ئۇيغۇرشۇناسلىق پىرى ، پىروفېسسور گابائىن خانىم توغرىسىدا

taltograk

	ئۇيغۇرشۇناسلىق پىرى ، پىروفېسسور گابائىن خانىم توغرىسىدا بۇ يىل گىرمانىيىلىك ئۇيغۇرشۇناسلىقنىڭ پىرى ، پىروفېسسور ئاننا مارىيا فون گابائىن خانىم (Annemarie Von Gabain 1901.7.4-1993.1.15) ۋاپات بولغىنىغا ئون يىل بولدى ، مۇشۇ مۇناسىۋەت بىلەن بۇ ماقالىنى ئالاھىدە يېزىپ خاتىرلەۋاتىمەن . مەن «شىنجاڭ تارىخى ۋە ئەدەبىياتىغا دائىر ئىلمىي ماقالىلەردىن تاللانما» نەملىق كىتابىمنىڭ مۇنداق بىر جۈملىنى يازغان ئىدىم : «ئېسىمدە قېلىشىچە ، 50 – يىللارنىڭ ئوتتۇرلىرىدا مەن تاساددىبىي پۇرسەتتە گىرمانىيىلىك داڭلىق تۈرك تىل ئەدەبىياتى ئۇستازى گابائىن خانىمنىڭ <قەدىمكى تۈرك تىلى گىرامماتىكىسى> ناملىق كىتابىنى ئۇچرىتىپ قالدىم . ئەينى ۋاقىتتا ئۇيغۇر تىلى ، قازاق تىلى قاتارلىق ھازىرقى زامان تۈركىي تىللىرىدىن خېلى ياخشى ئاساسىم بولغاچقا ، شۇنداقلا يەنە ئالىي مەكتەپتە بىر مەۋسۈم گىرمان تىلىنى تاللاپ ئوقۇيدىغان دەرس قىلىپ ئاڭلىغاچقا ، لوغەت ئاختۇرۇپ يۈرۈپ دىگەندەك بۇ كىتاپنىڭ ئاساسى مەزمۇنىدىن خەۋەر تېپىپ ، بۇ ساھەگە زور ئىشتىياق بىلەن كىرىشىپلا قالدىم . شۇنداق قىلىپ قەدىمكى تۈرك تىل ئەدەبىياتى بىلەن مانا مۇشۇنداقلا باغلىنىپ قالدىم . گابائىن خانىم لوسرېنگىن (Lothringen ھازىر بۇ يەر فىرانسىيەگە تەۋە) دا تۇغۇلغان . ئۆسمۈرلۈك دەۋرلىرىدە ئارمىيەگە ئەگىشىپ (ئۇنىڭ دادىسى گىرمانىيەدە گىنىرال ئىكەن) ئىلگىرى – ئاخىر بولۇپ گىرمانىيەنىڭ ماينىز ، بىراندىنبورگ قاتارلىق جايلىرىدا باشلانغۇچ ۋە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇغان . 1920 – يىلى ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرگەندىن كىيىن ، دەسلەپ پەن – تېخنىكا ئۇنۋېرسىتىتىغا كىرىپ ماتىماتېكا ۋە تەبىئى پەنلەرنى ئۈگەنگەن . 1923 – يىلى ئىژتىمائى پەنگە قاراپ بۇرۇلۇش ياساپ بېرلىن ئۇنۋېرسىتېتىغا پىروفېسسور خەنىس (E.Haenisch) ۋە فرانكىلارنى (O.Franke) ئۇستاز تۇتۇپ خەنزۇشۇناسلىقنى ئۆگەنگەن . 1925 – يىلىدىن باشلاپ ئۇ ۋېلھىلىم باڭ بىلەن بىللە تۈركشۇناسلىقنى ئۆگىنىپ بىرلىكتە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىپ ، تۆت قېتىملىق ئاخېئولوگىيە ئەترىتى قولغا ئېلىپ كەلگەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى بۇددا ۋە مانى دىنى ۋەسىقىلىرىنى ئېلان قىلغان . 1926 – يىلى خەنزۇشۇناسلىققا دائىر ئىلمىي ماقالىسى «خەن دەۋرىدىكى لۇجىيانىڭ <يېڭى تىل> ناملىق ئەسىرى ھەققىدە تەتقىقات بىلەن دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن .شۇنىڭدىن ئىلگىرىلا ئۇ بېرلىن پەنلەر ئاكادىمىيەسىگە يارىدەمچى بولۇپ خخزمەتكە چۈشكەن . ئۇ 1928 – يىلىدىن باشلاپ ئىلمىي ماقالە ئېلان قىلىشقا باشلىغان . 1929 – يىلىدىن 1934 – يىلىغىچە ئۇ ۋېلھىلىم باڭ بىلەن ھەمكارلىشىپ ، ئالتە توملۇق «تۈركچە تۇرپان تېكىستلىرى» ناملىق ئەسەرنى ئېلان قىلغان . 1931 – يىلىدىن 1932 – يىلىغىچە جوڭگئۇنى زىيارەت قىلىپ بېيجىڭدا تۇرغان ۋاقىتتا ، پىروفېسسور يۈەن فۇلى 1930 – يىلى شىنجاڭدىن ئېلىپ كەتكەن بېيجىڭ كۈتۈپخانىسىدا ساقلىنىۋاتقان قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ئەسەر «شۈەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى» نى تەتقىق قىلغان . شۇنىڭ بىلەن بىللە ئۇ يەنە بۇ ئەسەرنىڭ پارىژنىڭ گۈيمىت (Guimet) مۇزېيدا ساقلىنىۋاتقان يەنە بىر نۇسخىسىنىمۇ تەتقىق قىلغان . 1935 – يىلى ئۇ «قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى <شۈەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى> نىڭ 5 – جىلدى (بۆلۈمى) ھەققىدە تەتقىقات» ناملىق ماقالىسىنى ، 1938 – يىلى «قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى <شۈەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى> دىكى خەت – چەكلەر» ناملىق ماقالىسىنى ئېلان قىلغان . يۇقۇردا دىيىلگەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرى ئۇنىڭ 1930 – يىللارنىڭ ئاخىرىدا «قەدىمكى تۈرك تىلى گىرامماتىكىسى» ناملىق ئەسەرنى يېزىپ چىقالىشىغا ئاساس سېلىپ بەرگەن . بۇ ئەسەر قەدىمكى تۈرك تىلى گىرامماتىكىسى تۇنجى بولۇپ تەتقىق قىلىنغان كىتاپ بولۇش سۈپىتى بىلەن ، مەزمۇنى مول ، دەلىللىرى توغرا بولۇپ ، دۇنيا تۈركلوگىيە تەتقىقاتى ساھەسىدە كىلاسسىك ئەسەرگە ئايلانغان . 1941 – يىلى تۇنجى نەشرى ، 1950 – يىلى ئىككىنچى نەشرى ، 1974 – يىلى بولسا قايتا تۈزىتىلگەن نۇسخىسى نەشىر قىلىنغان . «تۈركچە تۇرپان تېكىستلىرى» نىڭ 8- ، 9 - ، 10 – توملىرى ئۇرۇشتىن كىيىن ئېلان قىلىندى .8 – تومى 1954 – يىلى نەشىر قىلىنغان بىراھمى يېزىقى بىلەن يېزىلغان 15 تۈرلۈك قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى بۇددا دىنى ۋەسىقىلىرى ھەققىدىكى تەتقىقات بولۇپ  ، بەزىلىرى سانسىكرتچە – قەدىمكى ئۇيغۇرچە تەرجىمىلەر ، بەزىلىرى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن يېزىلغان ئىكەن . بۇ ۋەسىقىلەر قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونېتىكا قۇرۇلمىسىنى تەتقىق قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە . 9 – تومى (1958 – يىلى نەشىر قىلىنغان) مانى يېزىقى بىلەن يېزىلغان كۈسەن تىلى (قەدىمكى كۇچا تىلى، يەنى «تۇخار تىلىB » دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن سېلىشتۇرۇلغان مانى دىنىدىكى مەدھىيە شېئىرلىرى بولۇپ ، بۇلارنىڭ مۇھىملىقىغا قىل سىغمايدۇ . 10 – تومى ئاتاۋاكا (atvaka) ھېكايىلىرى بولۇپ ، ئۇنىڭ تىلى جانلىق ، چۈشىنىشلىك ۋە ئادەمنىڭ دىققىتىنى قوزغايدۇ . مۈللېر ۋاپات بولغاندىن كىيىن ، 1931 – يىلى گابائىن خانىم مۈللېرنىڭ «قەدىمكى ئۇيغۇرچە ۋەسقىلەر ھەققىدە تەتقىقات» ناملىق ئەسىرىنىڭ 4 – تومىنى رەتلەپ نەشىر قىلدۇرغان . بۇ كىتاپ تۆت پارچە جاتاكا ھېكايىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىرىنچىسى چاستانا خان (Castana) ھەققىدىكى ھېكايە بولۇپ ، ئۇنىڭ تىلى ئاددى ھەم جانلىق بولۇپ ، ئۇنىڭ بىر تەرجىمە ئەسەر ئىكەنلىكىگە ئىشەنگۈسى كەلمەيدۇ . پىروفېسسور گابائىن خانىم 1935 – يىلىدىن 1937 – يىلىغىچە تۈركىيەنىڭ يېڭىدىن قۇرۇلغان ئەنقەرە ئۇنۋېرسىتىتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان . 1939 – يىلىدىن 1945 – يىلىغىچە بېرلىن ئۇنۋېرسىتىتىدا تۈركولوگىيە پىروفېسسورى بولۇپ ئىشلىگەن . 1946 – يىلىدىن 1949 – يىلىغىچە گىرمانىيە – ئاۋىستىرىيە چىگىرىسىدىكى باد رىچىنخالدىكى (Badreichenhal) يەرلىك موزېيدا ئۇرۇش مەزگىلىدە بېرلىندىن بۇ يەرگە يۆتكەپ كىلىنگەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ئەسەر «مايتىرى سىمىت» نى تەتقىق قىلغان . بۇ ئۇنىڭ كىيىنكى (1957 – ۋە 1961 – يىلى) ئىككى توملۇق چوڭ ھەجىمدىكى قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ۋەسىقىلەرگە دائىر ئەسەرنىڭ شاپىگراف نۇسخسى ۋە تەتقىقات دوكلاتىنىڭ يېزىلىشىغا ئاساس سېلىپ بەرگەن . 1949 – يىلىدىن باشلاپ ، ھامبورگ ئۇنۋېرسىتىتىدا تۈركلوگىيە ۋە بۇددىزىم ئىلىملىرى بويىچە تاكى 1966 – يىلى پىنسىيەگە چىققانغا قەدەر پىروفېسسور بولۇپ ئىشلىگەن . 20 – ئەسىرنىڭ 50 – يىللىرىنىڭ ئاخىرلىرىدىن 60 – يىللارنىڭ بېشىغىچە ئۇ تۆۋەندىكى بىر قاتار ئىلمىي ماقالىلەرنى ئېلان قىلغان . «قەدىمكى تۈرك – ئۇيغۇر تىلى» (1959 – يىلى يېزىلغان «تۈرك تىل ئەدەبىياتى ئاساسلىرى» ناملىق كىتاپنىڭ 1 – تومىغا كىرگۈزۈلگەن) ، «قەدىمكى تۈرك – ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» (1964 – يىلى يېزىلغان «تۈرك تىل – ئەدەبىياتى ئاساسلىرى» ناملىق كىتاپنىڭ 2 – تومىغا كىرگۈزۈلگەن) ، «قەدىمكى تۈرك – ئۇيغۇرلارنىڭ كىتاپ مەدەنىيىتى ۋە باسما تېخنىكىسى» (1964 – يىلى يېزىلغان «تۈرك تىل – ئەدەبىياتى ئاساسلىرى» ناملىق كىتاپنىڭ 2 – تومىغا كىرگۈزۈلگەن) ، «ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى قەدىمكى تۈرك – ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» (1963 – يىلى يېزىلغان بولۇپ ، گوللاندىيەنىڭ لېيدېندا نەشىر قىلىنغان «شەرقشۇناسلىق قوللانمىسى» غا كىرگۈزۈلگەن) . 1960 – يىللاردىن كىيىن ، پىروفېسسور گابائىن خانىمنىڭ تەتقىقاتى ئاساسلىقى ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ، مەدەنىيىتى ، دىن ۋە سەنئەت ساھەلىرىگە قاراپ يۈزلەنگەن . شۇنداقلا مۇشۇ ساھەدە زور مۇۋەپپىقىيەتلەرنى قولغا كەلتۈرگەن . 20 – ئەسىرنىڭ 40 – يىللىرىنىڭ ئاخىرى 50 – يىللارنىڭ باشلىرىدا ئۇ «قەدىمكى تۈرلەرنىڭ ھاياتىدا شەھەرنىڭ رولى» (1949 – يىلى ئېلان قىلىنغا) ، «ئۇيغۇرلارنىڭ دەسلەپكى تارىخى» (1952 – يىلى ئېلان قىلىنغان ، «شەرقى ئاسىيا ۋە تەبىئەت ۋە مىللەتشۇناسلىق جەمئىيىتى خەۋەرلىرى» گە بېسىلغان) ، «تۈرك – ئۇيغۇرلاردا بۇددىزم» (ئاسىياشۇناسلىق _ پىروفېسسور ۋېللېرنى(F.weller) خاتىرلەشكە دائىر ماقالىلەر توپلىمىغا كىرگۈزۈلگەن) ، «ئوتتۇرا ئاسىيادا بۇددىزم» (1961 – يىلى ئېلان قىلىنغان ، «شەرقشۇناسلىق قوللانمىسى» غا كىرگۈزۈلگەن) ، «قۇچۇ ئۇيغۇر خفنلىقى» (1961 – يىلى ماينېز پەنلەر ئاكادىمىيەسى نەشىر قىلغان) ، «تۇرپاندىن يىغىۋېلىنغان بويۇملاردىكى باسما تېخنىكىسى» (1967 – يىلى ئېلان قىلىنغان ، «گىرمانىيە پەنلەر ئاكادىمىيەسى يىغىن قوللانمىسى _ ئىژتىمائى پەنلەر قىسمى» غا كىرگۈزۈلگگن) ، «قۇچۇ ئۇيغۇر خفنلىقىنىڭ تۇرمۇشى» (ئىككى قىسىم ، «ئوتتۇرا ئاسىياشۇناسلىقتىن ئومۇمى بايان» (1979 – يىلى ئېلان قىلىنغان) قاتارلىق نۇرغۇنلىغان مۇھىم ئىلمىي ماقالىلەرنى ئېلان قىلغان . قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ سەنئەت تەتقىقاتى ساھەسىدە ئۇ «ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى بۇددىزم سەنئىتى» ناملىق ماقالىسىدىن باشقا «قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى <قاراڭغۇلۇق دۇنياسىدىكى ئون ئىلىك خان سۇتراسى> دىكى ياغاچ مەتبەئە قىستۇرما رەسىملىرى ھەققىدە تەتقىقات» ناملىق ماقالىنىمۇ ئېلان قىلغان . پىروفېسسور گابائىن خانىم ھازىرقى زامان تۈرك تىل ئەدەبىياتىغىمۇ بەك قىزىققان . 20 – ئەسىرنىڭ 40 – يىللىرىدىلا «ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلى گىرامماتىكىسى» ناملىق كىتابىنى نەشىر قىلدۇرغان ، شۇنداقلا يەنە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ، قازاقلارنىڭ كۆچمەن ھاياتىغا دائىرمۇ ماقالىلارنىڭ ئېلان قىلغان . ئۇ ھاياتىدا جەمئى 344 خىل ماقالە ، ئەسەر ئېلان قىلغان . پىروفېسسور گابائىن خانىم 1964 – يىلدىن 1976 – يىلىغىچە گىرمانىيە ئالتاي _ ئورالشۇناسلىق ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ رەئىسلىك ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن ھەمدە بۇ ئورگاننىڭ نەشرىي ئەپكارى «ئالتاي _ ئورالشۇناسلىق يىلنامىسى» نىڭ باش مۇھەررىرلىكىنىمۇ ئۆتىگەن . ئۇ يەنە خەلقئارادىكى داڭلىق ئالتايشۇناسلىق تەشكىلاتى بولغان ئالتايشۇناسلىق ئىلمىي ھەيئىتى (PLIC) نىڭ ئاساسچىللىرىدىن بىرى . 1971 – يىلى بۇ ھەيئەتنىڭ مۇكاپاتى (PLIC) ئۇنىڭغا بىرىلگەن . ئۇ ئىلگىرى _ كىيىن بولۇپ ۋېنگىرىيە ، فىنلاندىيە ، تۈركىيە ، ئەنگىلىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىكى پەنلەر ئاكادىمىيەلىرىنىڭ پەخرىي ئاكادىمىكى بولۇپ سايلانغان . تەرجىمان : ئىمىن تاجى تۈرگۈن مەنبە : ئۇيغۇرچە «پەن ۋە تۇرمۇش» ژورنىلىنىڭ 2014 – يىل 1 – سانىدىن . مەن گابائىن خانىمغا نىسبەتەن «ئۆزلۈك ۋە كىملىك» ناملىق كىتاپ ئارقىلىق مەلۇم چۈشەنچىگە ئىگە بولۇپ ، كۆڭلۈمدە ھۆرمىتىم قوزغالغان ئىدى . بۈگۈن تاساددىبى پۇرسەتتە ئۇيغۇرچە «پەن ۋە تۇرمۇش» ژورنىلىدىن بۇ ئايالنىڭ ھاياتى ۋە ئەمگىكىگە دائىر مەزمۇنلارنى ئۇچرىتىپ قېلىپ ، تورداشلار نىڭمۇ چۈشىنىشىگە پايدىسى بولار دىگەن ئۈمۈتتە ماقالىنىڭ بىز بىلىۋېلىشقا تىگىشلىك دەپ قارالغان مەزمۇنلىرىنى مۇنبەرگە يوللىدىم . ژورنالدا ئەسەرنىڭ ئاپتۇرى ئېنىق ئەسكەرتىلمەپتۇ . ئەمما ماقالىدە : « ... شىنجاڭنى زىيارەت قىلغاندىن كىيىن بونن ئۇنۋېرسىتىتى ئۇنى ئىلمىي دوكلات بىرىشكە تەكلىپ قىلغان . مەن ئايالىم ليۇ شۆجېن بىلەن بىللە بېرىپ ئۇنىڭ دوكلاتىنى ئاڭلىغان » دىگەن جۈملىلەر ئۇچرايدۇ .

nomu

WENAS@

	قىزىقىش دائىرىسى كەڭ، بىلىمى مول خانىم ئىكەن. يازمىڭىزنى ئوقۇپ بولۇپ،  ئۈستىلىمدە تۇرغان  پەن  ۋە تۇرمۇش جورنىلىنىڭ 17-18-19-20- بەتلىرىنى قايتا ئوقۇپ چىقتىم.

masrura

	گىرمانىيىلىك  ئايال پىروفېسسور گابائىن خانىمنىڭ بىز ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى،مەدەنىيىتى،تۈرك مەدەنىيىتى......قاتارلىق بىر قاتارتەتقىقات نەتىجىلىرىدىن شۇنى ھىس قىلدىمكى ئادەم تىرىشسىلا ھەرقانداق ئىشنى قىلالايدىغانلىقىنى،تېرىشىپ ئىزچىل ئۆگەنگەندىلا ھاياتنى نۇرلاندۇرۇپ مەنىلىك،غەلبىلىك ئۆتكۈزگىلى بولىدىغىنىنى چوڭقۇر ھىس قىلدىم

belga

	مىنىڭمۇ شۇنداق شۇناسلىقلاردا بىر ئوقۇپ مىللەتلەرنى چۈشەنگىم بار .. بىراق ماۋۇ قىرىنداشلارنى چۈشىنىپ بولالماي ۋاقىت چىقمايۋاتىدۇ!

uyol

	رەھمەت قېرىندىشىم. شۇنداق كۆپ نەرسىلەرنى بىلۋالدىم

قۇمۇش

	ئۇيغۇر تىلىغا بۇ ئايال كۆڭۈل بۆلگەندەك كۆڭۈل بۆلىدىغان چەتئەللىكلەر يەنە بامىدۇ؟؟؟

arka1

	ياخشى تىمىكەن

رۇقىيە90

	بىز شۇ ئايالدەك ئۆز تىلىمىزغا، مەدەنىيىتىمىزگە كۆڭۈل بۆلگەن بولساق ھە! قانداق نەتىجىگە ئېرىشەر بولغۇيتتۇق؟