخى رېئاللىقىدىن مەلۇمات بەرگۈچى مۇھىم ھۆججەت بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئۇيغۇر يازما ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ دەسلەپكى نامايەندىسى، شۇنداقلا ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ شەكىللىنىش باسقۇچىدىكى ئەڭ ۋەكىللىك نامايەندە بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( a& p' l- h# U; U4 Z* X
«تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى»(712- 716- يىللىرى ئورنىتىلغان) دانىشمەن ۋەزىر، ھەربىي ئىستراتېگىيىچى تۇنيۇقۇقنىڭ ئىلتەرىش قاغان، قاپاغان قاغان ۋە بىلگە قاغان قاتارلىقلار بىلەن قىلغان جەڭگىۋار ھەربىي يۈرۈشلىرى، قاغانلىقنى بىرلىككە كەلتۈرۈش، خەلقنى خاتىرجەملىككە، تىنچلىققا ئىگە قىلىش يولىدا كۆرسەتكەن ئاجايىپ قەھرىمانلىقلىرى كۈچلۈك ئەدەبىي تىل بىلەن ھىسسىياتلىق، جانلىق، ئوبرازلىق بايان قىلىپ، كۆك تۈرك خانلىقىنىڭ ئاجىزلىقتىن كۈچلۈك بولۇشقا، بۆلۈنۈشتىن بىرلىككە كېلىشىگە قاراپ ماڭغانلىقىنى كۆرسىتىپ بەرگەن يادىكارلىق.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# u# p3 \5 D) ?& C/ G0 L( e«ئەينى دەۋردىكى تارىخى ۋەقەلەرنىڭ ئىزچىللىق ۋە چىنلىق ئاساسىدا بايان قىلىنغانلىقىغا قاراپ ‹تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى›نى كۆك تۈرك قاغانلىقىنىڭ نەسەبنامىسى دېيىشكىمۇ بولىدۇ، تەركىبىدە تەرجىمىھال ئەدەبىياتىغا خاس بولغان ئېلېمېنتلارنىڭ كۆپ بولغانلىغىغا قاراپ ئۇنى بىلگە تۇنيۇقۇقنىڭ ھاياتى ۋە پائالىيەتلىرىنى ئېچىپ بەرگۈچى بىئوگرافىك ئەسەر دەپ قاراشقىمۇ بولىدۇ.»[2]
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 ~" L8 M# n/ Gبۇ دەۋردە مەيدانغا كەلگەن «تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى»دىن باشقا «كۆلتېگىن مەڭگۈ تېشى» (732- يىلى ئورنىتىلغان)، «بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى» (735- يىلى ئورنىتىلغان)، «تېرخىن مەڭگۈ تېشى» (753- يىلى ئورنىتىلغان)، «بايانچۇر مەڭگۈ تېشى» (759- يىلى ئورنىتىلغان)، «تەس مەڭگۈ تېشى» (761- 762- يىللىرى ئورنىتىلغان)، «توققۇز ئۇيغۇر قاغانى مەڭگۈ تېشى» (814- يىلى تىكلەنگەن) قاتارلىق مەڭگۈ تاشلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك كۆك تۈرك خانلىقى ۋە ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ مەشھۇر قاغانلىرى ۋە ۋەزىرلىرىنىڭ شەرىپىگە ئورنىتىلغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىش- پائالىيەتلىرىنى ئاساسلىق ئىپادىلەش ئوبيېكتى قىلغان ھالدا، كۆك تۈرك ۋە ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى قاغانلىرىنىڭ ھەربىي يۈرۈشلىرى، مەملىكەتنى بىرلىككە كەلتۈرۈش، تىنچلاندۇرۇش ۋە كۈچەيتىش يولىدا كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقلىرى قاتارلىق تارىخىي ۋەقەلەر ۋە شەخسلەر سەرگۈزەشتىلىرىنى تارىخىي رېئاللىقنى ئاساس قىلغان ھالدا، رېئالىزىملىق ئىجفدىيەت مىتودى بويىچە، ھەرخىل ئىخچام ۋە نازۇك شائىرانە تىل بىلەن ئوبرازلىق ۋە جانلىق ھالدا تەسۋىرلەپ بېرىلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- E0 d. ^+ J0 ^5 ]
مەڭگۈ تاشلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك تارىخىي شەخسلەر ئۈچۈن ئورنىتىلغان بولۇپ، ئۇلاردا مەلۇم بىر شەخسنىڭ تۇغۇلۇشى، ئۆسۈشى، پائالىيەتلىرى، قاغان، ۋەزىر، قوماندانلارنىڭ سەرگۈزەشتىلىرى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. يەنى تۈرك خانلىقىغا تەۋە مەڭگۈ تاشلاردا باش پىرسوناژ قىلىنغان تۇنيۇقۇق، ئىلتەرىش قاغان، قاپاغان، بىلگە قاغان، كۆل تېگىن قاتارلىق ئوبرازلارنىڭ ھەممىسى رېئال تۇرمۇشتىن تاللىۋېلىنغان شەخسلەر بولۇپ، ئۇنىڭدىكى ۋەقەلىكلەرمۇ رېئاللىققا، تارىخقا ئۇيغۇن بولغان ھەقىقىي ۋەقەلەردۇر. مۇشۇ جەھەتتىن ئالغاندىمۇ «بۇ مەڭگۈ تاش ئابىدىلىرى ئۇيغۇر تەزكىرە ئەدەبىياتىنىڭ قەدىمكى زاماندىكى ژانىرلىرىغا ۋەكىل بولىدۇ»[3] دېيىشكە تامامەن ھەقلىقمىز.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 C. C+ N3 l3 s# L8 }* Oبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- ~0 c) h: S7 R K. J
2. ئۇيغۇر تارىخىدا تەزكىرىنىڭ راۋاجلىنىش باسقۇچى
Ⅶ - Ⅷ ئەسىرلەردە بارلىققا كەلگەن ئورقۇن يېنسەي مەڭگۈ تاشلىرىنى ئۆزىنىڭ دەسلەپكى نامايەندىسى قىلغان ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكى قوچۇ (850- 1250) ۋە قاراخانىيلار (840- 1212) خانلىقى دەۋرىدىمۇ ئۆزىنىڭ ئىزچىللىقىنى ساقلاپ، تارىخىي ئۆزگىرىش ۋە راۋاجلىنىش باسقۇچىغا كىرىپ كەلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 j% J' D+ B, S: nمىلادى ⅩⅠئەسىرلەردە ياشاپ ئۆتكەن ئابدۇغاپپار بىننى ھۈسەيىن قەشقەرى «تارىخى قەشقەر»، «مىسكەدى ئۇستادىيان» (ئۇستازلارنىڭ توپلانغان جايى) قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان بولۇپ، بۇ ئەسەرلەردە قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ دەسلەپكى ئەھۋالىغا دائىر تارىخى ۋە رىۋايەتلىك مەلۇماتلار بېرىلگەن. ⅩⅢ ئەسەردە ياشاپ ئۆتكەن نىزامى ئەرۇزى سەمەرقەندى «مەجمەئۇننەۋادىر» (نادىر ھېكايىلەر) ناملىق ئەسىرىدە سامانىيلار ۋە قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە ئىلىم-مەرىپەتكە ھامىيلىق قىلغان سامانىي پادىشاھى ئەمىر ئىسمائىل سامانىي، غەربىي قاراخانىيلار قاغانى خىزىرخان قاتارلىق بىر مۇنچە ھۆكۈمدارلارنى ۋە ئۇلار ئۆز ئەتراپىغا توپلىغان يۈزلىگەن پەيلاسوپ، ئاسترونوم، يازغۇچى، شائىرلارنى ۋە تىبابەت ئالىملىرىنى تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. K8 O2 A. k1 v) d7 P+ V4 b, R6 N
مىلادى ⅩⅣ-ⅩⅤ ئەسىرلەرگە يەنى چاغاتاي ۋە تۆمۈرىيلەر ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىگە كەلگەندە، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ گۈللىنىشى ۋە تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ، تەزكىرىچىلىك يۈكسىلىش دەۋرىگە قەدەم قويغان. بۇ دەۋر تەزكىرە ئەسەرلىرى بىر تەرەپتىن مەڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرىنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارسىلىق قىلغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن تېخىمۇ بېيىپ، تېما جەھەتتىن كۆپ خىللىلىشقا قاراپ يۈزلەنگەن. مىلادى 1334- يىلى ئورنىتىلغان «قوچۇ ئىدىقۇتلۇقى تۆھپە مەڭگۈ تېشى» مەڭگۈ تاش ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلغان بولۇپ، بۇ مەڭگۈ تاشنىڭ مەزمۇنى كى كى قۇرسا ئىچقۇ دېگەن ئەدىب تەرىپىدىن يېزىلغان. بۇ مەڭگۈ تاشتا قوچۇ ئۇيغۇر ئىدىقۇتلىرىدىن بارچۇق ئارت تېگىندىن تارتىپ تايپىنۇ خانغىچە بولغان ئالتە ئەۋلاد ئۇيغۇر خاقانلىرىنىڭ شەجەرىسىنى بەدىئىي يول بىلەن جانلىق ئەكس ئەتتۈرۈلگەن بولۇپ، بۇ دەۋر تەزكىرە ئەسەرلىرىنىڭ مۇھىم نامايەندىلىرىدىن بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- w. e" ] r" Y; p2 I
ئەدەبىيات - سەنئەت ئەسەرلىرى ئىنسان روھىي ھىس- تۇيغۇسىنىڭ مەھسۇلى بولغاچقا، سەنئەتكارنىڭ ئىدىيىسى ئۇنىڭ ئىجادىيەتتە قايسى تىمىنى تۇتۇپ يېزىش، نىمىنى گەۋدىلەندۈرۈشكە تەسىر كۆرسىتىدۇ. جۈملىدىن ھەر قانداق بىر يازغۇچى تۇرمۇشتىن ماتىرىيال تاللىغاندا ئۆز ئىدىيىسىنى يىتەكچى قىلىدۇ، تۇرمۇشنى كۆزەتكەندىمۇ ئۆزىنىڭ ئىدىيە پىرىنسىپلىرى بويىچە كۆزىتىدۇ. شۇ ۋەجىدىن يازغۇچىنىڭ بىر پۈتۈن ئىجادىيەت جەريانى مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا ئۇنىڭ دۇنيا قارىشىنىڭ يىتەكچىلىكىدە بولىدۇ. ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلغان دەۋردىن، جۈملىدىن قاراخانىلار دەۋرىدىن باشلانغان ئىسلام دىنى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بەلگىلىك تەسىرلەرنى كۆرسەتكەن. ئۇيغۇر يازغۇچى-شائىرلارمۇ ئىسلام ئېتىقادى ۋە ئەقىدىسىنىڭ تەسىرىدە ئەدەبىي ئىجادىيەتتە بەلگىلىك بۇرۇلۇش ھاسىل قىلغان، جۈملىدىن ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ شەكىل، مەزمۇن، قۇرۇلمىسىدا ئۆزگىرىش پەيدا بولغان. بۇ ئۆز نۆۋىتىدە تەزكىرىلەردىمۇ ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. مۇشۇ دەۋردىن باشلاپ ئىسلام دىنى ساھەسىدىكى شەخسلەر توغرىسىدا تەزكىرە ۋە تەزكىرە خاراكتىرىدىكى ئەسەرلەرنى يېزىش ۋە تەزكىرە پىرسوناژلىرىغا ئىسلام ئەقىدىسى بويىچە باھا بېرىش شەكىللەنگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 ]! ^* p' \/ i$ @& }2 u7 v8 y( O
بۇرھانىدىن ئوغلى نەسىرىدىن رابغۇزى (1279- 1351) تەرىپىدىن 1309- 1310- يىللىرى ئەتراپىدا يېزىلغان، كۈچلۈك ئەدەبىي پۇراققا ئىگە بولغان ‹‹قىسسەسۇل رەبغۇزى››، 72 بابلىق، چوڭ ھەجىملىك نەسىرىي ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭدا ئادەم ئاتا بىلەن ھاۋا ئانىنىڭ سەرگۈزەشتىلىرىدىن تارتىپ تاكى ئىسلامىيەتتىكى تۆت خەلىپە، يەنى ئەبۇ بەكرى، ئۆمەر، ئوسمان، ئەلى قاتارلىقلارنىڭ پائالىيەتلىرىگىچە بولغان كەڭ ئەپسانىۋى ۋە تارىخىي مەزمۇننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ۋەقەلەر ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. ئەسەرگە كىرگۈزۈلگەن ھېكايىلەرنىڭ كۆپ قىسمى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ قىممەتلىك بايلىقى بولغان «زەبۇر»، «تەۋرات»، «ئىنجىل»، «قۇرئان» قاتارلىق تۆت بۈيۈك كىتابتىن ئېلىنغان ۋە كۆپىنچىسى دۇنياۋى تېمىلارغا ئايلىنىپ كەتكەن مەشھۇر رىۋايەتلەر، يەنە بىر قىسمى ئىسلامىيەتنىڭ پەيدا بولىشى ۋە تارقىلىش جەريانىغا مۇناسىۋەتلىك تارىخىي ۋەقەلىكلەر بولۇپ، گۈزەل ئەدەبىي ئۇسلۇبقا، يارقىن بەدىئىي ئوبرازلارغا، مول ۋە چوڭقۇر پەلسەپىۋى ئىدىيىلەرگە ئىگە بولغان بۇ ئەسەر چاغاتاي ئەدەبىياتىدىكى مۇھىم نامايەندىلەرنىڭ بىرى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئۆزىنىڭ تەزكىرە خاراكتېرى بىلەن ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىدىمۇ مەلۇم ئورۇن تۇتىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. S! U, @& T5 [4 x2 _
ئۇيغۇر تەزكىرچىلىرى ئىچىدە چاغاتاي ۋە تۆمۈرىيلەر خانلىقى دەۋرىدە نەتىجىسى ئەڭ گەۋدىلىك بولغىنى ئەلىشىر نەۋائى (1441- 1501) بولۇپ، ئۇ ئۆزىنىڭ مەزمۇن جەھەتتىن مول، شەكىل جەھەتتىن خىلمۇ-خىل، تارىخىي جەھەتتىن كۈچلۈك ئىلمىي ئاساسقا ئىگە تەزكىرە ئەسەرلىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، جۈملىدىن پۈتكۈل شەرق مەدەنىيىتىدە تەزكىرىچىلىكنىڭ بىر بۈيۈك پەللىسىنى ياراتقان. ئۇنىڭ 1490- 1491- يىللىرى يېزىلغان «مەجالىسۇننەفائىس» (گۈزەللەر مەجلىسى) ناملىق ئەسىرى «تەزكىرىچىلىك تارىخىدا دۆلەت شاھ سەمەرقەندى(1431- 1495)نىڭ «تەزكىرەتۇششۇئەرا» (شائىرلار تەزكىرىسى)، ئابدۇراخمان جامىنىڭ «باھارىستان» ناملىق ئەسەرلىرى بىلەن بىرلىكتە ⅩⅤئەسىر شەرق تەزكىرىچىلىكىنىڭ بۈيۈك ئۇتۇقى ھېسابلانغان بولۇپ، سەككىز مەجلىسكە بۆلۈپ يېزىلغان بۇ ئەسەردە، ئاپتور ⅩⅣ- ⅩⅤ ئەسىرلەردە ئۆتكەن 458 نەپەر شائىر ۋە ئەدىب ھەققىدە مەلۇمات بەرگەن. نەۋائى ئەسەردە شائىر- ئەدىبلەرنى تۇنۇشتۇرۇش بىلەنلا بولدى قىلمىغان، بەلكى ئۇلارنىڭ ئىسىم- شەرىپى، نەسەبى، يۇرتى، ئەدەبىي تەخەللۇسى، ماھارىتى ۋە باشقا ئالاھىدىلىكلىرى، شېئىرىيەتتىكى ئۇسلۇبى، ئۇلارنىڭ ئارتۇقچىلىق ۋە كەمچىلىكلىرى، ھەتتا بەزى شائىر- يازغۇچىلارنىڭ بىۋاستە ئۇرۇق- تۇغقانلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىگىچە بولغان ئىشلارنى ئىنتايىن ئىنچىكىلىك بىلەن خاتىرىلىگەن. شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئەسەر يالغۇر بۇرۇن ئۆتكەن شەخسلەرنىلا ئەمەس، بەلكى ئاپتور بىلەن زامانداش بولغانلارنى دىققەت مەركىزىگە قويغان. ئەسەرنىڭ ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلىرىدىن يەنە بىرى شۇكى، ئەسەردە تونۇشتۇرۇلغان شەخسلەرنىڭ ھەممىسى مەخسۇس شائىرلارلا بولماستىن، بەلكى ئۇنىڭدا يەنە ئاز بولمىغان تەبىئىي پەن ۋە ئىجتىمائىي پەن ئالىملىرى ۋە ھەر قايسى كەسىپتىكى بىر قاتار شەخىسلەر ھەققىدە مەلۇمات بەرگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ k/ R, L t- D+ X
نەۋائى ئۆزىنىڭ «مەجالىسۇننەفائىس»(گۈزەللەر يېغىلىشى) ناملىق بۇ ئەسىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىدىكى خان- پادىشاھ ۋە بەگ- ۋەزىرلەر ھەققىدىلا تەزكىرە يېزىش ئەنئەنىسىنى بۇزۇپ تاشلاپ، ئىنسانىيەتنىڭ بەخت- سائادىتىنى يارىتىش ۋە كۈيلەش يولىدا ئۆزىنىڭ بارلىقىنى بېغىشلىغان ئىلىم- پەن خادىملىرى ۋە ئەدەبىيات- سەنئەت ئەھلىنىڭ ئىجادىي پائالىيەتلىرىنى كۈچلۈك ئىلمىي- پاكىتلار ئاساسىدا تەسۋىرلەشنى ئاساس قىلىپ، ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىك تەرەققىياتىنى يېڭى بىر پەللىگە كۆتۈرگەن. بۇ ئەسەر مەيلى يېزىلىش ئۇسلۇبى ۋە ياكى مەزمۇن جەھەتتىن بولسۇن، ئۇيغۇر تەزكىرە تارىخىدىكى يۈكسەك بىر نامايەندە بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. «مەجالىسۇننەفائىس» ناملىق بۇ ئەسەردىن باشقا، نەۋائى ئۆمرىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىگە كەلگەندە، ئۆز زامانىسىدىكى ئۇلۇغ ئىجادكارلار توغرىسىدا ئەسەر يېزىشقا بەل باغلاپ، ئۇلارنىڭ ئىجادىي پائالىيىتى، شەخسى- پەزىلەتلىرى، ئىنسانپەرۋەرلىكى، ساداقەت ۋە ئالىيجانابلىقى قاتارلىقلارنى بارلىق ئىلىم ئەھلى ۋە پەزىلەتلىك كىشىلەر ئۈچۈن ئىبرەت قىلىش ئارزۇسىدا، ئۇستازىم دەپ ھۆرمەتلەيدىغان مەشھۇر پارس شائىرى ئابدۇراخمان جامى (1414- 1492) غا بېغىشلانغان «خەمسەتۇل مۇتەھەييىرىن» ( ھەيرەتتە قالغان بەش كىشى) نى، ئۆزىنىڭ ئۆمۈرلۈك دوستلىرى سەييىد ھەسەن ئەردەشىر، مۇھەممەد پالۋانغا بېغىشلاپ «ھالاتى سەييىد ھەسەن ئەردەشىر»، «ھالاتى مۇھەممەد پالۋان» قاتارلىق تەزكىرە ئەسەرلىرىنى يازغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە يەنە ئابدۇراخمان جامىنىڭ «نەفاھاتىل ئۇنس» دېگەن ئەسىرىنى تۈركىي تىلىغا تەرجىمە قىلىش ئاساسىدا، ئىجادىي مەزمۇنلارنى قوشۇش ئارقىلىق يېزىپ چىققان «نەسائىمۇل مۇھەببەت» ناملىق ئەسىرىنى روياپقا چىقارغان. ئابدۇراخمان جامىنىڭ «نەفاھاتىل ئۇنس» ناملىق ئەسىرىدە غەربىي ۋە مەركىزى ئاسىيانىڭ Ⅶ ئەسىردىن باشلاپ تاكى ئابدۇراخمان جامى دەۋرىگىچە ئۆتكەن زۇنۇن مىسىرىدىن قەشقەردە ئۆتكەن سەئىدىدىن قەشقەرىغىچە، مەۋلانە نىزامىدىن خامۇش، مەۋلانە ياقۇپ چەرخى، ھاپىز شىرازى قاتارلىق 600 دىن كۆپرەك ئالىم- ئۆلىمالارنىڭ نام- ئەمەللىرى تونۇشتۇرۇلغان ئىدى.[4]«نەسائىمۇل مۇھەببەت»تە بولسا نەۋائى غەربىي ۋە مەركىزىي ئاسىيادا ئۆتكەن ئۆز دەۋرىگىچە بولغان 770 نەپەر مەشھۇر شەخس ھەققىدە مەلۇمات بەرگەن بولۇپ، ئەسەردە 157 نەپەر مەشھۇر شەخسنىڭ ئابدۇراخمان جامى ئەسىرىدىن پەرقلىق ھالدا ئورۇن ئالغانلىقى نەۋائى ئەسىرىنىڭ ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە ئۆزگىچىلىكىنى شەكىللەندۈرگەن. جۈملىدىن ئەسەردە ئەھمەد يەسەۋى، قوتبىدىن ھەيدەر، ھاكىم ئاتا، زەڭگى ئاتا، شەيخ ئارەزىي، مەۋلانە لۇتفى، شەيخ نەسمىي، مەۋلانە ئابدۇراخمان جامى ۋە باشقا نۇرغۇن مۇتەپەككۇرلار ھەققىدە خېلى مۇكەممەل مەلۇمات بېرىلگەن ۋە ھاياتى پائالىيەتلىرى يورۇتۇلغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, J% j0 C: D3 W& ~* z0 T! ~% Sچاغاتاي دەۋرىنىڭ ⅩⅥ ئەسىردىكى كۆزگە كۆرۈنگەن نامايەندىلىرىدىن بىرى بولغان زەھىرىددىن مۇھەممەد بابۇر(1483-1530) تۈركى ۋە پارىس تىلىدا تەڭ ئىجادىيەت ئېلىپ بارالايدىغان بۈيۈك سەنئەتكار. ئۇ ئۆزىنىڭ ژانىر ۋە مەزمۇن جەھەتتىن كۆپ خىل بولغان ئەسەرلىرىدە ئۆز دەۋرىدىكى مۇھىم مەسىلىلەر ئۈستىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈلگەن، تىلى ئاددى، راۋان، يۈكسەك بەدىئىيلىككە ئىگە بىرقاتار شېئىرلىرى بىلەن چاغاتاي ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىياتىغا مۇناسىپ تۆھپە قوشقان بولۇپ، ئۇنىڭ ئۆز ھاياتىنى تەسۋىرلەپ يازغان «بابۇرنامە» ناملىق ئەسىرى تىپىك تەزكىرە خاراكتىرىنى ئالغان ئەسەردۇر. ئۇ ئەسىرىدە 12 يېشىدىن باشلاپ پۈتۈنلەي جەڭ ۋە ھەربىي يۈرۈشلەر بىلەن ئۆتكەن جەڭگىۋار، تىنىمسىز، شۇنداقلا سەرگۈزەشتىلەرگە باي ھاياتىدىكى كەچۈرمىشلىرىنى، ئۆزى قاتناشقان ياكى ئۆزى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان جەڭلەر، ۋەقەلەرنى، ئۆزى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ياكى ئۆزى بىلىدىغان پادىشاھ، خان، مىرزا، بەگلەرنىڭ ئەھۋالى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋەتلىرىنى، ئۆزىنىڭ ھېس – تۇيغۇ ۋە تەجرىبە – ساۋاقلىرىنى ۋە باشقا كۆرگەن بىلگەنلىرىنى ئاددى ئىبارە ۋە يەڭگىل سۆز – جۈملىلەر بىلەن چۈشىنىشلىك قىلىپ بايان قىلغان، نەۋائىنىڭ «مەجالىسۇننەفائىس» تىن كىيىنكى يەنە بىر بۈيۈك تەزكىرە ھېسابلىنىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 F/ t+ F4 b: J- Q) b- }9 S
يەركەن (سەئىدىيە) خانلىقى (1514- 1678) دەۋرىدە مىرزا ھەيدەرنىڭ «تارىخى رەشىدى»، شاھ مەھمۇد جورراسنىڭ «تارىخى رەشىدى زەيلى» ناملىق تارىخىي ئەسەرلىرىدە نۇرغۇنلىغان تەزكىرە پارچىلىرى بارلىققا كەلگەن، شاھ مەھمۇد جورراسنىڭ «ئەنسەتتالىبىن» (ھەقىقەت ئىزدىگۈچىلەر دوستى) قاتارلىق تەزكىرە ئەسەرلىرى ئوتتۇرغا چىققان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 ?+ v X; P3 J1 J7 J1 e$ bقىسقىسى، ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر تارىخىدا نەسىرىدىن رابغۇزى، ئەلشىر نەۋائى. زەھۇرىددىن مۇھەممەد بابۇر قاتارلىق بىر تۈركۈم ئەدىبلەر تەزكىرە ئىجادىيىتى ئارقىلىق ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ تەرەققىياتىنى يەنە بىر بالداق يۇقىرى كۆتۈرگەن بولۇپ، بۇ دەۋردىكى تەزكىرىلەر مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىكى ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكى بىلەن ئۇيغۇر تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 W% T+ X0 v' P4 D+ G5 p- n
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 f) X% H, a3 s" E' S 3. ئۇيغۇر تارىخىدا تەزكىرىنىڭ پىشىپ يېتىلىش باسقۇچى
ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكى ⅩⅣ- ⅩⅤ ئەسىرلەردە رابغۇزى ۋە ئەلشىر نەۋائى قاتارلىقلارنى نامايەندە قىلغان ھالدا ئۆزىنىڭ مەڭگۈ تاشلاردىن كېيىنكى بىر قېتىملىق يۈكسىلىش دەۋرىگە قەدەم قويغان بولسا، خوجىلار ھۆكۈمرانلىقى دەۋرى (1678- 1759) گە كەلگەندە تەزكىرە ئالاھىدە بىر ئېقىم سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىپ، يەنە بىر قېتىملىق يۈكسىلىش دەۋرىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. بۇ دەۋر تەزكىرىلىرى مەزمۇن جەھەتتە، شىنجاڭدا ئىسلام دىنىنى تارقىتىش يولىدا كۆرسىتىلگەن تىرىشچانلىقلار ۋە بۇ جەرياندا مەيدانغا چىققان تارىخىي شەخسلەر، تەسەۋۋۇپ پىرلىرى ۋە خوجىلارنىڭ ئىش- پائالىيەتلىرىنى ئاساسلىق تەسۋىرلەش ئوبيېكتى قىلغان ھالدا ۋەتەنپەرۋەلىك، خەلقپەرۋەرلىك، ئېسىل ئىنسانىي-پەزىلەت، ئىلىم- مەرىپەت، مېھنەت، ئىجادكارلىق، ۋاپادارلىق قاتارلىق ئىلغار پىكىرلەرنى ئەكس ئەتتۈرگەن بولسا، شەكىل جەھەتتە ئاساسلىق نەزمىي شەكىلدە، شۇنىڭ بىلەن بىرگە يەنە نەسىرى ۋە نەزمىي ئارىلاش شەكىلدە يېزىلغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @3 V5 N5 B% d, n; q ^
لېكىن بۇ يەردە شۇنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتۈش كېرەككى، بۇ دەۋر تەزكىرە ئەسەرلىرى دىنىي ۋەقەلەرنى، تەسەۋۋۇپ پىرلىرى ۋە خوجىلارنىڭ ئىش- پائالىيەتلىرىنى تەسۋىرلىگەندە، ئاجايىپ- غارايىپ ۋەقە، دىنىي ئەپسانە ۋە رىۋايەتلەردىن پايدىلىنىپ بايان قىلىش ئۇسۇلىدىن پايدىلانغان بولغاچقا، بەزى تەزكىرە ئەسەرلىرىنىڭ چىنلىق دەرىجىسى تۆۋەنلەپ، تارىخى قىممىتىگە تەسىر يەتكەن. بۇ دەۋر تەزكىرە ئەسەرلىرىگە زەلىلى (1676- 1755) نىڭ «تەزكىرەئى چىلتەن» (1734- يىلى)، «تەزكىرەئى خوجا مۇھەممەد شەرىف بۈزرۈكۋار» ( 1742- يىلى)، ئابدۇشۈكۈرنىڭ «تەزكىرەئى ئابدۇلمانان»، مىرخالىدىن كاتىپ موللا كىچىك يەركەندىنىڭ «تەزكىرەئى ھىدايەت» (تەزكىرەئى خوجا ئافاق، 1730- يىلى)، خوجا مۇھەممەد شىرىف ياركەندىنىڭ «نەسەبنامەئى سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان غازى» قاتارلىقلارنى ۋەكىل قىلىشقا بولىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 O' N, I* ?8 h3 \$ O# H9 j0 U
مىلادىيە 1759- يىلىغا كەلگەندە، چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى چوڭ- كىچىك خوجىلار توپىلىڭىنى تىنجىتىپ، شىنجاڭدا بىر ئەسىرگە يېقىن ھۆكۈم سۈرگەن خوجىلار ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ، يەركەن (سەئىدىيە) خانلىقىدىن كېيىن شىنجاڭدا ھۆكۈم سۈرگەن بۆلۈنمىچىلىك، تەپرىقىچىلىك، جەڭگە- جېدەللەرگە خاتىمە بېرىپ، ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە نىسپىي تۇراقلىق ۋەزىيەتنى بارلىققا كەلتۈرگەن. بۇنىڭ بىلەن يەركەن خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدىن باشلاپ ئافاق خوجا باشچىلىقىدىكى سوپى- ئىشانلىق ئېقىمىنىڭ بېسىمى ئاستىدا مەلۇم دەرىجىدە سولغۇن ھالەتكە گىرىپتار بولغان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى قايتىدىن يۈكسىلىشكە قاراپ يۈزلىنىپ، ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ ئۈچىنچى ئالتۇن دەۋرىگە قەدەم قويغان. بۇ دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى مەزمۇن، شەكىل، يازغۇچىلار قوشۇنى، ئەسەرلەرنىڭ ھەجىمى، ئىدىيىۋىلىك ۋە بەدىئيىلىك قاتارلىق جەھەتلەردە ئىلگىرىكى دەۋر ئەدەبىياتىغا قارىغاندا زور دەرىجىدە يېڭىلانغان ۋە تەرەققى قىلغان، مۇشۇ قاتاردا ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئەنئەنىۋى ژانىرلارنىڭ بىرى بولغان تەزكىرىمۇ زور دەرىجىدە تەرەققىي قىلىپ، بۇ ساھەدە قولغا كەلتۈرۈلگەن نەتىجە ئىلگىرىكى ھەر قانداق دەۋردىكىدىن ئېشىپ چۈشۈپ، ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ ئالاھىدە گۈللىنىش دەۋرى بارلىققا كەلگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( f* h: N$ [% I( C
بۇ دەۋر تەزكىرە ئەسەرلىرىنىڭ ئەڭ مۇھىم نامايەندىسى مۇھەممەد سادىق كاشغەرىنىڭ «تەزكىرەئى ئەزىزان» ناملىق ئەسىرى بولۇپ، دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ئىلىم ئەھلىنىڭ كۈچلۈك دىققىتىنى قوزغىغان بۇ ئەسەردە ئاپتور ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلىش بىلەن بىرگە يېڭىچە ئۇسلۇب بىلەن «قارا تاغلىق» خوجىلارنىڭ ئەۋلادلىرىدىن خوجا جاھان ئەرشى، يۈسۈپ خوجا، خوجا سىدىق فۇتۇھى، قاتارلىق بىر قاتار شەخسلەرنىڭ ھاياتى ۋە ئىش- پائالىيەتلىرىنى ئاساسلىق ئىپادىلەش ئوبيېكتى قىلغان ھالدا چەتتىن كىرگەن خوجىلارنىڭ ئەسلى نەسەبى، ئۇلارنىڭ شىنجاڭدىكى پائالىيەتلىرى، ئافاق خوجا ھاكىمىيىتىنىڭ جەريانى ۋە «قارا تاغلىق»، «ئاق تاغلىق» لار گۇرۇھىنىڭ شەكىللىنىشى، ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتلەردىن كېلىپ چىققان ئۇرۇش- تالاش، يېغىلىقلار، كېيىنچە شىنجاڭدا يۈرگۈزۈلگەن مانجۇ ئاقسۆڭەكلىرى- فېئوداللىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى قاتارلىق ماھىيەتلىك تارىخىي ۋەقەلەرنى جانلىق پېرسوناژلار ئوبرازى ئارقىلىق يۈكسەك بەدىئىيلىك بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرگەن. بۇ ئەسەر يالغۇز ⅩⅨ ئەسىر تەزكىرە تەرەققىياتىدىلا ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل ئۇيغۇر تەزكىرە تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان مۇنەۋۋەر تەزكىرە ئەسەرلىرىنىڭ بىرىدۇر. بۇ دەۋردە مۇھەممەد سادىق كاشغەرىنىڭ «تەزكىرەئى ئەزىزان»، «تەزكىرەئى خوجەكان»، «تەزكىرەئى ئەسھابۇل كەھف» ئەسەرلىرىدىن باشقا يەنە شائىر ئاخۇن (تولۇق ئىسمى موللا مۇھەممەد ئابۇل ئالىم بىن ئاخۇن ئارزۇ مۇھەممەد) نىڭ «ئىسلامنامە» ( مىلادىيە 1776 - يىلى يېزىلغان)، موللا نىيازنىڭ «تەزكىرەئى تۆت ئىمام » (1797- 1798- يىلى)، قاسىمىنىڭ «تەزكىرەئى ئارسلانخان» (مىلادىيە 1799- يىلى يېزىلغان)، مۇھەممەد ئەبەيدۇللا قەشقەرىنىڭ «تەزكىرەئى ھەزرىتى موللام» (1800- 1801- يىلى)، موللا ياقۇپ بىننى ئۆمەر قەشقەرىنىڭ «تەزكىرەتۇل ھىدايەت»، «شەجەرەئى بۈزرۈكۋار» (مىلادىيە 1808 –يىلى يېزىلغان)، يولداش ئاخۇننىڭ «تەزكىرەتۇل ئېرشاد»، ئىمام ھەسەن قەشقەرىنىڭ «داستان زەئىد ئەنسارى» (مىلادىيە 1822- يىلى يېزىلغان)، مۇھەممەت ئەلى ئىبىن مۇھەممەد يەركەندىنىڭ «تەزكىرەئى چېلتەن» (1828- 1829- يىلى)، نامەلۇم ئاپتورنىڭ مىلادىيە 1824- 1825 – يىللىرى يازغان «شەجەرەئى خوجىكان»، ئەيمەن ئىسىملىك ئاپتورنىڭ «ئىلىك خانلار توغرىسىدا داستان»، موللا ئابدۇغاپپارنىڭ «زەپەرنامە شاھ باھادۇرخان» (مىلادىيە 1853- يىلى يېزىلغان)، شەمسىدىن ئەلى يېڭىسارنىڭ «سىيەرۇلمۇخلىسىن» ۋە «تەزكىرەئى ئارسىلانخان» (مىلادىيە 1863- يىللىرى يېزىلغان)، موللا ھاجىنىڭ «تەزكىرەئى بۇغراخان» (مىلادىيە 1829- 1830- يىللىرى يېزىلغان)، مۇھەممەد ئېۋەز قاراقاشىنىڭ «مەھدۇم ئەزەم»، مۆجىزىنىڭ «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» (1854- 1855- يىللىرى يېزىلغان)، موللا مۇھەممەد نىياز يەركەندىنىڭ «قىسسەسۇلغەرايىپ» (مىلادىيە 1851- 1852- يىللىرى يېزىلغان)، موللا موسا سايرامىنىڭ «دەريابان ئەسھابۇل كەھف»، خىسلەتىنىڭ «شائىرلار تەزكىرىسى» قاتارلىق تەزكىرە ئەسەرلىرى، «تارىخىي ئەمىنىيە» (1903- يىلى يازغان)، «تارىخىي ھەمىدى» (1908- يىلى يازغان)، موللا مىر سالىھ قەشقىرىنىڭ «تارىخى قەشقەر»گە ئوخشاش تەزكىرە خاراكتېرىگە ئىگە نۇرغۇنلىغان ئەسەرلەر بارلىققا كېلىپ، ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ ئەڭ گۈللەنگەن بىر باسقۇچىنى روياپقا چىقاردى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( q: p4 p0 \6 \: l4 nئومۇملاشتۇرغاندا خوجىلار ۋە چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ مۇنداق ئالاھىدىلىكى بار:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 g3 p4 k: O3 ^& V* F0 S
بىرىنچىدىن، بۇ دەۋردىكى تەزكىرە ئاپتورلىرى ئۆزلىرىنىڭ تەزكىرىلىرى ۋە تەزكىرە خاراكتىرىگە ئىگە ئەسەرلىرىنى ئاساسەن شۇ دەۋردىكى ئەدەبىي تىل بولغان چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى بىلەن يازغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- D1 C1 I( ~' R2 H. ^6 Wئىككىنچىدىن، بۇ دەۋردىكى تەزكىرىچىلەر ئەسەرلىرىنى يالغۇز چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى بىلەن يېزىپلا قالماستىن، بەلكى ئۇيغۇرلارنى باشقىلارغا تونۇتۇش ۋە ئۆزىنىڭ يۇقىرى سەۋىيەسىنى نامايەن قىلىش مەقسىتىدە ئەرەب، پارىس تىللىرىدىمۇ يېزىپ قالدۇرغان. مەسىلەن: مۇھەممەد سادىق قەشقەرى «تەزكىرەئى ئەزىزان» ناملىق ئەسىرىنى پارىس تىلىدا يېزىپ چىققان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' q9 J% b u- Y0 bئۈچىنچىدىن، بۇ دەۋردىكى بىر قىسىم تەزكىرىچىلەر ئەرەب، پارىس تىللىرىدا يېزىلغان بەزى تەزكىرىلەرنى چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ، ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىنىڭ مەنىۋى ئىھتىياجىنى قاندۇرۇشقا تىرىشقان. مەسىلەن: سادىقى، موللا مۇھەممەد نىياز يەركەندى قاتارلىقلار «تارىخى تەبەرى»، «تارىخى رەشىدى» قاتارلىق 10دىن ئارتۇق تەزكىرىلەرنى ئەرەب، پارىس تىللىرىدىن چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇرغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 E! f9 C. n/ c: Y% p( ~4 e7 aتۆتىنچىدىن، بۇ دەۋردە ھەرقايسى تارىخى دەۋرلەردىكى مەلۇم تارىخىي شەخس ياكى تارىخىي ۋەقەلەر ھەققىدە تەكرار تەزكىرە يازىدىغان ئەھۋاللار كۆپ ئۇچرايدۇ. «تەزكىرەئى بۇغراخان»، «تەزكىرەئى خوجىكان»، «تەزكىرەئى خوجا ئاپاق»، «تەزكىرەئى ئەرشىدىن» دېگەن تېمىلاردا تەكرار ھەم كۆپ تەزكىرە يېزىلغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# u1 m" i( B9 Q; m6 M0 uدېمەك، ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكى ئەڭ قەدىمكى ژانىرلاردىن بىرى بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ تەڭ تەرەققىي قىلىپ، مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن بېيىپ ۋە مۇكەممەللىشىپ، ھەر قايسى دەۋرلەردە ئۆزىنىڭ تارىخىي قىممىتى ۋە بەدىئىيلىك جەھەتتىكى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئەنئەنىۋى، شۇنداقلا ئالاھىدە بولغان ژانىرلارنىڭ بىرى بولۇپ قالغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. ?6 S8 O" k, A$ u
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 u4 V, d& T1 Z$ d" B( o5 Fبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 {4 t, r9 `% U1 h
پايدىلانغان ماتېرىياللار:
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' t/ l! [: u# w: t+ G1. مۇھەمەتتۇردى مىرزىئەخمەت نەشىرگە تەييارلىغان: «ئۇيغۇر، ئۆزبېك، تاتار قەدىمكى ئەسەرلەر كاتولىگى» قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى 1987-يىل نەشرى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# U) e% B+ X5 `$ f! q1 B
2.ئابدۇرىھىم سابىت تۈزگەن: «ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى»، ئىككىنچى كىتاب، 1،2- قىسىم، قەشقەر شەھەرلىك مەدىنىي- مائارىپ بۆلۈمى ئوقۇتۇش تەتقىقات ئىشخانىسى باستۇرغان، 1984-يىلى 1- نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% u& L& \- r4 Q3 h" d3. ئابدۇكېرىم راخمان، مۇھەممەت زۇنۇن: «ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ ئاساسلىرى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1982-يىل نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @7 p* ~! x5 S! v( n( z8 \. X- h
4. مەھەممەتجان سادىق :«ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ھەققىدە» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1995-يىل
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" L& [- x4 J- X, m4 m5. ھاجى نۇر ھاجى: «يەكەن سەئىدىيە خانلىقىنىڭ قىسقىچە تارىخى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1993-يىل نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ E; t. t4 i0 w" t
6. «ئۇيغۇر تارىخى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1987- يىلى 1- نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& ?2 _; _0 r" H* }. B, G) e7. ۋاھىتجان غوپۇر، ئەسقەر ھۈسەيىن:«ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى تىزىسلىرى» 1987-يىل
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ G, G9 O6 u' ^! ]. A& i8. شەرىپىدىن ئۆمەر: «ⅩⅪ ئەسىردىكى ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى» شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 1998-يىل نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* c" H7 }* y& Q" u/ E: F* X
9. ئەنۋەر بايتۇر، خەيرىنىسا سىدىق: «شىنجاڭدىكى مىللەتلەرنىڭ تارىخى» مىللەتلەر نەشرىياتى 1991-يىل نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: J, u, ~- o9 V: D9 W, Z& F& D+ M
10. ئىمىن تۇرسۇن: «تارىمدىن تامچە»، مىللەتلەر نەشىرىياتى، 1990- يىل
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 c6 P Y, @% I11. نىجات مۇخلىس، شەمسىدىن ئەمەت نەشىرگە تەييارلىغان: «تەزكىرەئى ئەزىزان»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 1988- يىل نەشرى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" h7 t0 N1 p" F1 G5 C12. ئەركىن ئىمىننيىاز قۇتلۇق، ئەخمەت ئەسەيدۇللا نەشىرگە تەييارلىغان: مۇھەممەد سادىق كاشغەرىنىڭ «ئەسھابۇل كەھف تەزكىرىسى»
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" [4 C3 D- U2 c2 A C+ s* Z% k13. موللا موسا سايرامى: «تارىخى ھەمىدى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1986- يىل نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 W' W4 |0 {( s2 O% {6 p. N, f
14. مىرزا ھەيدەر كورەگان «تارىخى رەشىدى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2007-يىل نەشرى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# I v G. Q1 C0 H7 v/ h7 D; v7 P6 U15.يۈسۈپ ئۆمەر «ئۇيغۇر تەزكىرىچىلىكىنىڭ نامايەندىلىرى» شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى 1994-يىللىق 2- سان
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 P9 w1 S" P/ I; Z$ s16. ھەمىدخان ئىسلامىي: «ئىپار ھىدى بىلەن تۇغۇلغان ئارىف»، «بۇلاق» ژورنىلى، 2005- يىللىق 3- سان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 L9 A) \! H9 Vئەشرەپ ئابدۇللا، دىلمۇرات مەخمۇت «خوجىلار دەۋرى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئەكس ئەتكەن ئىجتىمائى تىما ۋە ئۇنىڭ ئىپادىلىنىشى ھەققىدە» شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى 2001-يىل 2-سان
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @2 o# t2 ] w% k$ w* S: o; j17. چوقان ۋەلىخانوف؛ «ئالتە شەھەر خاتىرىلىرى»، شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى، 2001- يىللىق 3-سان
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @+ ^( B& d( u/ F8 A4 F6 ~# ~
18. رەجەپ تۇرسۇن «مۇھەممەد سىدىق زەلىلى ۋە ئۇنىڭ ئىجادىي پائالىيىتى توغرىسىدا» شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى 1983-يىل 2-سان
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" o( T! Z5 A% \# ?. J9 n! Y3 A
19. مۇھەممەتتۇرسۇن يالغۇزەك «موللا مۇھەممەد سادىق قەشقەرى ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلىرى توغرىسىدا» شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمى ژورنىلى 2002-يىل 2-سان
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 F- P9 |- L0 X+ X
20. ھۆرمەتجان ئابدۇراخمان فىكرەت: «خوجىلارنىڭ شىنجاڭغا كېلىشى ۋە باش كۆتۈرۈپ چىقىشىنىڭ تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى»، «شىنجاڭ تەزكىرىىچىلىكى»، 2000- يىل 1، 2- سان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 s; x) J, J3 T4 p( j2 bبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, {2 w7 y' \( B: z* h- D# _
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* H" f: e' n/ j, M: Q
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- L* f9 T( {1 v/ H; H3 ?3 ^
[1] مۇھەممەتجان سادىق :«ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ھەققىدە» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1995-يىل 239-بەت
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& A; g X8 `5 h* e% f0 X6 a[2] ۋاھىتجان غوپۇر، ئەسقەر ھۈسەيىن:«ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى تىزىسلىرى» 1987-يىل 126-بەت
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# P x" m0 ]+ @( f9 m/ y4 P0 t[3] ئىمىن تۇرسۇن: «تارىمدىن تامچە»، مىللەتلەر نەشىرىياتى، 1990- يىل 209-بەت.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 ~: @% ?* V9 |; m[4] ھەمىدخان ئىسلامىي: «ئىپار ھىدى بىلەن تۇغۇلغان ئارىف»، «بۇلاق» ژورنىلى، 2005- يىللىق 3- سان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 X5 N( |) H* H) k: lبۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @9 H: q: k& W$ D7 o9 g
يوللىغان ۋاقتى 
.gif)
.gif)
