پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى!

ئەرتۇرا

	ر پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى نۇرمۇھەممەد ئېركى( 1927 - 1984) ئالىمدۇر دۇنيانىڭ،  ئىنساننىڭ جېنى، ئالىملار ئالىمنىڭ بىلەر قەدرىنى. يۇرتىمىز ئالىمنىڭ،  ئەدىبنىڭ كانى، كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى! شەرق ئىلىم دۇنياسى ئىچرە يىگانە - بىر يۇلتۇز شۇنچە ساپ، شۇنچە  نۇرانە. ئەجرىگە قايىلدۇر ئۆز ۋە بىگانە، كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى  قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى! يۇلتۇزكى يۇلتۇزلار ئارا  سەرۋەرى، يۇلتۇزكى يۇلتۇزلار ئارا ھۆكەرى. مۇبارەك ئىسمىدۇر مەھمۇد  كاشغەرىي، كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى! تىل دېمەك - بىر ئەلنىڭ ھايات بەلگىسى، مەھمۇددۇر شۇنچە زور  بەلگە ئىگىسى. ئانا تىل سۆيگۈسى - ۋەتەن سۆيگۈسى ... كىمنىڭ بار مۇشۇنداق  ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى! <دىۋان>دۇر - تۈرك  تىلى ئىرپان غەزنىمىز، مىڭ يىلدىن بۇرۇنقى بىلىم پەللىمىز. <دىۋان>دىن  شەرەپ ھىس قىلار خەلقىمىز. كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن  دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى! <دىۋان> دۇر دۇنيادا ئەجەپ  مۆجىزات. بولمىدى ئۇ تارىخ بەيگىسىدە مات. بەلكى ئۇ بولدى پەن ئەھلىگە  قانات، كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى! بىر ئەلكى، بەرسە ئۇ شۇنداق بىر ئوغۇل، بولسا ئۇ ئىرپاندا  ئالەمگە مەقبۇل، قىسمامدۇ بېشىغا قىلىپ ئۇنى گۈل؟! كىمنىڭ بار مۇشۇنداق  ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى! گۈل قىلىپ قىستىڭ سەن،  ئاپىرىن ساڭا! كۆپ ئىززەت ۋە ھۆرمەت ئەيلىدىڭ ئاڭا. زامانەم، بۇ ئىشىڭ يارىدى  ماڭا. كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى! ئالىمنى ھۆرمەتلەش - گۈللەشكە ئاساس. ھەر ئەلدە راۋاج ۋە  ياشناشقا ئاساس. ئىرپانغا ھەممىنى ئۈندەشكە ئاساس. كىمنىڭ بار مۇشۇنداق  ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى! مەھمۇدنىڭ ۋەتىنى - ئەي  ئەزىز قەشقەر! قەدىرلە ئوغلۇڭنى، ئۇ گوياكى زەر! ئۇ - ئادەم شەكلىدە يارالغان  گۆھەر ... كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى! گەر ئاڭا زامانداش بولمىسام ئۆزۈم، تۇپراقداش بولغاچقا ئاپتاپتۇر  يۈزۈم ... قەبرىنىڭ خاكىنى سۈرتىۋال كۆزۈم. كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى  قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد ۋەتىنى! بوۋامنى ئالەمگە راسا  داملىتاي. ۋەسىيەت: مەن ئۆلسەم يېنىدا ياتاي. جاۋاھىر ئورنىدا شېئىرىمگە  قاتاي. كىمنىڭ بار مۇشۇنداق ئالىمى قېنى؟ پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد  ۋەتىنى! 1983 - يىل. قەشقەر بۇ شېئىر شائىر نۇرمۇھەممەد  ئېركىنىڭ <ئۆچمەس تامغىلار> دىگەن شېئىرلار توپلىمىدىن ئېلىنغان. ئەسكەرتىش: بۇ ئەسەرنى داڭلىق يازغۇچى، ئاتاقلىق ئوبزورچى يالقۇن روزى ئەپەندىنىڭ 2012-يىلى 4-ئايدا نەشىر قىلىغان ئەسىرى "لاي قەلئەنىڭ سىرى" ناملىق كىتابىغا ئېلىنغان ماقالىلىرىدىن "پەخىرلەن دۇنياغا، مەھمۇد ۋەتىنى" ماۋزۇلۇق ماقالىنى (مەزكۇر كىتاپنىڭ 355-366-بەتلەر) ئوقۇغاندىن كېيىن دەرھال بۇ شېئىرنى ئىزدەپ تاپتىم ۋە بۈگۈنكە قەدەر بۇ شېئىرنى ۋە ناخشا قىلىپ ئېيتىلغان ژانىرلىرىنى قانداق بولۇپ ئاڭلىمىغان ۋە كۆرمىگەن بولغانلىقىمدىن ئەپسۇسلاندىم. شۇنىڭ بىلەن دەرھال قېرىنداشلىرىمنىڭ ئىچىدىمۇ بەلكىم ماڭا ئوخشاش بۇنىڭدىن مەھرۇم قالغانلار بولۇشى دېگەن ئوي بىلەن ئورتاقلىشىشنى ئويلاپ يوللاپ قويدۇم...          مەھمۇد كاشغەرى مىڭ يىل بۇرۇن ئىسىل خەرىتە سىزىپ، بىزنى تاڭ قالدۇرغان مەھمۇد كاشغەرى. كۆپ تىل بىلگەچكە نۇرغۇن يەر كىزىپ، پەن بىلىم ئاشۇرغان مەھمۇد كاشغەرى. كىم يازغان شۇ چاغدا دىۋاندەك لۇغەت، كىم سىزغان ۋەتەن غەرىتىسىدىن خەت. پەخىرلەنسەك ھەقتۇر سىنىڭدىن قەۋەت، پەخىرلىك يول ئاچقان مەھمۇد كاشغەرى. مىڭ يىلدىن بۇرۇنقى تىلىمىزنى بىز، بىلدۇق سەن دىۋاندا قالدۇرغاچقا ئىز. تىلىمىزدىن توپلاپ ئىلىم پەن مېغىز، دۇنياغا نۇرچاچقان مەھمۇد كاشغەرى. ئەل كەزدىڭ خەلقىڭدەك ئۇز تىلىڭنى دەپ، كەلسىمۇ ئالدىڭغا جاپالار سەپ سەپ. نەدە بولسا ئىلىم پەن ھەقنى كۆزلەپ، ئىلىم پەن بويلىغان مەھمۇد كاشغەرى. ئاخىرى ئۆز يۇرتى كاشغەرگە كىلىپ، ئۆتكەن ئەۋلاتلارغا تىل بىلىم بىرىپ،. ئۆگەنسەك ئەرزىيدۇ روھىڭنى قېزىپ، ئەلگە قۇت ئويلىغان مەھمۇد كاشغەرى.    تۈركى تىللار دىۋانى  ۋە مەھمۇد كاشغەرىى ھەققىدە («تۈركى تىللار دىۋانى» 1072-يىلى يېزىلىشقا باشلىنىپ، 1074-يىلى تاماملانغان. 1076-يىلغىچە قايتا تۈزۈتۈلۈپ، ئابباسلار خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم مۇقتەدى بىئەمىرۇللاغا ئارماغان قىلىنغان) «تۈركى تىللار دىۋانى» تۈركى خەلقلەر مەدەنىي ھاياتىدا مۇھىم ئورۇن تۇتقان، قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدىكى ھەرقايسى تۈركى قەبىلىلەرنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە ئېتنىك تەركىبى، جۇغراپىيلىك جايلىشىشى، ئىقتىسادى ئىگىلىك شەكلى، مەدەنىيىتى، ئېغىز ئەدەبىياتى، جەمىئىيەت ئەھۋالى، تۇرمۇش ئادەتلىرى، تەبىئىي مۇۋەپپەقىيەتلىرى، تىببىي چۈشەنچىلىرى، ئىچكى-تاشقى مۇناسىۋەتلىرى، تىل فورمىسى ۋە تىل ئادەتلىرى، تارىخىي ئۇدۇملىرى ۋە پەلسەپەۋى-ئەخلاقى ھېكىمەتلىرىنى شۇنداقلا ئۇلارنى ئوراپ تۇرغان تەبىئىي ئامىللار ھەم تۈرلۈك ھايۋانئات ۋە ئۆسۈملۈك تۈرلىرى قاتارلىقللارنى ئۆزىگە مۇجەسسەم قىلغان چوڭ تىپتىكى قامۇس. بۇ ئەسەرنى ئوتتۇرا ئاسىيا ئويغۇنۇش دەۋرىگە ئاساس سالغان ھەم ئۇنىڭ ئالتۇن دەۋرىنى ياراتقان قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە ياشىغان مەشھۇر تۈركلوگ، دۇنيا تۈركىلوگىيە ئىلمى ۋە سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىق ئىلمىنىڭ ئاساسچىسى، تونۇلغان لۇغەتشۇناس ھەم خەرىتە شۇناس مەھمۇد كاشىغەرىي يېزىپ چىققان. ئۇنداقتا مەھمۇد كاشىغەرىي كىم؟ «تۈركى تىللار دىۋانى» قانداق مەيدانغا كەلگەن ھەم قانداق يوللار ئارقىلىق بۈگۈنگە ئۇلاشقان؟ قانداق مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان؟ بىز بۇ مەسىلىنى تۆۋەندىكى بەش نۇقتا بويىچە ئوتتۇرغا قويۇپ ئۆتىمىز: 1› مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ ھاياتىي پائالىيىتى. دىۋاندىكى مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، مەھمۇد كاشىغەرىي ھازىرقى قەشقەرغە قاراشلىق ئوپال يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىدە تۇغۇلغانلىقى مەلۇم بولسىمۇ، ئەمما نەسەبى ۋە تۇغۇلغان ۋاقتى، ھاياتى پائالىيىتى توغرىسىدا ئېنىق بىر مەلۇمات يوق. شۇنداق بولسىمۇ ئىلىم ئەھلىلىرى ئەتىراپلىق ئىزدىنىشلەر ئارقىلىق ئالىمنىڭ نەسەبى ۋە ھاياتى پائالىيەتلىرى توغرىسىدا كىشىنى قايىل قىلىدىغان بەزى نەتىجىلەرگە ئېرىشتى. بىزگە ئالىمنىڭ ھاياتى-پائالىيىتى توغرىسىدا تولوق بولمىغان ھەر خىل رىۋايەتلەر يېتىپ كەلگەن بولۇپ، بىر رىۋايەتتە، مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ 1080-يىلى باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ، ئوپالغا ماكانلاشقانلىقى ۋە شۇ يەردە 10 يىل مۇدەررىسلىك قىلىپ، 1090-يىلى 97 يېشىدا ۋاپات بولغانلىقى قەيت قىلىنغان. بۇ رىۋايەتكە ئاساسلانغاندا، ئالىم 993-يىلى تۇغۇلغان بولىدۇ. يەنە بىر رىۋايەتتە 1057-يىلى ئوردىدا يۈز بەرگەن قانلىق سۈيىقەستتىن كېيىن، 49 ياشلىق مەھمۇد كاشىغەرىي پامىر تاغلىرىدىكى خەتەرلىك مۇق جىلغىسى ئارقىلىق چېگرادىن چىقىپ، تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا تەكشۈرۈشتە بولغانلىقى قەيت قىلىنغان. بۇ رىۋايەتكە ئاساسلانغاندا، مەھمۇد كاشىغەرىي 1008-يىلى تۇغۇلغان بولىدۇ. مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ قەبىرىسىدىن تېپىلغان ۋە 1791-يىلى يېزىلغانلىقى قەيت قىلىنغان «تەزكىرەئى ھەزىرەتئى موللا» ناملىق يازما ئەسەردە، مەھمۇد كاشىغەرىي باغداتتىن قايتقاندىن كېيىن سەككىز يىل مۇددەرسلىك قىلىپ، 97 يېشىدا ھىجىرىيە 477-يىلى (مىلادىيە 1084-1085) ۋاپات بولغانلىقى خاتىرلەنگەن. بۇنىڭغا ئاساسلانغاندا 987-، 988-يىللاردا تۇغۇلغان بولىدۇ. تەتقىقاتچىلار ئالىمنىڭ ھاياتى-پائالىيتىگە دائىر ماتېرياللارنى قايتا-قايتا دەلىللەش ۋە دىۋاننى ئارماغان قىلغان ۋاقىت ھەم ئارماغان قىلىنغان شەخسنىڭ ھاياتى قاتارلىق ئەينى دەۋردىكى مۇناسىۋەتلىك تارىخىي ئۇچۇرلارنى باغلاپ ئانالىز قىلىش ئارقىلىق، ئالىمنىڭ 1008-يىلى تۇغۇلۇپ، 1105-يىلى 97 يېشىدا ۋاپات بولغانلىقىنى مۇقۇملاشتۇردى. نەسب كېلىپ چىقىشىدىن قارىغاندا، ئالىمنىڭ ئاتا جەمەت نەسەبى قاراخانىيلار خان جەمەتى بىىلەن بىۋاستە باغلىنىشلىق بولۇپ، ئاتا جەمەت نەسەب سىخېمىسى تۆۋەندىكىچە: ‹1› كۆل بىلگە خاقان (قاراخانىيلارنىڭ قۇرۇغۇچىسى ۋە تۇنجى خاقانى. 840-يىلدىن ئېتىبارەن خاقان بولغان) ‹2› بازىرخان ‹3› ئابدۇلكېرىم ساتۇق بۇغىراخان (932-يىلى ئىسلامىيەتنى قارىخانىيلارنىڭ دۆلەت دىنى قىلىپ قوبۇل قىلغان، 955-يىلى ۋاپات بولغان) ‹4› سۇلايمان خان ‹5› ئەبۇل-ھەسەن ھارۇن قىلىچ بۇغىراخان (992-يىلى ۋاپات بولغان) ‹6› يۈسۈپ قادىرخان (1032-يىلى ۋاپات بولغان) ‹7› مۇھەممەد بۇغىراخان بىن يۈسۈف (تىراز ۋە ئىسفىجاپنىڭ ھۆكۈمرانى. 1057-يىلى ۋاپات بولغان) ‹8› ھۈسەيىن بىن مۇھەممەد چاغرى تىگىن (بارىسغانغا ھاكىم بولغان. 1057-يىلى ۋاپات بولغان) ‹9› مەھمۇد بىن ھۈسەيىن ئەل-كاشىغەرىي (1008-1105). ئالىمنىڭ ئانا جەمەتىمۇ ئەينى دەۋردىكى نوپۇزلۇق جەمەت بولۇپ، ئانىسى بۈبى رابىيە قارىخانىيلار خانلىقىنىڭ مەشھۇر ئۆلىماسى خوجا سەيفەددىن بۈزۈرۈكۋارنىڭ قىزى ئىدى. يۇقارقىدەك ئائىلىدە تۇغۇلغان مەھمۇد كاشىغەرىي كىچىكىدىنلا ياخشى تەربىيەگە ئىگە بولغان بولۇپ، باشلانغۇچ تەربىيەنى ئائىلىسى ھەم ئوپالدا، ئوتتۇرا ۋە ئالىي مەلۇماتنى قەشقەردىكى مەشھۇر ئۆلىمالار مۇدەررىسلىك قىلغان ھامىدىيە مەدىرىسى ۋە شۇ چاغلاردا پۈتۈن شەرققە مەشھۇر بولغان ساجىيە مەدىرىسىدە ئالغان. بۇ جەرياندا ئۇ  ئەينى دەۋردە ناھايتى مۇھىم ھېسابلانغان ئىسلامىيەت بىلىملىرىنى پۇختا ئۆگۈنۈپلا قالماستىن، تىل، گىرامماتىكا، لوگىكا، تارىخ، جۇغراپىيە، ئاستىرونومىيە، تىبابەتچىلىك قاتارلىق پەننىي بىلىملەرنى ھەم ئات مىنىش، ئوقيا ئېتىش، نەيزىۋازلىق قاتارلىق ھاياتلىق بىلىملىرىنىمۇ ياخشى ئۆگەنگەن. شۇڭا ئۇ ئوردىدىكى قانلىق سۈيىقەستتىن ئامان قېلىپ، بېشىنى ئېلىپ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركى قەبىلىلەر مۇھىتىنى سەير قىلغاندا ۋە دىۋان ئۈچۈن ماتېريال توپلىغاندا ئۇنىڭ ئۆگەنگەن بىلىملىرى ھاياتى ۋە ئىلمىي ئىزدىنىشلىرى ئۈچۈن مۇھىم كاپالەت ئاساسى بولغان. 1058-يىلى ئوردا ئىچىدىكى ھۆكۈمرانلار تەبىقىسى ئارىسىدا، خانلىق تەختىنى تالىشىپ ئېلىپ بېرىلغان بىر قېتىملىق قانلىق سىياسىي ئۆزگۈرۈشتە ئالىمنىڭ ئاتىسى ھاياتىدىن ئايرىلغان. تەساددىپى ھايات قالغان مەھمۇد كاشىغەرىي پامىر تاغلىرىدىكى خەتەرلىك مۇق جىلغىسى ئارقىلىق چېگرادىن چىقىپ، تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا 15 يىل تەكشۈرۈشتە بولۇپ، «ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن-ئاياق كېزىپ چىقىپ، تۈركى خەلقلەرنىڭ سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقىغا دائىر ماتېرياللارنىڭ ھەممىسىنى دېگۈدەك يىغىپ، رەتلەپ، ئىنچىكە تەتقىق قىلغان، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھەممە قىسىملىرىنى دېگۈدەك ئايلىنىپ چىققان، ئىلى دەرياسىدىن تارتىپ ئامۇ، سىر دەريالىرىغىچە بولغان كەڭ رايونلارغا جايلاشقان ئوغۇز تۈركمەنلىرىدىن 22 ئۇرۇقنى، تۈركى قەبىلىلەردىن ئۇيغۇر، ياغما، چىگىل، قارلۇق، پەچەنەك، قىپچاق، ئوغۇز، يەمەك، باشقىرت، باسمىل، قاي، ياباقۇ، تاتار، قىرغىز، توخسى، ئوغراق، چارۇق، چۇمۇل، تۈركمەن قاتارلىق 20 قەبىلىنىڭ ھەممىسىنى بىرمۇ-بىر تەكشۈرگەن. قەبىلە ئىسىمى، ئادەم سانى، جايلىشىش، قەبىلە تۈزۈلۈشى، جۇغراپىيە ئەھۋالى قاتارلىقلارنى تەپسىلىي تەكشۈرۈپ خاتىرلىگەن. تىل، تارىخ، ئەدەبىيات، ئاستىرونومىيە، ئېتنوگىرافىيە، تىبابەتچىلىك، ئۆرۈپ-ئادەت، يوسۇن-قائىدىلەرگە ئائىت ئىنتايىن كەڭ ۋە قىممەتلىك مەلۇماتلارنى، فولوكلور ۋە يازما ئەدبىيات نەمۇنىلىرىنى توپلاپ رەتكە سېلىپ چىققان.» («ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى تىزىسلىرى» 249-250-بەتلەر). ئالىم «تۈركى تىللار دىۋانى» ئۈچۈن يېتەرلىك ماتېريالغا ئىگە بولغاندىن كېيىن، 1072-يىلى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەشھۇر تۈرك خانلىقلىرىدىن بىرى بولغان سالجۇق تۈرك سۇلتانلىقىنىڭ سۇلتانى مەلىكشاھنىڭ خانىشى، ئۆزى بىلەن بىر جەمەتتىن بولغان تەركەن قاتۇننىڭ ھىمايىسىدە، سەلجۇقلار سۇلتانلىقىنىڭ ھامىيلىقىدىكى ئەرەب ئابباسلار خانلىقىنىڭ پايتەختى باغداتقا بېرىپ، 15 يىل توپلىغان ماتېرياللىرى ئاساسىدا، ئىلگىرى ئاز-تولا باشلاپ قويغان مەشھۇر ئەسىرى «تۈركى تىللار دىۋانى» نى رەسمىي يېزىشقا كىرىشكەن ھەم تۆت قېتىم تولوقلاپ، تۈزۈتۈپ ھەم رەتلەپ چىققاندىن كېيىن، 1074-يىلى تاماملاپ، 1075-يىلى ئابباسلار خەلىپىلىكىنىڭ 27-خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمىرۇللاغا تەقدىم قىلغان. ئالىم دىۋاننى ئوبۇلقاسىم مۇقتەدى بىئەمىرۇللاغا تەقدىم قىلغاندىن كېيىن، يەنە بىر مەزگىل شۇ يەردە ئىلىم تەھسىل قىلغان. ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا يۇرتى ئوپالغا قايتىپ كېلىپ مەدىرىسەئى مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىس بىنا قىلىپ، سەككىز يىل مۇددەرسلىك قىلغان. 1105-يىلى 97 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. ھازىرغىچە ئالىمنىڭ باغداتتىن يۇرتى ئوپالغا قاچان قايتىپ كەلگەنلىكى توغرۇلۇق ئېنىق مەلۇمات يوق. كۆپلىگەن تەتقىقاتچىلار ئۆز تەتقىقاتىدا، ئالىمنىڭ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا يۇرتى ئوپالغا قايتىپ كېلىپ سەككىز يىل مۇدەرسلىك قىلغانلىقىغا ۋە 1105-يىلى 97 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەنلىكىگە ئاساسەن، ئالىمنى 1097-يىلى 89 يېشىدا يۇرتىغا قايتىپ كەلگەن دەپ قاراۋاتىدۇ. ئەمىلىيەتتە راست شۇنداقمۇ-ئەمەسمۇ، بۇنىڭغا بىر نېمە دېمەك قىيىن. چۈنكى بۇ يەردە، ئالىم يۇرتىغا قايتىپ كېلىپلا، شۇ يەردە ئىلگىرى بار مەدىرىسنىڭ نامىنى ئۆز نامىغا ئۆزگەرتىپ مۇددەرسلىك قىلىشقا باشلىغانمۇ ياكى بىرنەچچە يىل تەييارلىق قىلىش ئارقىلىق، مەدىرىسەئى مەھمۇدىيەنى بىنا قىلىپ، ئۇنىڭغا يېتەرلىك تالىپ قوبۇل قىلغاندىن كېيىن ئاندىن مۇدەرسلىك قىلىشقا باشلىغانمۇ؟ ئالىم ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە مۇددەرسلىك بىلەن شۇغۇللانمۇ ياكى سەككىز يىل مۇدەرسلىك قىلغاندىن كېيىن يەنە بىرنەچچە يىل ئارام ئېلىپ ئاندىن ئالەمدىن ئۆتكەنمۇ تەتقىق قىلىشقا توغرا كىلى ىدۇ0. 2013-

ئەرتۇرا

	 تۈركى تىللار  دىۋانىنىڭ بايقىلىشى 2009 ‏- يىلى 5 ‏- ئاينىڭ 2 ‏- كۈنى ئىستانبۇل شەھىرى فاتىخ رايونلۇق ھۆكۈمەت ئىدارىسىنىڭ ئۇيۇشتۇرۇشى بىلەن، ئېلى ئەمىرى مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ يىغىن زالىدا، تۈركىي تىللار دىۋانىنى تاپقان ۋە تۇنجى بولۇپ نەشر قىلدۇرغان شەخس ئېلى ئەمىرى ئەپەندىنى خاتىرىلەش مۇراسىمى ئۆتكۈزۈلدى. مۇراسىمغا تۈركىيە مەدەنىيەت ۋە ساياھەت مىنىستىرلىقىنىڭ كۇتۇپخانىلار ۋە نەشرىياتلار مۇدىرى ئايتېكىن يىلماز، تۈركىيە دۆلەت مەجلىسى ئاساسىي قانۇن كومىتېتىنىڭ باشلىقى بورھان كۇزۇ، سابىق پارلامېنت ئەزاسى مەرۋە كاۋاكچى، دوغان ھىزلان، ئىستانبۇل شەھىرىگە قاراشلىق فاتىھ رايونلۇق شەھەر باشلىقى مۇستافا دېمىر، ئىستانبۇل مىللەت كۇتۇپخانىنىڭ مۇدىرى مەلەك گەنچبوياجى قاتارلىق مۇھىم شەخسلەر قاتناشتى. مۇراسىمغا ئۇنىڭدىن باشقا يەنە ئالىملار، يازغۇچىلار، تەتقىقاتچىلار بولۇپ 500 دىن ئارتۇق كىشى ئىشتىراك قىلدى. مۇراسىمغا فاتىھ شەھەرلىك مەدەنىيەت مەسلىھەتچىسى ۋاھدەتتىن ئىشق ئەپەندى رىياسەتچىلىك قىلدى. مۇراسىم ئىستىقلال مارشى ئوقۇش بىلەن باشلاندى مۇراسىمدا فاتىھ رايونلۇق شەھەر باشلىقى مۇستافا دېمىر ئەپەندى ئېچىلىش نۇتىقى سۆزلىدى. مۇراسىمدا مارمارا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور دوكتور مۇستافا كاچالان “تۈركىي تىللار دىۋانى” دېگەن تېمىدا، ساكارىيە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى مۇستافا ئارسلان “ئېلى ئەمىرى ئەپەندىنىڭ دىۋانى ھەققىدە” دېگەن تېمىدا، فاتىھ ئۇنىۋېرسىتېتى تىل ‏- ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ تەتقىقاتچىسى سادىق يازار ئەپەندى “ئېلى ئەمىرى ئەپەندىنىڭ ماقال‏ – تەمسىللىرى ” دېگەن تېمىدا سۆز قىلدى. پروفېسسور دوكتور مۇستافا كاچالان ئەپەندى “تۈركىي تىللار دىۋانى” دېگەن تېمىدا سۆز قىلىپ، مۇنداق دېدى: “مەن سىلەرگە تۈركىي تىللار دىۋانىنىڭ قول يازمىسىنى تونۇشتۇرىمەن. ئالدى بىلەن بۇ كىتاب بىر نەچچە يۈز يىل يوقاپ كېتىپ كېيىن قانداق بولۇپ ئىستانبۇلدا ئېلى ئەمىرى ئەپەندى تەرىپىدىن تېپىلدى، بۇ ھەقتە توختىلىپ ئۆتىمەن، ئېلى ئەمىرى ئەپەندى ئىستانبۇلدىكى بىر كىتاب دۇكىنىدا تۈركىي تىللار دىۋانى دېگەن كىتابنى كۆرۈپ كۆزلىرىگە ئىشەنمەي قالغان، چۈنكى بۇ كىتاب كۆپ ئىزدەپ تېپىلمىغان كىتابلاردىن بىرى ئىدى. ئېلى ئەمىرى ئەپەندى “تۈركىي تىللار دىۋانى” نى بۈگۈننىڭ پۇلىغا سۇندۇرغاندا 9000 تۈرك لىراسىغا سېتىۋالغان . بۇ پۇلغا ئىستانبۇلدا نورمال بىر ئاپتوموبىل كېلىدۇ، ئېلى ئەمىرى ئەپەندى بىر ئاپتوموبىل كېلىدىغان پۇلنى ھېچ ئىككىلەنمەستىن بىر كىتابنى سېتىۋېلىش ئۈچۈن سەرپ قىلغان. ئۇ كىتابنىڭ باھاسى قىممەت بولغاچقا يېنىدىكى پۇلى يېتىشمەي قەرز سوراشقا مەجبۇر بولغان، ئەمما پۇل قەرز سوراشقا كەتكەندە كىتابنى باشقا بىرسىنىڭ ئېلىپ كېتىشىدىن ئەندىشە قىلىپ كىتاب دوكىنىنىڭ ئالدىدا تونۇشلىرىنىڭ ئۆتىشىنى كۈتۈپ ساقلاپ تۇرغاندا، يېقىن بىر دوستى دۇكاننىڭ ئالدىدىن ئۆتكەن ۋە ئۇنىڭدىن پۇل قەرز ئېلىپ كىتابنى سېتىۋالغان ئېلى ئەمىرى ئالتۇن تېپىۋالغاندەك خۇشال بولۇپ ئۆيىگە قايتقان ۋە ئۇ كىتابنىڭ يوقاپ كېتىشىدىن ئەنسىرەپ باشقىلارغا كۆرسەتمەي تۇرۇپ بىر نۇسخانى ئۆز قولى بىلەن يېزىپ كۆچۈرۈپ چىققان. مۇستافا كاچارىن ئەپەندى يەنە مۇنداق دېدى: “ئۇ كىتاب رەتسىز قالايمىقان بولۇپ كىتابنى ئەڭ يېقىن ئىشەنچلىك دوستى كىلىسلى رىفات ئەپەندى ئىسىملىك شەخسكە تۈزىتىپ رەتلەپ چىقىش ئۈچۈن بەرگەن. شۇنداق قىلىپ كىلىسلى رىفات ئەپەندى بۇ كىتابنى تۈزىتىپ رەتلەپ 3 قېتىم ئوقۇپ چىققان . ئېلى ئەمىرى ئەپەندى تۈركى تىللار دىۋانىنى رەتلەپ تۈزىتىپ بەرگەن دوستىغا ئىستانبۇل قۇمقاپىدىكى بىر ئۆيىنى سوۋغا قىلغان، ئەمما ئۇ دوستى بۇ سوۋغىنى قوبۇل قىلماي كىتابنى نەشر قىلىدۈرۈشنى تەلەپ قىلغان. كېيىن، رىفات ئەپەندى ئۇ كىتابنى ئۈچ قىسىم شەكىلدە نەشرگە تەييارلىغان. شۇنداق قىلىپ ئېلى ئەمىرى ئەپەندى دوستلىرى بىلەن مەسلىھەتلىشىپ دۆلەت مائارىپ نازارىتىنىڭ ياردىمى بىلەن 1915 ‏- يىلى تۇنجى قېتىم 1 ‏- قىسمىنى نەشر قىلدۈرغان، 1917 ‏- يىلى 2 ‏- ۋە 3 ‏- قىسىملىرى نەشر قىلىنغان. تۈركىي تىللار دىۋانى مەھمۇت قەشقىرى تەرىپىدىن يېزىلىپ باغدات پادىشاھىغا تەقدىم قىلىنغاندىن كېيىن بىر قانچە يۈز يىل يوقاپ كەتكەن بولۇپ، ئاخىرى ئېلى ئەمىرى ئەپەندى تېپىپ چىقىپ تۇنجى قېتىم 1915 ‏- يىلى نەشر قىلىنغان، شۇنىڭ بىلەن بۇ كىتاب تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتىغا ئاساس سالغان. تۈركىي تىللار دىۋانى يېزىلىپ بىر قانچە يۈز يىل يوقاپ كەتكەندىن كېيىن تۇنجى بولۇپ 1915 ‏- يىلى ئېلى ئەمرى ئەپەندى تەرىپىدىن ئىستانبۇلدا نەشر قىلىنغان.” مۇراسىم ئاخىرىدا فاتىھ رايونلۇق شەھەر باشلىقى مۇستافا دېمىر ئەپەندى مۇراسىمدا سۆز قىلغۇچىلارنى تەبرىكلەپ تەقدىرنامە تەقدىم قىلدى. يىغىن زالىنىڭ كۆرگەزمە مەيدانىدا ئېلى ئەمىرى ئەپەندىنىڭ كىتابلىرى ۋە خۇسۇسىي ئەشيالىرى كۆرگەزمە قىلىنغان بولۇپ، كۆرگەزمىگە مەھمۇت قەشقىرىنىڭ “تۈركىي تىللار دىۋانى” نىڭ قوليازما نۇسخىسىمۇ قويۇلغان. بىز مۇراسىم ئاخىرلاشقاندا فاتىھ رايونلۇق شەھەر باشلىقى مۇستافا دېمىر ئەپەندى بىلەن ئېلى ئەمىرى ئەپەندى ۋە تۈركىي تىللار دىۋانى ھەققىدە سۆھبەت ئېلىپ باردۇق. مۇستافا دېمىر ئەپەندى ئېلى ئەمىرى ئەپەندى ۋە تۈركىي تىللار دىۋانى ھەققىدە سۆز قىلىپ مۇنداق دېدى: تۈركىي تىللار دىۋانى دېگەن بىر كىتابنىڭ بارلىقىنى ھەممە كىشى بىلگەن بولسىمۇ، بۇ كىتاب ئوتتۇرىدا يوق ئىدى. ئېلى ئەمىرى ئەپەندى بەيازىت ساھافلار بازىرىدىكى بىر كىتاب دۇكىنىدا تۈركىي تىللار دىۋانىنى تۇيۇقسىز ئۇچرىتىپ قالغان ۋە ئۇ كىتابنى سېتىۋالغان ۋە يوقاپ كېتىشىدىن ئەندىشە قىلىپ ھېچكىمگە كۆرسەتمەي ساقلىغان. ئېلى ئەمىرى ئەپەندى ئىستانبۇلدىكى مىللەت كۇتۇپخانىسىنى قۇرۇپ ئۇ كۇتۇپخانىغا ئۆزى توپلىغان 16 مىڭ پارچە ئەسەرنى تەقدىم قىلغان. ئارىدىن 85 يىل ئۆتكەندىن كېيىن بىز ئۇنىڭغا ھۆرمەت بىلدۈرۈپ فاتىھ رايونىدا ئېلى ئەمىرى مەدەنىيەت مەركىزى قۇرۇپ چىقتۇق. ئېلى ئەمىرى ئەپەندى ئۆزىنى كىتابقا ۋە كىتابلىرىنى مىللەتكە تەقدىم قىلغان ئىستانبۇل شەھىرىدىكى داڭلىق مىللەت كۇتۇپخانىسىنىڭ قۇرغۇچىسى شۇنداقلا مەھمۇت قەشقىرىنىڭ تۈركىي تىللار دىۋانى دېگەن مۇھىم كىتابنى تېپىپ چىقىپ تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتىغا ئالاھىدە تۆھپە قوشقان شەخس . ئېلى ئەمىرى ئەپەندى 1857 ‏- يىلى دىياربەكىر شەھىرىدە تۇغۇلۇپ 1924 ‏- يىلى ئىستانبۇلدا ۋاپات بولغان. ئۇ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە ئىستانبۇلدىكى مەشھۇر مىللەت كۇتۇپخانىنىڭ مۇدىرلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن. مۇستافا دېمىر ئەپەندى تۈركىي تىللار دىۋانىنىڭ يازغۇچىسى مەھمۇت قەشقىرىنىڭ ئەۋلادلىرى بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دېدى: ” مەن بىر فاتىھ رايونىنىڭ شەھەر باشلىقى بولۇش سۈپىتىم بىلەن ئۇ يەردىكى ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىمىزنىڭ تىنچ ۋە راھەت بىر مۇھىت بولۇشىنى ئارزۇ قىلىمىز، ئۆزلىرىنىڭ ۋە بالىلىرىنىڭ كەلگۈسىدىن، مەدەنىيەت ‏- كۈلتۈرىنىڭ كەلگۈسىدىن ئەندىشە قىلمايدىغان بىر ئورۇن بولۇشىنى ئۈمىد قىلىمىز، ئۇلارغا دۇئا قىلىمىز.” مۇستافا دېمىر ئەپەندى ئۇيغۇرلارغا ساللام يوللاپ مۇنداق دېدى: “بۇ يەردە يەنى ئىستانبۇلدا تەخمىنەن 1100 يىل ئىلگىرى ئۇ يەردىن ئايرىلىپ بۇ يەرنى ۋەتەن تۇتقان ئۇ ئەجدادلارنىڭ ئەۋلادلىرى، نەۋرىلىرى بولۇش سالاھىيىتىمىز بىلەن، بىزدىن ئۇزاقتا بولغان، 1100 يىل ئىلگىرى ئايرىلغان ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىمىزغا ئىستانبۇلدىن ھۆرمەت ۋە سالام يوللايمىز. مەنبە : ئۇيغۇرلار تورىدىن ئېلىندى. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   بدر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-11-26 04:53 PM   يوللىغان ۋاقتى 1 سائەت ئالدىدا |ئايرىم كۆرۈش |    مەھمۇد قەشقىرى ۋە تۈركى تىللار دىۋانىنىڭ بايقىلىشى بىلەن دۇنيانىڭ كۈزى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمكى يىپەك يولىغا جايلاشقان ئۇيغۇر رايۇنىغا چۈشتى،ئەمما تۈركى تىللار دىۋانىنىڭ  قەشقەردە ئەمەس تۈركىيەدە ئالقىشلىنىشىمۇ بىز ئۈچۈن ئانچە ھەيران قالارلىق ئشمۇ تۇيۇلماي قالدى. ئاخىرقى جۈملىلەردىن شۇنى ھىس قىلدىم،تۈركلەر ئۇيغۇرلارنى ھۆرمەت قىلىدىكەن،قىرىنداش دەپ بىلىدىكەن،قىرىنداش دىگەن گەپ،قانداقتۇر ئەل ئاغىنە،يىقىن خۇشنا  دىگەنلىك بولماي،بەلكى بىر ئۇرۇق،بىر جەمەت ۋە قۇرساق قىرىنداش دىگەنلىك بولىدۇ.مۇشۇ كىتابنىڭ بايقىلىشى بىلەن ب د ت 2008-يىلنى مەھمۇد قەشقەرى يىلى دەپ بىكىتتى،دۆلىتىمىز ئولىمپىكىمۇ مۇشۇ يىلى بولدى،دۆلىتىمىز مۇشۇ ئىككى ئالەمچە نەتىنجسى بىلەن يۇمشاق كۈچىنى كۆتۈرۋالدى.،2008-يىلىنىڭ ئاخىرقى پەسلىدە بىيجىڭ ۋە قەشقەر ۋە ئۈرۈمچىدە مەھمۇد قەشقىرى يىلىنى تەبىركلەش پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزۈلدى. بىراق ئاپتۇنۇمىيە رايۇنىمىزدا بۇ كىتاب ھىچقاچان دەرىسلىك قاتارىدا كىرگۈزۈلگىنى يۇق.ئۇقۇغۇچىلار بۇ كىتابنى بىلىشىمۇ ناتايىن. تۈركى تىللار دىۋانى ۋە قۇتادغۇبىلىك ناملىق كىتابنى بىز قەدىرلىمگىنىمىز بىلەن تۈركىيە جۇمھۇرىيتى قۇللاپ قۇۋۋەتلەۋاتىدۇ. مۇشۇ يىلى تۈركىيە ۋەكىللەر ئۆمىكى 4- ئايدا دۆلىتىمىزدە،شىنجاڭدا زىيارەتتە بولغاندا شىياڭگاڭ سومۇرۇغ تىلىۋىزيەسىنىڭ ئۇلارنى زىيارەت قىلغانكى مەزمۇنىنى توردىن كۆرگەن ئىدىم. گەپنىڭ  قىسقىسى بىز مەھمۇد قەشقىرى ئەۋلادلىرىدىن تۈركىيە جۇمھۇرىيتىگە ئوتلۇق سالام يوللايمىز، بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   izqel تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-11-26 08:30 PM       تۈركىيە جۇمھورىيىتىگە بىز ئۇيغۇر رايونىدىن سالاملار بولسۇن،رەھمەت سىلەرگە تۈرك قېرىنداشلار

kakkuk11

	ئەجرىڭىزگە تەشەككۈر ..ھارمىغايسىز نادىرلاشقا تېگىشلىك تېمىكەن. شەخسى قاراش

5uyghur

	ئۇلۇغ ئاللا تۇركىيە جۇمھۇرىيتى ۋە تۇرۇك قىرىنداشلىرمىزنى ئامان قىلسۇن .قىرىنداشلارنى تىخمۇ يىقىن تىخىمۇ ئىناق قىلغاي !قىرىنداشلىق مۇناسىۋتىنىزنى يامان كۆزلەردىن ساقلىغاي !بارلىق ئۇيغۇر قىرىنداشلاردىن تۇرۇك قىرىنداشلارغا ئوتلۇق سالاملار بولغاي!

ap~qilam

	2008- يىلى دۇنيا مەھمۇد قەشقرى يىلى  دېگەننى ئاڭلىغىنىمدا قەلبىم شۇنچىلىك ھاياجانغا چۆمگەن ئىدى ، ھەر  يىلى مەشھۇر كىشىلەرنى خاتىرلەپ شۇلارنىڭ نامى بىلەن ئاتاش قاچاندىن باشلاپ يولغا قۇيۇلغان، مەن نەۋائىي يىلى، ئۇلۇغبەگ يىلى ۋە مۇشۇ مەھمۇد قەشقىرى يىلىنىلا ئاڭلاپ باقتىم، بىلىدىغانلار چۈشەنچە بەرگەن بولساڭلار

ئەرتۇرا

	ap~qilam يوللىغان ۋاقتى  2013-9-5 02:04 PM 2008- يىلى دۇنيا مەھمۇد قەشقرى يىلى  دېگەننى ئاڭلىغىنىم ... 2008- يىلىنىڭ "مەھمۇد كاشغەرى يىلى "قىلىپ بىكىتىلىشىگىمۇ تۇركىيە جۇمھۇرىيىتى كۈچ چىقارغان ئىدى! ........

ئەرتۇرا

	ap~qilam يوللىغان ۋاقتى  2013-9-5 02:04 PM 2008- يىلى دۇنيا مەھمۇد قەشقرى يىلى  دېگەننى ئاڭلىغىنىم ... 2008- يىلىنىڭ "مەھمۇد كاشغەرى يىلى "قىلىپ بىكىتىلىشىگىمۇ تۇركىيە جۇمھۇرىيىتى كۈچ چىقارغان ئىدى! ........

xajarim

	مەھمۇد قەشقىرى يىلىنى   تۈركىيە   ب د ت غا  ئىلتىماس  قىلغان ئىكەن.....  توۋااااااااا     .   نىمە  ئۈچۈن     ئۆزىمىز  ئىلىتماس قىلالمايمىز.....   ئەجىبا؟؟     ئاللاھ  تۈرۈك  دۆلىتىنى  ئەمىن قىلسۇن......

handanjan

	بەك ئەجىر قىپسىز    رەھمەت

wissal@131

	پەخىرلەن دۇنياغا مەھمۇد كاشغەرى بۇ پەخرلىك زاتىمىزنىڭ ئىزى مەڭڭۈ ئۆچمىگەي