ئوقۇلبۇس، بىلگەساناردىن ئۇيغۇرچە ئاتالغۇچىلىققا نەزەر

ehrami

	ئاپتور: نىجات ئەكبەر   يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ئۇيغۇر تىل-يېزىقىمىزدا ئاتالغۇلارنى ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇش، يەنى باشقا تىللاردىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەرنى تاشلاپ، ئۇيغۇرچە يېڭى ئىسىم قويۇش ئەۋج ئالدى. ھەر نەرسىنىڭ ياخشى يامان تەرىپى بولغىنىدەك، باشقا تىللاردىن ئۆزلىشىپ تىلىمىزغا سىڭىپ كىرگەن سۆزلەر ئىجابىي تەرەپتىن باشقا تىللارنىڭ تىلىمىزغا سىڭىپ كىرىپ تىلىمىزنىڭ شالغۇتلىشىپ، ئاسسىمىلياتسىيەلىشىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالسا، سەلبىي تەرەپتىن ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى بىلەن ھېسابلىشىپ ئولتۇرمايلا، قالايمىقان ئىسىملارنى قويۇش ۋە ئۆزى قويغان ئىسىمنى قاتتىق تەشۋىق قىلىش، بىر خىل ئاتالغۇنى قارىقويۇق نەچچە خىل ئاتاپ بېقىش، ئۆزلىشىپ بولغان ئىسىملارنى ئۆچمەنلىك بىلەن «پىپەن» قىلىپ، ئۆزىنىڭ قارىشىدا چىڭ تۇرۇش... قاتارلىق ئەھۋاللار يۈز بەردى.  مەسىلەن: 挖掘机 ،炒面 ،微信 ،推土机... قاتارلىق ئاتالغۇلارنى قېزىش ماشىنىسى، قازغۇ، ئۈسكەك، ئىتتەرگۈ، چۆپقورۇما، قورۇما، بوسو... دېگەندەك ئاتاپ باقتى. ئەمما خەلقنىڭ ئاغزىغا تولۇق سىڭىپ كىرەلمىدى؛ «ۋېيشىن» ئاتالغۇسى تولا تالاش-تارتىشتا قېلىپ، ئاخىرى «ئۈندىدار» ئاتالغۇسى يۇقىرى ئۈستۈنلۈك بىلەن كىشىلەرگە سىڭىپ رادىيو-تېلېۋىزىيەلەردە شۇ بويىچە ئېلىندى. ئەمما ئۇنى قوللىمايدىغانلار تا ھازىرغىچە كۈرەش قىلىۋاتىدۇ. 2009-يىلى يېڭى تۈزۈلگەن «ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسى» دە، رۇس تىلىدىن كىرگەن «-ىئو، -ىئا» بىلەن ئاخىرلاشقان بەزى سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىغا «ي» تاۋۇشى قوشۇلۇپ «رادىيو، پىيانىنو، خىرىستىيان» دېگەندەك ئاتاش بېكىتىلدى. ئەمما بۇنىڭغىمۇ قارشى چىقىپ «زادى رادىئو دېيىش كېرەك» دېگەنلەرمۇ بولدى. ئۈرۈمچى شىنخۇا جەنۇبىي يولىدىكى «رادىيو-تېلېۋىزىيە ئۇنىۋېرسىتېتى» نىڭ ۋىۋىسكىسى يېڭى ئىملا بىلەن توغرىلانغان بولسىمۇ، ئەمما يەنە ۋىۋىسكىغا قاراپ :«يائاللا، بىر ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ نامىنىمۇ خاتا يېزىپتۇ... ‹رادىئو› نى ‹رادىيو› دەپ يېزىپ قويۇپتۇ» دېگەنلەرنى كۆپ ئۇچراتتىم.   ئۇنداقتا قانداق قىلىش كېرەك؟ يا ئۆزىمىز ياسىغان سۆزنى ياراتمىساق، يا تىل-يېزىق كومىتېتى بېكىتكەن ئاتالغۇلارنى قوبۇل قىلمىساق... بىزنىڭ ئانا تىل-يېزىقىمىز زور خىرىسقا دۇچ كېلىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، يۇقىرىقىدەك ئەھۋاللار يۈز بېرىۋەرسە، ئانا تىلىمىزنى ساپلاشتۇرۇش، ساقلاش ئۇياقتا تۇرسۇن، ئەكسىچە تەمسىز، مەنىسىز تەركىبلەر كۆپىيىپ، ئۇيغۇر سۆزلۈكلىرى «ئەخلەتخانا» غا ئايلىنىپ قالىدۇ. بۇ ئىش ھە بىرىمىز قاتتىق ئويلىنىشقا تېگىشلىك مۇھىم مەسىلە. *** *** ***   يېقىندا مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى دوكتور يېتەكچىسى مۇھەممەترېھىم سايىت ئەپەندىنىڭ «ئۇيغۇرچە ئاتالغۇچىلىققا باشلاش» دېگەن كىتابىنى كۆرۈۋېتىپ، بىر مەزمۇننى ئۇچرىتىپ قالدىم. ئۇنىڭدا «كومپيۇتېر»، «ديەنناۋ»، «جىسۇەنجى» دەپ ئاتىلىپ كېلىۋاتقان «كومپيۇتېر» ئاتالغۇسىنى تۈركچىدىن ئىلھام ئېلىپ «بىلگەسانار» دەپ ئاتاش تەشەببۇس قىلىنغانىكەن. تۆۋەندىكىسى مەزكۇر كىتابتىكى «بىلگەسانار» ئاتالغۇسى چۈشەندۈرۈلگەن بېتىنىڭ رەسىم نۇسخىسى: (بىر مېگابايتتىن چوڭ رەسىم يوللىغىلى بولمىغانلىقتىن، ئەسلى رەسىمنى كۆپ كېسىپ تارايتىۋەتتىم.)   يەنە بىرى، يېقىندا «تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلىنى ئوقۇۋېتىپ، ش ئۇ ئا ر تىل-يېزىق كومىتېتى قاتناش ۋە شوپۇرلۇققا ئائىت قېلىپلاشتۇرۇلۇپ بېكىتىلگەن ئاتالغۇلارنى كۆرۈپ چىقتىم. تۆۋەندىكىسى يېڭى بېكىتىلگەن ئاتالغۇلارنىڭ بىر قىسمى:   خەتلەرئوچۇق كۆرۈندىمۇ؟ بۇنىڭدا كىشىنى ئەڭ ئۆزىگە تارتىدىغىنى «مەكتەپ ئاپتوبۇسى» ئۇقۇمىنى بىلدۈرىدىغان «ئوقۇلبۇس» ئاتالغۇسى دەپ قارىدىم. *** *** *** يۇقىرىقىلار پەقەت مىسال ئۈچۈن بېرىلدى. ئەمدى بىز مۇنازىرىنى باشلايلى. 1-پارچە رەسىمنىڭ تۆۋىنىدىمۇ «ئاتالغۇ خىزمىتىنى چىڭ تۇتۇشىمىز، ئاتالغۇ ئومۇملاشتۇرۇش ئۈچۈن ئاكتىپ خىزمەت قىلىشىمىز كېرەك» دەپ كۆرسىتىلگەن. ئۇيغۇر تىل-يېزىقىمىز زور خىرىسقا كېلىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، قانداق قىلغاندا ئۇيغۇرچە ئاتالغۇچىلىقتا قالايمىقانچىلىق تۇغدۇرماي، ئىلمىي ھالدا يېڭى سۆزلەرنى ياساپ، ئۇيغۇر تىل بايلىقىنى ئاشۇرغىلى، بېيىتقىلى بولىدۇ؟ باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەرنى ئۆز پېتى قوللىنىش كېرەكمۇ ياكى تىلىمىزغا ئۆزلەشتۈرۈپ قوبۇل قىلىشىمىز كېرەكمۇ؟ يېڭى پەيدا بولغان ئاتالغۇلارنى ئۇيغۇرچە قانداق ئاتاش كېرەك؟ ئۇيغۇرچە ئاتالغۇچىلىق ھەققىدە نېمىلەرنى ئويلىدىڭىز؟ ئۆزىڭىز «پالانى ئاتالغۇنى پالانى دەپ ئاتىساق مۇۋاپىق بولىدۇ» دېگەن خىياللىرىڭىز بارمۇ؟ ئۇنداقتا بىز «ئۇيغۇرچە ئاتالغۇچىلىق» ھەققىدە مۇنازىرىمىزنى باشلىۋەتسەك قانداق.

bagmurat

	ئۇقۇلباس بەك ياخشى نئم بۇپتۇ مەن شۇنى قوللئندىم .

akbar0997

	مەن ئائىلىدە ئىككى باللىرىمغا كۆكتاتنىڭ ھەرقايسى تۈرلىرى ،تۈرلۈك ئائىلە ئىلكتىر ئۇسكۈنىلىرىنى ئانا تىلدا ئاتاشقا ئاساسەن دىگۈدەك ئادەتلەندۇردۇم . ئۇلار ھازىر دىيەنشى ،يوكۇڭ ،بىڭشاڭ ،كەيگۇەن ،دىيەنناۋ دىگەندەك ئۈسكۈنىلەرنى تولۇق ئانا تىلدا سۆزلەشكە ئادەتلەندى . بىر قىسىم كۆكتاتلرنىڭ ئىسىملىرىنىمۇ ئانا تىلدا ئاتايدۇ . مىنىڭچە بۇنى ئادەتلەندۇرسەك چوقۇم كۈنۈپ كىتىدۇ .

nurjahan0997

	بىلگە سانار ،ئوقۇلبۇس خېلى بوپ قالىدىكەن جۇمۇ.

köksöy

	ئاتالغۇلارنى قېلىپلاشتۇرۇش،يېڭى ئاتالغۇلارنى بىكىتىپ ئومۇملاشتۇرۇش نۆۋەتتىكى جىددى ۋە موھىم مەسىلە.يېقىنقى بىر مەزگىللىك ئاتالغۇلارنى قېلىپلاشتۇرۇش ئەھۋالىغا قارايدىغان بولساق ئاتالغۇلارنى بېكىتىش ئىلمى بولماسلىق،ۋاقتىدا بولماسلىق،بېكىتىلگەن ئاتالغۇ ئۇيغۇر تىلىمىزنىڭ قانۇنىيىتىگە ئۇيغۇن بولماسلىقتەك كەمچىلىكلەرنى بايقايمىز.بۇنىڭدا ئەلۋەتتە ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق تىل-يېزىق كومىتىتىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەسئۇلىيىتى بار.ئەڭ ئاددىلىرىنى مىسال ئالساق ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق تىل-يېزىق كومىتىتىنىڭ خىزمىتىدە تۆۋەندىكىدەك ئېغىر سەۋەنلىك بار: 1.ئاتالغۇ بېكىتىش،قېلىپلاشتۇرۇش قەدىمى ئارقىدا قېلىۋاتىدۇ.مەسىلەن 身份证ئۇقۇمى پەيدا بولۇپ،قوللىنىلىشقا باشلاپ خېلى يىللارغىچە ئۆلچەملىك ئاتالغۇ بېكىتىلمەي سالاھىيەت كېنىشكىسى،سالاھىيەت گۇۋاھنامىسى دەپ ئېلىندى،دېھقانلىرىمىز شىنپىنجى دەپ ئادەتلەندى.كېيىن تۈركچىدىن ئىلھاملىنىپ‹‹كىملىك››دەپ ئاتاش بېكىتىلدى،ئەمما ھازىرغىچە يېزا-قىشلاقلاردا كىملىك سۆزى تولۇق ئومۇملاشمىدى، شىنپىنجى سۆزى ئىستىمالدىن قالمىدى.ئەگەر بۇ ئاتالغۇ ۋاقتىدا بېكىتىلىپ ئومۇملاشتۇرۇلغان بولسا شىنپىنجى دىگەن گاچا سۆزگە ئورۇن قالمىغان بۇلار ئىدى. 2.بېكىتىلگەن ئاتالغۇ ئۇيغۇرچە بولماسلىق ياكى يېرىمىنى چەتئەلچە،يېرىمىنى ئۇيغۇرچە قىلىپ قۇيۇش ئەھۋاللىرى بار.بۇنداق ئاتالغۇلارنى ساۋاتسىزلار ئەمەس مەكتەپ يۈزى كۆرگەنلەرمۇ چۈشىنەلمەيدىغان،ئاقىۋەتتە لۇغەتتىن خەنسوچىسىنى تېپىپ خەنسۇچە مەنىسىگە ئاساسەن چۈشىنىدىغان غەلىتە ئىشلار بولۇۋاتىدۇ.مەسىلەن 视频سۆزىگە بېكىتىلگەن ‹‹كۆرۈنمە چاستوتا››دىگەن ئاتالغۇ بۇنىڭ ئەڭ تىپىك مىسالىدۇر.تېلۋىزور،گېزىتلەردە ‹‹...باشلىق كۆرۈنمە چاستوتىدا سۆز قىلىپ مۇنداق دىدى››دىگەن قوپال جۈملىلىك بايانلارنى ئۇچرىتىپ تۇرىمىز. بۇ ئاتالغۇغا قارىساق كۆرۈنمە دىگىنى ئۇيغۇرچە بولسا چاستوتا دىگىنى ئۇيغۇرچە ئەمەس.ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ئاتالغۇ ئىككى سۆزدىن ياسالغان بولۇپ ئىخچام ئەمەس.ئەمەلىيەتتە بۇنى ئۇيغۇرچە ئاتىغىلى بولمامتى؟ ئۇيغۇر تىلىدا بۇنى ئىپادىلەيدىغان سۆز يوقمىدى؟ئادەتتە ئىشلىتىدىغان‹‹سىن››سۆزى ماس كەلمەسمىدى؟ئەگەر ماس كەلمىسە تىلىمىزدا ئىپادىلىگىلى بولمىسا سەن ئەسلىدىكى ‹‹video››سۆزىنى قۇيۇۋەرسەڭ بۇلۇۋىرەتتىغۇ؟نىمە قىلىسەن ئۇنى يەنە ئەبجەش قىلىپ؟...بۇنداق مەسىلىلەرنى تىل-يېزىق كومىتىتىدىكىلەر ئوبدانراق ئويلىشىپ بېقىش كىرەك... تىلشۇناسلىقتا ئاتالغۇ ياساشنىڭ پىرىنسىپلىرى بولۇدۇ.ئۇيغۇر تىلىمىزغا يېڭىدىن كىرىدىغان،كىرىۋاتقان سۆزلەرگە ئاتالغۇ ياساشمۇ بۇنىڭ سىرتىدا ئەمەس ئەلۋەتتە.ئاتالغۇ  ئاۋال ئۆزىمىزنىڭ لۇغەت فوندىدىكى سۆزلەردىن ياسىلىش كىرەك،يەرلىك شىۋىدىكى سۆزلەرمۇ نەزەردىن ساقىت قىلىنماسلىقى كىرەك؛ئەگەر لۇغەت فوندىمىزدىن مۇۋاپىق سۆز تېپىلمىسا تۈركى تىللارغا مەنسۇپ قېرىنداش تىللاردىن مۇۋاپىق ئاتالغۇ ئىزدەش كىرەك.يەنى تۈرك،ئۆزبەك،تاتار،قازاق،قىرغىز،ئازارى،تۈركمەن...قاتارلىق قېرىنداش تىللاردىن ئاتالغۇ قوبۇل قىلىش كىرەك.ئەگەر بۇ تىللاردىمۇ مۇۋاپىق سۆز تېپىلمىسا ئەسلى ئاتالغۇنى قوللۇنۇش كىرەك،ئەسلى ئاتالغۇ تىلىمىزنىڭ فونىتىكىلىق قائىدىلىرىگە چۈشمەي قالسا تىلىمىزغا بويسۇندۇرۇپ ئۆزلەشتۈرۈش كىرەك.خۇددى تۈركلەرنىڭ بىز رادىئو ياكى رادىيو دەپ قۇبۇل قىلغان ئاتالغۇنى بۇرۇنلا راديو دەپ ئاتىغىنىدەك. ئەگەر تىل-يېزىق كومىتىتى يۇقۇرقى ئەقەللى پىرىنسىپقا ئەمەل قىلغان بولسا بىز ئايرۇپىلان دىگەن سۆزنىڭ ئونىغا ‹‹ئۇچاق››ياكى ‹‹ئۇچقۇ››دىگەن ئاتالغۇنى،ئاپتۇنۇم  دىگەن سۆزنىڭ ئورنىغا‹‹ئۆز ئەرك››دىگەن ئاتالغۇنى،‹‹ئاخبارات››دىگەننىڭ ئورنىغا‹‹ئوچۇقلىما››دىگەن ئاتالغۇنى قوللانغان بۇلار ئىدۇق. مېنىڭچە ھازىر بىزنىڭ قىلىدىغان ئىشىمىز ئۆزلىشىپ بولغان ئاتالغۇلارنى قايتىدىن بۇزۇپ قۇراشتۇرۇش ئەمەس،نۆۋەتتە ئاتالغۇسى بېكىتىلمىگەن،بېكىتىلگەن بولسىمۇ ئۆزلەشمىگەن،بېكىتىشتە سەۋەنلىك بولغان،يېڭىدىن تىلىمىزغا كىرىۋاتقان ۋە ياكى كىرىدىغان سۆزلەرگە ئىلمى،قولايلىق،ئىخچام،ئۆزلىشىشچان،ساپ،چۈشىنىشلىك بولغان يېڭى ئاتالغۇلارنى بېكىتىپ ئومۇملاشتۇرۇش بولۇشى كىرەك.

muqam

	köksöy يوللىغان ۋاقتى  2013-12-4 12:38 PM ئاتالغۇلارنى قېلىپلاشتۇرۇش،يېڭى ئاتالغۇلارنى بىكىتى ... بۇ ئىنكاسقا ئەگەشتىم....

pikAso

	شۇ ئەمەسمۇ جۇاڭزەي جى دىگەننىمۇ ئۇيغۇرچىدا نىمە دىيىلىغانلقىنى بىلمەيدۇ كۆپۈنچە قېرىنداشلىرىمىز مەن تېلۋىزوردىن جۇاڭزەي جى (كۆرەكلىك ئىكىسكۇۋاتۇر) دەپ ئاڭلىغان مەنچە مۇشۇ توغرا كۆپچىلىك دوسلا سىلەر قانداق قارايسىلە ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

muhabbatsiman

	ئوقۇلبۇس،بىلگەسانار دېگەن سۆزلەرنىڭ ئومۇملاشمايدىغانلىقىغا ئىشەنچىم كامىل.

parhatjan

	ئوقۇلبۇس، بىلگسانار، ئاپتوخوت دىگەن تەرجىمىلەرنى بەك ياختۇردۇم.