ۋاقىتنىڭ نىسپىيلىكى

hezinem.com

	ھازىرغا قەدەر رېئاللىقتا <<  ئۈچ ئۆلچەملىك بوشلۇق>> نىڭ مەۋجۇت ئەمەسلىكى، << ئۈچ ئۆلچەملىك بوشلۇق>> نىڭ پەقەت ھېس تۇيغۇ ئۈستىگە قۇرۇلغانلىقى ۋە ئىنساننىڭ پۈتۈن ھاياتىنى ئۆز كاللىسىدا ئۆتكۈزدىغانلىقى ئىسپاتلاندى. شۇڭا يۇقىرىقى ئەقىدىنىڭ قارشىسى ئەقىل ۋە ئىلىم پەندىن چەتنىگەن خۇراپىي ئەقىدىگە ئىشىنىدۇ. چۈنكى ئۈچ ئۆلچەملىك ماددىي دۇنيانىڭ مەۋجۇتلىقىغا پاكىت يوق.  بۇ ئاساس تەدرىجىي تەرەققىيات نەزەرىيىسى ئاساسىغا قۇرۇلغان ماتېرىيالىستىك پەلسەپىنىڭ ئۇلىنى، ماددا مۇتلەق ۋە مەڭگۈلۈك دېگەن قاراشنى رەت قىلدى. ماتېرىيالىستىك دۇنيا قاراشنىڭ ئىككىنچى ئۇلى بولغان ۋاقىت مۇتلەق ۋە مەڭگۈلۈك دېگەن قاراش پەقەت پەرەزدىنلا ئىبارەت. ۋاقىت ھەققىدىكى بۇ قاراش ماددا ھەققىدىكى قاراشقا ئوخشاش خۇراپىي قاراشتۇر. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @1 a. E( Q+ x6 }' n7 j  vۋاقىت     بىزھېس قىلغان ۋاقىت ئەمەلىيەتتە بىر دەقىقىنى يەنە بىر دەقىقىگە سېلىشتۇرۇشتىن ئىبارەت.  بۇ ئېنىقلىمىنى تۆۋەندىكى مىسال ئارقىلىق چۈشەندۈرمىز: مەسىلەن، بىر ئادەم مەلۇم بىر جىسىمنى چەككەندە مەلۇم بىر خىل ئاۋازنى ئاڭلايدۇ.  ئۇ كىشى بەش مىنۇتتىن كېيىن ئوخشاش جىسىمنى چەكسە ئوخشىمىغان ئاۋازنى ئاڭلايدۇ. بۇ كىشى بىرىنچى ئاۋاز بىلەن ئىككىنچى ئاۋاز ئوتتۇرسىدا مەلۇم ئارلىق بارلىقىنى ھېس قىلىدۇ ھەم بۇ ئارلىقنى << ۋاقىت >> دەپ ئاتايدۇ. لېكىن ئۇ كىشى ئىككىنچى ئاۋازنى ئاڭلىغاندا، بىرىنچى ئاۋاز پەقەت ئۇ كىشىنىڭ كاللىسىدىكى تەسەۋۋۇردىن باشقا نەرسە ئەمەس. بۇ پەقەت ئۇ كىشىنىڭ خاتىرىسىدىكى بىر پارچە ئۇچۇردىن ئىبارەت، خالاس. ئۇ كىشى << ۋاقىت >> ئۇقۇمىنى نۆۋەتتىكى ۋاقىتنى ئۆز خاتىرىسى بىلەن سېلىشتۇرۇش ئارقىلىقلا چۈشەندۇرىدۇ. ئەگەردە يۇقىردىكى سېلىشتۇرۇش بولمىسا ۋاقىت ئۇقۇمىمۇ مەۋجۇت بولمايدۇ.     ئۇ كىشى بىرىنىڭ ئىشىكتىن كىرگىنىنى ۋە ئۆينىڭ ئوتتۇرىدىكى ئورۇندۇقتا ئولتۇرغىنىنى كۆرگەندە ئوخشاشلا يۇقىرىقىدەك سېلىشتۇرىدۇ. ئۆيگە كىرگەن كىشىنىڭ ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇشى بىلەن ئۇنىڭ ئىشىكنى ئاچقاندىكى، ئۆيگە كىرگەندىكى ۋە ئورۇندۇققا قاراپ ماڭغاندىكى دەقىقىلەرگە مۇناسىۋەتلىك تەسۋىرلەر ئۇ كىشىنىڭ كاللىسىدا بىر بۆلەك ئۇچۇر بولۇپ شەكىللىندۇ. قىسقىسى، ۋاقىت مېڭىدە ساقلانغان خاتىرىلەرنى ئۆز ئارا سېلىشتۇرۇش نەتىجىسىدە مەيدانغا كېلىدۇ. ئەگەر ئىنساننىڭ خاتىرىسى بولمىسا، مېڭىدە بۇنداق سېلىشتۇرۇش بولمايدۇ ھەم ۋاقىت ئۇقۇمىمىۇ مەۋجۇت بولمايدۇ. بىر كىشىنىڭ ئۆزىنىڭ 30 ياش ئىكەنلىكىگە جەزىم قىلالىشىنى بىردىنبىر سەۋەبى ئۇنىڭ كاللىسىدا ئاشۇ 30 يىللىق ئۇچۇرلار توپلانغانلىقى ئۈچۈندۇر. ئەگەر ئۇنىڭ خاتىرىسى بولمىسا، بۇرۇنقى ۋاقىتنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى ئويلىيالمايدۇ ھەم پەقەت نۆۋەتتىكى دەقىقىنىلا ھېس قىلالايدۇ. بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @5 v3 }( o1 H1 {3 T. y* P; [1 ~7 R& \ئىلمىي پاكىت بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @: q+ W6 I( q, A  K% T      تۆۋەندە ئالملارنىڭ بۇ مەسىلىگە بولغان ئوخشىمىغان چۈشەندۈرۈشلىرىنى نەقىل كەلتۈرۈش ئارقىلىق مەسىلىنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرۇشقا تىرىشىمىز: ۋاقىتنىڭ ئارقىغا قايتىشى ھەققىدە، بىلىمدار، نوبىل مۇكاپاتى ساھىبى، ئېرسىيەت ئىلىمى پروففىسسورى فىرانكوئىس (Francois)   <<ئېھتىماللىق ۋە ئەمەلىيەت>> ناملىق كىتابىدا مۇندائق دەيدۇ: ئارقىغا ياندۇرۇلۇپ قويۇلغان فىلىم ۋاقىت ئارقىغا (تەتۈرگە) ئاقىدىغان دۇنيانى تەسەۋۋۇر قىلىشىمىزغا ئىمكان تۇغدۇرۇپ بېرىدۇ. بۇ ھالەتتە سۈت ئۆزىنى قەھۋەدىن ئايرىپ، قەھۋە ئىستاكانىدىن سەكرەپ چىقىپ سۈت دېسىغا قۇيۇلىدۇ؛ بۇنداق ھالەتتە  تامدىن چىققان نۇر دەستىلىرى نۇر مەنبەسىدىن چىقماي، ئەكىسچە ئېغىرلىق مەركىزىدە يىغىلىدۇ؛ بۇنداق ھالەتتە چاچراپ چىققان ساناقسىز تاش ئادەمنىڭ قولىغا قايتىپ كېلىدۇ. لېكىن بۇ ھالەتتە ۋاقىت ئەكىسچە خۇسۇسىيەتكە ئىگە، مېڭىنىڭ فۇنكىسيىسى ۋە خاتىرىمىنىڭ ئۇچۇرلرنى شەكىللەندۈرۈش ئۇسۇلىمۇ ئوخششلا ھازىرقىغا قارشى يۆنلىشتە بولىدۇ. بۇ قائىدە ئۆتمۈش ۋە كەلگۈسى ئۈچۈنمۇ ئوخشاش ئوخشاشلا مەنىگە ئىگە. ئۇ ھالەتتە ھەم دۇنيا ھازىرقىغا ئوخشاش كۆز ئالدىمىزدا پەيدا بولىدۇ. مېڭە ھادىسىلەرنىڭ مەلۇم يۆنلىشتىكى تەرتىپىگە كۆنگەن بولغاچقا، بۇ دۇنيا بىزگە يۇقىرىدا ئېيتقاندەك تەتۈر يۆنلىشتە كۆرۇنمەيدۇ ۋە دائىم ۋاقىتنى ئالدىغا ماڭىدۇ دەپ دەپ قىياس قىلىمىز. لېكىن بۇ مېڭىدە شەكىللەنگەن نىسبىي نەتىجە. ماھىيەتتە ، ۋاقىتنىڭ قانداق ئۆتىدىغىنىنى ھەرگىز بىلمەيمىز ھەتتا ۋاقىتنىڭ ئالدىغا ماڭغان ياكى ماڭمىغانلىقىنىمۇ بىلمەيمىز. بۇ ۋاقىتنىڭ مۇتلەق ئەمەس پەقەت بىر خىل تۇيغۇ ئىكەنلكىنىڭ ئىپادىسى.      ۋاقىتنىڭ نىسپىيلىكى 20- ئەسىردە داڭلىق فىزىكا ئالىمى ئېينىشتىيىن تەرپىدىن ئىسپاتلانغان پاكىت. لىنكولىن بارنېت ( Lincoln Barnett)   <<كائىنات ۋە دوكتۇر ئېينىشىيىن>> ناملىق كىتابىدا: ئۇ بوشلۇقنقڭ مۇتلەقلىكىنى ئىنكار قىلىپلا قالماستىن، تۇراقلىق، مەڭگۈلۈك، چەكسىز ئۆتمۈشتىن چەكسىز كەلگۈسىگە ئاقىدىغان، رەھىمسىز كائىنات ۋاقىت ئۇقۇمىنىمۇ چۆرۈپ تاشلىدى. نىسبىيلىك نەزەرىيىسىنىڭ چۈشىنىسزلىكى كىشىلەرنىڭ ۋاقىت ئۇقۇمىنىڭ رەڭ ئۇقۇمىغا ئوخشاشلا تۇيغۇ ئىكەنلىكىنى ئېتراپ قىلىشقا جاھىللىق قىلغانلىق سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان. خۇددى بوشلۇق  پەقەت جىسىملارنىڭ مۇمكىنلىك دائىرىسىدىكى بىر خىل تەرتىپ بولغىنىغا ئوخشاش، ۋاقىتمۇ ۋەقەلەرنىڭ مۇمكىنلىك دائىرىسىدىكى بىر خىل تەرتىپ خالاس. ۋاقىتنىڭ ماھىيىتىنى ئېينىشتىيىن ئۆزى ئەڭ ياخشى چۈشەندۈرگەن. << مەلۇم بىر ئادەمنىڭ كەچۈرمىشلىرى بىزگە بىر قاتار ۋەقەلەردە ئورۇنلاشتۇرۇلغاندەك بىلىنىدۇ. بۇ بىر قاتار ۋەقەلەر ئىچىدە خاتىرىمىزدىكى ھەر بىر ۋەقە << ئىلگىرى>> ۋە << كېيىنلىك>>  ئۆلچىمى بۇتىچە ئورۇنلاشتۇرۇلغاندەك بېلىنىدۇ. شۇڭا ھەر بىر كىشىنىڭ << خاس ۋاقتى>> ياكى <<ئۆز ۋاقتى>> مەۋجۇت بولىدۇ. بۇ ۋاقىتنى ئۆلچىگىلى بولمايدۇ. ھادىسىلەر بىلەن سانلارنى بىر - بىرىگە ماس ھالدا سانىغاندا كېيىنكى ھادىسىلەر باشتىكى ھادىسىلەرگە قارىغاندا چوڭراق سانغا ماس كېلىدۇ. بارنېتنىڭ كىتابىدا نەقىل قىلىنغاندەك، ئېينىشتىيىن مۇنداق دەيدۇ: ماكان ۋە زامان ئوخشاشلا ھېس - تۇيغۇنىڭ شەكىللىرىدىن ئىبارەت بولۇپ، رەڭ، شەكىل ياكى چوڭ - كىچىكلىك ئۇقۇمىغا ئوخشاش ئاڭدىن ئايرىلىپ مۇستەقىل مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ. كەڭ مەنىدىكى نىسبىيلىك نەزەرىيىسىگە ئاساسلانغاندا ۋاقىتنى ئۆلچەش ئۈچۈن پايدىلنىلغان ۋەقەلەرسىز ۋاقىت مۇستەقىل مەۋجۇت  بولۇپ تۇرمايدۇ. ۋاقىت تۇيغۇدىن ئىبارەت بولغاچقا ۋاقىت پۈتۈنلەي كىشىلەرنىڭ تۇيغۇسىغا باغلىق. شۇڭا ۋاقىت نىسبىي.     ۋاقىتنىڭ ئېقىش تىزلىكى ئىشلىتىلگەن ئۆلچەمگە ئاساسەن ئوخشاش بولمايدۇ، چۈنكى ئادەم بەدىنىدە ۋاقىتنىڭ قانچىلىك سۈرئەتتە ئۆتىدىغانلىقىنى توغرا كۆرسىتىپ بېرىدىغان تەبىئىي سائەت يوق.  لىنكولىن بارنېت ( Lincoln Barnett)   مۇنداق دەپ يازىدۇ: كۆرىدىغانغا كۆز بولمىسا رەڭ مەۋجۇت بولمىغانغا ئوخشاش، ۋاقىتنى ئىپادىلەيدىغان ۋەقە بولمىسا بىر دەقىقە، بىر سائەت ياكى بىر كۈننىڭمۇ ھېچقانداق مەنىسى قالمايدۇ. ۋاقىتنىڭ نىسبىيلىكىنى چۈش كۆرگەندە ئېنىق ھېس قىلغىلى بولىدۇ. گەرچە چۈش بىر نەچچە سائەت داۋاملاشقاندەك تۇيۇلسىمۇ، ئەمەلىيەتتە بىر نەچچە مىنۇت ھەتتا بىر نەچچە سىكۇنت داۋاملىشىدۇ. بۇنى ئېنىق چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن بىر مىسال كەلتۈرىمىز: ئۆزىمىزنى ئالاھىدە لايھىلەنگەن بىرلا دەرىزىسى بار بىر ئۆيگە سولاندۇق ۋە ئۆيدە بىر مەزگىل تۇردۇق دەپ پەرەز قىلايلى. ئۆيدە بىر سائەت بولسۇن، بۇ سائەت بىلەن قانچىلىك ۋاقىت ئۆتكەنلىكىنى بىلىپ تۇرايلى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۆينىڭ دەرىزىسىدىن مەلۇم ۋاقىتتىن كېيىن قۇياشنىڭ چىققان پاتقانلىقىنى كۆرەلەيدىغان بولسۇن. بىر نەچچە كۈندىن كېيىن ئۆيدە قانچىلىك ئۇزاق تۇېغىنىمىز سورالسا، ئۆيدىكى سائەتكە قاراپ ھېسابلاپ چىققان نەتىجىگە ۋە دەرىزىدىن قۇياشنىڭ قانچە قېتىم چىققان ۋە پاتقىنىغا ئاساسەن جاۋاپ بېرىمىز. مەسىلەن، بىز ئۆيدە 3 كۈن تۇردۇق دەپ مۆلچەرلەيلى. لېكىن سىرتتىكى ئادەم پەقەت 2 كۈن ئۆتكەنلىكىنى، دەرىزىدىن كۆرگەن قۇياشنىڭ چىقىشى ۋە پېتىشى تەقلىد قىلغۇچ ئۈسكۈنىلەر ئارقىلىق سۈنئىي ھاسىل قىلىنغانلىقى، ئۆيدىكى سائەتنىڭ ئالاھىتەن تېز ماڭىدىغان قىلىپ تەڭشەلگەنلكىنى ئېيتقاندا، بىزنىڭ ھېسابلىغىنىمىز مەنىسىز بولۇپ قالىدۇ. بۇ مىسال بىزنىڭ ۋاقىتنىڭ ئۆتۈش سۈرئىتى تونۇشىمىز نىسبىي پايدىلىنىش ئۆلچىمىگە باغلىق بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ۋاقىتنىڭ نىسبىيلىكى ئىلمىي ئۇسۇل ئارقىلىق ئىسپاتلانغان پاكىت. ئېينىشتىيىننىڭ كەڭ مەنىدىكى نىسبىيلىك نەزەرىيىسى جىسىمنىڭ تىزلىكى ۋە ماسىسى ئۆزگەرسە، ۋاقىتنىڭ ئېقىش تېزلىكى ئۆزگىرىدۇ، دەپ قارايدۇ. تېزلىك ئاشسا ۋاقىت قىسقىرايدۇ، تارىيىدۇ، ۋە توختاپ قالغۇچە ئاستىلايدۇ. مەسىلەن، ئىككى قوشماقنىڭ بىرى يەر شارىدا تۇرغاندا، يەنە بىرىنى بوشلۇقتا نۇر تېزلىكىگە يېقىن تېزلىكتە سەپەر قىلىۋاتىدۇ دەپ پەرەز قىلايلى. سەپەر قىلغىنى يەر شارىغا قايتىپ كەلگەندە قېرىندىشىنىڭ ئۆزىدىن كۆپ قېرىپ كەتكەنلىكىنى كۆرىدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى ئۇ نۇر تېزلىكىگە يېقىن تېزلىكتە سەپەر قىلغاندا ۋاقىتنىڭ ئېقىش تېزلىكى كۆپ ئاستىلاپ كېتىدۇ. بوشلۇقتا سەپەر قىلغۇچى دادا بىلەن ئۇنىڭ يەر شارىدىكى ئوغلىنى تەسەۋۋۇر قىلايلى. دادا سەپەرگە ئاتلانغاندا 27 ياش، ئۇنىڭ ئوغلى 3 ياش بولسۇن. ئەگەر دادا 30 يىل ( يەر شارى ۋاقتى) دىن كېيىن قايتىپ كەلسە ئوغلى 33 ياشقا كىرگەندە ئۇ ئاران 30 ياشقا كىرىدۇ. ۋاقىتنىڭ نىسبىيلىكى سائەتنىڭ ئاستىلىشى ياكى تېزلىشىشى سەۋەبىدىن ئەمەس، بەلكى ئىككىلەمچى ئاتوم زەررىچىلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ماددىي مەۋجۇدىيەت سىستېمىسىنىڭ ئوخشىمىغان ھەركىتىنىڭ نەتىجىسى. يەنى ۋاقىتنىڭ قىسقىرىشىنى باشتىن كەچۈرگۈچىگە نىسبەتەن ، ۋاقىتنىڭ قىسقىرىشى ئاستا ھەركەتلەنگەن كارتونغا ئوخشىمايدۇ، ۋاقىت قىسقارغاندا، ئادەمنىڭ يۈرەك سوقۇشى، ھۈجەيرىسىنىڭ بۆلۈنۈشى، مېڭىسىنىڭ ئىشلىشى قاتارلىقلار يەر شارىدىكى ئاستا ھەركەتلىنىدىغا ئادەمگە نىسبەتەن ئاستىلايدۇ. ئەمما بۇ كىشى ئوخشاشلا ھاياتىنى ئۆتكۈزىدۇ ۋە ۋاقىتنىڭ قىسقارغىنىنى بىلمەيدۇ. ئەگەر سېلىشتۇرۇش بولمىسا ۋاقىتنىڭ قىسقارغىنىنى بىلگىلى بولمايدۇ. تۈگىدى........ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @) ^5 T1 R! P3 O, I بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @* ~4 j' j, ?' E0 o! U0 l" v6 P بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ {( p1 ?8 T& L8 g) l/ ?  | بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @; @. x/ z! q+ z' e2 f+ ^& | بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @4 r+ _) z9 m4 w0 T6 _ بۇ مەزمۇنلار پۈتۈنلەي مىسرنىم مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن @$ ~+ s6 _5 C) `( R3 y& i4 \* f2 c