 |
 |
 |
 |
ئۇيغۇرلاردا بالاغەت ئىلمى (1) ( تۈزگۈچى: تۇرسۇن ساۋۇت ئۇدمىش) شەرق ئەدەبىياتىنىڭ ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات نەزەرىيەسى ئومۇمىي جەھەتتىن «ئىلمى ئەرۇز»، «ئىلمى قافىي»، «ئىلمى بالاغەت» دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنگەن بولۇپ، «ئىلمى ئەرۇز» شېئىرىيەتتىكى ۋەزىنلەر ۋە ئۇلارنىڭ قائىدە - قانۇنلىرىنى تەتقىق قىلىدۇ. «ئىلمى قافىيە» بولسا قافىيە قانۇنىيەتلىرى ۋە تۈرلىرىنى تەتقىق قىلىدۇ.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, N" O6 T: p P" P* Z
«ئىلمى بالاغەت» يەنى «بالاغەت ئىلمى» دىكى «بالاغەت» سۆزى «ۋايىغا يەتكەن، يىتۈك، تولغان، يېتىلگەن» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ، سۆز مەنىسىدىنمۇ مەلۇم بولۇپ تۇرغىنىدەك، «بالاغەت ئىلمى» نۇتۇقنىڭ پاساھەتلىك بولۇشى، يەنى ئوچۇق ۋە ئېنىق، چۈشىنىشلىك ۋە راۋان، ماكان ۋە زامانغا ماس تەرىزدە ئوتتۇرىغا چىقىشىنى، باشقىچە ئېيتقاندا، سۆزنىڭ ۋايىغا يەتكەن، پاساھەتلىك تەرىزدە ئىپادىلىنىشىنىڭ ئىمكانىيەتلىرى، قائىدە - قانۇنلىرى، ئۇسۇل ۋە شەكىللىرى ھەققىدىكى ئىلىم ساھەسىدۇر.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 A% Q3 F) S s; X' B& i) l4 A7 b
«ئىلمى بالاغەت» يەنە ئۆز ئىچىدىن «ئىلمى مەئانى»، «ئىلمى بايان»، «ئىلمى بەدىئى» دىن ئىبارەت ئۈچكە بۆلۈنگەن بولۇپ، «مەنا ئىلمى» - سۆزنىڭ شۇ ۋەزىيەت، ھالەتكە ماس تەرىزدە ئىپادىلىنىش يوللىرى ھەققىدىكى ئىلىم بولۇپ، ئاساسەن نۇتۇقنىڭ گىراماتىكىلىق شەكىللىرى ئۈستىدە توختىلىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. k7 z/ F- W. ?! _- B+ D2 ^, p «بايان ئىلمى» بولسا مەقسەتنىڭ بىر - بىرىدىن پەرقلىق شەكىللىرىدە ئىپادىلىنىش يوللىرى ھەققىدە ئىزدىنىدۇ.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @" k8 y2 b: J7 T8 M3 F" H. T# O1 \; Y5 H
مۇھەممەد سىدىق رەشىدنىڭ «سىدىقنامە» ناملىق ئەسىرىدە مۇنداق بىر ھېكايەت بار: پادىشاھ ھارۇن رەشىد ئۇيقۇسىدا ئاغزىدىكى چىشلىرى تۆكۈلۈپ كېتىپ چۈش كۆرۈپ قاپتۇ - دە، ئويغىنىپ ناھايىتىمۇ كۆڭلى يېرىم بوپتۇ، ئوردىغا چىققاندىن كېيىن داڭلىق چۈش تەبىرچىلىرىنى چاقىرىپ كېلىشكە پەرمان چۈشۈرۈپتۇ، تەبىرچى كەلگەندىن كېيىن، پادىشاھ ئۇنىڭغا كۆرگەن چۈشىنى بايان قىلىپ، تەبىرىنى سوراپتۇ. تەبىرچى چۈشنىڭ مەنىسىنى بايان قىلىپ: «ئەي پادىشاھى ئالەم، سىلىنىڭ بارلىق ئۇرۇق - تۇغقانلىرى سىلىدىن بۇرۇن ئۆلۈپ كېتىدىكەن، سىلى ئۇلاردىن كېيىن تەنھا قالغۇدەكلا» دەپتۇ. ئەسلىدىن كۆڭلى غەش بولۇپ تۇرغان شاھنىڭ تېخىمۇ غەزىپى ئۆرلەپ، تەبىرچىنى ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىپتۇ، ئاندىن يەنە باشقا تەبىرچى چاقىرىشقا بۇيرۇپتۇ. 2- تەبىرچى شاھنىڭ چۈشىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن: «سىلىنىڭ بۇ چۈشلىرى شۇنىڭدىن بېشارەت بېرىدۇكى، سېلىنىڭ ئۆمۈرلىرى بارچە ئۇرۇق - تۇغقان، قەۋمۇ - قېرىنداشلىرىدىن ئۇزۇن بولىدىكەن» دەپ تەبىر بېرىپتۇ، شاھ ئۇنىڭغا زەرباب تون كىيدۈرۈپ 100 تىللا بىلەن تارتۇقلاشنى بۇيرۇپتۇ.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 ?- I* c) {3 T) A0 I& c8 k# \
ھېكايەتتىكى ھەر ئىككى تەبىرچى ئەمەلىيەتتە بىر خىل مەنىنى ئېيتتى، لېكىن ئالدىنقىسى ئۆلۈمگە مەھكۇم بولدى، كېيىنكىسى شاھانە تون، تىللا بىلەن تارتۇقلاندى.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; [ [; @" A8 e: b- G
دېمەك، ئوي - پىكىرنى، مەقسەتنى قايسى ۋەزىيەتتە قانداق شەكىل ۋە قانداق يول بىلەن بايان قىلىش - بۇ بىر ئىلىم، شۇڭا شەرق ئۆلىمالىرى قەدىمدىنلا نۇتۇققا (مەيلى ئۇ ئاغزاكى يازما بولسۇن) ناھايىتىمۇ ئەھمىيەت بەرگەن بولۇپ، نۇتۇق مەدەنىيىتنىڭ ئۆزىگە خاس قائىدە - قانۇنلىرىنى ئىشلەپ چىقىپ، بىر قاتار ئىلىملەرنى شەكىللەندۈرگەن.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' w# z( `# B1 }$ x
ئەمدى «ئىلمى بالاغەت» نىڭ تەركىبىي قىسمىنىڭ ئۈچىنچىسى بولغان بەدىيەت ئىلمى، يەنى «ئىلمى بەدىئىي» گە كەلسەك، ئىلمى بەدىئىي - بەدىئىي سەنئەتلەر ھەققىدىكى ئىلىم بولۇپ، «بەدىئىي - ئەرەبچە يېڭى، ئاجايىپ، نادىر، يېڭى بايقالغان، كەشىپ قىلىنغان» دېگەن مەنىلەرنى بېرىدۇ، دېمەك ئىلمى بەدىئىي - پىكىرنى راۋان ۋە نەپىس ئىپادىلەش يوللىرى ۋە ۋاسىتىلىرى، بەدىئىي سەنئەتلەر (ئۇسلۇبلار، ۋاسىتىلەر) نىڭ تۈرلىرى ھەمدە خۇسۇسىيەتلىرى قاتارلىق مەسىلىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: h) @! K1 I1 Q: W* W* }# m شەرق كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا بەدىئىيەت ئىلمى ھەققىدە يېزىلغان تۇنجى ئەسەر ئابباسىيلەر خەلىپىلىكى (750-1258) دەۋرىدە ياشىغان ۋە تارىختا «بىر كۈنلۈك خەلىفە» نامى بىلەن مەشھۇر بولغان ئەرەب ئالىمى ئابدۇللاھ ئىبنى مۇئتەز (863 - 908) نىڭ «كىتب ئۇل بەدىئىي» ناملىق ئەسىرى بولۇپ، بۇ ئەسەر بىلەن بەدىئىيەت ئىلمى (ئىلمى بەدىئىي) نىڭ دەسلەپكى ئاساسى سېلىنغانىدى. ئۇنىڭدىن كېيىن بارلىققا كەلگەن نەسىر بىن ھەسەن «مەھاسىنۇل كەلام» («گۈزەل كەلىمىلەر»)، قۇداما ئىبنى جەئفەر (888 - 948) «نەقدۇش شېئىر» («شېئىرىيەت تەنقىدى»)، 11- ئەسىردە ياشىغان ئەدەبىياتشۇناس ئالىم ئەبدۇلقاھىر جۇرجانىيىنىڭ «ئەسرار ئۇل بەلاغەفى ئىلمى بەيان» («بەيان ئىلمىدە بالاغەت سىرلىرى») قاتارلىق ئەسەرلىرىدە سۆز سەنئىتىدىكى شەكىل ۋە مەزمۇن مەسىلىلىرىگە ئالاھىدە توختىلىنغان بولۇپ، مۇشۇ ئاساستا ئىلمى بەدىئى ئالاھىدە ئىلىم ساھەسى بولۇپ شەكىللەنگەن.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: z# M, P5 v9 b, [
ئەرەب ئالىملىرىنىڭ شېئىر نەزەرىيەسىگە دائىر يازغان ئەسەرلىرى فارسىي ۋە تۈركىي تىللىق ئالىملارنىڭ بۇ ساھەدىكى ئىزدىنىشلىرىگە تۈرتكە بولغانىدى، «ئىلمى بەدىئىي» گە دائىر پارس تىلىدا يېزىلغان تۇنجى ئەسەر 11- ئەسىردە بارلىققا كەلگەن بولۇپ، بۇ مۇھەممەد بىن ئۆمەر ئەر - رادۇيانىينىڭ «تەرجىمانۇل بالاغە» («بالاغەت تەرجىمىلىرى») ناملىق ئەسىرى ئىدى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 Z, y u. l$ ~7 h3 l رادۇيانى ئۆز كىتابىنى ئەرەب ئالىمى نەسىر بىن ھەسەننىڭ «مەھاسىنۇل كەلام» ئەسىرىگە ئاساسلىنىپ ياراتقا بولۇپ، 73 بەدىئىي سەنئەتنى بايان قىلغان. 11-، 12- ئەسىرلەر ئىچىدە بارلىققا كەلگەن ئىلمى بەدىئى ھەققىدىكى ئەسەرلەردىن ئەڭ مۇكەممەل ۋە مەشھۇر بولغىنى رەشىددىن ۋەتۋاتنىڭ «ھەدايىق ئۇس سېھىر فى دەقايىق ئۇش شېئىر» (شېئىر نازۇكلۇقلىرىدىكى سېھىر باغلىرى) ناملىق ئەسىرى ئىدى.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- A! l5 E+ Q% A4 S9 P3 j; r
«ھادايىق ئۇس سېھىر» يۇقىرى ماھارەت بىلەن پۈتۈلگەن يۈكسەك سەۋىيەدىكى ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭدىن كېيىن ئىلمى بەدىئىي بىلەن شۇغۇللانغان مۇئەللىپلەرنىڭ ھەممىسى دېيەرلىك مانا شۇ ئەسەردىن پايدىلانغان.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, @) K) [: T- ^' n7 u, Z
ۋەتۋاتنىڭ ئەسىرىدىن كېيىن پارس ئەدەبىياتىدا يارىتىلغان پوئىتىكىغا ئائىت يەنە بىر مۇھىم ئەسەر 13- ئەسىردە ياشىغان قامۇسىي ئالىم شەمس قەيس رازىينىڭ «كىتاب ئۇل - مۇجەم فى مەئايىر ئەشئار ئىل - ئەجەم» («ئەجەم شېئىرىيىتى ئۆلچەملىرى قامۇسى») ناملىق كىتابى بولۇپ، بۇ ئەسەر شۇ ۋاقىتقا قەدەر شېئىرىيەت ساھەسىدە يېزىلغان ئەسەرلەرنىڭ خۇلاسىسى سۈپىتىدە مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، بۇ ساھەدە يارىتىلغان ئەسەرلەرنىڭ گۈلتاجى دەپ ئېيتىش مۇمكىن، چۈنكى مۇئەللىپ ئۆز ئەسىرىدە كىلاسسىك پوئىتىكىنىڭ ئۈچ تەركىبىي قىسمى ئەرۇز، قاپىيە ۋە ئىلمى بەدىئىي ھەققىدە ئەتراپلىق مەلۇمات بېرىدۇ، شېئىر ۋە شائىرلىق، بەدىئىي ئەسەردىكى شەكىل بىلەن مەزمۇننىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتى تەنقىدنىڭ ئەدەبىيات تەرەققىياتىدىكى رولى ۋە ۋەزىپىلىرى ھەققىدە مۇھاكىمە يۈرگۈزىدۇ، شەمس قەيس ئۆز ئەسىرىنىڭ ئىلمى بەدىئىي ھەققىدىكى 3- بۆلۈمىدە رەشىددىن ۋەيۋاتنىڭ ئەسىرىدىن كەڭ پايدىلانغان بولسىمۇ، لېكىن ئۆزىنىڭ يۇقىرى ئىستېداتى ۋە بىلىم دائىرىسىنى نامايان قىلىپ ۋەتۋاتنىڭ ئەسىرىدىكى مەلۇماتلارنىڭ دائىرىسىنى يەنىمۇ كېڭەيتكەن، ئۇلارنى يېڭى ئىزاھلار بىلەن بېيىتىپ، دەلىل ۋە مىساللارنى تېخىمۇ كۆپەيتكەن بولۇپ، بۇ ئارقىلىق ئىلىم بەدىئىينى يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرگەنىدى.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @% W) _& P3 z# H: R مەشھۇر شائىر خۇسرەۋ دېھلەۋىيمۇ نەسىرىي ئەسەر قائىدىلىرى ھەققىدە ئىككى جىلدىلىك كىتاب يازغان بولۇپ، ئۇنىڭدا 100 دىن ئارتۇق بەدىئىي سەنئەتلەر ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزگەن، ۋاھىد تەبرىزىي «جەمئىي مۇختەسەر» (16- ئەسىر) ئەسىرىدە ئەرۇز، قاپىيە بىلەن بىر قاتاردا بەدىئىي سەنئەتلەرگىمۇ توختالغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- M( d- W0 w6 M نىزامىدىن ئەھمەد ئىبنى مۇھەممەد سالىھ سىددىقىي ھۈسەينىي قەلىمىگە مەنسۇپ «مەجمە ئۇس سەنايى» («سەنئەتلەر توپلىمى») ناملىق ئەسەرمۇ پۈتۈنلەي ئىلمى بەدىئىيگە بېغىشلانغان بولۇپ، 80 گە يېقىن شېئىرىي سەنئەتنى تونۇشتۇرغان.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @ V: g4 B: @* m0 S% B
ھۈسەيىن ۋائىز كاشىفىينىڭ «بەدايى ئۇل ئەفكار فى سەنايى ئۇل ئەشئار» («شېئىرىدا پىكىرلەر گۈزەللىكلىرىنى ئىپادىلەش سەنئەتلىرى»)، ئەتائۇللا ھۈسەينىي «بەدايى ئۇس سانايىئى» («بەدىئىي سەنئەتلەر») قاتارلىق ئەسەرلىرىدىمۇ شېئىرىيەت ئىلمى، بەدىئىي سەنئەتلەر ھەققىدە مەخسۇس توختىلىنغان بولۇپ، كۆپ قوللىنىلغان ئەدەبىي سەنئەتلەر مىساللار بىلەن تونۇشتۇرۇلغان.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; h8 n; r8 D% b: u" j' b+ Y6 s
كۆرۈپ ئۆتكىنىمىزدەك، ئىلمى بەدىئىيگە ئائىت ئەسەرلەرنىڭ كۆپ قىسمى ئەرەب ۋە پارس تىلىدا يېزىلغان، ھەتتا ئوتتۇرا ئاسىيادا بارلىققا كەلگەن ئەسەرلەر دېيەرلىك پارس تىلىدا يېزىلغان، بۇنىڭ سەۋەبى 11- 14- ئەسىرلەردە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەدەبىي ۋە ئىلمى تىلى پارسى بولۇپ، شائىرۇ ئەدىبلەر، ئالىمۇ ئۆلىمالار ئۆز ئەسەرلىرىنى ئاساسەن پارس تىلىدا يازغان.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) x) `, Z; x6 ^ r9 ^ T I) {: j ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىستىلىستىك ۋاسىتىلەرمۇ باشقا مىللەتلەرنىڭكىگە ئوخشاش خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئىپتىدائىي شەكلى بولغان ناخشا - قوشاقلار بىلەن بىر ۋاقىتتا مەيدانغا كەلگەن، كېيىن ئەپسانە رىۋايەت، ئېپوس، چۆچەكلەر، ماقال - تەمسىللەردە پەيدىنپەي مۇكەممەللىشىپ بارغان، بۇنى تۈركىي تىللار دىۋانىدا ساقلىنىپ قالغان ئوۋ - ئەمگەك قوشاقلىرى بۇنىڭدىن تەخمىنەن 2500 يىل بۇرۇن مەيدانغا كەلگەن «ئالىپ ئەرتوڭا» ئېپوسىنىڭ پارچىلىرى «ئوغۇزنامە» ئېپوسى، «مەڭگۈ تاش تېكىستلىرى» ۋە باشقا يازمىلاردىن ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ، چۈنكى بۇ قەدىمكى يازما يادىكارلىقلاردا ھازىرقى كۈندە بەدىئىي ئەدەبىياتىمىزدا قوللىنىۋاتقان ئىستىلىستىك ئامىللارنىڭ دېگۈدەك ھەممىسىنى تاپقىلى بولىدۇ، يازما ئەدەبىيات مەيدانغا كەلگەندىن كېيىن، ئەدەبىي تىل بارغانسېرى قېلىپلىشىپ، بەدىئىي تىلنىڭ ئىپادىلەش كۈچى تېخىمۇ تاكاممۇل تېپىپ، ئورخۇن - يېنسەي، قاراقوجۇ، قاراخانىيلار دەۋرىدىن ئۆتۈپ تۆمۈرىلەر دەۋرى ئەدەبىياتىغا كەلگەندە، بولۇپمۇ سەككاكى، ئاتايى، لۇتفى، ناۋايى زامانىغا كەلگەندە ئۇلارنىڭ ئەھمىيەتلىك ئىزدىنىشلىرى بەدىلىگە ئۇيغۇر پاساھەت - بالاغەت ئىلمى يۈكسەك پەللىگە يەتكەن.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; i" a$ Z- o! @
ئىستىلىستىكا ئامىللارنىڭ بارلىققا كېلىشى خېلى بۇرۇنقى زامانلارغا تەئەللۇق بولغىنى بىلەن ئىستىلىستىكا ھەققىدە مەخسۇس ئەسەرنىڭ دۇنياغا كېلىشى خېلى كېيىنكى ئىش، ئۇيغۇر ئالىمى ئەبۇ نەسىر فارابى (879 - 950) مۇنازىرە توغرىسىدا كىتاب يازغان ئىستىلىستىكا توغرىسىدا ئەسەر يازغان ئارستوتېلنىڭ «ئىستىلىستىكا» ناملىق ئەسىرىگە شەرھەلەر يازغان. ئەمدى ئۇيغۇر تىلى ئىستىلىستىكىسىنىڭ نەزەرىيە تەتقىقاتىغا كەلسەك، كىلاسسىك ئىستىلىستىكا «پاساھەت ئىلمى» تەتقىقاتىغا دائىر ياكى ئىستىلىستىك مەسىلىلەر ئايرىم نۇقتىلار بويىچە ۋاسىتىلىك تەتقىق قىلىنغان ئەسەرلەردىن بۈيۈك ئۇيغۇر ئالىمى ئەدىب يۈسۈپ سەككاكىنىڭ (تولۇق ئىسمى سىراجىددىن ئەبۇ ياقۇپ يۈسۈپ ئىبن ئەبۇ بەكرى ئەلخارەزمە سەككاكى، ئۇ خارىزىمدە تۇغۇلۇپ، ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا چاغاتاينىڭ ئوردىسىدا يەنە ھازىرقى قورغاس تەۋەلىكىدىكى ئالمىلىق شەھىرىدە مەسلىھەتچى بولغان، مىلادىيە 1160 - 1228) 17 يىل سەرپ قىلىپ يازغان «مىفتاھۇل ئۇلۇم» ناملىق ئۈچ توملۇق ئەسىرىنى ۋە ناۋايىنىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن» ناملىق ئەسىرى قاتارلىقلارنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىپ ئۆتۈشكە بولىدۇ، يۈسۈپ سەككاكى ئۆزىنىڭ «مىفتاھۇل ئۇلۇم» (ئىلىملەر ئاچقۇچى) ناملىق ئەسىرىدە «بالاغەت ئىلىملىرى» دەپ ئاتىغان ئىستىلىستىكا ھەققىدە، خۇسەن سۆز ئىشلىتىش پىرىنسىپلىرى، سۆز بىلەن كونتىكىسنىڭ مۇناسىۋىتى، سۆزلەرنىڭ ئىستىلىستىك رولى «ئىستىلىستىك مەزمۇن، ئىستىلىستىك ۋاسىتە ۋە ئىستىلىستىك ئۈنۈم» دىن ئىبارەت ئىستىلىستىك ھادىسە نۇتۇق ژانېرلىرى ھەم ئۇلارنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى قاتارلىق نەزەرىيەۋى مەسىلىلەر توغرىسىدا خېلى ئەتراپلىق ھەم چوڭقۇر مەلۇماتلار بەرگەن.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: d O1 s4 ], y8 [9 v7 v ئالىمنىڭ ئۈچ قىسىملىق بۇ بۈيۈك قامۇسىنىڭ 3- قىسمى مەخسۇس ئىستىلىستىكىغا ئاتالغان، ئالىم ئەرەب تىلى ئىستىلىستىكىسىنى تۇنجى بولۇپ «ئىلمى مەئانى»، «ئىلمى بايانى»، «ئىلمى بەدىئيى» دەپ ئۈچ قىسىمغا بۆلىدۇ، ئاپتور ئۆز ئەسىرىنىڭ 10- بابى يەنى «ئىلمى مەئانى» دا مۇنداق دېگەن: «ئىلمى مەئانى شۇنداق ئىلىمدۇركى، بۇ ئىلىم بىلەن گەپ - سۆزنى ئەھۋالغا تەتبىقلاپ ۋە شارائىتقا ماسلاشتۇرۇپ، پاساھەتلىك ھەم بالاغەتلىك سۆزلەشكە قادىر بولغىلى بولىدۇ، ئىلمى مەئانىنىڭ تۈپ نېگىزى ماقالە - ئەسەرنى ئەھۋالغا تەتبىقلاشتا زېھىننى خاتادىن ساقلاشتىن ئىبارەت. بۇ يەردىكى ‹ئەھۋالغا تەتبىقلاش› دېگىنىمىز گەپ - سۆزنى مۇقام ‹زامان، ماكان› نىڭ ھالغا ماس توغرا كەلتۈرۈش دېمەكتۇر...»
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) u: b5 I" B& l5 E- J ئاپتور «ئىلمى بايانى» دا نۇقتىلىق ھالدا ئوخشىتىش، ئىستىئارە (پىكىرنى ئوخشىتىلغۇچىنىڭ ئورنىغا ئوخشىغۇچىنى قويۇپ ئىپادىلەش)، كىنايە قاتارلىق ئۈچ ئىستىلىستىكا شەكىل تەھلىل قىلىنىدۇ. «ئىلمى بەدىئىي» ئىستىلىستىك شەكىللەر توپلىمىدىن ئىبارەت.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 H( ^: N3 W" Y; z# q+ c n( K7 l" J
ھەممىگە مەلۇم بولسۇنكى ئۈچ خىل ئىلىم بولۇپ، بۇ ئۈچنى ئالىملار بالاغەت ئىلىملىرى دەپ ئاتايدۇ، ئۇنداقتا ئاشۇ ئۈچ خىل ئىلمنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى نېمە؟بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @# i3 k: U) m) }7 j" q6 \6 Z
ئىلمى مەئانىنىڭ ئالاھىدىلىكى - ئەسەرنىڭ ئەھۋالىغا ئۇيغۇن ياكى ئۇيغۇن ئەمەسلىكىنى، ئەمەلىيەتكە تەتبىقلانغان ياكى تەتبىقلانمىغانلىقىنى تەكشۈرۈشتۇر.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ x8 D- J4 f2 t# ?
ئىلمى باياننىڭ ئالاھىدىلىكى - زاھىر يەنە (ئوچۇق، ئاشكارا) مەنىدىن مۇراد بىلەن مەنىگە ئەقىل تەپەككۇرىنى يۆتكەشتۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 i: P+ X) ]. d f' c6 j+ d6 t ئىلمى بەدىئىينىڭ ئالاھىدىلىكى مۇراد بىلەن مەنىلەرنىڭ زىننەتلىرىنى تېپىپ چىقىشتۇر...بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' n+ P$ z4 d9 d# q/ w* e s
ئالىم يەنە ئىستىلىستىكىدىكى مۇھىم مەسىلە - ئىپادىلەش شەكلى بىلەن مەزمۇننىڭ مۇناسىۋىتى ۋە ئەسەرنىڭ تىل ئۇسلۇبى ھەققىدىمۇ چوڭقۇر مەلۇمات بېرىپ، نۇتۇقنىڭ ھەقىقىي گۈزەللىكى شەكىل گۈزەللىكىنىڭ يۇغۇرۇلمىسى ئىكەنلىكىنى تەكىتلەپ مۇنداق دېگەن: «بىلگىنكى سۆزنىڭ چىرايلىق بولۇشى ئىككى خىلدۇر، بۇنىڭ بىرىنچىسى زاتى چىرايلىق، ئىككىنچىسى ئەرزى چىرايلىق دەپ ئاتىلىدۇ، زاتى چىرايلىق بولۇش پاساھەتلىك لەۋىز ۋە بالاھەتلىك مەنىلەر ماسلاشقانلىقىدىن ئىبارەت».
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, W) c, Y% n/ M# q/ I قانداق بولغاندا سۆز پاساھەتلىك بولىدۇ؟بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, k ~, d; W( {) ^! @# k
گەپ - سۆزلەر، سوئال - جاۋابلار قائىدىگە مۇۋاپىق بولسا، ياۋايى (غەيرىي) سۆزلەر ئىشلىتىلمىگەن بولسا ۋە ئۇ سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى لۇغەت ئاختۇرمىسا بىلگىلى، چۈشەنگىلى بولمايدىغان بولمىسا، ئۇقۇملۇق بولسا... مانا بۇنداق سۆزلەر پاساھەتلىك سۆزلەردۇر.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; L: Z3 y1 J: @& s8 ~6 f قانداق قىلغاندا سۆز بالاغەتكە يەتكەن بولىدۇ؟
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @/ h, J+ I& i2 g; b' E1 U7 A گەپ - سۆزلەر مەنە يېقىدىن مەقسەت - مۇددىئاغا لايىق بولسا، ماكان - زامانغا مۇناسىپ بولسا... مانا بۇ بالاغەتلىك سۆزلەردۇر.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 @: w0 c* x6 r6 s0 K1 S
ئەرز چىرايلىق دېگەن نېمە؟
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 R3 M) |$ f6 J بۇ ماقالە ئەسەردە ياخشى ۋە شېرىن سۆزلەرنى، مۇناسىپ سۆزلەرنى ئىشلىتىشكە رىئايە قىلىش، جۈملىدىن تىلنىڭ سەنئەتلىرىنى «گۈزەللىكى بەدىئىيلىكىنى» ئاشكارىلاش دېمەكتۇر.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- e. I: j! W; n) S
ئالىم يۈسۈپ سەككاكىنىڭ يۇقىرىقى ئەسىرى بىلەن ئەرەب تىلى ئىستىلىستىكىسى مەخسۇس پەن بولۇپ شەكىللىنىپ دۇنيادا ئەڭ بالدۇر، ئەڭ يۈكسەك تەرەققىي تاپقان ئىستىلىستىكا دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلىدۇ، بۇ ئەسەر ئەرەب دۇنياسىدا ھازىرمۇ ھۆججەت خاراكتېرلىك ئەسەر دەپ قارىلىدۇ. سەككاكىنىڭ بۇ بۈيۈك ئەسىرى دۇنياغا كەلگەندىن كېيىن، ئەرەب بولمىغان بىر ئالىمنىڭ ئەرەب تىلى ئىستىلىستىكىسى توغرىسىدا مەخسۇس يازغانلىقىغا جان - جەھلى بىلەن قارشى چىققان سۇرىيە دەمەشق جامەسىنىڭ خاتىپى مۇھەممەد ئىبنى ئابدۇراخمان قۇزۋىنمۇ بۇ ئەسەر ھەققىدە: «پازېل ئەللامە ئەبۇ ياقۇپ يۈسۈپ سەككاكى تەسنىف قىلغان ‹مىفتاھىل ئۇلۇم› ئۆز دەۋرىدە ئىستىلىستىكا ھەققىدە يېزىلغان كىتابلار ئىچىدە ئەڭ مەشھۇر ئىدى، بۇ كىتابتا يېزىلغان قائىدىلەر ئىنتايىن تەرتىپلىك ۋە تولۇق بولۇپ، ئەدەبىياتقا دائىر بارلىق ئۇسۇللار جەملەنگەن» دېمەي تۇرالمايدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @- N% N3 p& U7 ]% i! [ قۇزۋىن ئەرەب تىلى ئىستىلىستىكىسىنى بىر ئەجىمى (ئەرەبلەر ئەرەب بولمىغان بارلىق خەلقنى ئەجىمى دەيدۇ، ‹ئەجىمىنىڭ لۇغەت مەنىسى گاچا دېگەنلىك بولىدۇ› نىڭ يېزىلىشىغا قاراپ تۇرىمىزمۇ، ئۆزىمىز يېزىپ چىقىشىمىز كېرەك دەپ، «تەلخىسول مىفتاھ» ‹مىفتاھىل ئۇلۇم› جەۋھەرلىرى) دېگەن كىتابنى يازىدۇ، بىراق يۈسۈپ سەككاكىغا ھېچقانچە يېڭىلىق كىرگۈزۈلمەيدۇ، پەقەت يۈسۈپ سەككاكىنىڭ كىتابىدا «بەزى سۆزلەر ئارتۇقچە، سۆز بەك ئۇزۇن، مۈجمەل، بەزى يەرلىرى بەك قىسقا، ئىزاھلاشقا توغرا كېلىدۇ» دېگەندىن نېرىغا ئۆتەلمەيدۇ، گەپنى قىسقا قىلىمەن دەپ تولىمۇ ئىخچام قىلىۋەتكەچكە، كېيىنكى كۈنلەردە مۇددەرسلەر چۈشەندۈرۈشىدە، تالىپلار ئۆگىنىشتە قىينىلىپ، نەزەردىن چۈشۈپ قېلىش خەۋپىگە دۇچ كەلگەنلىكى ئۈچۈن ئۇنىڭ كىتابىغا باشقىلارنىڭ شەرھى يېزىلىشىغا توغرا كېلىدۇ، ئۇنىڭ قىزىقى شۇكى، ئۇنىڭ بۇ كىتابىغا دەل باشقا بىر «ئەجىمى» - خۇراسانلىق سەدىدىن مەسئۇد ئىبنى ئۆمەر تەفتازانى (1312 - 1389، مىللىتى تاجىك) «مۇختەسەرۇل مەئانى» («ئىستىلىستىكىدىن قىسقىچە چۈشەنچە) دېگەن مەخسۇس كىتابنى يېزىپ شەرھى بېرىلىدۇ.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @8 j9 M) Q) g1 r) x$ P
ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر شائىر ئەلشىر ناۋايىنىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەيىن» ناملىق ئەسىرىنى مىسالغا ئالساق، بۇ ئەسەر گەرچە ئەينى دەۋردىكى تۈركىي تىل بىلەن پارس تىلىنى سېلىشتۇرۇشنى ئاساسىي مەزمۇن قىلسىمۇ، تىل تاۋۇشلىرىنىڭ ئىستىلىستىك رولى، مەنىداش سۆزلەرنىڭ مەنە مۇناسىۋەتلىرى ھەم ئىستىلىستىك رولى قاتارلىق مەسىلىلەر ۋاسىتىلىك مۇھاكىمە قىلىنغان ئەسەر بولۇپ، يۈسۈپ سەككاكىنىڭ «مىفتاھۇل ئۇلۇم» ناملىق ئەسىرى بىلەن ئوخشاشلا ئۇيغۇر بالاغەت ئىلمىگە دائىر 1- ئەسەر ھېسابلىنىدۇ.
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @& p5 Z, ]9 n8 s4 c( u w( M زوھىرىددىن مۇھەممەد بابۇرنىڭ «مۇختەسەر» ئەسىرىمۇ ئەرۇزگە بېغىشلانغان نەزەرىيەۋى ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭدا ئەرۇز ئىلمىنىڭ قائىدە - قانۇنىيەتلىرى بايان قىلىنغان، بابۇر ئۆز ئەسىرىدە تۈركىي شېئىرىيەتتە كۆپرەك قوللىنىلغان ئەرۇز بەھرلىرى بىلەن بىللە ناۋايىنىڭ ئەرۇز ھەققىدىكى بايانلىرىدا خاتا كەتكەن بەزى نۇقتىلارنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @0 I# e% i3 ^5 t. m
كېيىنكى يىللاردا ئىلىم ساھىسىدە ئوتتۇرا ئاسىيالىق ئەدەبىياتشۇناس ئالىم شەيخ ئەھمەد تەرازىينىڭ بالاغەت ئىلمى ھەققىدىكى «فۇنۇنۇل بالاغە» («يىتۈكلۈك ئىلىملىرى») ناملىق تۈركىيدە يېزىلغان ئەسىرىنىڭ قوليازمىسىنىڭ تېپىلىشى ۋە ئۇنىڭ ئاتاقلىق ئەدەبىياتشۇناس ئالىم ئابدۇقادىر ھايتمېتوۋ (1926 - 2004) تەرىپىدىن نەشرگە تەييارلىنىپ ئېلان قىلىنىشى(1) بايقالغان «فۇنۇنۇل بالاغە» ناملىق تۈركىي تىلدا يېزىلغان ئەدەبىيات نەزەرىيەسىگە، جۈملىدىن «بالاغەت ئىلمى» گە ئائىت ئەسەر، تۈركىي تىلدا ناۋايىدىن ئالدىنمۇ بۇ ساھەگە ئائىت ئىزدىنىشلەرنىڭ بولغانلىقى ۋە نەزەرىيەۋى ئەسەرلەرنىڭ يېزىلغانلىقىدىن ئىبارەت تارىخىي پاكىت بىلەن تەمىنلەش بىلەن بىللە بىزنىڭ قەدىمكى ئەدەبىياتىمىزنىڭ نەزەرىيەۋى قاتلىمى ئۈستىدىكى ئىزدىنىشلىرىمىزنى تېخىمۇ بېيىتىشى شۈبھىسىز.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, Z4 i+ w9 t. d+ I
دېمەك، ئۇيغۇر تىلى ئىستىلىستىكىسى «بالاغەت ئىلمى» ئۇزۇن تارىخقا ۋە ئېسىل ئەنئەنىگە ئىگە، بولۇپمۇ ئۇيغۇر تىلىنىڭ كىلاسسىك ئىستىلىستىكىسى خېلى مۇكەممەل نەزەرىيە سىستېمىسىغا ئىگە بولغان ۋە مەخسۇس پەن دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەن، بۇنى يۇقىرىقى بىر قاتار مىساللاردىن باشقا ئەلىشىر ناۋايىنىڭ شائىر سەككاكىنى «كامالەتكە يەتكەن پاساھەتلىك شائىر» دېگەن يۇقىرى باھاسىدىن ۋە 19- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا يېزىلغان ئاتاقلىق مۇزىكا شۇناس شائىر مۆجىزەنىڭ «تارىخى مۇسىقىيۇن» ناملىق ئەسىرىدە ئاتاقلىق مۇزىكا شۇناس يۈسۈپ سەككاكىغا بەرگەن باھاسىدا: «... بۇ ئەزىن ھەم تامامى ئىلىمدە ھەزىرىتى فارابى، ھەزىرىتى لۇتفىلاردەك ئېردىلەر... ئىلمىي پاساھەت ۋە ئىلمى بالاغەتتە ئەسىرىنىڭ يەكتاسى ئېردى، ئىلمىي ئەشئاردا مۇغۇلىستاندىن چىققان مۇتەپەككۇرلارنىڭ ھەممىسىدىن فايىق ئېردى» دېيىلگەن.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @( g* o) z$ w% y/ b7 i: Y
1940- يىللاردا ئاتاقلىق تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتىھى ئەپەندى «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىستىلىستىكىلىق قائىدىلىرى» دېگەن دەرسلىكنى تۈزۈپ ئۆلكىلىك دارىلمۇئەللىمىندە ۋە ساقچى - ئوفىتسېرلار مەكتىپىنىڭ تەرجىمانلىق كۇرسلىرىدا ئىستىلىستىكىدىن دەرس بەرگەن، ئىستىلىستىكا ئاتالغۇسى مانا مۇشۇنىڭدىن باشلاپ ئۇيغۇر تىلىغا كىرىپ ئۆزلىشىشكە باشلىغان.بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @. o" m' Y, K c* R
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; Y6 e# t c* Q1 w9 `3 F
مەنبە: «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى» 9749-سانىدىن ئېلىندى
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @' O. y/ K5 v ?$ K9 w |
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @, |' S2 v( U y6 V% N( o
بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @6 O9 d( S6 B }6 `- Y, t
|
 |
 |
 |
 |
|
يوللىغان ۋاقتى 2014-5-12 09:50:06 PM
.gif)
.gif)
.gif)