سەئىدىيە خانلىقى

مەھمەت

	سەئىدىيە خانلىقى 16- ئەسىرنىڭ باشىلىرى ئۇيغۇرلار تەرپىدىن قۇرۇلغان ئەڭ ئاخىرقى خانلىق بولۇپ ، بۇ بىر پۈتۈن ئۇيغۇر تارىخىمىزدىكى ئىقتىساد ، مەدەنىيەت ، ۋە باشقا ساھەلەردە گۈللەپ ياشنىغان ئالتۇن دەۋىر ھىساپلىنىدۇ . مەزكۇر خانلىقنىڭ زىمىن دائىرىسى ، ئاساسەن موغۇلىستان زىمىنىنىڭ ئۆزى بولۇپ ، ئۇنىڭ دائىرىسى شەرىقتە چەرچەن-چاقىلىققا يىتىپ ئالتۇن تاغ تىزمىلىرىنى پاسىل قىلغان . جەنۇپتا قاراقۇرۇم تاغلىرىنى پاسىل قىلىپ ، شىزاڭ بىلەن چىگىرلانغان . غەرىپتە پامىر ئىگىزلىكىدىن ئۆتۈپ پەنجى دەرياسى بىلەن ئەنجاننى مەركەز قىلغان فەرغانە ئويمانلىقىغا يىتىپ بارغان . ئەمما فەرغانە رايۇنىنىڭ تەۋەلىكى سەئىدىيە خانلىقىنىڭ كۈچلۈك ۋە ئاجىز بولىشىغا قاراپ بەلگىلەنگەن بولۇپ ، پەقەت كۈچەيگەندىلا يىتىپ بارغان . شىمالدا تەڭرى تاغلىرىنى پاسىل قىلغان ، شۇ تەرىقىدە 17- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىغىچە دەۋىر سۈرگەن . تۆۋەندە سەلتەنەتلىك ھەم قىسمەتلىك تارىخىمىز بىلەم تونۇشۇپ چىققايسىلەر . ‏1-سۇلتان سەئىدخان ‏   سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئاساسچىسى سۇلتان سەئىدخان موغۇلىستان خانى ئەھمەدخاننىڭ ئۈچۈنجى ئوغلى بولۇپ ، 1490-يىلى تۇرپاندا تۇغۇلغان . ئۇ 12 ياش ۋاختىدا دادىسى بىلەن ئۆزبىك خانى شەيبانىخانغا قارشى جەڭ قىلغان ھەمدە ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولۇپ ئەسىرگە چۈشكەن . بىر يىلدىن كىيىن شەيبانىخان ئۇنى قويۇپ بىرىپ ، ئۆزى بىلەن بىللە بىر قاتار جەڭلەرگە قاتناشتۇرغان . كىيىن ئۇ شەيبانىخاننىڭ خارازىمگە كەتكەنلىك پۇرسىتىدىن پايىلىنىپ ، تاغىسى مەھمۇدخاننىڭ يىنىغا قىچىپ بارغان . لىكىن ، تاغىسىنىڭ يىنىدا تۇرسا بىرەرئىشنى ۋۇجۇتقا چىقىرالمايدىغانلىقىنى ھىس قىلىپ ، ئاخىرى يەنە قىرغىزلار رايۇنىغا كىتىپ ئۇلارنىڭ ئىشەنچىسىگە ئىرىشىپ قىرغىزلارنىڭ سەردارىغا ئايلانغان . 1508- يىلى سەئىدخان زور قوشۇن بىلەن تاغىسى مەھمۇدخانغا ھۇجۇم قىلىپ ئۇنى ئىغىر تالاپەتكە ئۇچىراتقان . دەل شۇ پەيىتتە ، سەئىدخاننىڭ چوڭ ئاكىسى مەنسۇرخان لەشكەر تارتىپ كىلىپ ، سەئىدخانغا قارشى ئومومى يۈزلۈك جەڭگە ئاتلانغان . ‏   نەتىجىدە ئاكا-ئۇكا ئوتتۇرسىدا ئالماتا دالاسىدا قاتتىق جەڭ بولۇپ ، سەئىدخان مەغلۇپ بولغان ھەمدە ئازغىنە ئادىمى بىلەن كابولدىكى تاغىسى زاھىردىن مۇھەممەد بابۇر شاھنىڭ يىنىغا مىڭ تەسلىكتە قىچىپ كەلگەن . بابۇر شاھ ئۇنى ئىززەت-ئىكراملار بىلەن كۈتىۋالغان . بۇنىڭ بىلەن سەئىدخان بىر مەزگىل تاغىسىنىڭ يىنىدا تۇرۇپ قىلىپ ، ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنىدىكى ئۆزبىكلەرگە قارشى بىر قاتار ھەربىي ھەركەتلىرىگە قاتناشقان . كىيىنكى مەزگىللەرگە كەلگەندە ئۆزبىكلەرنىڭ قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىقىشى ھەمدە قەشقەر ، يەكەن ، ۋە خوتەن ھۆكۈمرانى مىرزا ئابابەكرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا قارتا كەڭ كۆلەملىك ھەربىي يۈرۈش ئىلىپ بىرىشى سەۋەبىدىن سەئىدخان ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنىدىن ئۈمۈد ئۈزگەن ھەمدە مىرزا ئابابەكرىنى يوقىتىپ ، قەشقەر ، يەكەن ، خوتەننى قولغا كىرگۈزۈپ ، ئەجدادلىرى ھۆكۈرانلىق قىلغان موغۇلىستان خانلىقىنىڭ زىمىنىغا ئىگىدارچىلىق قىلماقچى بولغان . ‏    دەرۋەقە ، 1514-يىلى 6-ئايدا سەئىدخان 4700 كىشلىك قوشۇن بىلەن تۇرغات يولى ئارقىلىق ئاتۇشقا يېتىپ كەلگەن . بۇنى ئاڭلىغان مىرزا ئابابەكرى ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ قىلىش ئۈچۈن ، دەرھال ھەركەتكە كىلىپ قەشقەر ۋە يىڭساردا كۈچلۈك ئىسكىھكاملارنى ياساتقان . لىكىن سەئىدخان مىرزا ئابابەكرىنىڭ شەپقەتسىز ھۆكۈرانلىقىغا ئۇچىرغان كەڭ خەلىق ئاممىسىنىڭ قىزغىن قوللاپ-قۇۋەتلىشى بىلەن ئىلگىرى-ئاخىرى بولۇپ قەشقەر ، يىڭسار ، يەكەنلەرنى ئىشخال قىلغان . مىرزا ئابابەكرىنىڭ بۇ جاينى ساقلاۋاتقان قوشۇنلىرى ئاساسەن قارشىلىق كۆرسەتمەيلا تەسلىم بولغان . نەتىجىدە مىرزا ئابابەكرى ئۆزىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرىنىڭ يىتىپ كەلگەنلىكىنى ھىس قىلىپ كوئىنلون تىغى ئارقىلىق دالاق رايۇنىغا قاراپ قاچقان . ئەمما ئۇزاق ئۆتمەي سەئىدخاننىڭ قوشۇنلىرى مىرزا ئابابەكرىنى ئىز قوغلاپ تۇتۇپ ، دالاقتا قەتلى قىلغان . ‏    مىلادىيە 1514-يىلى 9-ئاينىڭ 21-كۈنى ، سەئىدخان دوغلات ئەمىرلىرىنىڭ ھىمايىسى بىلەن يەكەندە رەسمىي خانلىق تەختىگە چىققان . ‏سۇلتان سەئىدخان تەخىتكە چىققاندىن كىيىن خانلىقنىڭ ئەمەلى ئەھۋالىغا ئاساسەن تۆۋەندىكىدەك سىياسەتلەرنى يولغا قويغان : بىرىنجىدىن ، جەمىيەت ئامانلىقىنى قوغداش ئۈچۈن ئالدى بىلەن مىرزا ئابابەكرىنىڭ قالدۇق كۈچلىرىنى يوقاتقان ، شۇنۇڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە ئوغرى-بۇلاڭچى ۋە باشقا ھەرخىل جىنايەتچىلەرنى تازلاپ ، جەمىيەتتە خاتىرجەم ۋەزىيەتنى بارلىققا كەلتۈرگەن . ئىككىنجىدىن ، مىرزا ئابابەكرىنىڭ تاشلاپ كەتكەن دۆلەت خەزىنىسىنى مۇسادىرە قىلىپ ، ئۇنىڭ بىر قىسمىنى سەئىدىيە خانلىقىنى قۇرۇشتا تۆھپە كۆرسەتكەن ھەربي-مەمۇرى ئەمەلدارلارغا بۆلۈپ بەرگەن . يەنە بىر قىسمىنى خانلىق خەزىنىگە ئۆتگۈزۈپ ، مۇشۇ ئىقتىساد ئارقىلىق خانلىقنى 10 يىلغىچە قامدىغان ھەمدە بۇنىڭ بەدىلىگە خەلىقتىن 10 يىلغىچە ئالۋاڭ-ياساق ئالمىغان . ئۈچىنجىدىن ، ئەينى زاماندىكى مەشھۇر ئالىم سوپى خوجا تاجىددىننىڭ تەشەببۇسى بىلەن ، 1516-يىلى 2-ئايدا ئاقسۇ بىلەن كۇچا ئارلىقىدىكى رابات دىگەن تۈزلەڭلىكتە ئاكىسى مەنسۇرخان بىلەن كۆرۈشۈپ ، سۈلھى تۈزگەن نەتىجىدە مەنسۇرخان ئۇنىڭ خانلىق ئورنىنى ئىتراپ قىلىشقا مەجبۇر بولغان . تۆتىنجىدىن ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى مۇستەھكەملەش ۋە خانلىق تىرتورىيىسىنى كىڭەيتىش ئۈچۈن ، بىر قاتار كىڭەيمىچىلىك ئۇرۇشلىرىنى ئىلىپ بارغان . مەسلەن ، 1519-يىلى ۋە 1530-يىلى بەدەخشانغا ئىككى قىتىم ھۇجۇم قىلىپ ، بۇ رايۇننىڭ يىرىمىنى سەئىدىيە خانلىقى زىمىنىغا قوشىۋالغان ، 1522-يىلىدىن باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قازاق ۋە قىرغىزلار رايۇنىغا قارتا نەچچە رەت ھەربىي يۈرۈش ئىلىپ بارغان . 1532-يىلى 7-ئايدا 5000 مىڭ كىشلىك قوشۇن بىلەن تىبەت ، دالاق ، بالىستان ۋە كەشمىر قاتارلىق جايلارغا ھۇجۇم قىلغان . نەتىجىدە ، سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى كۈندىن-كۈنگە مۇستەھكەملىنىپ ،خانلىقنىڭ زىمىنى شەرىقتە جىيايىگۈەنگىچە ، غەرىبتە پامىر ، خىۋە ۋە ۋاخان رايۇنلىرىغىچە ، شىمالدا تەڭرى تىغىنىڭ شىمالىغىچە ، جەنۇبتا كوېنلۇن ، ئالتۇن تاغلىرىغىچە يەتكەن . ‏    سۇلتان سەئىدخان يۇقىرقىدەك ئىچكى-تاشقى سىياسەتلەرنى يولغا قويۇش ئارقىلىق ، خانلىقنىڭ دەسلەپكى گۈللىنىش-مەمۇرچىلىق ۋەزىيىتىنى بارلىققا كەلتۈرگەن . بىر قىسىم مۇسۇلمان تارىخچىلارنىڭ خاتىرلىشىچە ، سۇلتان سەئىدخان خانلىقنى تۈزەپ مۆمىنچىلىك قىلىۋەتكەن . يۇقىرسى بەگ-بىگات ئىسىلزادىلەردىن تۆۋىنى پۇقرايى-پەقىرلەرگىچە ھەممە كىشى ئەدەب- سۈلكەتلىك بولغان . ئۇ تەرەققىيپەرۋەر ۋە ئىستىدادلىق ھۆكۈمران بولۇپ ، ئەلنى ئىدارە قىلىش سەنئىتىدە يۇقىرى كامالەتكە يەتكەن . ئۇ يەنە ئومومېلىقنى ئەلا بۈلۈپ ، خانلىقنى تىنىچ يول بىلەن بىرلىككە كەلتۈرگەن . ھالىدىن كەتكەن خەلىقنىڭ ئارام ئىلىپ دەرمان توپلىۋىلىشىغا پۇرسەت يارتىپ بەرگەن . ئۇزۇن مۇددەتلىك ئۇرۇش پاركەندىچىلىكىنى تىنجىتىپ ، خاراپلاشقان ئىگىلىك ۋە مەدەنىيەتنىڭ قايتىدىن جاللىنىشىغا ئىمكانىيەت يارتىپ بەرگەن . سۇلتان سەئىدخان ئىسلام دىنىنى كىڭەيتىش ئۈچۈن ، غەيرى دىندىكىلەرگە قارتا بىر قاتار غازات ئۇرۇشلىرىنى ئىلىپ بارغان . كەشمىر ، دالاق ، ھەتتا ئالدى تىبەت ۋە ئارقا تىبەتلەرمۇ ئۇنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچىرغان . مىلادىيە 1533-يىلى 7-ئاينىڭ 9-كۈنى سۇلتان سەئىدخان 47 يىشىدا دالاققا قارشى ئىلىپ بارغان غازات ئۇرۇشى جەريانىدا تۈتەكتە قىلىپ ۋاپات بولغان . جەسىتى ئاستانە يەكەنگە قايتۇرۇپ كىلىنگەن . ‏2-سۇلتان ئابدۇرەشىتخان ‏    سۇلتان ئابدۇرەشىتخان سۇلتان سەئىدخاننىڭ چوڭ ئوغلى بولۇپ 1533-يىلىدىن 1559-يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان . ئۇ كىچىكىدە سەرسان-سەرگەندارلىقتا كۆپ ئازاپ تارتقان . كىيىن دادىسىنىڭ يىنىغا قايتىپ كەلگەن . سۇلتان سەئىدخان ئۇنى ناھايىتى ئەتىۋرلىغان ھەمدە ئالىملارنى تەكلىپ قىلىپ ئۇنىڭغا دەرىس ئۆتكۈزگەن . تارىخچى مىرزا مۇھەممەد ھەيدەر ئەينى ۋاقىتتا ئۇنىڭ يىقىن دوستى ۋە ياخشى ئۇستازى بولغان . سۇلتان سەئىدخان ئۇنى چىنىقتۇرۇش ئۈچۈن ئىلگىرى-ئاخىر بولۇپ قىرغىزلارنى باستۇرۇشقا ، مىرزا مۇھەممەد ھەيدەر بىلەن شەرىق ۋە غەرىبكە جازا يۈرۈش قىلىشقا ، ئۆز ئىنىسى ئامان سۇلتاننىڭ ئاقسۇدىكى توپىلىڭىنى تىنجىتىش ئۇرشىغا ھەمدە ئاقسۇنى ئىدارە قىلىشقا ئەۋەتكەن . ئۇ 1533-يىلى سۇلتان سەئىدخان ۋاپات بولغاندىن كىيىن ، سەئىدىيە تەختىگە ۋارىسلىق قىلغان . سۇلتان ئابدۇرەشىتخان تەخىتكە چىققاندىن كىيىن قاتتىق تەدبىرلەرنى قوللىنىپ ، ئۆزىنىڭ سىياسىي ئۇرنىنى مۇستەھكەملىگەن ۋە دۆلەتنىڭ پۈتۈنلىكىنى ، ئامانلىقىنى جان تىكىپ قوغدىغان . سۇلتان ئابدۇرەشىتخاننىڭ بۇ جەھەتتىكى ئاساسلىق تەدبىرلىرى تۆۋەندىكىدەك بولغان : ‏   بىرىنجىدىن ، ھەربىي ئوردا ئىچى ۋە سىرتىدىكى گۇمانلىق دەپ قارالغان ، مەمۇرى ئەمەلدارلارنى قەتلى قىلىپ ، يىڭى قائىدە - تۈزۈملەرنى بىكىتىپ چىققان . بۇرۇنقى موغۇلىستان خانلىقى ھەم سەئىدىيە خانلىقىنىڭ دەسلەپكى دەۋىردە ھاكىمىيەتنىڭ ئاساسىي تايانچىسى بولغان دوغلات جەمەتىنىڭ ھوقوقىنى پۈتۈنلەي تارتىۋالغان . گەرچە بۇ ۋەقە سەئىدىيە خانلىقىنىڭ تىخىمۇ مۇستەھكەملىنىشى ئۈچۈن بەزى زىيانلارنى كەلتۈرگەن بولسىمۇ ، لىكىن دوغلات ئەمىرلىرىنىڭ بۆلگۈنچىلىك ئىشلىرىغا ئۈزۈل-كىسىل خاتىمە بىرىلگەن . ‏   ئىككىنجىدىن ، تىنىچلىق توختىمىنى بىكار قىلغان ، ئاقسۇ ۋە ئۇنىڭ غەرىبىگە ھۇجۇم قىلىپ ، تاغىسى مەنسۇرخانغا قاتتىق زەربە بەرگەن . ‏مەنسۇرخان مەغلۇپ بولۇپ تۇرپانغا چىكىنگەن . لىكىن ، 1538-يىلى مەنسۇرخان سەئىدىيە خانلىقىغا قارشى يەنە ئۇرۇش قوزغىغان . سۇلتان ئابدۇرەشىتخان ئۇنى يەنە مەغلۇپ قىلىپ ، شەرىقتە تاكى گەنسۇنىڭ جايۇگەن قوۋۇقىغىچە بولغان بارىلىق زىمىنلارنى سەئىدىيە خانلىقىغا قوشقان ھەمدە ئۇنىڭ ئوغلى شاھخاننى بۇجايلارغا سۇلتان قىلىپ تەيىنلىگىن . ‏   ئۈچىنجىدىن ، سەئىدىيە خانلىقىنىڭ بىۋاستە باشقۇرشى ۋە ھامىيلىقىدىكى رايۇنلاردا يۈز بەرگەن توپىلاڭلارنى تىنجىتقان . مەسىلەن ، 1538-يىلى سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ھامىسى بولغان قازاق خانلىقىنىڭ خانى ھەق نەزەرخاننىڭ بۆلگۈنچىلىك ھەركىتىنى قاتتىق باستۇرغان . شۇ يىلى يەنە مەنسۇرخان ئىككىنجى قىتىم ئاقسۇغا ھۇجۇم قىلغاندا ، باش ئەمىر مىرزا ئەلى تاغاي باشلىق بەزى ئەمىرلەر توپىلاڭغا تەييارلانغان . سۇلتان ئابدۇرەشىتخان بۇ ھەركەتنىمۇ قاتتىق بىسىقتۇرغان. ‏   تۆتىنجىدىن ، جەمىيەتنىڭ باشقا ساھەلەردىمۇ بىرقانچە تەدبىرلەرنى يولغا قويۇپ ، ئاھالە كۆچۈرۈپ بوز يەر ئۆزلەشتۈرۈش ، قول-ھۈنەرۋەنچىلىك كارخانىلىرىنى ئۇيۇشتۇرۇش ، ئىچكى ۋە تاشقى سودىنى راۋاجلاندۇرۇش ، مەكتەپ ۋە مەدىرسلەرنى كىڭەيتىش ۋە ئومۇملاشتۇرۇش ، ئىسلام دىنى مەزھەپلىرىنىڭ ئەركىن مۇنازىرسىگە يول قويۇشتەك بىر قاتار سىياسەتلەرنى يۈرگۈزگەن . نەتىجىدە خانلىق تەۋەسىدە بىر مەھەل تىنىچ ۋەزىيەت شەكىللىنىپ ، جەمىيەتنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلانغان ئالتۇن دەۋرى بارلىققا كەلگەن . ‏   بەشىنجىدىن ، ئەدەبىيات-سەنئەت ئىشلىرىغا ئىلھام بىرىپ ، جايلاردا نەزەرگە ئىلىنماي قالغان ئۇيغۇر سازەندىلىرى ، غەزەلچى ھەم شائىرلىرىنى        تاپتۇرۇپ ئەكەلگەن ، بۇنىڭ بىلەن ئوردىدا نۇرغۇن تالانتلىق شەخىسلەر توپلىنىپ ، خەلىق ئارسىدا كەڭ تارقىلىپ يۈرگەن 12 مۇقام مۇشۇ كىشىلەر بىلەن ئوردىغا كىرگەن ، دەرۋەقە ئۇيغۇر 12 مۇقامىنىڭ رەتلىنىشى ئۈچۈن زور شەرت-شارائىتلار ھازىرلانغان . ‏    ئومومەن ، سۇلتان ئابدۇرەشىتخان يۇقۇرقىدەك تەدبىرلەرنى يولغا قويۇش ئارقىلىق ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى يۈكسەك دەرىجىدە مۇستەھكەملىگەن ئۇ دۆلەتنى ئۈنۋىرسال ئىدارە قىلىش جەھەتتىمۇ ئاتىسىدىن ھىچ قىلىشمىغان . ئۇ يەنە دائىم پۇقراچە ياسىنىپ ئاددى خەلىق ئارسىغا چۆكۈپ ، ئەمەلدارلارنىڭ خىزمەت ئەھۋالىنى يۇشۇرۇن ئىگەللىگەن . مىلادىيە 1559-1560-يىللىرى ، ھىجىرىيە كالىندارىدا 967-يىلى سۇلتان ئابدۇرەشىتخان خوتەننى يۇشۇرۇن تەشكۈرش سەپىرىدە بەخىتكە قارشى سۈيقەستكە ئۇچىراپ ۋاپات بولغان . ‏3-سۇلتان ئابدۇلكەرىمخان ‏    سۇلتان ئابدۇلكەرىمخان ،سۇلتان ئابدۇرەشىتخاننىڭ ئىككىنجى ئوغلى ، ئۇ سەئىدىيە خانلىقى تارىخىدىكى ئەڭ ئۇزۇن ھۆكۈم سۈرگەن سۇلتان بولۇپ ، 1559-يىلىدىن 1591-يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان . سۇلتان ئابدۇلكەرىمخان تەخىتكە ئولتۇرغاندىن كىيىن ، بۇرۇنقى تۈزۈم ۋە سىياسەتلەرنى ئىزچىل تۈردە ئىجرا قىلىپ ، سۇيۇرغاللىق تۈزۈمى ۋە ئۇنىڭ ئىجتىمائىي ئاساسى بولغان بەگلىك تۈزۈمىنى داۋاملىق مۇكەممەللەشتۈرگەن . خەلىق ئاممىسى ئۈستىدىكى باج-سىلىقنى كىمەيتكەن . شۇڭا ئۆز دەۋرىدە ئابدۇلكەرىمخان ئادىل دىگەن نام بىلەن شۆھرەت قازانغان . بۇ ھال ئۇنىڭ سەئىدىيە خانلىقى تارىخىدا ئەڭ ئۇزۇن ھۆكۈمرانلىق قىلىشىدىكى تۈپكى سەۋەپلەرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان . 1570-يىلى غەرىبتە بايدىن شەرىقتە جايۈگەنگىچە ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەنسۇرخاننىڭ ئوغلى شاھ سۇلتاننىڭ ۋاپات بولىشى بىلەن ، 1516-يىلىدىن باشلاپ سەئىدىيە خانلىقنىڭ ھامىلىقىغا كىرگەن بۇ رايۇنلارنى خانلىقنىڭ بىۋاستە باشقۇرشىغا ئۆتكۈزۋالغان ھەمدە كەنجى ئىنىسى ئابدۇرەھىمخاننى بۇجايلارغا سۇلتان قىلىپ ئەۋەتكەن . 1591-يىلىغا كەلگەندە ، ئىنىسى قۇرەيىش سۇلتان ۋە ئوردا ۋەزىرلىرىدىن ئەبۇلمەئانى ، مۇھەممەد قاسىم قاتارلىقلارنىڭ ئوردا توپىلىڭى سەۋەبىدىن ، بارچۇقتا ئۆلتۈرۈلگەن ھەمدە ( خان شەھىت ) دىگەن نام بىلەن ئاتالغان . ‏4-سۇلتان مۇھەممەدخان ‏    سۇلتان مۇھەممەدخان ، سۇلتان ئابدۇلكەرىمخاننىڭ ئىنىسى بولۇپ ، 1591-يىلىدىن 1609-يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان . ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋىردە خانلىق تازا قىرانىغا يەتكەن . يەكەن، خوتەن ، قەشقەر ، سىرىققۇل ، ئاقسۇ ، ئۈچتۇرپان ، كۇچا ، چالىش ( قارا شەھەر ) ، تۇرپان ، قۇمۇللاردا خۇتبە ئۇنىڭ نامىغا ئوقۇلغان ھەمدە بۇ جايلاردا ئۇنىڭ نامىدا پۇل قويدۇرغان . ئۇ ئاۋام پۇقرالارغا ياخشى مۇئامىلە قىلىپ ، جازانىخورلارنى چەكلىگەن . خانلىق ئاستانە يەكەن راسا گۈللەنگەن . سۇلتان مۇھەممەدخان تەقۋادار مۇسۇلمان بولغاچقا ، ئسھاقىيە سۈلىكىنىڭ ھۆرمىتى ۋە مەدھىسىگە سازاۋەر بولغان . پورتىگالىيىلىك بىنتىگىتنىڭ ( ساياھەت خاتىرسى ) غا ئاساسلانغاندا ، ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋىردە ئەمىر-پەرمانلار پۈتۈن ئەلدە يولغا قويۇلغان . جەمىيەت تەرتىپى ياخشى ، سەيلى-ساياھەت بىخەتەر بولغان . يەكەن شەھىرىدە سودا-سىتىق ئىشلىرى ناھايىتى جاللانغان . ‏لىكىن ، سۇلتان مۇھەممەدخان ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋىرلىرىگە كەلگەندە ، سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئىچكى قىسمىدا بىر قاتار سىياسىي كۆرەشلەر يۈز بىرىپ ، بۆلۈنۈش ۋەزىيىتى شەكىللەنگەن . جۈملىدىن ، ئۇنىڭ بىردىنبىر ھايات ئىنىسى ئابدۇرەھىم سۇلتان ئۆزىگە بىرىلگەن ھوقوق ئىمتىيازلارغا رازى بولماي ، كۇچا بىلەن باينى بۇلاڭ-تالاڭ قىلغان . بۇنىڭ بىلەن خانلىق ھەرخىل ئىچكى نىزالارغا دۇچ كىلىپ ، ئاستا-ئاستا زاۋاللىققا يۈز تۇتقان ، 1609-يىلىغا كەلگەندە ، سۇلتان مۇھەممەدخاننىڭ ۋاپات بولىشى بىلەن بۇخىل كىرزىس تىخىمۇ چۇڭقۇرلىشىپ ماڭغان . ‏5-سۇلتان ئەھمەدخان ‏     سۇلتان ئەھمەدخان ، سۇلتان مۇھەممەدخاننىڭ ئوغلى ، 1609-يىلىدىن 1618-يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان بولۇپ ، شادى خوجا ، ۋەزىر خوجالىتىپ ، قوش بىگى مىرزا غىياس قاتارلىق ئەمەلدارلارنىڭ قوللىشى بىلەن تەخىتكە چىققان .سۇلتان ئەھمەدخان ئوردا ئىچى ۋە پۈتكۈل خانلىقنىڭ ۋەزىيىتىنى بىر مەھەل مۇقىملاش تۇرغان.     لىكىن ، خانلىقتا تەخىت تالىشىش كۆرىشى ھىچبىر توختىماي ، جايلاردا سۇلتان ئەھمەدخانغا قارشى كۆتۈرۈلۈشلەر ئارقى-ئارقىدىن يۈز بىرىپ تۇرغان . بۇنىڭدىن سىرىت سۇلتان مۇھەممەدخاننىڭ ئۆلىمىنى ئاڭلىغان قىرغىزلار 5000 كىشلىك قوشۇن بىلەن ئاقسۇ قاتارلىق جايلارغا بىسىپ كىرگەن . بۇنداق ئەھۋالدا ، سۇلتان ئەھمەدخان بىر قاتار كەسكىن تەدبىرلەرنى قوللانغان . ئۇ ئالدى بىلەن قىرغىزلارنىڭ ھۇجۇمىنى چىكىندۈرۈش ئۈچۈن ئاقسۇ ، ئۈچتۇرپان ۋە يەكەنلەردە ئۇلارغا قارشى ئومومىي يۈزلۈك ھەربى ھەركەت قوللانغان ھەمدە بۇ رايۇنلارغا بىسىپ كىرگەن قىرغىز قوشۇنلىرىنى قاتتىق مەغلۇپ قىلىپ ، خانلىققا كەلگەن تاشقى تەھتىدنى تۈگەتكەن . شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، سۇلتان ئەھمەدخان قەشقەردە ئۆزىنى خان دەپ جاكارلىغان سۇلتان ئابدۇرەشىتخاننىڭ نەۋرىسى شەرىفىددىننڭ ، يەنە تۇرپاننىڭ نائىبى ئابدۇرەھىم، ئاقسۇنىڭ نائىبى ئىسكەندەر قاتارلىق خان جەمەتىدىكىلەرنىڭ بىر قاتار توپىلاڭلىرىنى تىنجىتىپ ، خانلىقنىڭ سىياسىي ۋەزىيىتىنى بىر مەزگىل مۇقىملاشتۇرغان . لىكىن ، بۇخىل ۋەزىيەت ئۇزاق داۋاملاشمىغان ، ئۇنىڭ ئۈستىگە سۇلتان ئەھمەدخان كىيىنكى مەزگىللەردە سەيلى-ساياھەت بىلەن بەنت بولۇپ كىتىپ ، ئوردا ئىشلىرى بىلەن كارى بولمىغان . بۇنىڭ بىلەن خانلىقنىڭ ھوقۇقى ئاستا-ئاستا ئاجىزلىشىپ بارغان . 1618-يىلى ، سۇلتان ئەھمەدخان بارچۇقتا ئوۋ ئوۋلاۋاتقاندا توپىلاڭچى ئەمىرلەر تەرپىدىن قەستلەپ ئۆلتۈرۈلگەن. ‏6-سۇلتان ئابدۇللىتىپخان ‏    سۇلتان ئابدۇللىتىپخان سۇلتان ئەھمەدخاننىڭ ئىككىنجى ئوغلى بولۇپ ، 1618-يىلىدىن 1630-يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان . ئۇ ئاتىسى ۋاپات بولغاندىن كىيىن قەشقەر ئەمىرلىرىنىڭ قوللاپ-قۇۋەتلىشى بىلەن سۇلتان بولغان ھەمدە يەكەنگە ھۇجۇم قىلىپ ئاتىسىنى ئۆلتۈرگەن توپىلاڭچى ئەمىرلەر تەرپىدىن تەخىتكە چىقىرىلغان يۈنۈس سۇلتاننىڭ ئوغلى قۇرەيىشنى يوقاتقان . شۇنىڭدىن ئىتىبارەن ، ئۇ سەئىدىيە تەختىگە رەسمىي ۋارىسلىق قىلىپ ، خانلىقنىڭ ۋەزىيىتىنى تۇراقلاشتۇرۇش ئۈچۈن تۆۋەندىكىدەك سىياسەتلەرنى يولغا قويغان . ‏    بىرىنجىدىن ، سۇلتان ئابدۇللىتىپخان ئالدى بىلەن ئۆز ھىمايىچىلىرىنى رازى قىلىش ئۈچۈن ، ئالاھىدە مەنسەپ تەقسىماتى ئىلىپ بارغان . مەسىلەن ، مىرزا مۇھەممەد يۈسۈپ بايرىننى يەكەننىڭ ھاكىملىقىغا ، خوجا ئابدۇللىتىپنى ۋەزىرلىككە ، ئابدۇغاپپارنى قوشبىگىلىككە ، مىرزا ئابدۇساتتار ئاقباراقنى ئىشىك ئاغىلىقىغا ، مىرزا ھاجى بارلاسنى قەشقەرنىڭ ھاكىملىقىغا ، مىرزا قۇربان جوراسىنى سىرىققۇلنىڭ ھاكىملىقىغا ، ئەمىر خۇسراۋ بايرىننى قەشقەر تۆمەن دەرياسىنىڭ مىراپلىقىغا تەيىنلىگەن . ئۇ بۇ خىل ئۇسۇل ئارقىلىق بىر تەرەپتىن ئۆز ھۆكۈرانلىقىنى مۇستەھكەملىگەن ، يەنە بىر تەرەپتىن ئەمەلگە قويۇلغان ئەمەلدارلارنىڭ كۈچى بىلەن ئۆز رەقىپلىرىنى كۆزدىن يىراق قىلغان . ‏    ئىككىنجىدىن ، خانلىقتىكى ئىچكى مالمانچىلىق ۋە تاشقى ئاپەتلەرنى بىر-بىرلەپ يوقاتقان . خانلىقنىڭ شەرقى قىسمىدىكى ھۆكۈمران ئابدۇرەھىمخان سۇلتان بۇرۇنقىغا ئوخشاشلا ئەسكەر چىقىرىپ ، كۇچا ۋە ئاقسۇلارغا ھۇجۇم قىلغان ھەمدە بۇ رايۇنلاردىكى خەلىقنى ئىغىر دەرىجىدە بۇلاڭ-تالاڭ قىلغان . بۇنداق ۋەزىيەتتە سۇلتان ئابدۇللىتىپخان قوشۇن چىقىرىپ ، ئابدۇرەھىمخان سۇلتاننىڭ ھۇجۇمىنى چىكىندۈرگەن . سۇلتان ئەھمەدخاننىڭ قازا قىلغانلىق خەۋىرىنى ئاڭلىغان قازاقلار خانى ئەسىمخانمۇ پۇرسەتنى غەنىمەت بىلپ ، تاشكەنتتىن لەشكەر باشلاپ كىلىپ ئاقسۇ شەھىرىگە ھۇجۇم قىلغان . بۇنى ئاڭلىغان سۇلتان ئابدۇللىتىپخان زور قوشۇن چىقىرىپ ، قازاقلارنىڭ بۇ ھۇجۇمىنىمۇ چىكىندۈرگەن ھەمدە ئاقسۇدىكى پۇقرالار ۋە ئەسكەرلەردىن ھال سوراپ ، مىرزا ئەلى مەردان بەگنى بۇ رايۇننىڭ ھاكىملىقىغا تەيىنلىگەن . ۋەھالەنكى ، ئابدۇرەھىمخان سۇلتان بىلەن قازاق خانى ئەسىمخان ۋە يىڭىدىن باش كۆتۈرۈپ چىققان ئويراتلار ئاقسۇ شەھىرىگە ئۈزلۈكسىز تۈردە ھۇجۇم قىلىپ تۇرغان . بۇ ھال ئاقسۇ خەلقىگە ئىغىر بالايى-ئاپەتلارنى ئېلىپ كەلگەن. ‏    ئومۇمەن ، سۇلتان ئابدۇللىتىپخان تەخىتكە چىققاندىن كىيىن ئۆز ھۆكۈرانلىقىنى مۇستەھكەملەش ۋە سەئىدىيە خانلىقىنىڭ سەلتەنىتىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن زور تىرىشچانلىقلارنى كۆرسىتىپ ، خانلىقنىڭ بىر مەھەللىك گۈللۈنۈش مەنزىرسىنى بارلىققا كەلتۈرگەن . لىكىن ، كىيىنكى كۈنلەردە جەمەتىدىكىلەرنىڭ تۈگىمەس ئىچكى توقۇنىشلىرى تۈپەيلىدىن ، خانلىق ئاستا-ئاستا زاۋاللىققا يۈزلەنگەن . سۇلتان ئابدۇللىتىپخان خانلىقنىڭ بۇ خىل ھالىتىنى ئۆزگەرتىشكە قادىر بولالماي ، مىلادىيە 1630-يىلى 26 يىشىدا ۋاپات بولغان . ‏7-سۇلتان ئەھمەدخان 2 ‏   سۇلتان ئەھمەدخان 2 بولسا ئەھمەدخاننىڭ نەۋرىسى . تۆمۈر سۇلتاننىڭ ئوغلى . ئۇ سۇلتان ئابدۇللىتىپخان ۋاپات بولغاندىن كىيىن ، يەكەندىكى ۋەزىرلەر ۋە ئەمىرلەرنىڭ قوللىشى بىلەن خانلىق تەخىتكە چىققان ، كىيىن سۇلتان ئەھمەدخان 2 نى تەخىتكە چىقارغان ئەمىرلەر ئوتتۇرسىدا ھوقۇق تالىشىش كۆرىشى يۈز بەرگەن . شۇ پەيىتتە ، سۇلتان ئەھمەدخان 2 نىڭ ئىنىسى سۇلتان مەھمۇدخان تەخىتنى تارتىۋىلىش ئۇرشىغا جىددى تەييارلىق قىلغان ھەمدە ئاقسۇنى بازا قىلىپ تۇرۇپ ، شۇ جايدىكى ئەمىرلەر ۋە قىرغىزلارنىڭ قوللىشى بىلەن ھەر يىلى يەكەنگە ھۇجۇم قىلىپ تۇرغان . سۇلتان ئەھمەدخان 2 بۇنىڭغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن ، زور قوشۇن بىلەن ئۇرۇشقا ئاتلانغان . نەتىجىدە ئىككى تەرەپ ئوتتۇرسىدا ئۇرۇش پارتىلىغان ، سۇلتان ئەھمەدخان 2 ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولۇپ چىكىنىپ چىققان . دەرۋەقە سۇلتان مەھمۇدخان 1632-يىلى غالىپلارچە يەكەنگە كىرىپ تەخىتتە ئولتۇرغان . ئۇزاق ئۆتمەي ئاقسۇدا قىچىپ يۈرگەن سۇلتان ئەھمەدخان 2 ئابدۇرەھىمخاننىڭ چوڭ ئوغلى ئابدۇللانىڭ ئاقسۇغا بىسىپ كىرىشى بىلەن ، نائىلاج يەكەنگە قىچىپ كەلگەن . سۇلتان مەھمۇدخان ئۇنى سۈرگۈن قىلىشقا يارلىق چۈشۈرگەندە ، شادى خوجا بىلەن خان سانىيە ئۇنى تىلىۋالغانلىقتىن كەچۈرۈم قىلغان . 1635-يىلى سۇلتان مەھمۇدخاننىڭ شادى خوجا تەرپىدن قەستلەپ ئۆلتۈرلىشى بىلەن سۇلتان ئەھمەدخان 2 يەنە بىر قىتىم خانلىق تەختىگە چىققان ھەمدە تاكى 1638-يىلىغىچە ھۆكۈمرانلىق قىلىپ ، ئاخىرى ئابدۇللانىڭ يەكەنگە ھۇجۇم قىلىشى بىلەن تەخىتنى تاشلاپ بەلىخكە قىچىپ كەتكەن . ‏8-سۇلتان مەھمۇدخان ‏    سۇلتان مەھمۇدخان سۇلتان ئەھمەدخان 2 نىڭ ئىنىسى . ئۇ ئاكىسىدىن تەخىتنى تارتىۋىلىش ئۈچۈن ، دىنى كۈچتىن مەدەت ئىلىش مەقسىتىدە خوجا لىتىپنىڭ قىزىغا ئەلچى ئەۋەتكەن . لىكىن ، سۇلتان ئەھمەدخان 2 ئۇنىڭ غەرىزىنى بىلىپ قىلىپ ، خوجا لىتىپنىڭ قىزىنى ئۆز نىكاھىغا ئىلىۋالغان . بۇنداق ئەھۋالدا ، سۇلتان مەھمۇدخان يەكەندە تۇرۇشقا ئامال بولماي ئاقسۇغا قىچىپ كەتكەن ھەمدە بۇجايدىكى ئەمىرلەر ۋە قىرغىزلارنىڭ قوللىشى بىلەن ھەر يىلى دىگۈدەك يەكەنگە ھۇجۇم قىلىپ تۇرغان . 1632-يىلىدىكى بىر قىتىملىق ھەل قىلغۇچ جەڭدە ئاكىسىنى قاتتىق مەغلۇپ قىلىپ ، خانلىق تەختىنى تارتىۋالغان ھەمدە ئۆزىنى خان دەپ جاكارلىغان . 1635-يىلىغا كەلگەندە ، ئاكىسى سۇلتان ئەھمەدخان 2 نىڭ قوللىغۇچىسى شادى خوجا تەرپىدىن قەسلەپ ئۆلتۈرۈلگەن . بۇنىڭ بىلەن سەئىدىيە تەختى قايتىدىن سۇلتان ئەھمەدخان 2 نىڭ قولىغا ئۆتكەن . ‏9-سۇلتان ئابدۇللاخان ‏    سۇلتان ئابدۇللاخان سۇلتان ئابدۇرەشىخاننىڭ نەۋرىسى ئابدۇرەھىمخاننىڭ ئوغلى بولۇپ 1638-يىلىدىن 1667-يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان . ئۇ ئاتىسىنىڭ ۋاپاتىدىن كىيىن ئاتىسى ئورۇندىيالمىغان ئىشلارنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا ، يەكەندىكى خانلىق ئورۇننى تارتىۋىلىپ ، پۈتكۈل خانلىقنىڭ چوڭ خانى بولۇشقا جىددى تەييارلىق كۆرگەن . شۇ مەقسەتتە ئۇ 1635-يىلى قەشقەرگە بولغان تۇنجى ھۇجۇمنى باشلىغان . لىكىن ، بۇ قىتىملىق ئۇرۇشتا ئوڭۇشسىزلىققا ئۇچىراپ ئاقسۇغا چىكىنگەن . 1638-يىلىغا كەلگەندە سۇلتان ئابدۇللاخان يەكەن ۋە خوتەندىكى ئەمىرلەرنىڭ قوللىشى بىلەن قەشقەرگە ئىككىنجى قىتىم ھۇجۇم قىلغان ھەمدە ئۇرۇشتا زەپەر قۇچۇپ تاكى يەكەنگىچە ئوڭۇشلۇق يىتىپ بارغان . شۇ يىلى يەكەندىكى شادى خوجا ، خوجا ناسىر ، مەۋلانە سالىھ ۋە باشقا ۋەزىرلەرنىڭ قوللىشى بىلەن خانلىق تەخىتكە چىققان . ‏سۇلتان ئابدۇللاخان سەئىدىيە خانلىقىنىڭ كىيىنكى مەزگىللىرىدە تەخىتكە چىققان خانلار ئىچىدە ئۆزىنىڭ ئالاھىدە تۆھپىسى بىلەن گەۋدىلىنىپ تۇرغاچقا ، ئۇنى سەئىدىيە خانلىقىنى گۈللەندۈرگەن خاقان دەپ ئاتاشقا بولىدۇ . چۈنكى ئۇ زۇر تىرىشچانلىقلارنى كۆرسىتىش ئارقىلىق تۆۋەندىكىدەك ئىشلارنى قىلغان . ‏    بىرىجىدىن ، مەركەز ۋە يەرلىكتىكى ئەمەلدارلارنى قايتىدىن تەرتىپكە سىلىپ ، شاھ مەنسۇر بەگنى ئۆزىگە ئاتالىقا ، شاھ بەگنى ۋەزىرلىككە ، باباق بەگنى مىراپلىققا ، مىزا ئىسمائىل ئوردۇ بەگنى سول قانات قوشۇننىڭ ئۈچبىگىلىككە ، ئىنىسى ئەبۇل مۇھەممەدخاننى چالىش ۋە تۇرپاننىڭ نائىبلىقىغا ، يەنە بىر ئىنىسى ئىبراھىم سۇلتاننى قەشقەرنىڭ نائىبلىقىغا ، مىرزا شاھ بەگنى يىڭسارنىڭ ھاكىملىقىغا ، مىرزا ئابدۇساتتار بەگنى ئاقسۇنىڭ ئەمىرلىكىگە ، مىرزا كۈچەك جوراس ئۇچنىڭ ھاكىملىقىغا ، مىرزا ئەرەببەگنى قاراقاشنىڭ ھاكىملىقىغا ، مىرزا شاھباز جوراسنى سىرىققۇلنىڭ ھاكىملىقىغا تەيىنلىگەن . ‏ئىككىنجىدىن ، ئويراتلارنىڭ قۇتۇرتىشى بىلەن توپىلاڭ كۆتۈرگەن كۇچا ئەمىرلىرىنى قاتتىق جازالىغان . ئاقىدىنلا يەنە بولور ۋە بەدەخشانغا ئەسكەر ئەۋەتىپ ، ئۈچ ئاي جازا يۈرۈش قىلىش ئارقىسىدا ، بۇ ئىككى رايۇننى قايتىدىن بوي سۇندۇرغان . ‏   ئۈچىنجىدىن ، خانلىقنىڭ غەرىبى شىمالىدىكى زىمىنلارنى قايتۇرۋىلىش مەقسىتىدە ، فەرغانە رايۇنىغا ھۇجۇم قىلغان . لىكىن ، بۇ قىتىملىق ھەربىي ھەركەتتە قىرغىزلارنىڭ ئۈستۈن ئەسكىرى كۈچىنى ئىشقا سىلىپ ھۇجۇم قىلىشى بىلەن سەئىدىيە قوشۇنى ئىغىر تالاپەتكە ئۇچىرىغان . كىيىن سۇلتان ئابدۇللاخان 40 مىڭ كىشلىك قوشۇن بىلەن فەرغانە رايۇنىغا قايتىدىن بىسىپ كىرىپ ، ئەنجان شەھىرىنى ئىشخال قىلغان . ‏تۆتىنجىدىن ، ئويراتلارغا قارشى ئىككى قىتىم ئۇرۇش قىلىپ ، ھەر ئىككى قىتىمدا مەغلۇپ بولغان . لىكىن ، ئويراتلارنىڭ خوتەن رايۇنىغا قىلغان ھۇجۇمىنى چىكىندۈرۈپ ، خانلىقنىڭ كۈچ-قۇدىرتىنى نامايەن قىلغان . ‏    ئومۇمەن ، سۇلتان ئابدۇللاخان يۇقىرقىدەك بىر قاتار پائالىيەتلىرى ئارقىلىق ، خانلىقتا بىر مەزگىل تىنىچلىق ۋە گۈللىنىش ۋەزىيىتىنى بارلىققا كەلتۈرگەن . كىيىنكى چاغلاردا ئاق تاغلىق غوجىلارنىڭ ھاكىمىيەت ئىشلىرىغا قاتتىق ئارلىشىۋىلىشى ۋە سۇلتان ئابدۇللاخاننىڭ ئوغلى يولۋاسخاننى خۇپىيانە ھالدا يۆلەپ بۆلگنچىلىك قىلىشى تۈپەيلىدىن ، سۇلتان ئابدۇللاخان ئامالسىز قىلىپ مىلادىيە 1667-يىلى خانلىق تەخىتنى تاشلاپ ئەرەبىستانغا ھەج قىلغىلى كەتكەن . ‏10-سۇلتان يولۋاسخان ‏   سۇلتان يولۋاسخان ئاق تاغلىق خوجىلار ۋە ئەمىرلەرنىڭ قوللىشى بىلەن 1667-يىلى يەكەندە خانلىق تەخىتكە چىققان . ئۇ تەخىتتە ئولتۇرغاندىن كىيىن ، ئاق تاغلىق خوجىلارنىڭ كۈشكۈرتىشى بىلەن قارا تاغلىق خوجىلارنى پاجىئەلىك ھالدا قىرغىن قىلغان . بۇنداق ئەھۋالدا قارا تاغلىق خوجىلاردىن مۇھەممەد ئابدۇللا كۆپ قىسىم ئەمىرلەر ۋە مۇرتلارنى باشلاپ يەكەندىن ئاقسۇغا بىرىپ ، شۇ جاينىڭ ئەمىرى بىلەن بىرلەشكەن ،كىيىن خوتەننىڭ ئەمىرىمۇ بۇ ئىتىپاققا قاتناشقان . قارا تاغلىقلار ئۆز ئورنىنى مۇستەھكەملەش ئۈچۈن ، ئويراتلارنىڭ خانى ئاتۇن تەيجىگە ئادەم ئەۋەتىپ ، ئابدۇللىتىپنىڭ ئوغلى ، ئابدۇللانىڭ ئىنىسى ئىسمائىلنى سوراپ ئەكىلىپ ، ئۇنى ئۆزلىرىگە خان قىلىپ تىكلىگەن ھەمدە ئاقسۇنى بازا قىلىپ تۇرۇپ يەكەنگە ھۇجۇم قىلغان . سۇلتان يولۋاسخان قاتتىق مەغلۇپ بولۇپ يەكەن شەھىرىگە بىكىنىۋالغان . كىيىنكى مەزگىللەرگە كەلگەندە ، سۇلتان يولۋاسخان قارا تاغلىق غۇجىلارغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن جۇڭغارلارنىڭ يەنە بىر ھۆكۈمرانى زەنگى تەيجىدىن ياردەم تەلەپ قىلغان ھەمدە ئۇنىڭ كۈچىگە تايىنىپ ئسمائىلخاننى ئىغىر تالاپەت تارتقۇزغان . لىكىن ، قەشقەر شەھىرى زەڭگى تەيجىنىڭ قولىغا چۈشۈپ كىتىپ ، سۇلتان يولۋاسخان ئامالسىز يەكەنگە كىتىشكە مەجبۇر بولغان . زەڭگى تەيجى قەشقەردە سۇلتان يولۋاسخاننىڭ كىچىك ئوغلىنى خانلىق تەختىگە يۆلەپ چىقارغان . سۇلتان يولۋاسخان يەكەنگە بارغاندىن كىيىن ، زەڭگى تەيجىنىڭ يۇقىرى دەرجىلىك سەركەردىسى ئەرك بەگنىڭ قۇترىتىشى ئارقىسىدا 1670-يىلى كۆتۈرۈلگەن ئەمىرلەر توپىلىڭىدا ئۆلتۈرۈلگەن . ‏11-سۇلتان ئابدۇللىتىپخان 2 ‏    سۇلتان ئابدۇللىتىپخان 2 سۇلتان يولۋاسخاننىڭ ئوغلى بولۇپ ئاتىسى ئۆلتۈرۈلگەندىن كىيىن ، 1670-يىلى خانلىق تەخىتكە يۆلەپ چىقىرىلغان . ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇ ئانىسى بىلەن بىرلىشىپ توپىلاڭچى ئەمىرلەرنى ئۆلتۈرۈشنى پىلانلىغان .بۇ ئەھۋالنى ئۇققان زەڭگى تەيجىنىڭ سەركەردىسى ئەرىك بەگ ئۆزىدىن خەۋىپسىرەپ قەشقەرگە قىچىپ كەتكەن ھەمدە ئاقسۇدىكى ئىسمائىلخانغا خەت ئەۋەتىپ ، ئۇنى يەكەنگە قوشۇن تارتىشقا دەۋەت قىلغان . ئىسمائىلخان بۇ تەكلىپنى دەرھال قوبۇل قىلىپ ، ئالتۇن تەيجىنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشى ئارقىسىدا يەكەن شەھىرىگە باستۇرۇپ كەلگەن . سۇلتان ئابدۇللىتىپخان 2 قەشقەرگە قىچىپ كەتكەن . شۇنداق قىلىپ 1670-يىلى 4-ئاينىڭ 2-كۈنى ئىسمائىلخان يەكەن شەھىرىگە كىرىپ ، خانلىق تەخىتكە چىققان . ‏12-سۇلتان ئىسمائىلخان ‏   سۇلتان ئىسمائىلخان 1670-يىلى قارا تاغلىق خوجىلارنىڭ قوللىشى ئارقىسىدا خانلىق تەختىگە چىققان . ئۇ تەخىتكە چىققاندىن كىيىن ، قارا تاغلىق خوجىلارنىڭ يول كۆرسىتىشى بىلەن بىرىنجى قەدەمدە ئادەم ئەۋەتىپ سۇلتان يولۋاسخاننىڭ قەشقەردىكى ئوغۇللىرىنى ئۆلتۈرگەن . ‏ئىككىنجى قەدەمدە ئاق تاغلىقلارنى قاتتىق باستۇرۇپ ، قارا تاغلىق خوجىلارنى خانلىقنىڭ مۇھىم مەنسەپلىرىگە قويغان . بۇ ئەھۋالدا ئاق تاغلىقلارنىڭ سەردارى ئاپپاق خوجا قەشقەردىن قىچىپ ، كەشمىرگە ، ئاندىن كەشمىر ئارقىلىق تىبەتكە ئۆتۈپ كەتكەن . ئۇ ئاق تاغلىقلارنىڭ سەلتەنىتىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن ، دالاي لاما 5 بىلەن كۆرۈشۈپ ، ئۇنىڭ قوللىشىغا ئىرىشكەن . دالاي لاما 5 غالدانغا خەت يىزىپ سۇلتان ئىسمائىلخانغا قارشى ئاپپاق خوجا بىلەن بىرلىشىپ قوشۇن تارتىشقا دەۋەت قىلغان ، ھەمدە شۇ خەت بىلەن ئاپپاق خوجىنى جۇڭغارلارنىڭ خانى غالدان تەيجىنىڭ يىنىغا ئەۋەتكەن . ئۇزاقتىن بۇيان سەئىدىيە خانلىقىنى يوقىتىش ۋە تەڭرى تىغىنىڭ جەنۇبىنى ئىگەللەشنى تاما قىلىپ كىلىۋاتقان غالدان قىلچىمۇ ئىككىلەنمەي دەرھال بۇ ۋەزىيەتتىن پايدىلىنىپ ، مىلادىيە 1680-يىلى 120 مىڭ ئاتلىق قوشۇننى ئەۋەتىپ ، ئاپپاق خوجىنىڭ يول باشلىشى بىلەن مۇزداۋان ئارقىلىق قەشقەر ۋە يەكەنگە قاراپ ئىلگىرلىگەن . ئۇنىڭ قوشۇنى ئاق تاغلىق خوجىلارنىڭ زۇر كۈچ بىلەن ماسلىشىشى نەتىجىسىدە ، شىددەتلىك ئۇرۇشلار ئارقىلىق ، ئاخىرى يەكەن شەھىرىنى ئشخال قىلغان ھەمدە شەھەردىكى سۇلتان ئىسمائىلخان ۋە ئۇنىڭ ئائىلە-تاۋاباتلىرىنى ئەسىرگە ئىلىپ ، ئىلىغا سۈرگۈن قىلىنغان . ‏شۇنداق قىلىپ 166 يىل دەۋىر سۈرگەن سەئىدىيە خانلىقى مۇشۇنداق پاجىئەلىك قىسمەتلەر بىلەن ئاخىرلاشقان . تامام مەنبە كىتابلار ..... ‏مەزكۇر تىما سەئىدىيە خانلىقىنىڭ قۇرۇلغانلىقىنىڭ 500 يىللىقىغا ئاتالدى .

aslima123

	ياخشى تىما !سەئىدىيە خانلىىقىغا ئائىت تارىخى رومانلارنى كۆپ ئوقۇيتتۇم. بۇ تىمىنى كۆرۈپلا ئىز قوغلاپ كىرىشىم.

iptihar2014

	بەك ياخشى ئىكەن.

م.زۇنۇن

	بەحىتسز سەئىدىيە .....

bojanqak

	جاللات خېنىم رومانىنى ئوقۇپ قىزىقىپ قالغانتىم  بۇ تارىخقا..

ھۆكما

	ئۆز تارىخىمىزنى يانا بىر ئەسلىتىپ ئۆتكىنىڭىزگە كۆپ رەھمەت !   ئۆز تارىخىمىزنى بىلىش شەرەپ ! بىلمەسلىك نۇمۇس !   سىز گە كۆپ رەھمەت.

joda☠

	مەن مۇشۇ يەكەن خاندانلىقىغا بەكلا قىزىقاتتىم ...جاللات خېنىم ، بەختسىز سەئىدىيە...يەنە بىر قاتار تارىخى كىتابلارنى ئوقۇپ شۇنداق قىزىقىدىغان بولغان...ئەجرىڭىزگە كۆپ تەشەككۈر قىرىندىشم ..مۇمكىن بولسا مۇشۇنداق تارىخى تېمىلار بولسا يوللاپ تۇراسىز ... باھادىرنامە رومانىنى ئوقۇش نىسىپ بولمايۋاتىدۇ ..ئۇنىڭدىمۇ تەسۋىرلىندۇ دەۋاتقان باشقىلاردىن ئاڭلىشىمچە ......

sardor0908

	سەئىدىيەنىڭ ئەڭ ئاخىرىقى زامانلىرىدىكى خانلىق،ھوقۇق تالىشىش كۆرەشلىرىگە قاراپ بەك قۇرقىمەن بالىسى ئاتىسىنى ھەج سەپىرىدە قوغلاپ قەستلىشى ،يەنە نۇرغۇنلىغان ھوقۇق كۆرەشلىرى .....شۇندىن ئىتىبارەن ئۇيغۇرلار مەيدىسىنى كۆتىرەلمىدى .مۇشۇنداق ئاچچىق تارىخلاردىن ساۋات ئىلىپ خۇراپاتلىقنى ،بىدئەتلىكنى تەشەببۇس قىلىدىغان مەزھەپ ،ئىدىيە،دىني تەشۋىقاتلار بىلەن قەتئىي قارشىلىش كىرەك .ئۆز-ئارا ئۇيغۇر قىرىنداشلارغا ئىشىننىشنى كۆچەيتىس ،ئىلغارلىقنى ،ئىلىمنى تەكىتلەش ھەرقانداق ئۇيغۇر زىممىدە بولسىلا يەنە شان-شەرەپ،تارىخ بىزگە قۇچاق ئاشقۇسى .چۈنكى ئەركىنلىك ،ھوقۇق ،زىمىن قۇرۇق دۇئاغا ئەمەس بەلكى كىتاب ۋە قۇرال ئارقىلىق كىلىدۇ.

XAHZAD

	بىزنىڭ شانلىق تارىخلىرىمىزمۇ ئادەم ئۆكۈنگۈدەك تارىخلىرىمىزمۇ بار .

5:20AM

	bojanqak يوللىغان ۋاقتى  2014-8-12 12:05 PM جاللات خېنىم رومانىنى ئوقۇپ قىزىقىپ قالغانتىم  بۇ تارى ... مەنمۇ جاللات خېنىم رومانىنى بەكلا ياختۇرمەن،لىكىن  بۇ  سەئىدىيە تارىخغا مۇناسىۋەتلىك ئەسەردە  جاللات خېنىم توغۇرلۇق بىر ئېغىز گەپمۇ يوقكەنغۇ