رۇستەم قاراسۇ : جاي پەچچىم

rustorahbar

	جاي پەچچىم ئاتۇشنىڭ باغرىغا جايلاشقان ئەزىز زىمىن بولۇپ ئۇيغۇرلارنى ئىمان نۇرىغا باشلىغان. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئىمانغا كىرگەن جاينىڭ ئىسمى. بۇ يەرگە كەلگەنلەر بۇ يەردىكى مۆجىزىلەرنى كۆرۈپ ئاللاھقا ھەمدۇ سانالار ئىيتىش بىلەن بىرگە، ئۇيغۇر يەنە بىزنىڭ ئۇستازىمىز ھەم خاقانىمىز سۇلتان ساتۇق بۇغراخاننىڭ روھىغا دوئا قىلىدۇ. رۇستەم قاراسۇ ئىجادىيتى جاي پەچچىم تەڭگە تاغنى بويلاپ ماڭسىڭىز، جاي پەچچىمدە ئەجدادنىڭ ئىزى. مۆجىزىدۇر ھەر بىر تامچە سۇ، قىرىق مەسجىد يوقتۇر گۆمبىزى. تاغ باغرىدا سۈپسۈزۈك ئىقىن، بىر يېقىدا سۆگەتلەر شاھى. تۆگە تاغمۇ ئىقىنغا يانداش، كۆرۈنىدۇ تۆگىدەك گاھى. جاي پەچچىمدەئۇلۇغ مۆجىزە، قۇرام تاشتىن تامچە تامىدۇ. يۇتۇم ئىچىپ يۈرەك سەگىسە، ئادىمىزات ھەيران قالىدۇ. ئۇستازىمىز سۇلتان بۇغراخان، ماكان تۇتقان ئەزىز جاي پەچچىم. بىزلەر ئۈچۈن بىلگەنلەر ئۈچۈن، ئالتۇنغا تەڭ تۇپىسى چىمدىم. رۇستەم قاراسۇ....

magrurjan

	ئەھمىيەتلىك تىما بوپتۇ

951986172

	ھەي ھازىر چىققىلى بولمايدۇ دە

Nimjan

	«ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر جەمئىيىتى» دىكى  «جايپەچچىم»  تەسۋىرى! ھازىرقى زامان ئۇيغۇرلىرىنىڭ شەكىللىنىشى 840-يىلى موڭغۇلىيەنىڭ شىمالىدىكى يايلاقتىن ئالتاي، تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىغا كۆچۈشىدىن ئىبارەت چوڭ كۆچ-كۆچ بولغان «غەربكە كۆچۈش» تىن ئېتىبارەن مىڭ نەچچە يۈز يىللىق ئۇزاق مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى. مىللەت مەنبەسىدىن قارىغاندا، بۇ ئىككى تارماققا بۆلۈنىدۇ: بىرىنچى تارمىقى دىڭلىڭ، تيېلې، گاۋچې (高车、铁勒、丁零) دىن ئۇيغۇر، يەنى (回鹘) غىچە داۋاملىشىشى؛ ئىككىنچى تارمىقى تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى ھەرقايسى بوستانلىقلاردىكى ئەسلىي ئاھالە بىلەن مىلادى 1-ئەسىرنىڭ ئالدى-كەينىدىلا مۇشۇ بوستانلىقلارنى ماكان تۇتقان ئۇيغۇر (回鹘) لار. بۇ ئىككى تارماق ئاتلىق كۆچمەن چارۋىچى ئۇيغۇر (回鹘) لارنىڭ غەربكە سىلجىپ تەڭرىتاغنىڭ جەنۇب-شىمالى ۋە تارىم ئويمانلىقىغا كەلگەندىن كېيىن زور كۆلەمدە ئۇچرىشىپ سىڭىشىشى نەتىجىسىدە 16-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تارىم ئويمانلىقىدىكى ھەرقايسى بوستانلىقلاردىكى ئاھالىنىڭ تەلتۆكۈس ئىسلاملىشىشى ئىشقا ئېشىپ، سىياسىي، ئىقتىساد، مەدەنىيەت ۋە دىن بىرلىككە كېلىپ، يېڭى بىر مىللەت ـــــ ئۇيغۇرلار شەكىللەندى. «ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچۈشى» (回鹘西迁) مەيلى پۈتكۈل مەركىزىي ئاسىيا تارىخىدا بولسۇن، مەيلى ئۇيغۇر تارىخىدا بولسۇن دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە زور ۋەقە. ئېيتىلىشىچە، 8-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىدا (9-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرى بولسا كېرەك، ئەسلىي ئەسەردە خاتا كەتكەندەك قىلىدۇ، چۈنكى 8-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرى، يەنى 760-يىللىرىدا ئۇيغۇرلار يەنىلا قاغانلىق مەزگىلىدە ئىدى ـــ تەرجىمان) غەربكە كۆچكەندىن كېيىنكى ئۇيغۇر (回鹘) قاغان جەمەتىدىن بىلگە كۆل قادىرخان قاراخانىلار خانلىقىنى قۇرغان○12. ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ئىككى ئوغلى، يەنى چوڭ ئوغلى بازېر، كەنجى ئوغلى ئوغۇلچاق قالغان بولۇپ، چوڭ ئوغلى خانلىق تەختىگە ۋارسلىق قىلغان. تەخمىنەن 890-يىلنىڭ ئالدى-كەينىدە بازېرخان ئالەمدىن ئۆتكەن○13. بازېرخاننىڭ چوڭ ئوغلى، قاراخانىلار سەلتەنەتىنىڭ قانۇنلۇق ۋارىسى ۋەلىئەھد ساتۇق بۇغراخان ئاتىسى ئالەمدىن ئۆتكەندە تېخى كىچىك بولغاچقا، ئاتىسىنىڭ ئىنىسى ئوغۇلچاق سەلتەنەتكە نائىبلىق قىلدى. بۇ چاغدا قاراخانىلار خانلىقى بىلەن سامانىيلار ئوتتۇرىسىدا بىر مەيدان كەسكىن ئۇرۇش بولدى، تالاس ئۇزاق قورشاۋدىن كېيىن ھىجرىيە 280-يىلى مۇھەررەم ئېيىدا (مىلادى 893-يىلى 3-ئايدىن 4-ئايغىچە) ئىسمائىلشاھ تەرىپىدىن ئىشغال قىلىندى. ئوغۇلچاقنىڭ بىر تۈمەن شىرمەتلىرى جەڭدا قۇربان بولدى، ئوغۇلچاقنىڭ خاتۇنى ۋە 15 مىڭچە ئادەم ئەسىر ئېلىندى. شاھ ئىسمائىل تالاستىكى خىرىستيان چېركاۋىىنى مەسجىدكە ئۆزگەرتتى. ئوغۇلچاق ئوردۇكەنتىنى كاشغەرگە كۆچۈرۈپ سامانىلار بىلەن داۋاملىق ئۇرۇشۇشقا مەجبۇر بولدى، 904-يىلى كاشغەردىن لەشكەر تارتىپ سامانىلار چېگراسىغا ھۇجۇم قوزغىدى. ئوغۇلچاق سامانىلارنىڭ ئىچكى نىزاسى بولۇۋاتقانلىقىدىن پايدىلىنىپ ماۋارائۇننەھىردىن قېچىپ كەلگەن سامانىلار شاھزادىسى ئەبۇ ناسىر سامانىنى پاناھىغا ئېلىپ، ئۇنى كاشغەرنىڭ يۇقىرىسىدىكى ئاتۇشقا (ئارتىش) ئورۇنلاشتۇردى. بۇ مەزگىلدە قەلەمدە، ئەلەمدە يېتىلىۋاتقان ئۆسمۈر ساتۇق بۇغراخان ئەبۇ ناسىر سامانى بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قالدى. ئەل ئىچىدىكى مەرىپەتپەرۋەر تارىخ خاتىرىلىگچىلەر يېزىپ قالدۇرغان تارىخىي خاتىرىلەرگە قارىغاندا، 932-يىلنىڭ مەلۇم بىر كۈنى، ساتۇق ئۆزىنىڭ دىنىي ئۇستازى، دوستى سامانىلار شاھزادىسى ئەبۇ ناسىر سامانى بىلەن ئوۋغا چىقىپ، ئاتۇشنىڭ شىمالىدىكى ئاغۇ تاغ جىلغىسىنىڭ كېيىنرەك «جايپەچچىم» جىلغىسى، دەپ ئاتالغان بىر جىلغىغا كېلىپ قالىدۇ، ئوۋ ئارىلىقىدا ساتۇق بۇغراخان بىر تۆگە كارىۋىنىنىڭ جىلغىدا توختاپ، كىشىلەر غەربكە قاراپ سەپ تۈزۈپ ناماز ئوقۇۋاتقىنىنى كۆرۈپ قالىدۇ، شۇنىڭ بىلەن يېنىدىكى ئەبۇ ناسىر سامانىدىن بۇنىڭ نېمە ئىشلىقىنى سورايدۇ. پۇرسەتنى غەنىيمەت بىلگەن ئەبۇ ناسىر سامانى كېلەچەكتىكى بۇ خاقانغا ئىسلام دىنىنى تونۇشتۇرىدۇ ھەمدە ساتۇق بۇغراخاننى ئىسلامغا بەيئەت قىلپ مۇسۇلمان بولۇشقا ئۈندەيدۇ. ساتۇق بۇغراخان ئەبۇ ناسىر سامانىنىڭ دەۋەت قىلىشى بىلەن ئاشۇ «جايپەچچىم» دە  ئىمان  كەلىمىسى ئېيتىپ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىپ، «قۇرئانى كەرىم» نى ئۆگەندى. ساتۇق بۇغراخان ئۇستازىنىڭ ئىماملىقىدا تەگبىر ئېيتىپ، يۈزىنى قىبلىگە قىلىپ ئەزان توۋلاپ ئاللاھقا قەسەم قىلدى. مەركىزىي ئاسىيا زېمىنىدىكى تۇنجى ئەزان ئاۋازى دەل مۇشۇ ئاغۇ تېغىنىڭ «جايپەچچىم» جىلغىسىدىن ياڭراپ، ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي مىللەتلىرى تارىخدا ئىسلاملىشىش سەھىپىسىنى ئاچتى. بۇ «مۇقەددەس جاي» بۈگۈنكى ئاتۇش شەھىرىنىڭ شىمالىدىن 40 كىلومېتىرچە يىراقلىقتىكى ئاغۇ تېغى جىلغىسىدا بولۇپ، ھاۋاسى ساپ ھەم يېقىشلىق ○14، ھەيۋەتلىك جىلغا ئادەمگە سىرلىق تۇيغۇ بېرىپلا قالماستىن يەنە تەبىئەتنىڭ چەكسىز سېھرىي كۈچىنى نامايان قىلىپ تۇرىدۇ. ساتۇق بۇغراخان بۇغراخان ئۆز ئىختىيارىدىكى لەشكەرلىرىنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشكەندىن كېيىن، بىر كۈنى كېچىدە ئۇشتۇمتۇت ئوردۇكەنتكە بېرىپ ئوردىغا كىرىپلا تاغىسى ئوغۇلچاقنى ئۆلتۈرۈپ خانلىق سەلتەنەتىنىڭ تەختىنى تارتىۋالىدۇ. بۇ خۇسۇستا يەنە نۇرغۇن رىۋايەتلەر بار. بۇنىڭ ئىچىدە مۇسۇلمان تارىخچىسى ئىبنى ئەل ئاشىرنىڭ «كىتابۇل خەيرفىل تارىخ» («تارىخىي ئومۇمىيە») تا خاتىرىگە ئالغان بىر ھېكايىسىدە، ساتۇق (ياكى سۇتۇق) بىر كېچىسى چۈشىدە بىر ئادەمنىڭ كۆكتىن چۈشۈپ ئۆزىگە ‹ئۆزۈڭنىڭ بۈگۈنى ۋە كېلەچىكىنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن دىنىي ئىسلامنى قوبۇل قىل› دېگنىنى كۆرگەنلىكى، ئاندىن ئەبۇ ناسىر سامانىنىڭ دەۋىتىدە دىنغا كىرىپ مۇسۇلمان بولغانلىقى خاتىرىلەنگەن○15. ساتۇق بۇغراخان ئىمان ئېيتىپ مۇسۇلمان بولغاندىن كېيىن ئۆزىگە ئەبدۇلكەرىم، دەپ ئىسلامىي ئىسىم قويغان. ئوردا نىزاسىدا تاغىسى ئوغۇلچاقنى يېڭىپ كاشغەر شەھرىنى ئىشغال قىلىپ، ئۆزىنى بۇغراخان، دەپ ئاتىغان. شۇنىڭدىن كېيىن ئۇ سامانىلار قولىدىن تالاسنى تارتىۋالغان○16. 955~956-يىللار ئارىلىقىدا ساتۇق بۇغراخان ئالەمدىن ئۆتكەندە، ئاتۇشقا دەپنە قىلىندى. ساتۇق بۇغراخاننىڭ ئوغلى بايتاش خانلىق تەختىگە ۋارسلىق قىلىپ ئۆزىگە مۇسا ئىبنى ئەبدۇلكەرىم دەپ ئىسلامىي ئىسىم قويۇپ، ئۆزىنى ئارسلانخان، دەپ جاكارلاپ كاشغەردە تۇردى. مۇسا ئارسلانخان تەسەۋۋۇف مۇسۇلمانلارنىڭ (سوفىلارنىڭ) ياردىمىدە كاشغەر رايونىنى ئىسلاملاشتۇرۇشنى ئىشقا ئاشۇردى. ئىبنى ئاشىرنىڭ شۇ كىتابىدىكى خاتىرىسىگە ئاساسلانغاندا،  960-يىلى 200 مىڭ چېدىر (تۈتۈن، ئائىلە) تۈركىي قوۋم ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغان○17. شۇڭا، نۇرغۇن تارىخشۇناسلار شۇ يىلى (960-يىلى) مۇسا ئارسلانخان ئىسلام دىنىنى قاراخانىلار خانلىقىنىڭ دۆلەت دىنى قىلغانلىقىنى جاكارلىغان، شۇنىڭدىن ئېتىبارەن بۇ خانلىق ئىنسانىيەت تارىخىدا تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ ئىسلام خانىدانلىقى بولۇپ قالغان، دەپ قاراشماقتا. بۇ ۋەقە تارىم ئويمانلىقىدىكى ھەرقايسى بوستانلىقلارنىڭ بىرلىككە كېلىشى ھەم كېيىنكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىرلىككە كېلىشى، تۈرك ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ راۋاجلىنىشى ۋە شەكىللىنىشىدە مۇھىم رول ئوينىغان، شۇنداقلا پۈتكۈل مەركىزىي ئاسىيا، ھەتتا دۇنيا تارىخىغا زور تەسىر كۆرسەتكەن. ئاتۇشنىڭ شىمالىدىكى ئاغۇ تېغى جىلغىسىدا ئۇيغۇر (回鹘) ساتۇق بۇغراخاننىڭ تۇنجى ئەزان ئاۋازىنىڭ ياڭرىشى ○18 بىلەن مەركىزىي ئاسىيا تارىخىدا يېڭى بىر سەھىپە ئېچىلىپ، مەركىزىي ئاسىيانىڭ تۈركلىشىش، ئىسلاملىشىش مۇساپىسى باشلىنىپ، بۇ رايوننىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مىللەت، دىن، مەدەنىيەت، تۇرمۇش ئۇسۇلىدا ئەلمىساقتىن بېرى كۆرۈلۈپ باقمىغان چوڭقۇر ئۆزگىرىشلەر بارلىققا كەلدى. ساتۇق بۇغراخاننىڭ تۇنجى ئەزان ئاۋازى ئوتتۇرا ئەسىر سەھىرىنىڭ قوڭغۇرىقىنى چېلىپ، ئوتتۇرا ئەسىر كالېندارىنىڭ ۋارىقىنى ئۆرۈدى. شۇنىڭ بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇر قاتارلىق ھەرقايسى تۈركىي مىللەتلەر ئوتتۇرا ئەسىر دەۋرىگە كىردى. ئوتتۇرا ئەسىر بوران-چاپقۇنلۇق، كەسكىن داۋالغۇشلۇق، رەڭگارەڭ بىر دەۋر، بولۇپمۇ مەركىزىي ئاسىيادەك مۇشۇنداق بىر تارىخ سەھنىسىدە، نۇرغۇن قەدىمىي مىللەتلەر غايىب بولۇپ، يېڭىدىن-يېڭى ئىنسانلار توپى، مىللەتلەر، قەبىلىلەر بۇ سەھنىگە چىقتى، ئىسلام دىنى شەرققە تارقىلىپ بۇ يەرگە كەلدى؛ ئۇيغۇر (回鹘) دىن ئىبارەت بۇ ناھايىتى قەدىمىي ھەم ياش بىر مىللەتمۇ غەربكە سىلجىپ بۇ يەرگە كېلىپ، ئوتتۇرا ئەسىردىكى مەركىزىي ئاسىيانى رەڭگارەڭ، ئۆزگىرىشچان بولغان ئاسىيانىڭ مەركىزىي سەھنىسىگە ئايلاندۇردى. ئاسىيانىڭ شەرقىدە، جەنۇبىي ۋە شىمالىي سۇڭ سۇلالىلىرى، لياۋ، جىن، تاڭغۇتلار نۆۋەتلىشىپ مەيدانغا چىقتى؛ بىر دەۋرنىڭ جاھان ئەركىىسى چىڭگىزخانمۇ نەرە تارتىپ ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئىبارەت بۇ سەھنىگە كېلىپ، تالاي تراگېدىيە ۋە كومېدىيەلەرنى ئوينىدى ... بۇ، ئوتتۇرا ئەسىرنى مەركىزىي ئاسىيا دەۋرىگە ئايلاندۇردى، بۇ بىر بۈيۈك دەۋر ئىدى.

rustorahbar

	Nimjan يوللىغان ۋاقتى  2014-1-31 06:36 PM «ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر جەمئىيىتى» دىكى  «جايپەچچىم»  تە ... كۆپ تەشەككۈر قېرىندشمىز بايا مۇشۇنداق تېمىنى تاپالماي يۈرگەن قىستۇرۇپ قۇيي دەپ ئويلاپ لىكىن تاپالمىغان ئىدىم. مانا سىز يوللاپسىز تەپسىلى رەھمەت قېرىندشىم بولسا باشقۇرغۇچىلار تېما بىلەن بىرلەشتۈرۈپ قويسا دەپ ئويلايمەن سىزگە رەھمەت نىمجان ئەپەندىم

Nimjan

	rustorahbar يوللىغان ۋاقتى  2014-1-31 06:41 PM كۆپ تەشەككۈر قېرىندشمىز بايا مۇشۇنداق تېمىنى تاپالما ... تەرجىمىسى تېخى پۈتمىگەن، مۇھەررىر تېخى تەھرىرلىمىگەن مەزمۇن ئىدى، مەزمۇنى تېمىغا توغرا كېلىپ قالغانلىقتىن بىر چىمدىپلا يوللاپ قويدۇم، ئىملادىن نەچچە يەردە كېتىپ قاپتۇ، سەلدىن كېيىن تەھرىرلەپ قويۇمەن!

خالس1

	ئاللاھ رەھمەت قىلسۇن ياخشى. تېمىكەن ئۇقمىغاننى بىلۋالدۇق

ali1234

	رەھمەت  .....مەن بەك ياختۇرىمەن جۇمۇ بۇغراخان توغرىسىدىكى تېمىلارنى  شېئرىڭىزنىمۇ  ياختۇردۇم كىيىنكى  ئىشلىرڭىزغا ئۇتۇق تىلەيمەن  سالامەت بۇلۇڭ

edirak

	شىئىرڭىزنى بەك ياقتۇردۇم .ھەم تارىخى بىلىمگە ئىگە بولىدۇم رەھىمەت سىلەگە

Nimjan

	rustorahbar يوللىغان ۋاقتى  2014-1-31 06:41 PM كۆپ تەشەككۈر قېرىندشمىز بايا مۇشۇنداق تېمىنى تاپالما ... اللا-اللا (بۇ گەپنى ئادانالىقنىڭ تىلىدىكىدەك توغرا ئىنتۇناتسىيەدە ئېيتىۋاتىمەن)! بۇ ئىنكاستىكى تىنىش بەلگىلىرى بىلەن ئىملاغا خىيانەت قىلماڭىز!