قارايىم خەلقىنىڭ ئۆتمۈشى ۋە بۈگۈنى

UYGHUR333

	قارايىم خەلقىنىڭ ئۆتمۈشى ۋە بۈگۈنى خوجا نىياز    ( ئاقسۇ مائارىپ ئىنىستىتوتىىدىن) قىسقىچە مەزمۇنى:بۇماقالىدە ،قارايىم خەلقىنىڭ كېلىپ چىقىشى،تەرققىياتى،دىنىي ئېتىقات ئۆزگىرىشى،قارايىم خەلقىنىڭ شەكىللىنىشى، قاتارلىق مەسىلىلەر پاكىتلىق ئوتتۇرغا قۇيۇلۇپ،قارايىملارنىڭ ئەڭ دەسلەپ ئۇيغۇرلارنىڭ ھازار قەبىلىسىدىن كېلىپ چىققانلىقى، مىلادىدىن بۇرۇن ۋە كېيىن ھون قەبىلە ئايماقلىرى قاتارىدا  غەرىپكە سۈرۈلۈپ ،ھازار خانلىقىنى قۇرغانلىقى،كېيىن دىنىي ئېتىقاتىدا ھەرخىل ئۆزگۈرۈشلەر بۇلۇپ، ئېسىلزادەلەر بىلەن خاقان ۋە ئاھالىسنىڭ كىچىك بىر قىسمىنىڭ يەھۇدىي دىنىنىڭ بىر تارمىقى- قاراي دىنىنى قۇبۇل قىلغانلىقى،قارايىم مىللىتىنىڭ شەكىللىنىشى... قاتارلىق مەسىلىلەر يۇرۇتۇپ بېرىلىدۇ.       ئاچقۇچلۇق سۆزلەر :  ھازارلار    دىنىي ئېتىقات  ئۆزگۈرۈشى   قارايىم  مىللىتى قارايىملار – يەر شارىدىكى ئەڭ قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ بىرى. ئۇلار قىرىمىيە ۋە كاپكازىيەدە ياشىغان، ھازار خانلىقىدا كۆپسانلىق قىسمى ھازارلاردىن تەركىپ تاپقان، قىپچاقلاردىن پەرىقلىق بىر تۈركچە شىۋىنى قوللۇنىدىغان، قاراي مەزھىپىنى قۇبۇل قىلغان،ھازارلار بىلەن قانداش،تىلداش بولغان،ھازارلارنىڭ ئېتنىك ۋە ئۇيغارلىق (مەدەنىيەت) ۋارىسى بولغان،ھازارلار بىلەن تارىخى، سىياسى،دىنى جەھەتتە باغلىنىشلىق بولغان تۈركىي خەلىقتۇر. 1.                                 قارايىملارنىڭ كېلىپ چىقىشى تارىخىي مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا، قارايىملار ئاساسىي جەھەتتىن قەدىمكى ئۇيغۇر قەبىلىسى  - ھازارلاردىن كېلىپ چىققان ، كېيىنكى تەرەققىيات جەريانىدا ھازار خانلىقىدا جۇغراپىيىۋى ئامىللار تۈپەيلى، 8-ئەسىردە ھېرسۇنېستا (جەنۇبىي قىرىمدا) ،ئېسىلزادەلەر بىلەن خاقان ۋە ئاھالىنىڭ كىچىك بىر قىسمىنىڭ،بۇلان خاقان ھاكىميىتى دەۋرىدە يەھۇدىي دىنىنىڭ بىر تارمىقى- قاراي دىنىنى قۇبۇل قىلغان ،بۇ تارماق دىن ئادەتتە <<قارايىم دىنى>> دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇ دىننى قۇبۇل قىلغانلار شۇنىڭ بىلەن"قاراي"لار دەپ ئاتالغان. تۈركىيە ئالىمى دوكتور نەۋزات ئۆزكەننىڭ كۆرسىتىشىچە، قارايىملارنىڭ دەستۇرى تەۋرات بولسىمۇ، لېكىن ئۇ يەھۇدىيلارنىڭكىدىن پەرقلىق بولۇپ، ئۇنىڭدا زەبۇر بىلەن ئورتاقلىق بار ئىكەن. قارايىم دىنى -13-8ئەسىرلەردە گۈللىنىش باسقۇچىغا كىرگەن بولۇپ، بۇ دىنغا بىر قىسىم ئىرانلىقلار، ئەرەبلەر، يەھۇدىيلار، گرېكلەر ئېتىقاد قىلغان. 1)ھازارلارنىڭ كىملىگى ۋە ھازار ئۇيغۇرباغلىنىشى. تارىخىي مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا، ھازارلار،ئەسلى گاسار- قاسار –قازار دەپ ئاتالغان موڭغۇلىيە ئىگىزلىگىدە ياشىغان قەدىمكى ئۇيغۇر قەبىلىسى بۇلۇپ، ئۇ گېزەر،گازار،كېزەر،قازار ۋە ھازار قاتارلىق ئېتىمولو گىيىلىك شەكىلىدىكى ناملار بىلەن ئاتالغان. ھازار نامى باشقا تىللاردا ئەرەپچە«ئېل ھازار» ، ئىبرانچە «ھۇزارى، كوزار» ، لاتىچە «گازارى» ،گۇرجىچە«ھازارى»، ماجارچە «huszar» دىگەن نام بىلەن ئاتالغان. خەنچە مەنبەلەردە ئۇلار گېسار-گاسار(葛萨)، كېسار- قاسار-قازار可萨)) دەپ يېزىلغان.ئۇلار بەشىنچى ئەسىردىن بۇرۇن ئاۋارخانلىقى تەرىپىدىن بويسۇندۇرۇلغان.شىمالىي ۋېي خانلىقى ئاۋار خانلىقىغا ھۇجۇم  قىلغاندا ئۇيغۇرلار (高车) شەرق ۋە غەرپ ئىككىگە بۈلۈنۈپ بىر بۆلەك ئۇيغۇرلار (ئۇيغۇر،ئون ئۇيغۇر، سېرق ئۇيغۇر) لار جۈملىدىن ئون ئۇيغۇرلار قەبىلىسى قاتارىكى گاسار قەبىلىسىمۇ موڭغۇل ئىگىزلىكىدىن ئالتاي تېغى ، ئېرتىش دەرياسى ئارقىلىق غەرىپكە كۈچۈپ،مىلادى 463-يىللىرى ۋولگا دەرياسى،كاۋكاز تاغلىرى ۋە كېيىنچە قارا دېڭىز بۇيىغا كۈچۈپ كەلگەن.        ئەسلىدە بۇلار مىلادىدىن بۇرۇن ئوتتۇرا ئاسىيادىن   ھون  قەبىلىلىرى تەركىۋىدە غەرىپكە كۆچكەن ئۇيغۇر،ئون ئۇيغۇر،سارى ئۇيغۇر،ھازار قەبىلىرى ئىزلىرىنى بويلاپ مىلادىدىن كېيىن 4- 5- ئەسىرلەردە ھازار دېڭزى ئەتراپىغا كەلگەنلەر ئىدى. گورجى(گروزىيە) تارىخلىرىغا كۆرە ،گورجى كىرالى مىرۋان (مىلادىدىن  بۇرۇن167 -123) ھازارلارغا قارشى ئۇرۇش قىلغان.ئەرمەن مەلۇماتلىرىغا كۆرە ،ھازارلار مىلادىدىن كېيىنكى 2-ئەسىرنىڭ  دەسلىۋىدە  ئەرمەنلەرگە قارشى ئۇرۇش قىلغان. 3-ئەسىردە ھازارلار بەزىدە روم ئىمپراتۇرلىغى،بەزىدە پېرسىيە ئىمپراتۇرلىقى سەپلىرىدە ئۇرۇش قىلغان. 5-ئەسىردىن كېيىن ئاۋارلارنىڭ ئوتتۇرغا چىققىشى بىلەن قىسقا مۇددەت ئاۋارلارنىڭ باشقۇرۇشىدا بولغان. ئىلگىرى ۋە كېيىن كەلگەن تۈركىي قەبىلىلەرمۇ  ۋولگا دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىمى،دون دەرياسى،كارپات ئىگىزلىكىدە ئولتۇراقلاشقان، تۈركىي  قەبىلىلەر تىل-يېزىق ،ئۆرۈپ-ئادەت جەھەتتە ئوخشاش بولغاچقا، بىرلىشەلىگەنلىرى ئۇيۇشۇپ،گاسار قەبىلىسى باشچىلىقىدا  گاسار(ھازار) خانلىقى(مىلادى468-965) نى قۇرغان. مىلادى569-يىلى يېزىلغان قەدىمكى سۈرىيە يېزىقىدىكى ماتىرياللاردا، بۇ ئۇيغۇرلا ۋە ئۇنىڭ 12قەبىلىسىنىڭ نامى تۈۋەندىكىدەك كۆرسۈتىلگەن،بۇلار: ئۇيغۇر-ئوغۇر، ئونئۇيغۇر، سابىر، بۇلغار، قۇتۇغۇر ،ئابار، سارىغۇر ،  كاسدىمىر، باغىرسىق،قۇلس ،ئابدال ،ئېفتالت. شەرىقى رىم (ۋىزانتىيە) تارىخىي ماتىرياللىرىدا، يۇقارقىلار دىن باشقا گاسار (قاسار)لار ئون ئۇيغۇر قەبىلىسىنىڭ بىرى قاتارىدا كۆرسۇتىلگەن.1 موڭغۇل ئىگىزلىكىدە قالغان گاسار(葛萨) لار   ئۇيغۇر قەبىلىسى تەركىۋىدە  ئۇيغۇرلارنىڭ « ئىچكى توققۇز قەبىلىسى»دىكى قاسار- گاسار ئۇرۇغىنى تەشكىل قىلغان 2 بۇلار ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىدا مۇيۇم رول ئوينىغان. غەرىپكە كەتكەن گاسارلار بولسا 576 -يىلىغا كەلگەندە كۆك تۈرك خانلىقى تەۋەسىگە قۇشۇلغان. تاڭ تارىخى ماتىرياللىرىدا بۇ خانلىق تۈرك گاسار خانلىقى(突厥葛萨国) دەپ يېزىلغان، غەربىي كۆك تۈرك خاقانى ئەمرى بىلەن ساسانىلەر (ئىران)گە  قارشى ۋىزانىس ( شەرىقى رىم) گە ياردەم كورسەتكەن. ئانادولۇنى ئىرانلىقلار  ئىستىلاسىدىن قۇتقۇزۇپ قالغان.558-يىلدىن620-يىللارغا قەدەر سابىر، ساراگۇر (سېرىق ئۇيغۇر)،سەمەندەر،بەلەنجەر قاتارلىق شىمالىي كاپكازىيە قەبىلىلىرى ئۈستىدە قەبىلىلەر ئىتتپاقى ھاكىميىتى تەكىللەپ،كۆك تۈركلەر تەركىۋىدە پائالىيەت قىلغان،ھازار خانلىقى كۆك تۈرك ئېلىپبەسىنى قوللانغان. ھازارلار 630-يىلى ئەركىن–مۇستەقىل دۆلەت بولغان. ھازار خانلىقى7-ئەسىردىن 10-ئەسىرگىچە دەۋىر سۈرگەن ئۇيغۇر خانلىقى ئىدى.ئۇنىڭ زىمىنى: كافكازىيە بىلەن قارا دېڭىزنىڭ شىمالى،ئېتىل (ۋولگا)دىن ئۆزۈ (دينيېپېر) گىچە،چولمان(كاما) دەرياسىدىن كىيېفكىچە بولغان ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى.ھازارلار 8- ئەسىردە ئېقتىساد ۋە ئەسكىرىي جەھەتە ئەڭ كۈچلەنگەن پارلاق بىر دەۋىر ياراتقان ھازار خانلىقى 7-ئەسىردە مۇسۇلمان ئەرەپلەر گە قارشى ئۇرۇش قىلغان.بەزىدە ئۇلارنى يېڭىپ،بەزىدە مەغلۇپ بولغان. 7-،8-ئەسىردە بىر تەرەپتىن ئەرەپلەر بىلەن ئۇرۇش قىلىپ ، يەنە بىر تەرەپتىن شەرىقى ياۋرۇپا ۋە بالقانلارغا كېڭىيىپ، رۇسلار باش بولغان سىلاۋيان قەبىلىلىرى ۋە ماجار (ھۇنگىر)لارنى ئىتائەت ئاستىغا ئالغان.ھەتتا ئۇلارنىڭ دۆلەت قۇرشىغا تەشكىلاتچى ،ياردەمچى بولغان.11-ئەسىردىن باشلاپ رۇسلار ۋىزانتىيەنىڭ قۇترىتىشى بىلەن ھازارلارغا قارشى ھۇقۇم باشلىغان. بۇ خانلىق كېيىنكى تەرەقىيات جەريانىدا ،سلاۋيان،رۇسلار، بۇلغارلارنىڭ ماجار ،پېچىنەك، ئۇز، قىپچاق -كۇمانلار بىلەن ئۇرۇشۇش ، يارىشىش بىر قىسمى ئۇلارغا قۇشۇلۇپ كېتىش جەريانلىرىنى باشتىن كۈچۈرۈپ ھازارلاردا تىل ۋە دىن بىرلىگىنىڭ بۇزۇلۇشى سەۋەبىدىن ئۇلارنىڭ تارقاپ كېتىشىنى قولايلاشتۇرغان.نەتىجىدە  ھازار خانلىقىدا ئارمىيە قۇۋېتى ئاجىزلاپ ، تىجارەت يۈرۈشمەي ،ئىختىزادى تەڭلىك بۇزۇلغان. پېچىنەكلەرنىڭ  ھازار خانلىقىغا  كېرىشى بىلەن ماجارلار ،بۇلغارلار بۇنىڭدىن  پايدىلانغان.سودا -تىجارەت باھانىسىدا ئەتراپتا تۈرلىك  ھەرىكەت ۋە مەدەنىيەت تاجاۋۇزىنى باشلىغان،ھازار دېڭىزى ساھىللىرىدىكى ناھىيەلەرنى بۇلاڭ -تالاڭ قىلغان،تەقىپ ئەتكەن،ئاھالىلارنى ئۆلتۈرگەن. تۈرلۈك ھىلە ئىشلىتىش،ئېتىقاتنى قالايماققان لاشتۇر ىۋېتىش، پارچىلاپ ،سىڭىپ كىرىش، بىر بىرىگە قارشى قۇيۇش،يۇلى بىلەن خەلىقنىڭ ئىتتىپاقلىقى ،ئۆملىكى ، كۈچى ئاجىزلاشتۇرۇلۇپ، ئازدۇرۇش،يۇلى بىلەن ھازار خانلىقى ھۆكۈمىتىنىڭ قانۇنى بۇزىۋېتىلگەن .ھازارلارنىڭ  تىل بىرلىگى  (خانلىق دائىرسىدىكى ئالاقىلىشىش رولى، ئىناۋېتى ،ئورنى )، ئاجىزلاشتۇرۇلۇپ،دىن بىرلىگى (ئېتىقات بىرلىگى) بۇزىۋېتىلگەن. نەتىجىدە،كىيېۋ رۇس شاھزادىسى سۋياتوسلاۋ مىلادى 965- يىلى، ئەسكىرى كۈچلىرى بىلەن باشكەنىت –ئېتىل بالىقنى ئىشغال قىلىپ،باشقا شەھەرلىرىنى تەقىپ ئەتكەن. رۇسلارنىڭ كۈچكۈرتىشى بىلەن قىپچاقلارنىڭ ئېتىل-ۋولگا بويلىرىغا كىرىشى، ھازارلارنى  ئاجىزلىشىشقا قاراپ يۈزلەندۈرگەن. ھازار خانلىقى ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان، ھازارلارنىڭ بىر قىسمى بىر مەزگىل قىرىمدا كىچىك بىر دۆلەت ھالىتىدە مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرغان، بۇمۇ كېيىن رۇسلار تەرىپىدىن 1016-يىلى ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان. 1030-يىلى قىپچاقلارنىڭ باستۇرۇپ كىرىشى بىلەن ھازار يەرلىرى ئىگىلىۋېلىنغان. شۇنىڭ بىلەن تارىخ سەھنىسىدە 600يىل  ئۇزۇن ئۆمۈر سۈرگەن ،كۈچلۈك  ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ بىرى ھىساپلانغان ھازار خانلىقى يۇقاردەك سەۋەپلەر تۈپەيلى ئۆز مەۋجۇتلىقىنى يۇقاتقان. بۇ جەرياندا،ھازار خانلىقى 700-850-يىللاردا ئەڭ گۈللەنگەن دەۋرگە كىرگەن. 850-950-يىللار ئارقىغا چېكىنىش دەۋرى بولغان.965 -يىلىدىن باشلاپ 70يىل زەئىپلىشىش، باشقىلارنىڭ  بوزەك قىلىش دەۋرى بولغان. 1030-يىلى قىپچاقلارنىڭ باستۇرۇپ كىرىشى بىلەن ھازار يەرلىرىنى ئىگىلىۋالغان. ھازار خانلىقى تىلى قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى بۇلۇپ، خانلىق ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن قىپچاچ-كومان تىللىرى تارقىلىشقا باشلىغان. دىمەك،گاسار-قاسارلار ،ھازىرقى ۋاقىتتا بەزى كىشىلەر ئېيت قاندەك، قانداقتۇ قازاقلارنىڭ ئاتا-بوۋىلىرى ئەمەس ،تاتارلار نىڭ  بىر قەبىلىسىمۇ ئەمەس،بەلكى ئۇيغۇرلارنىڭ گاسار-قاسار دەپ  ئاتالغان ئىچكى توققۇز قەبىلىسىنىڭ بىرى.بۇھەقتە خەنچە تارىخىي  ماتىرياللاردا <<سۈينامە>>49-جىلىد «تېلىلار تەزكىر ىسى»دە «قاسارلار قوققۇز ئوغۇزلارنىڭ بىر قەبىلىسى» دەپ  ناھايىتى ئۇچۇق ،ئېنىق كۆرسۈتىللگەن3 «كونا تاڭنامە»195-جىلىد«ئۇيغۇرلار تەزكىرسى»دىمۇ« قاسارلار ئۇيغۇرلارنىڭ ئىچكى توققۇز قەبىلىسىنىڭ بىرى»  دەپ كۆرسۈتىلگەن 4يەنە مىلادىيە824-832-يىلغىچە ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ تەختىدە ئولتۇرغان قاغاننىڭ نامىمۇ قاسار (ھازار) قاغان دەپ خاتىرلەنگەن.دىمەك، تارىخىي پاكىتلاردىن قارىغاندا ، ھازار خانلىقىنىڭ دۆلەت سېستىمىسى، تەشكىلى تۈزۈلمىسى،لەشكىرىي تۈزۈلمىسى، قولانغان تىللىرى دەل ئۇيغۇرلارنىڭكىدۇر. ھـازار خاقانى- يۈسۇپنىڭ ئېندۈلۈس ۋەزىرى خاسداي ب.شارپۇتقا يازغان(ئىبرانچە) مەكتۇبىغا قارىغاندا،ھازار خاقانلىرىنىڭ ئىبرانچە ئىسىملىرىدىن ئايرىم، تۇركچە- ئۇيغۇرچە ئىسىملىرى بولغان.دىمەك،يۇقارقى پاكىتلاردىن شۇنى بىلىشكە بۇلىدىكى،قاسارلار باشقا خەلقلەر ئەمەس،بەلكى دەل   ئۇيغۇرلاردۇر.    ھازار خانلىقى ئاسىيا ۋە ياۋرۇپا نىڭ چوڭ بىر قىسمىدا  ئىجتىمائى،سىياسى،مەدەنىيەت(ئۇيغارلىق) جەھەتتە چوڭ تەسىرلەرنى كۆرسەتكەن.سالچۇقلار،رۇسلار،ماجار قاتارلىقلاردا، لەشكىرى،تەشكىلى سېستىمىسىدا،دۆلەت قۇرۇلمىسىدا ھازارلارنىڭ ئىزلىرىنى كۆرۈش مۈمكىن . ئېتىلبالىق ئۇچۇق بازار بۇلۇپ دۇنيانىڭ ھەر يەرلىرىدىن تىجارەتچىلەر كېلىپ كېتەتتى، سودا ئادىل ئېلىپ بېرىلاتتى.ھازار باشكەنتى ئېتىلبالىقتا مۇسۇلمان،خىرىستىيان،مۇساۋى(يەھۇدى) ۋە باشقا دىنلارغا مەنسۇپ كىشىلەر ئەركىن بېرىش –كېلىشلەر قىلاتتى، دىنىي ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىك بار ئىدى.بىر بىرىنى كەمسىتىشكە يول قويۇلمايتى. بۇ جەھەتتىن ھازارلارنى ھازىرقى دۇنيادا ئۆرنەك ياراتقان دەپ قاراشقا بۇلاتتى.      ئىسلام تارىخچىسى مەسئۇتنىڭ مەلۇماتىچە،ھازار باشكەنتى            ئېتىلدا  يەتتە ھاكىم بولغان. بۇلارنىڭ ئىككىسى مۇسۇلمانلارنىڭ، ئىككىسى خىرىستىيانلارنىڭ ، ئىككىسى يەھۇدىلارنىڭ ، بىرسى باشقا دىنلارغا مەنسۇپ بولغان داۋا ئىشلىرىغا قارايتى . ھىچقانداق كىشى خورلانمايتى ، مۇئامىلىدە قارشىلاشمايتى . يەھۇدى تارىخىغا قارىغاندا يەھۇدىلار « تەلمۇت»نى ئەڭ دەسلەپ قۇبۇل قىلغانلار ۋە قۇبۇل قىلمىغانلار دەپ ئىككىگە ئايرىلغان. ئوتتۇرا باسقۇچقا كەلگەندە  بۇلاردىن بىر قىسمى راببانىم(راببانىلەر) دەپ،يەنە بىرقىسمى قارايلەر دەپ ئاتىلىشقا باشلىغان. باشقا ئىرىقلاردىن ئىنسانلارنى دىنىگە ئالمىغان يەھۇدىلار ، بىر سىنىپنى تەشكىل قىلىپ راببانىم يەنى«تالمۇتچى» يەھۇدىلار دىيىلگەن. قاراي يەھۇدىلار تارىخنىڭ ھەر دەۋرىدە باشقا ئېرىقلاردىن ئىنسانلارنى سېپىگە قۇبۇل قىلغان.بۇلار ھازار ئۆلكىسىگە بېرىپ ھازار خاقانى ۋە چەۋرىسىگە يەھۇدىلىقنى ئۆگەتكەن،بۇلار «تەۋرات»قا ئىتتائەت قىلىپ، «تالمۇت»نى قۇبۇل قىلمىغان قارايىم يەھۇدىلىرىدۇر.   ھازار ئۆلكىسىدە قارايىىم يەھۇدىلىقى قۇبۇل قىلنغان كىشىلەر ساننىى  دونلوپ ۋە بەزى تارىخچىلار  ئاشۇرۇپ كۆرسەتكەن،بۇگۈنكى سانى مىليۇن ئىپادە قىلنغان شەرىقى ياررۇپا يەھۇدىلىرىنىڭ ھەممىسىنىڭ ھازارلاردىن كەلگەنلىكى,ئۇلاردا مەلۇم مىقتاردا ھازار قېنى بولغانلىقى كۆرسىتىلمەكتە. 2) قارايلارنىڭ دىنىي ۋە مىللىي كىملىكى        تارىخىي مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا ، سۆزىمىزنى ھازارلار خانلىقىدىن باشلايلى: ھازارلار - قاسارلار ئەسلىدە قەدىمكى تۈرك-بوزقىر(يايلاق) دىنى بولغان بىر تەڭرىلىك دىن كۆك تەڭرى(تەڭرىخان) ئېتىقاتىدا ئىدى،ھازار خانلىقى( 468_965  ) تەرەققىيات جەريانىدا،جۇغراپىيىۋى مۇھىت، مىللەتلەر مۇناسىۋىتى تۈپەيلى، باشقا ئۈچ خىل دىن  ئىسلاملىق(قۇرئان كەرىم)، خىرىستىئانلىق(ئىنجىل) ۋە مۇساۋىلىك (تەۋرات)  تارقالغان بۇلۇپ،ھەر جامائەت بىر ۋىجدان ھۆرۈريىتى ئىچىدە ھەر قايسىسى ئۆز دىنىنىڭ ئىبادەت ۋە دىنىي مۇراسىملىرىنى ئۆتكۈزەتتى.مەنبەلەرگە ئاساسلانغاندا ئىستەھرى (مىلادى 932-يىلى) ،ئېل مەسۇدى (مىلادى 944-يىلى)،ئىبىن ھەۋكەل (مىلادى977-يىلى) ھازار شەھەرلىرىدە جامائىلەر(مەخسۇس جۇمە ۋە ھېيت نامىزى ئۇقۇيدىغان يەر) ،چېركاۋ(خىرىستىيان دىنى ئبادەتخانىسى) ۋە سىناگوگ (يەھۇدى دىنى ئىبادەتخانىسى) يانمۇ يان جايلاشقان ئىدى.5         ئىسلام دىنى 9-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا خارازىملىقلارنىڭ ياراشتۇرۇشى بىلەن تارقىلىپ كىرگەن. پراۋۇسلاۋىيە (خىرىستىيان دىنىنىڭ بىر مەزھىپى-ئورتۇدوكس-ئاپتۇردىن) دىنى  ۋىزانىسلار تەرپىدىن 8-ئەسىرنىڭ كېيىنكى چارىگىدە تارقىلىپ كىرىشكە باشلىغان.يەنى ھازار خاقانىنىڭ ئىستىگى نەتىجىسىدە مەشھۇر سلاۋ تەرغىباتچىسى كيرىللوس (كونس تانتىن كىرىل )نىڭ ھازار خانلىقى باشكەنتى ئېتىل شەھرىنى زىيارەت قىلىشى (861-862)دىن كېيىن تارقىلىشقا باشلىغان . بۇنىڭ بىلەن ۋىزانىس چېگرالىرىدا  ۋە قىرىمدا ياشىغان ھازارلار ئورتۇدوكس(خىرىستىيان دىنىنىڭ پراۋېسلاۋىيە مەزھىپى-ئاپتۇردىن) نى قۇبۇل قىلىشقا باشلىغان.       « يەھۇدى دىنى( مۇساۋىلىق،تەۋرات ئوقۇش)نى دۆلەتنىڭ يۇقۇرى تەبىقىسى ،خاقان ۋە ئائىلىسى مەخپى قۇشۇمچە قۇبۇل  قىلغان  دىن بۇلۇپ ، تۈرك تارىخىدا يەھۇدى دىنىنى قۇبۇل قىلغان  بۇنىڭدىن باشقا بىر ھۇكۈمران سۇلالە يوق.بۇ دىننىڭ قايسى زامان،قانداق قۇبۇل قىلغانلىقى ئۇچۇق ئەمەس»6       كىيىنكى تەتقىقاتلاردا،ھازار خانلىقىدا جۇغراپىيىۋى ئامىللار تۈپەيلى،-ئەسىردە ھېرسۇنېستا (جەنۇبىي قىرىمدا) دىن ئۆزگەرتكەنلىگى (يەھۇدى دىنىنى قۇبۇل قىلغانلىقى) ،«ئېسىلزادەلەر بىلەن خاقان ۋە ئاھالىنىڭ كىچىك بىر قىسمىنىڭ،بۇلان خاقان ھاكىميىتى دەۋرىدە‹‹ كاراي›› دىنىنى قۇبۇل قىلغانلىقى كورسۈتۈلسە ،بەزى ئىسلام مۇئەللىپلىرى (ئەل مەسئۇدى) ھازارلار ئابباس خەلىپىسى ھارۇن ئۇررەشىد زامانىدا(786-809) مۇساۋى (يەھۇدى دىنى) نىڭ بىر مەزھىپىگە  كىرگەنلىگىنى بۈلدۈرىدۇ»7      ‹‹كاراي» دېيىلگەن بۇ مەزھەپ مۇسانىڭ تەلىماتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان،‹‹تالمۇد›› قا كۆپ ئېتىۋار قىلمايدىغان بەلكى بەزى  ئىسلامى تەركىپلەر ئارىلىشىپ كەتكەن بىر ئېتىقات بۇلۇپ 8 ھازارلاردا قىسقا ۋاقىت ئىچىدە تالمۇدچىلىققا يېقىنلاشقانلىقى سۆزلىنىدۇ.9    «كاراي» دىگەن بۇ نام ئەسلى"يەھۇدى دىنىنىڭ بىر مەزھىپى (كاراي دىنى)نىڭ نامى بۇلۇپ،ئىبرانچە «قارا» دىگەن بۇ سۆز ئوقۇغۇچى،ئىنجىلنى پىششىق بىلگۈچى دېگەن مەنىنى بىلدۈرۈدۇ. بۇنىڭ ئىجاتچىسى بابىلۇنلۇق ئاننا بېن داۋىد((Anna ben David (780__?) بۇلۇپ ،ئۇنىڭ مۇردلىرى پەقەت «تالمۇد»قا قارشى  چىقىپ،ئىنجىلنىڭ نۇپۇسىنى ئېتىراپ قىلغان.شۇڭا ئۇلار، «ئىنجىل ئوغلى» دېگەن نامغا ئېرىشكەن."10   ئۇلار تۇرمۇشىدا قاراكىيىم كىيىدىكەن،گۆشلۈك تاماقلاردىن پەرىز تۇتىدىكەن.   ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ‹‹كاراي›› دىنىگە كىرگەنلەر كۈندىن-كۈنگە ئاۋۇپ، توپلۇشۇپ، قىرىمىيەدە (11_ئەسىر) ،لېخىستاندا ۋە تۈركىيەدە (ئىستانبۇلدا) ماكانلاشقان.ھازىرقى تەتقىقاتلاردا ، كارايملارنىڭ يەھۇدى دىنىغا  كىرگەن جامائەتلىرنىڭ ھىچ بولمىسا ئانا تىللىرى ۋە دىنىي تىلى تۈركچە بولغان ھازار تۈركلىرىنىڭ ۋە قىسمەن كارايىم كومانلارنىڭ ئەۋلاتلىرى بولغانلىقى   ئۇچۇقلاشماقتا 11      ھازار دۆلىتى يىقىلغاندىن كېيىن، ھازار ئۆلكىسىدىكى كۆپسانلىق مۇسۇلمانلار  مۇسۇلمان قەۋىملىرىگە قۇشۇلۇپ كەتكەن.بىر قىسىم ھازار مۇسۇلمانلىرى بولسا قىپچاق،قاراچاي ،قارا باردا قاتارلىق مۇسلىمان تۈرك قەبىلىرىگە قۇشۇلۇپ كەتكەن. خىرىستىيان دىنىگە ئېتىقات قىلغان ھازارلارنىڭ بىر قىسمى سلاۋيان قەبىلىرىگە قۇشۇلۇپ كەتكەن. يەنە بىر قىسمى ھازار ئۆلكىسىدىن يەنە بىر خىرىستىيان دۆلىتى ۋىزانتىيەگە كۆچۈپ كەتكەن.بۇ كۆچۈش دېڭىز يۇلى بىلەن بولىدىغانلىقى ئۈچۈن ،ئۇلار شەرىقى قارا دېڭىز قىرغاقلىرىنى تاشلاپ شىمال،ئوتتۇرا ۋە شەرىقى جەنۇبىي ئانادولۇغا كەلگەن. بۇلار بۇ جايلاردا رۇملار ۋە ئەرمەنلەر تەرىپىدىن خىرىستىيان مەزھەپلىرىگە قۇشۇلغان.ئەمما بۇ كىشىلەر ئۇزۇن مۇددەت تۈركچە سۆزلىشىپ كەلگەن (ئانادولۇغا كەلگەن بۇ خىرىستىيان ھازارلارنىڭ بەزىلىرى رۇم خىرىستىيان مەزھىپىگە قۇشۇلغانلىرى رۇملىشىپ،ئەرمەن خىرىستىيان مەزھىپىگە قۇشۇلغانلىرى ئەرمەنلىشىپ ئۆزلىرىنىڭ ھازار ئىكەنلىگىنى ئۇنۇتقان.ئۇلاردا خىرىستىيان ۋە مۇساۋىلىك ئىدىيىلىرى داۋاملاشقان)11–ئەسىردە  ئانادولۇغا كەلگەن بۇ ئىنسانلار 5 ئەسىر رۇمچە ۋە ئەرمەنچە  ئۆگەنگەن ( ھازىرقى كۈندە ئانادولۇنىڭ بىر قىسىم يەرلىرىدە بۇ خىرىستىيان ھازارلىرىدىن قالغان ئىزلار بار.مەسىلەن،ھازار تېغى،ھازار كۆل،ھازار شاھ،ھازرى،ھازرو، ھازرىيان،ھازارا قاتارلىقلار). 13-ۋە 14- ئەسىرلەرگە كەلگەندە بۇلار خىرىستىيان دىنى كىتاپلىرىنى رۇم ۋە ئەرمەن يېزىقلىرى بىلەن تۈرك تىلىدا يازغان.17-ئەسىردىن باشلاپ  ئانا دولۇغا كەلگەن كاتولىك مىسيونىرلىرىنىڭ پائالىيىتى نەتىجىسىدە بۇلارنىڭ بەزىلىرى رۇمچە ۋە ئەرمەنچە ئۆگۈنىشتىن باشقا تۈركچە تىل قوللۇنىشنى ئىستىمەكتە. يۇنانىستاندا قالغانلار رۇمچە بىلمەيدۇ.        ھازار دۆلىتى يىقىلغاندىن كېيىن مۇساۋى ھازارلارنىڭ بىر قىسمى قىپچاقلار تەرىپىدىن رۇسلار ئىچىگە سۈرۈلگەن. بۇلار كېيىن ،رۇسلار تەرىپىدىن تۇرلۈك ئۇسۇل –چارىلەر ، باستۇرۇش،قورشاۋغا ئېلىش قاتارلىق يۇللار بىلەن  بىلەن خىرىستىيانلشتۇرۇلغان.         قىرىمغا قالغان ھازارلار  قىپچاقلار،قالىزلار بىلەن توپلۇنۇپ جامائە بۇلۇپ ئۇيۇشۇپ يەھۇدى(مۇساۋى) دىنىنىڭ بىر مەزھىپى بولغان قاراي دىنىگە كىرگەن.بۇلارنىڭ كۆپسانلىقنى ھازارلار ئاساس قىلاتتى.قىپچاقلار ھازار دۆلىتى يىقىلغاندىن كېيىن ئۇنىڭ ئورنىغا   ئىككى ئەسىر ھۈكۈمرانلىق قىلغان، ھازار شىۋىسى ئورنىغا قىپچاق شىۋىسى قوللۇنىلىشقا باشلىغان، قوللۇنىلغان تىل قىپچاقچە بۇلۇپ، ھازار سۆزلىرى ئۇنىڭ ئىچىدە قوللۇنىلغان(ئەسلىدە ھازار تىلى قىپچاق شىۋىسىدىن پەرىقلىنەتتى)، تىلچىلار بۇنى قارايىم تۈركچىسى دەپ ئاتاشتى.       «تەۋرات»قا ئىتتائەت قىلىپ،«تالمۇت»نى قۇبۇل قىلمىغان قارايىم يەھۇدىلىرى دىنىدا  دەسلەپتە  ئىسرائىل قەۋمىدىن كىشىلەر بولغان،كېيىنچە باشقا كىشىلەرنىڭ كۆپلەپ كىرىشى بىلەن ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگە ئەگىشىپ، ئىسرائىل قەۋمى ئازلاپ،يۇقاپ كەتكەن،تۈركلەردىن  باشقا كىشىلەرمۇ بارغانسىرى ئازلاپ كەتكەن.19-ئەسىرگە كەلگەندە بۇ دىنداقارايىم تۈركلىرىلا يالغۇز قالغان.    ھازار خانلىقىنىڭ ئەسكەرلىرى،نامرات ،قوراللىرى ئاددي بولسىمۇ جەڭگۋارلىقى يۇقىرى ،ئۇرۇشخۇمار ،ئىش تۇغدۇرۇپ تۇرىدىغان، قەۋم ئىدى .ئەمما ھازارلارنىڭ كېيىكى تەرەقىياتدا، ئۇلاردا ئېتىقات بىرلىكى بولماي(بەزىلىرى ئىسلام،بەزىلىرى خىرىستىيان،بەزىلىرى يەھۇدى) بولغاچقا بىر بىرىگە قارشى ئۇرۇشلاغىمۇ سالغان، كىيۋ نىڭ كىنىزى – ئىگور ئوليېگرې    ھازارلارغا كارايىملارنى قىرغىن قىلىشقا بۇيرۇغان ، ئەمما  ئۇرۇشتا  ھازارلار قارايىملار  تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىنغان.                            ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ قارايىملار ،تەدرىجى ھالدا پارقىراپ تۇرىدىغان قىلىچلىرى ، ئاتلىرىدىنمۇ زىرىكىپ ، ئۇلارنى تاشلاپ ، كەڭ كۆلەمدە  قىرىم يېرىم ئارىلىدىن ئەسكەر تۇرىدىغان جايلارنى بېكىتىپ،بىر تۈركۈم شەھەر سىپىلىنى قۇرۇپ ،خوشال- خۇارم ئولتۇراقلاشقان ، ئۇلار يەنە ئېھتىيجلىق بولغاندا ۋاقتىنچە تاغلاردىن ئاز تۈركۈمدىكى كامالارنى ( ئۆڭكۈر ) نى كولىغان  .چىڭگىزخان ئەسكەرلىرى كەلگەندە جىددي ھالدا ئۆزلىرنى كولىغان شۇ ئۆڭكۈرلەرگە مۈكىۋىلىپ ، ئۆز ھاياتنى ساقلاپ قالغان. 2.  جەڭگىۋار مىللەت     تەخىمىنەن 1397- يىلى لىتىۋا كېنەزى – ۋېيت فوت ( 1430 – 1350 )قىرم يىرىم – يىرىم  ئارىلىغا كەلگەندە، قارايىملارنىڭ مۇنتىزىم ھەربى تۈزىمى ئۇنىڭغا ئىنتايىن چوڭقۇر تەسىر قالدۇرغان. لىتۋا كېنەزى كارايىملاردىن 383 ئائىلىنى لىتۋيىگە تەكلىپ قىلىپ ئەكەلگەن .1410- يىلغا كەلگەندە  ۋېيت فوت كىنەزنىڭ قول  ئاستىدىكى  قاريىملار مەشھۇر كېۋارسيە ئۇرۇشىغا قاتناشقان ھەمدە ( گېرمان ) ئاتلىق ئەسكەرلەرنىڭ شەرىققە ئىلگىرلىشىنى تارمار قىلغان . كېيىن قېرىم يېرىم ئارىلى  چارروسىيە  خەرىتىسىگە كىرگۈزىلگەندە  قالدۇق قارايىم ئادەملىرى چارروسىيە تەۋەلىكىگە ئۆتكۈزۈلگەن.          قارايىملارنىڭ جەڭ قىلىش تالانتى روسىيەدىكى  يىراق –يېقىن جايلارغا پۇركەتكەن بۇلۇپ ،ئۇلاردىن كۆپلىگەن جەڭ قىلىشقا ماھىر ھەربي ئىشلار قوماندانلىرى مەيدانغا كەلگەن .1799-يىلى قارايىملار ئىتتالىيە ۋە شۋتسارىيەنىڭ يىراق شەرىق ئۇرۇشىغا قاتنىشىپ ، سوفۇلۇپنىڭ ئالىپس تېغىدىن ئۆتۈشگە ياردەم بەرگەن.      1827-يىلى چارروسيە پادىشاسى نىكولاي1 قارايىملارنى ئاز سانلىق خەلق دەپ قاراپ ھەربى مەجبۇرىيەت ئۆتەشنى ئازات قىلغان .ئەمما قارايىملار بەس – بەستە پىدايى بۇلۇپ ،جەڭگە قاتناشقان .     ياپونىيە چارروسيە ئۇرۇش دەۋرىدە لۈشۈن پورتىنىڭ ئەتراپىدا ئادەم چۆچىتىدىغان مەنزىلەر بارىلىققا كەلگەن. ياپونىيە چەۋەندازلىرى20 –80 جەسەتلەر ئارىسىدىن 7-8 ياپۇن ئارمىيىسىنى  ئۆلتۇرگەن،بىر رۇس ئارمىيىسى پۇت فورۇچىكىنىڭ ئۈلۈگىنى بايقىغان،ئۇنىڭ ئۇرۇشتىكى قەتئىيلىكىگە قائىل بولغان ياپۇنىيە تەرەپ، بۇ پۇت فورو چىكنىڭ جەسىتىنىى رۇسىيە  ئارمىيىسى قۇماندانلىق بۆلۈمىگە تاپشۇرۇپ بەرگەن .جەسەتلەرنى ئالماشتۇرغان چاغدا ،ئىككىلا  تەرەپ بايرىقنىى چۈشۈرگەن،بۇخەۋەرنىنى ئاڭلغان ياپونىيە پادىشاھى- رۇسيەنىڭ ھېلىقى پوت – فوروجىكنىڭ قىلىچىغا ئوخشۇتۇپ قىلىچ ياسىتىپ ئۇنى ئېمپىرىيە  ھەربى ئىشلار،مۇزىيىغا قويۇپ،خەلىقنىڭ ئورتاق ئىھتىرام بۈلدۈرىشىنى  مەقسەت قىلغان .بۇ قان كېچىپ جەڭ قىلغان، پىدائىى پۇت فوروچىك قارايىم مىللىتىدىن ، ئىسمى – ماك فىيودىرۋىچ تابۇشار  بۇلۇپ ،ھەر بىر ياپۇنىيە ئوتتۇرا مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى ئۇنىڭ ئىش پائالىيەتلىرىنى بىلىدۇ .باشقا تۈركىي تىللىق خەلىقلەر بۇقەيسەر ئۇرۇش قۇماندانىنى ئوتتۇرا مەكتەپ دەرىسلىرىگە كىرگۈزگەنمىدۇ؟ 3.سودىغا ماھىر مىللەت        ئۇلار رۇسىيەنىڭ سائەتچىلك ۋە تاماكىچىلىق كەسپىنىڭ يولباشچىلىردۇر . ئۇلار 100 نەچچە يىل ئىلگىرى موسكىۋادا 1-ئەۋلات سائەت ياساش زاۋۇتى ۋە تاماكا زاۋۇتىنى قۇرۇپ چىققان .سوۋېت ئىتتپاقى دەۋرىدە ،دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى مارىشالى- مالىنوۋسكى   قارايىم  تۈركلىرىدىن ئىدى . رۇسىيەدە كىنو ، تىلۋىزيە كەسپى كارايىملارسىز مەۋجۇت بولغان ئەمەس. قارايىملاردىن  تۆھپە كۆرسەتگەنلەرمۇ يوق ئەمەس  .ئامرىكا كارتون فىلىم جەمىيىتىنىڭ رەئىسى لارىف باكسمۇ قارايىم  تۈركلىرىدىن.     1772 - 1883 يىلىغىچە بولغان 100- يىلدا  دۇنيادا نۇرغۇن مىللەتلەرنىڭ تەغدىرى بەلگىلىنىپ قالدى .بۇ مەزگىلدە رۇسيە ئىمپىرىيىسى نۇرغۇن غەيرى ئېتقاتلىق خەلىقنىڭ زىمىننى قۇشۇۋالدى .بىر مىليۇن  500 مىڭ يەھۇدىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان پولشانىڭ زىمىنىمۇ بۇنىڭ ئىچىدە .پولشالىق يەھۇدىلار رۇسىيە دائىرلىرى بىلەن تىركىشىشكە باشلىغان بۇلۇپ، مۇناسىۋىتى ئىنتايىن قاتمالشىپ كەتكەن. ئەمما قارايىملارنىڭ ئەھۋالى ئۇلارنىڭكىدىن كۆپ ياخشى ئىدى . چۈنكى ئۇلار«تالمۇد » ( يەھۇدىلارنىڭ قانۇنىى  شەرھىلگەن ئۇلۇغ ئەسەر بۇلۇپ، يەھۇدى ئەنئەنىسىدە تەۋارتتىن كىيىنلا تۇرىدۇ -ئاپتۇر)قا قارشى  ئىدى .خىرستان ھۈكۈمرانلىرىمۇ بۇ كىتاپنى تىلغا ئېلشقا ئەرزىمەيدىغان بىدئەت كىتاپ دەپ قارايتتى .شۇنداقلا ئۇلار ئنجىلغا چوقۇناتتى. بۇ دەل خىرستىيانلارنىڭ ئېتىقاتىغا ئۇيغۇن ئىدى ، بۇنىڭدىن سىرىت قىرمىيە رۇسيىگە تەۋە بولغاندىن كېيىن، بىر قىسم تاتارلار تۈركىيە چىېگىرسىغا كۆچۈپ كىرگەن . قارايىملار يېرىم ئارالدىكى ئەڭ زور جانلىق مىللەت بۇلۇپ قالغان . شۇڭا رۇسىيە دائىرلىرى، سۆزلىشىشنىڭ زۆرۈرلىكنى ھېس قىلىپ قالغان  .ھېكا تونا11، 1794- يىلىدىكى باياناتىدا ئۇلاردىن مەنمۇن بولغانلىقىنى بۈلدۈرگەن ھەم ئىككى تۈرلۈك مۇھىم باجنى  كەچۈرۈم قىلغان ،ئەينى چاغدا ئۇلارغا بىر قاتار ئېتىۋار بېرىش مۇئامىلىسىدە بولغان. ئۇنىڭ شەرتى شۇكى،ئورتودوكسال  يەھۇدىلارنىڭ ئېتىقاتىنى قۇبۇل قىلىشغا بولمايدۇ . 1852- يىلى قارايىملار  ئولتۇراقلاشقان رايونلاردا بۇ چەكلىمە بىكار قىلىنغان . 1863-يىلى ئۇلار روسيەدىكى باشقا مىللەتلەر بىلەن بىرلىكتە پۈتۈنلەي باراۋەر ھوقۇققا ئىگە بولغان . قارايىملار ھەر ۋاقىت تالانىتى ۋە  ھوقۇقلىرىدىن پايدىلىنىپ تېزلىكتە باش كۆتۈر ۈپ  چىققان . تاماكا چىلىق كەسىپدىن پايدىلىنىپ بايلىقا ئېرىشكەن .     1748- يىلى 1-تۈركۈمدىكى قارايىملار قىرىم –يېرىم ئارىلىدىن موسكۋاغا كۆچۈپكەلگەن، ئۇنىڭدىن كېيىنكى 100 يىل جەريانىدا ئۇلار تىپ – تىنىچ ئۆتكەن . رولى كۆرۈنەرلىك بولمىغان . 1861- يىلى  ئۈچ قارايىم مۇسكۋادا 1-تۈركۈمدىكى تاماكا زاۇۋتى قۇرۇپ چىققان .كېيىن چاروسيەدىكى مەشھۇر «ئېشۋا » ماركىلىق تاماكا ئىشلەپ چىققان . ئۆكتەبىر ئىنقلابى پارتىلىغاندىن كېيىن مەزكۇر زاۋۇتنىڭ باشلىقى يەنىلا ئەينى ۋاقىتىكى قارايىملار بولغان .شۇ ۋاقىتا چار روسيەنىڭ 3/2قىسمىنى ئىگىلەيدىغان تاماكاچىلىق ئشلىرى قارايىملارنىڭ كونتىرولىىقغا بولغان .ئېشۋا ماركىلىق تاماكىنىڭ 100 –يىلغا يېقىن تارىخىغا مەيلى نامى ياكى قىممىتى جەھەتتە بولسۇن چارروسيە تاماكىچىلىق سانائىتى ساھەسىدە مەشھۇر .ھازىرغا قەدەر زاۋۇت باشلىقى ئىشخانىسدا بىر دانە قەدىمكى كروسلو قۇيۇلغان بۇلۇپ ،ئۇنىڭ ئارقىسىدا "تىنىچ سۇ چوڭقۇر ئاقىدۇ"دىگەن خەتلەر يېزىلغان.قارايىملار ئاچقان تاماكا دۇكىنى 20-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىغىچە مەۋجۇت بولغان،بەزىلەررنىڭ ئەسلىمىسىگە قارىغاندا،قارايىملار ئەربات كۇچىسى (موسكۋادىكى مەشھۇر سودا كۇچىسى) دا ئاچقان قەنت –تاماكا دۇكىنى ئىنتايىن چىرايلىق،بۇلۇپ ئۇلارنىڭ دۇكانلىرىنىڭ ھەممىسى مىللىي نەقىشلىق زىننەتلەنگەن. ئۇ كىشىلەرگە يېقىملىق تۇيغۇ بىرىدۇ.لېكىن ھازىر مەيلى موسكۋادىكى ھەرقايسى تاماكا زاۋۇتلىرى بولسۇن يەنىلا ‹‹ئەربات›› چوڭ كۇچىسىدا بۇلۇپ قارايىملارنىڭ ئىزى ئاللاقاچان يۇقۇلۇپ كەتكەن ..ھالا بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە قاراىملارنىڭ بۈگۈنكى تۇرمۇشىنى ھىچكىم چۈشەنمەيدۇ.ئۇلارنىڭ ئىسمى ئاڭلىماققا خۇددى،تۈركچە‹‹تەۋرات››تىكى ئىسىملارغا ئوخشايدۇ، شۇڭلاشقا كىشىلەرر ئۇلارنى( تازا ئېنىق بىلەلمەي) تاتارئەمەس، يەھۇدىلار دىيىشكەن.          ھازىر قارايىملارنىڭ رۇسىيىدىكى سالايىتى ئېنىق ئەمەس  ،ئۇلار خۇددى تاماكىسىغا ئوخشاش يۇقاپ كەتكەن ،  بۈگۈنكى كۈندە قارايىملارنىڭ رۇسىيەدە سالاھىيىتى يوق، مۇتەئەسىپلەرنىڭ قارىشىچە ،ئۇلار سىرىتتىن كەلگەن مىللەت يەنى‹‹پولەكلەر بىلەن رۇسىيىگە كەلگەن يەھۇدىلارنىڭ تار مىغى ئىكەن دەپ قارىغان؟››. موسكۋادىكى 300 قارايىملارنىڭ كۆپىنچىسى‹‹مۇشكەنلەر›› (شىمالىي ئامرىكىدىكى ھىندىئانلار قەبىلىسى-ئا) دەك ئۆزلىرىنىڭ بەختسىزلىكىگە ئېچىنغان ھالدا ياشىماقتا. 4. دىنىي ئېتىقادى ئۆزگىچە مىللەت     قارايىم خەلقى –دىنىي ئېتىقات ، خاراكتېر ،ئۆرۈپ  ئادەت جەھەتلەردە يەھۇدىلارنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئوخشاپ كېتىدىغان تەرەپلىرىمۇ بار ،شۇنداقلا مۇسۇلمانلار بىلەن ئوخشاش بولغان تەرەپلەرمۇ بار.يەھۇدى دىنغا كىرگەنلەر تەۋراتىتكى مۇسانىڭ 5 پەرىزنى  مۇققەدەس بىلىدۇ. موسكۋاغا كۈچۈپ كەلگەن قارايىملار ئەڭ ئاخىرقى مۇشكەنلەرگە ئايلىنىپ قالغان.ئۇنداقتا قىرىم يېرىم ئارىلىدا قېلىپ قالغان قارايىملارنىڭ تەغدىرى قانداق بولغان؟        تاغ باغرىغا قۇرۇلغان چۇفۇت قەلئە شەھرى ئەينى ۋاقىتتا قارايىملار ئولتۇراقلاشقان شەھەر ئىدى،ئۇنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىرتۈركۇم ئائىلىسى ‹‹تۇبۇنىسكىي ئاھالىسى›› باغچا ساراي  شەھرىدە تۇرىدۇ.        ئالكىساندىرا توبىنىسكايا (亚历山德拉。图宾斯卡娅) مۇنداق دەيدۇ:مېنىڭ ئاتام-تاغام  چېرفۇت قەئە شەھرىنىڭ باشقۇرغۇچى ئەمەلدارى ئىدى، 1942-يىلى گېرمان قۇشۇنى قىرىم يېرىم ئارىلىنى بېسىۋالغاندا ئۇلار ئۆيەرلەردىن كۈچۈشكە مەجبۇر بولغان.       قىرىمىيەدىكى قارايىملار ھەمملا ئۆيگە گىلەملەرنى سالىدۇ . كىشلەر يۈكۈنۈپ ئولتۇرۇپ تىلاۋەت قىلىدۇ. پەقەت ياشانغانلار پاكار ئۇرۇندۇقلاردا ئولتۇرىدۇ. كىتاپ جازىلىرلدا ۋە ئۇيۇقلاردا دىنى كىتاپلار ۋە ئالاھىدە ئىشلەنگەن « مۇسا نىڭ بەش پەرىزى » تىزىقلىق تۇرىدۇ . ئىشك ئالدى يېنىدىكى سۇ كۆلچى گىمۇ(سۇ ئىدىشى) تاشتىن ياسالغان بۇلۇپ،ئىبادەتخاناغا كىرگەنلەر سۇ ئېقىتىپ پۇتنى يۇيىدۇ. بۇ   ئادىتى مۇسۇلمانلارنىڭكىدىن ئانچە پەرىقلىنپ كەتمەيدۇ . ئايىقىنى چۇقۇم ئىشك تۈۋىدە سېلىۋىتشى كېرەك .گەرچە  « تەۋراتتىكى مۇسانىڭ بەش پەرىزى » قارايىملارنىڭ ئېتىقاد قىلىدىغان كالامى بولسىمۇ ،ئەمما قارايىملارنىڭ دىنىي ئېتىقاتى يەھۇدىلارنىڭكىدىن كۆپ پەرىقلىنىدۇ. قىرىمىيەدىكى قارايىملار ئۆزلىرىنى يەھۇدىلار بىلەن بىر قاتارغا قويمايدۇ ،ئۇلار ئۆزلىرىنى «قارايىم دىنى» ئېتىقاتچىلىرى دەپ قارايدۇ،شۇڭا قارايىملار‹‹مۇسانىڭ بەش پەرىزى››نى قىرائەت قىلغۇچىلار دەپ قارىلىدۇ.         قارايىملار بىلەن يەھۇدىلارنىڭ پەرقى ناھايىتى چوڭ ،ئۇلارنىڭ ئۆيلىرىگە قاراپلا،پەرقىنى كۈرىۋالغىلى بۇلىدۇ،قارايىملارنىڭ ئىشىك ئالدىغا بىر ساندۇق قۇيۇلغان،ئۇنىڭ ئىچىگە ‹‹مۇسانىڭ بەش پەرىزى››نىڭ نەزمىلىرى قۇيۇلغان،يەھۇدىلارنىڭ ئۇنداق ئادىتى يوق.         قارايىملارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ بايرىمى بار بۇلۇپ ئۇلار پەقەت ئىنجىلدا خاتىرلەنگەن كۈنلەرنى تەبرىكلەيدۇ، يىمەك –ئىچمەك ئۆرۈپ ئادىتى تاتارلارنىڭكى بىلەن ئوخشاش،ئۇلارنىڭ ئۆي-ئىمارەتلىرى مۇسۇلمانلارنىڭكى بىلەن ئوخشاش،ئەر-ئاياللار ئايرىلىپ ياتىدۇ، پۇلى بار قارايىملار ئەدەتتە 3دىن6گىچە خۇتۇنلۇق بولسا بۇلىدۇ، قىرىمىيەنىڭ گوش نېنى تاتارلار ۋة قارايىملارنىڭ ئەنئەنىۋى ياخشى كۈرۈپ يەيدىغان يىمەكلىرى بۇلۇپ ھىساپلىنىدۇ. 5.كارايىملارنىڭ ئېتنىك مەنبەسى ۋە ئېرقىي مەسىلىسى ئىككىنچى جاھان ئۇرۇشىنىڭ دەسلەپكى ھارپىسىدا قىرىمىيەگە كەلگەن مىللەتلەر قارايىملارنى تۈركلەرنىڭ كېيىنكى ئەۋلادى ئەمەس،بەلكى يەھۇدىلار دەپ ئىسپاتلاشقان،بۇ خىزمەتلەرنى ئىزدەش، يىغىش ،رەتلەش،تەتقىقات خىزمىتىنى شېرلەي ماركوۋىچ شاپشار دىگەن كىشى تاماملىغان. 20-ئەسىرگە كىرگەندىن كېيىن قارايىملار ئەنئەۋىي مىللى قارىشىدىن ۋاز كېچىپ ، مىللەتنىڭ مەنىۋى ئاساسىنى تىكلەش ئارقىلىق مەزكۇر مىللەتنىڭ ئۇيۇشۇش كۈچىنى كۈچەيتمەكچى بولغان . شافشار كارايىملار تۈركلەر دېگەن نەزىريىگە دەل مۇشۇنداق تۇلۇقلىما بەرگەن. ئۇ كارايىم لارنىڭ ئەڭ ئاخىرقى مەنىۋى داھىيىسى بۇلۇپ قالغان.      1934 - يىلى شافشارنىڭ تەشەبۇسى ئاستىدا ئىتتالىيىلىك ئنسانشۇناسلار لىتۋىيەگە كىرىپ قارايىملار ئۈستىدە ئەمەلىي تەكشۈرۈش، تەتقىق قىلىش ئېلىپ بارغان .ئۇلارمۇ قارايىملارنىڭ ھەقىقەتەن يەھۇدىلار بىلەن ئورتاغلىققا ئىگە ئىكەنلىكنى ئىسپاتلاشغان .         روسىيە پەنلەر ئاكادىمىيەسىدىكى تارىخ مەسىلەر تەتقىقاتچى:د.م.دونلوپ :بۇ ھەقتە « مەيلى قانداق بولۇشىدىن قەتئىي نەزەر بۇ نەزىرىيە 2- دۇنيا ئۇرىشدا قارايىملارنى يۇقىتىشقا سەۋەپ بولغان» دەپ كۆرسەتكەن.      گۆزلېۋ (يېۋپاتورىيە) بولسا قارايىملار قۇرغان شەھەر بۇلۇپ چۇپۇت قەلئەسىدىن كېيىن قۇرغان ئىككىنچى مەركىزى شەھەرى ئىدى . ئەينى ۋاقتتا قارايىم خەلقى ئىچىدىكى ياخشى نىيەتلىك كىشلەر بۇجايلاردا مەكتەپ ، كىنو –تىياتىرخانا ،كۈتۈپخانا ،باغچا ، سەھىيە ۋە باشقا ئەستىھەلەرنى قۇرۇپ چىققان، شەھەر رەھبەرلىكنى ناھايىتى ئۇزۇن يىل قارايىملار ئۈستىگە ئالغان .      گىرمان ھاۋا ئارمىيىسى قىرىم يېرىم ئارىلىدىكى دېڭىز ساھلىگە جايلاشقان گۆزلېۋ）يېۋپاتورىيە（  شەھىرىگە ئۇچۇپ چۈشكەندىن كىيىن كارايىملار قۇرغان بۇ شەھەردە قالايىمققان قىرغىنىچىلىق ئېلىپ بارغان . 10 نەچچىلا قارايىملار ھايات قالغان .      ھازىرمۇ ئاز بولمغان قارايىملار بۇ شەھەردە ئولتۇراقلاشقان. بەزىلەرنىڭ قارىشچە نامرات قىرىم يېرىم ئارىلى قارايىملارغا ئەڭ ئاخىرقى بىر پۇرسەت يەنى كۆچمەنچىلىك بىلەن ياشاش پۇرسىتىنى بەرگەن ،بۇنىڭ بىلەن قارايىملارچېچىلىپ كېتىپ،ئۇيۇشۇش كۈچى ئاجىزلاپ،خەلق توپ ھالىتىنى ساقلىيالماي،نەتىجىدە باشقىلارغا قۇشۇلۇپ كېتىپ  قارايىملار يۇقاپ كەتكەن . بۇ ھەقتە، مارىيە چىرىدى مۇنداق دەيدۇ : ئىھتىمال  بۇ  ئۆزگەرتىشكە بولمايدىغان ئەمەلىيەت بولۇشى مۇمكىن، ئەمما مەن  يۇقۇلۇپ كىتىشىنى خالىمايمەن!؟.         چارروسيە خان جەمەئەتىدە قارايىملارنىڭ قان تىپى بار . 16- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا چوڭ توپ مال تارقاتقۇچى سودىگەر-نالېسكىن (naleskin ) قىرىم يېرىم ئارىلىدىن موسكۇۋاغا كەلگەن . ئۆي ئوچاقلىق بۇلۇپ بالاچاقلىق بولغان 100 يىلدىن كېيىن نەۋرە قىزى ناتالىيا كېلى لۇفنا. نالېسكىنا ( 1694- 1651 ) چارپادىشاسى ئالېكسي  .مىخايلوۋېچ نىڭ خاتونى بولغان .ئۇنىڭدىن تۇغۇلغان ئۇغلى كەلگۈسىدىكى شاھزادە –كېيىنكى چار پادىشاھ ئىمپىريىسىنىڭ پادىشاسى پېتىر شۇ ئىدى .تىنى ئاجىز، چاشسىز  ئالىكىس مىخايلوۋىچنىڭ قانداق قىلىپ كۈچلۈك ،ئىگىز بوي ، قارا چاچ ئوغلىنىڭ بولغانلىقى مۇشۇ سەۋەپتىن دۇر . شۇڭىلاشقا نالىسكىن جەمەتى چارروسيەدىكى ئەڭ كۆزگە كۆرۈنگەن مۆتىۋەر جەمەتنىڭ بىرسىگە ئايلانغان .        قارايىملارنىڭ ئىرقىي تەۋەلىكى توغرىسىدا، غەرىپ ۋە رۇسىيە تەتقىقاتچىلىرى مۇنداق ئىككى خىل قاراشنى ئوتتۇرغا قويغان. بىر خىلدىكىلەر كارايىملار يەھۇدى ئىرقىدىن بۇلۇپ تۈركلەرگە يېقىن تىلدا سۆزلىشىدۇ دەپ قارىسا،يەنە بىر قاراشتىكىلەر قارايىملار يەھۇدىلار بىلەن تۈركلەردىن بولغان ئارىلاشما قانلىق  دەپ قارايدۇ.ئەمما قارايىملار يۇقارقى قاراشلارغا قارشى بۇلۇپ، ئۇلار ئۆزلىرىنى قەدىمكى تۈركى قەبىلىلەرنىڭ كېيىكى  ئەۋلاتلىرى دەپ قارايدۇ. 6.قارايىملارنىڭ تىلى ۋە يېزىغى      قارايىم تىلى ئەسلىدە قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى بۇلۇپ، 12- 13-ئەسىرلەرگە كەلگەندە ئۇلارنىڭ تىلىدا ئۆزگۈرۈشلەر شەكىللەنگەن،بۇ تىلغا ئائىت مەلۇماتلارنى موڭغۇل ئىستىلاسىدىن بۇرۇنقى قىپچاق (كۇمان ياكى پولوۋ) تىلىغا ئائىت بولغان ماتىرياللاردىن يەنى13-ئەسىرنىڭ يېرىمىغىچە بولغان  رۇس يىلنامىلىرى،ھونگىرىيە باياننامىلىرى ھەم شىېرىي رىۋايەتلىرىدە،رۇس ئەدەبىياتىنىڭ قەدىمكى يادىكارلىقلىرىدىن‹‹ئىگور پولكى ھەققىدە قوشاق››12تىن تاپقىلى بۇلىدۇ. قىپچاچ(كۇمان ياكى پولوۋ) تىلىنىڭ  موڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىكى ئەڭ بالدۇرقى يادىكارلىقى نامەلۇم ئاپتۇر تەرىپىدىن مىلادى 1245-يىلى مىسىردا تۈزۈلگەن ‹‹تۈركى-موڭغۇل-پارىس تىللىرى›› لوغىتى بۇلۇپ موڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىن جەنۇبىي رۇس دالىلىرىدىن مىسىرغا كۈچۈپ كەتكەن قىپچاقلار (كۇمان،پولوۋلارنىڭ) تىلىىىىىدىن ئىبارەت.كومان( قىپچاق ياكى پولوۋ ) تىلىنىڭ ئەڭ ئاساس لىق يادىكارلىقى- «CodexCumanicus »13-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىكى  ‹‹لاتىنچە-پارسچە-قىپچاقچە-لۇغەت»تىن ئىبارەت. بۇنىڭدا  قىپچاق تىلىنىڭ تۈرلۈك دىيالېكىتلىرى ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن،بۇلۇپ قارايىم تىلى ئۇنىڭ بىلەن قۇيۇق مۇناسىۋەتلىك.            قارايىملارنىڭ تىلى شىمالىي قىرىم تاتارلىرى ۋە شىمالىي كاۋكازىيىدىكى قۇمۇقلار، قاراچايلار ۋە بالقارلارنىڭ تىلى بىلەن يېقىن بولۇپ، ئۇنىڭدا ئەڭ قەدىمىي دەۋرلەرگە خاس تۈركىي سۆزلەر ساقلانغان. قارايىم تىلى ساپ تۈركىي تىل بولۇپ، ئۇنىڭدا چەت تىللارنىڭ تەسىرى ناھايىتى ئاز ئىكەن. چەت تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر ئاساسلىق ئەرەب تىلى، پارس تىلى ۋە سلاۋىيان تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەردۇر. ئۇنىڭدا قەدىمكى ئالان تىلىنىڭ ئېلېمېنتلىرى ساقلىنىپ قالغان. ئەڭ قىزىق نۇقتا شۇكى،قاراي تىلىدا 1841-يىلى تۇنجى ئىنجىل نەشىر قىلىنغان.    بەزى ئالىملارنىڭ كۆزىتىشىچە، قارايىم تىلىدا يېزا ئىگىلىك، چارۋىچىلىق ۋە ھەربىي ئىشلارغا ئائىت ئەڭ قەدىمىيلىككە ئىگە تۈركىي سۆزلەر ساقلىنىپ قالغان بولۇپ، بۇ ئەھۋال باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىللىرىدىكىدىنمۇ گەۋدىلىكرەك بولغان.سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋېرىدە (1917-1991) 20- ئەسىر  بېشىغا كەلگەندە قەدىمكى يەھۇدى ئېلىببەسى ئاساسىدىكى قارايىم ئېلىببەسى، مەتبۇئاتتا قارايىم تىلىدىكى گېزىت –ژورنال،كىتاپ ۋة ئېغىز ئەدەبىيات توپلاملىرىنى ، قارايىم مۇئەللىپلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى نەشىر قىلىشقا ئۇرۇنۇشلار بولغان.30-يىللارغا كەلگەندە ،لاتىن يېزىغىدىكى قارايىم تىلىدىكى گېزىت-ژورنال،كىتاپلار چىقىشقا باشلىغان ،كېيىن توختاپ قالغان. ھازىر  قارايىمچە رادىيو ئاڭلىتىشمۇ يوق.بار بولغان قارايىم تىلىدىكى گىرامماتكا ۋە لوغەتلەر، كىتاپلار  رۇس تىلىدا يېزىلىدۇ. پولشادىكى   قارايىملار سانى نىڭ ئاز بۇلىشىغا قارىماي ، ئۆز تىلىدا  لاتىن يېزىغىنى ئىشلىتىپ كىتاپ ، ژورناللار چىقىرىدۇ.    قارايىم تىلى موڭغۇل ئىستىللاسىدىن بۇرۇنقى قەدىمكى تۈركىي تىللار- ھون،ئون ئۇيغۇر،بولغار،ھازار،ئوغۇز-پەچەنەك قەبىلىلەر ئىتتپاقى، قىپچاق–پولوۋ ئىتتىپاقىدىن بارلىققا كەلگەن. دىمەك، قارايىم تىلى- تۈركىي تىللار ئائىلىسى ، غەربىي ھون تارمىغى،قىپچاق تىللىرى گۇرۇپىسى، قىپچاق- پولوۋ تارماق گۇرۇپىسىغا كىرىدۇ.قارايلار ئىبادەتخانىلىرىدە قاراي تۈركچىسىنى قوللىنىدۇ.         ھازىرقى زامان قارايىم تۈركلىرى تىلى قارايىم ئاھالىسىنىڭ جايلاشقان ئورنىغا قاراپ ئۈچ ئاساسى دىئالىكتىغا بۇلۇنىدۇ: 1)شىمالىي دىئالىكىت،بۇنىڭدا لىتۋا جۇمھۇريىتىدىكى قارايىم ئاھالىسى سۆزلىشىدۇ.2) جەنۇبىي دىئالىكىت، بۇنىڭدا ئوكرائىنا جۇمھۇريىتىدىكى قارايىم تۈركلىرى سۆزلىشىدۇ.3) ،قىرىمىيە دىئالىكتى، بۇنىڭدا قىرىم يېرىم ئارىلىدىكى قارايىم ئاھالىسى سۆزلىشىدۇ.        قارايىملارنىڭ ھازارلار بىلەن ئېتنىك مۇناسىۋەت  ۋە دىن جەھەتتە بىرلىگى بار، قارايىملار بۇرۇنقى دەۋېردە  قەدىمكى ھازارلارغا ئوخشاش،يەھۇدى دىنىنى (ئۇ دىننىڭ مەزھەپلىرىدىن بىرى بولغان- قاراي دىنى مەزھىپىنى) قۇبۇل قىلغان .قارايىملارنىڭ  قەدىمكى يەھۇدى ئېلىببەسى ئاساسىدىكى يېزىغى يەھۇدى دىنىنىڭ قاراي مەزھىپىنى قۇبۇل قىلىش بىلەن پەيدا بولغان.بۇ يېزىق تار دىنىي مەخسەتلەر ئۈچۈنلا  ئىشلىتىلگەن بۇلۇپ ،بۇنىڭ بىلەن قەدىمكى يەھۇدىلارنىڭ سۆزلىرى ۋە ئاتالغۇلىرىنى كۆپ قۇبۇل قىلغان. 7. قارايىملىقلارنىڭ مەزلىك يىمەك –ئىچمەكلىكى :     لىتۋالىقلار بۇ يەردىكى قارايىملارغا ناھايىتى ياخشى مۇئامىلە قىلىدۇ ئۇلارغا ئىشىنىدۇ . كىنەز ۋىدوفىنىڭ قارايىملارنىڭ لىتۋىيەگە كېلىپ ئولتۇراقللىشىغا يول قۇيۇش پىكىرنى توغرا تاللاش دەپ قارايدۇ . تورۇكى شەھىرىدە« 14-15-ئەسىردە لىتۋىيە كىنەزى تۇرغان جايدا قارايىملار مۇزىيى بار .يەنە قارايىمچە تاماقخانىلارمۇ ئىچىلغان . لىتۋىيەلىكنىڭ نەزىرىدە قارايىمچە قورۇما دۇنيادىكى ئەڭ مىزلىك يىمەكلىك، ئىيتىلىشچە ، چۇ فۇت شەھەر قورغۇنىىنى قوغدايدىغان چاغدا قارايىملار دۈشمەن قۇشۇنىنىڭ ئوننەچچە كۈنگىچە بىر نەرسە يىمىگەنلىگىنى پەملەپ، قۇۋۇقنى ئېچىپ، مىزىلىك تائاملىرى بىلەن بىر ۋاق دۈشمەن قۇشۇنلىرىنى كۈتكەن.دۈشمەن قۇشۇنلىرىنىڭ قۇماندانى ئۇلارنىڭ ئاشپازلىك ماھارىتىنىڭ شۇنچە يۇقىرى ئىكەنلىكىنى ئويلاپمۇ باقماپتىكەنمەن، ئۇلار بىلەن ئۇرۇش قىلمايلى، بۇنداق تاماق ئېتىش ھۈنۈرىگە كىممۇ يىتەلىسۇن›› دەپ قايتىپ كەتكەن ئىكىن.         بوشلۇقتىكى شەھەر چۇفت قەلئەسى قىرىميەدىكى باغچا ساراي شەھرىگە يېقىن جايدا  بوشلۇقتىكى شەھەر بۇلۇپ  بۇ تىك تاغ چۇقىسىغا قۇرۇلغان،مانا بۇ كىچىك شەھەر چۇ پۇت قەلئەسىدۇر،ئۇنىڭ ئاز دىگەندە 1500يىلدىن ئارتۇق تارىخى بار،مۇداپىئە ئۈچۈن شەھەر سېپىلى ياسالغان،شەھەر دەرۋازىسى ئورنۇتۇلغان،ئائىلىلەر ئولتۇراقلاشقان،بۇ شەھەر دە يەنە مەسچىت قۇرۇلغان ھەم كارايىم چېركاۋلىرىمۇ قۇرۇلغان(قاراڭ بۇلار ئېتىقاتتا ئويناشتىمۇ ياكى باشقا سەۋەپ لەرمۇ بارمۇ؟ئاپتۇردىن) بۇيەر ئادامنىڭ نەزىرىنى ئاچىدۇ، ھاۋاسى ساپ،قۇياش نۇرى پارلاپ تۇرىدۇ،بۇ تاغ ئۈستىگە جايلاشقان شەھەر ۋىزانتىيە پادىشاھسى چارستىن 1 مىلادى 6-ئەسىردە بۇ شەھەرنى قۇرغان بۇلۇپ ئەينى ۋاقىتتا بىر ھەربىي ئىشلار قورغىنى ئىدى. تارىختا بۇ جايدا سان ساناقسىز مىللەتلەر ئۆتكەن،بۇلار ۋىزانتىيەلىكلەر،ئالانلار (قەدىمكى دەۋىردە قارا دېڭىزنىڭ  شەرىقى شىمالىدىكى ئوتلاقلاردا ياشايدىغان چارۋۇچى مىللەت-ئاپتۇردىن)، گوتلار،ھازارلار،پولوۋلار(11-دىن13- ئەسىرگىچە ياۋرۇپانىڭ شەرىقى جەنۇبىدا ياشىغان تۈركى تىلدىكى  مىللەت) ،تاتار قاتارلىقلار ياشىغان. بويسۇندۇرغۇچىلارنى كۈتۈپ تۇرۇش تەغدىرى،ئاخىرى، بويسۇنۇشنى، ئۇلارنىڭ بۇيەرلەردە ئولتۇراقلىشىپ قېلىشنى، ئەتراپ تىكى مىللەتلەرگە سىڭىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان.          ئارخىئولوگلار  ئەڭ ئاخىردا بۇ قەلئەگە كەلگىنى قارايىملار دەپ قارايدۇ،ئۇلار ئەينى ۋاقىتتا تاتارلار تەرىپىدىن قارا يەھۇدىلار دەپ ئاتالغان. قارايىملار چۇپۇت قەلئەسىنى ئۆزىنىڭ يۇرتى دەپ بىلىپ 600يىلدىن ئارتۇق ياشاپ كەلگەن.        19-ئەسىرنىڭ دەسلىۋىدە بۇيەردە 200دىن ئارتۇق ئائىلەر بار ئىدى،بۇشەھەر نامى چۇفت قەلەسى ھازىرغىچە ئۆزنامىنى ساقلاپ كەلگەن . 16-ئەسىردە باغچا ساراي  شەھەرىنىڭ گۈللىنىشىگە ئەگىشىپ بۇ شەھەر ئاستا-ئاستا خاراپلاشقان. 8. بۈگۈنكى كۈندىكى قارايىملار    نۇپۇسى       ھازىرقى كۈندە قارايىملار ئاساسلىقى، ئوكرائىنىيە جۇمھۇريىتىنىڭ  لۇتسىك ۋە گالۇچ شەھرى ئەتراپلىرىغا،يەنە بىر قىسمى قارا دېڭىزنىڭ شىمالىدىكى قىرىمىيە يېرىم ئارىلىنىڭ يېۋپاتورىيە شەھەرى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى جايلارغا تارقىلىپ ماكانلاشقان. يەنە بىرقىسمى،لىتۋا جۇمھۇريىتىنىڭ تۇروكى، ۋىلنوس ۋە پونېۋېژسا شەھرى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپلىرىغا،پولشا،رۇسىيە(موسكۋا) ،داغىستان ،يەنە بىر قىسمى بولسا ، مىسر،ئىسرائىلىيە ،فرانسىيە ، ئامرىكا ، ئاۋۇستىرالىيە ، ئەنگىلىيە ، ..... قاتارلىق  دۆلەتلەرگىمۇ تارقالغان .     1) قىرىمدا ياشاۋاتقان قارايىملار: ئوكرائىنىيە تەۋەسى بولغان قىرىمدا 1246-يىللاردىن باشلاپ ئېتنىك بىر گۇرۇپ بۇلۇپ ياشاپ كەلمەكتە.1914-يىلى بۆلگەدىكى قارايىم نۇپۇسى 12مىڭ ئىدى،نورمال ئېشىش بويىچە ھىساپلىغاندا بۈگۈنكى نۇپۇسى 120مىڭ بۇلىش كېرەك ئىدى،ئەمما  2000-يىلدا پۇتۇن قىرىمدىكى قارايىملارنىڭ نۇپۇس سانى ئازلاپ 1100گە چۈشۈپ قالغان. قىرىمدىكى قارايلاردىن 7يۈز كىشى گۆزلېۋ (يېۋپاتورىيە) شەھرى-يېزا قىشلاقلىرىدا ياشايدۇ.قالغان كۆپ سانلىق قىسمى ،ئاق مەسچىت (سىمفېروپول)، باغچا ساراي، سىۋاستوپول ( ئاقيار ) ، قىرىق-يەر(چۇفت قەلئە)، كەفە (فېودوسىيا)، ئاق ئەرمان (ئودېسسا)   شەھرى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى جايلاردا قاراي توپلىرى (جامائەتلىرى) ئاكتىپ پائالىيەت بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. بۇلۇپمۇ باغچا ساراي شەھرى قارايلارنىڭ ئەڭ قەدىمقى مەدەنىيەت مەركىزى بولغان.بۇ جايدا قارايلارغا ئائىت مىڭ يىللىق بىر مازار ساقلانغان بۇلۇپ، بۇمازارنىڭ ئاتى-بالتا تىيمېز دەپ ئاتالغان، مازار قەۋرە باش تاشلىرى- قىرىم قارايچىسىچە يېزىلغان. 19-ئەسىردىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغا قەدەر قىرىم دۇنيا قارايىمىزىمنىڭ مەركىزى بولغان.       2) لىتۋادىكى قارايىملار. لىتۋاغا كەلگەن تۇنجى قارايىملار   تەخىمىنەن 1397- يىلى لىتىۋا كېنەزى – ۋېيت فوت تەرىپىدىن  قىرم يېرىم  ئارىلىدىن 383 قارايىم  لىتۋاغا تەكلىپ قىلىپ ئەكىلىنىپ بۇلاردىن 300كىشى تىراكاي(تىروكى)دىكى سارايغا، قالغان 83 كىشى باشقا جايلارغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان .ئەينى ۋاقىتتا لىتۋادا قارادېڭىز ئەتراپلىرىدا مۇسۇلمان ۋە يەھۇدى تاتارلىرىمۇ كۆپ بولغان. لىتۋادا قارايىملار كېيىنچە كۆپۈيۈپ  5  مىڭ كىشى بولغان.بۈگۈنكى كۈندە 1997-يىلى قارايىملار ئۆزلىرىنىڭ لىتۋاغا كەلگەنلىگىنىڭ 600يىللىغىنى قۇتلۇقلاش بايرام كۈنىدە ئۇلارنىڭ سانى ئاران 257 كىشى بولغان. بۇلاردىن 138 كىشى ۋىلنۇستا ،65 كىشى تىراكايدا ،قالغان ئاز ساندىكىلىرى باشقا يەرلەردە ياشايدىكەن. 1998-يىلى«لىتۋا قارايىم مەدەنىيەت يىغىنى  » ئۆتكۈزىلگەن. ھازىر قارايىم تىلى ياشلارغا ئۆگۈتىلمەكتە.   3) پولشا دىكى قارايىملار. پولشاغا قارايىملار 15-ئەسىردە كەلگەن. 1990 – يىللار دىكى سانى1000دىن كۆپرەك بۇلغان بولسا،كېيىن ئازلاپ ھازىر ياۋرۇپا ۋە ئامرىكىدىكى قارايىم نۇپۇسىدا  كۆپۈيىش كۆرۈلمەكتە. پولشادىكى   قارايىملار سانىنىڭ ئاز بۇلىشىغا قارىماي ، ئۆز تىلىدا  لاتىن يېزىغىنى ئىشلىتىپ كىتاپ ، ژورناللار چىقىرىدۇ.   4) ئازاربەيجاندىكى قارايىملار . ھازار دۆلىتى يىقىلغاندىن كېيىن باشقا جايلارغا كۆچمەي كاپكاز تاغلىرىدا قالغان «تالمۇتچى» قارايىم يەھۇدىلىرى بار بۇلۇپ،ئۇلار ھازىر «تاغلىق يەھۇدىلار » دىگەن نام بىلەن ئاتالغان.يەنە ھازىر ئازاربەيجان تۇپرىقىدا ياشىغان «تاغلىق يەھۇدىلار»نىڭمۇ قارايىم تۈركلىرى ئىكەنلىگى ئىسپاتلانماقتا.ئۇلار ئازاربەيجاننىڭ كۇسار،باكۇ،گېنجە قاتارلىق  شەھەرلىرىدە بارلىغى ئاشكارىلىنىپ،«تاغلىق يەھۇدىلار» نىڭ سانى  10مىڭ دىن كۆپەيمەكتە ئىكەن.   5) تۈركىيەدىكى قارايىملار. قىرىمدىن ئايرىلغان قارايىملارنىڭ بىر قىسمى ئىستانبۇلغا كېلىپ ماكانلاشقان..ھازىر تۈركىيەدىكى قارايىملارنىڭ سانى 1985-يىلى    150ئەتراپىدا بولغان بولسا، بۇ سان1993-يىلدا 95بەشكە چۈشۈپ قالغان.ئۇلار تۈركىيەنىڭ خاسكوي ۋە قاراكۆي  دىگەن جايلىرىدا ياشايدۇ. ئىستانبۇلنىڭ  خاسكۆيدا قاراي دىنى ئىبادەتچىلىرىنىڭ 1000يىللق تارىخى ئىزلىرى ساقلانماقتا. 6 )رۇسىيەدىكى قارايىملار قىرىمىيە ۋە داغىستاندا ياشايدۇ . -18-19ئەسىرلەردە چار پادىشاھ رۇسىيىسى قارايىملارنىڭ ئۆز دىنى پائالىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىشقا رۇخسەت قىلغاندىن كېيىن قىرىمدا قارايىم دىنى ئىبادەتخانىلىرى كۆپەيگەن. رۇسىيە ئۆكتەبىر ئىنقىلابىغىچە بولغان ئارىلىقتا قىرىمدا 20 نەچچە قارايىم دىنى ئىبادەتخانىسى بولغان. بۇ چاغلاردا قارايىم دىنى رۇسىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن مۇستەقىل دىن دەپ ئېتىراپ قىلىنغان بولۇپ، پاسپورتلاردىكى دىنىي ئېتىقاد دېگەن يەرگە "قارايىم دىنى" دەپ تولدۇرۇشقا رۇخسەت قىلىنغان. قارايىملار 1-تۈركۈمدە 1748- يىلى قىرىم –يېرىم ئارىلىدىن موسكۋاغا كۆچۈپ كەلگەن.ئۇلار 1917-يىلغىچە راھەتتە ياشىغان. 1.-دۇنيا ئۇرۇشىدا قارايىملار مەجبۇرى ئەسكەرلىككە تۇتۇلغان.ھەربى سەپكە قاتناشقان700      قارايىملارنىڭ  500 قۇماندان بولغان . بۇلارنىڭ كۆپچىلىكى ئۇرۇشتا ئۈلۈپ كەتكەن.شۇڭا قارايىملارنىڭ سانى ئازلاپ كەتكەن.  1917-يىلدىكى ئىنقىلاپتا ئۇلار زەربە يەپ كېيىن قىرىم ۋە رۇسىيەنى تاشلاپ،بىرقىسىم قارايلار ياۋرۇپا ئۆلكىلىرىگە ،ئامرىكىغا، مىسىرغا كۈچۈپ كەتكەن. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا(1939.9 -1945.9) فاشىستلار بىلەن ئىش بىرلىگى قىلغان دەپ، رۇسلاردىن يەنە بىر قېتىم زەربە يەپ،1944-يىلدىكى رەسمىي قارار بىلەن، ئەڭ ئاز بولغاندا 30مىڭ قارايىم تۈركى ستالىن تەرىپىدىن ئوتتۇرا ئاسىيا(قازاقىستان) ۋە ئۇرالغا  سۈرگۈن قىلىنغان.گىتلېر بولسا،يەھۇدى قەتلىئامىدا «ياۋرۇپا يەھۇدىلىرى» دەپ قىرىپ تاشلىغانلارنىڭ ئەمەلىيەتتە خازار (قارايىم) تۈركلىرى بولغانلىقىنى كۆرسىتىلمەكتە(Arthur koestler: «ئون ئۈچۈنچى قەبىلە» ناملىق كىتاۋى) ئەمەلىيەتتە گىتلېر كاپكازىيەدە بىر ئېرقىي يۇقۇتۇش قىلغان. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 1959-يىلىدىكى كۆرسەتكەن نۇپۇس مەلۇماتدا،«لىتۋا س س ر ۋە ئوكرائىنا س س ر دا قارايىملارنىڭ ئومۇمى سانى 5مىڭ900 دەپ كۆرسەتگەن13 » سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 1989-يىلىدىكى نوپۇس ستاتىستىكىسىدا قارايىملارنىڭ پۈتۈن سوۋېتلەر ئىتتىپاقىدىكى سانى 2602 دەپ ئېلان قىلىنغان، ھازىر رۇسيەدىكى بار قارايىملارنىڭ ئومۇمى سانى 680 دىن ئاشىدىغان بۇلۇپ، ئۇلار رۇسىيەنىڭ موسكۋا ۋە سانكىتپېتېربۇرگ قاتارلىقلار شەھەرلىرىدە تارقالغان ھالەتتە ياشايدىكەن.. دىمەك، ئۇلارنىڭ سانى ئازلاپ كەتكەن.   7) ئىسرائىليەدىكى قارايىملار. 1947-يىلدىكى مىسىر قانال ئۇرۇشىدىن كېيىن ئىسرائىليەگە كۈچۈپ راملە بۆلگىسىدە ماكانلاشقان. ھازىر ئىسرائىليە مەلۇماتلىرىدا كۆرسۈتىلىشىچە ،ئىسرائىليەدە 25مىڭ ئەتراپىدا قارايىم تۈركلىرى ياشايدىكەن.قارايىملارنىڭ كوپسانلىقى راملە، ئوفاكىم، ئاشدود، بېېرشېۋا ، ئىرۇسالىم، ھولون شەھەرلىرىدە ياشايدۇ. راملە شەھرىدە ئۇلارنىڭ پائالىيەت مەركىزى بار. قاراي دىنىدىكىلەرنىڭ قىسىلىشقا ئۇچرىشى(راببانى مەزھىپىگە ئۆتۈشكە مەجبۇرلىنىشى ) بىلەن  قارايلار بىلەن  راببانىلار ئوتتۇرسىدا ئۇرۇش بۇلۇپ بىرقىسىملار قاراي دىنى ئېتىقاتىدا قالغان بولسىمۇ ، يەنە بىر قىسىملار «تەۋرات»ئۇقۇشتىن، «تالمۇد»چى يەھۇدىلارىغا قۇشۇلۇشقا مەجبۇر  بولغان.ئۇلار ئىبران تىلىنى ئۆگۈنۈپ،تۇرمۇشتا بۇ تىلنى قوللىنىدىكەن،ياشلار قارايىم تىلىنى ئۇنتۇلىشقا باشلىغان. 8) مىسىردىكى قارايىملار،1917-يىلدىكى رۇسىيەدىكى ئىنقىلاپتىن بىر زەربە يەپ ،ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا رۇسلاردىن يەنە بىر قېتىم زەربە يەپ،قىرىمىيەدىن كۆچۈپ كەلگەنلەر بۇلۇپ ئاساسەن قاھىرەدە ياشايدۇ. 9. يوقىلىۋاتقان قارايىم تىلى قارايىملارنىڭ سانىمۇ 1932-يىلىدىكى سانلىق مەلۇماتتا 10مىڭ ئادەم دەپ كۆرسىتىلگەن بولسا، ئۇلار بارا-بارا ئازايغان. 1957-يىلى 5مىڭ  700 گە ، 1979-يىلى 3 مىڭ 300 گە چۈشۈپ قالغان. ئەمما، 25 مىڭدىن ئارتۇق قارايىم ھازىر ئىسرائىلىيىدە ياشايدىكەن، ئۇلار ھەم ئۆزلىرىنى يەھۇدىيلارنىڭ بىر تارمىقى دەپ قارايدىكەن. بۈگۈنكى كۈندە قىرىمدا ئاران 800 ئەتراپىدا قارايىملار ياشاپ كەلمەكتە.          يېقىندا ئېلىپ بېرىلغان  ئىلمىي تەتقىقاتلاردا ،پۈتۈن دۇنيادىكى قارايىملارنىڭ سانى 50مىڭ دەپ كۆرسىتىلگەن،بولسىمۇ ئەمما ئۆزىنى ھەقىقى قارايىم دەپ قارايدىغانلارنىڭ سانى كوپ ئەمەس. يەر يۈزىدە قارايىم تىلىنى قوللىندىغانلارنىڭ سانى 5مىڭ كىشىدىن ئاز قالغان. بۈگۈنكى كۈندە   لىتۋادا ئۆزىنى قارايىم دەيدىغانلارنىڭ سانى 153 نەپەر كىشى بولسىمۇ ،ئەمما قارايىم تىلىنى كۈندۈلۈك تۇرمۇشتا قوللىنىدىغانلارنىڭ سانى 50، ئوكرائىنىيەدە 8 ، پولشادا 115،تۈركىيەدە 95 ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 1989-يىلىدىكى نوپۇس ئستاتىستىكىسىدا قارايىملارنىڭ پۈتۈن سوۋېتلەر ئىتتىپاقىدىكى سانى 2602 نەپەر، ھازىر رۇسيەدىكى بار قارايىملارنىڭ ئومۇمى سانى 680 دىن ئاشىدىغان بۇلۇپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە  قارايىم تىلى-يېزىقىنى بىلىدىغانلارنىڭ سانى خېلىلا ئاز،سابىق سوۋېتلەر ئىتتىپاقىنىڭ ھەرقايسى جۇمھۇرىيەتلىرىدە قارايىملارنىڭ سانى ئېنىق كۆرسىتىلمىگەن ؟. ئازاربەيجان ۋە ئىسرائىلىيەدە  كۆپ ساندىكى  قارايىملارنىڭ بارلىقى ئاشكارىلانغان بولسىمۇ،تۈرلۈك سەۋەپلەرگە كۆرە ،ئۆزلىرىنىڭ مىللىي  كىملىكىدىن ئاللا قاچان يىراقلاشقانلار بۇلۇپ ،ئۇلارنىڭ بىر بۆلۈگى يۇقۇلۇش ھالىتىگە قاراپ يۇزلەنگەن. يەنە بىر بۆلۈكى بولسا سانىنىڭ ئاز بۇلىشىغا قارىماي ،ئۆزمەۋجۇتلىقىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ،تۈرلۈك ئاماللارنى قىلىپ،بارلىق كۈچى بىلەن ئۆز ئەلاتلىرىنى قارايىم تىل-يېزىقى بىلەن تەربىلەپ چىقىشقا تىرىشماقتا  .       قارا  يىملارنىڭ ھەققىدە تۈركىيە كۇچ ئونۋېرسىتىتى فېراففىسورى،دوكتۇر تۆمۈر خۇجا ئوغلىنىڭ 2006يىلى بەرگەن  مەلۇماتىدا، لىتۋادا  289 نەپەر قارايىم تۈركلىرى ياشايدىغان بۇلۇپ ، لىتۋا ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئۇلارنىڭ ئۆز تەغدىرىنى ئۆزلىرى بەلگىلەش ھۇقۇقى بېرىلگەن، تىلى ۋە مەدەنيىتى ياخشى قوغداشقا ئېرىشىلگەن.گەرچە دۇنيادا سانى ئاز بولسىمۇ (ئارانلا 100كىشى قارايىم تىل-يېزىقىنى ئىشلىتىشنى بىلىدىكەن) ،ئۆگۈتۈم ئىشلىرى ناھايتى ياخشى ئېلىپ بېرىلغان،باشلانغۇچ،ئوتتۇرا،ئالىي ئوقۇش بىلىم يۇرتلىرىدا ئۆز ئەۋلاتلىرىنى  ئۆز ئانا تىلى بىلەن تەربىيەلەش ئېلىپ بېرىلغان.پەننىڭ ھەرقايسى تۈرلىرى بۇيىنچە پەن-تېخنىكا خادىملىرى ،دوكتۇر ،فراففسۇرلار يېتىشىپ چىقىشقا باشلىغان.ئۆز تىللىرىدا ،لاتىن يېزىقىدا ئەركىن گېزىت،ژورنال نەشىر قىلىش،تۈرلۈك يىغىلىش ،پائالىيەت ئۆتكۈزۈشكە رۇخسەت قىلىنغان. بۈگۈن ئانا تىللىرى ۋە دىنىي تىلى تۈركچە بولغان قارايىملار  يۇقۇلۇش ھالىتىدە تۇرماقتا. رۇسيە،ئوكرائىنىيە ۋە لىتۋانىيە دە ياشايدىغان قارائىملارنىڭ سانى   2مىڭ 2يۈز نەپەر، لىتۋانىيەنىڭ تراكاي بۆلگىسىدە ياشايدىغان قارايىملار ئەۋلاتلىرىنى تەربىيەلەش ئۈچۈن ،ئۆزتىلىدا دەرىسلىك كىتاپلار چىقىرىش ۋە ئەۋلاتلىرىنى قاراي دىنى ئىبادەتخانالىرى بىلەن تەمىنلىمەك  ئۈچۈن لىتۋانىيە بانكىسىدىن ماددى ياردەملەر سورىماقتا ئىكەن...                       10.مەۋجۇتلۇق ئۈچۈن كۈرەش قارايىم تىلى تۈركىي خەلقلەر ئىچىدە يوقىلىشقا قاراپ يۈزلەنگەن تىللارنىڭ (بەلكى دىئالېكتلارنىڭ) بىرى بولۇپ، ئۇزۇن مەزگىل باشقا مىللەتلەرنىڭ ۋە باشقا دىنلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا ياشاش ئۇلارنىڭ پاجىئەلىك ئاقىۋىتىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. قارايىملارنىڭ "قىرىم قارايلار جەمئىيىتى "دەپ ئاتالغان تەشكىلاتى خەلقئارا جەمئىيەتكە ۋە ئۇكرائىنىيە ھەم رۇسىيە ھۆكۈمەتلىرىگە قارايىملارنىڭ مىللەت سۈپىتىدە يوقىلى كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش، ئۇلارنى مىللەت سۇپىتىدە ساقلاپ قېلىش ھەققىدە ئىلتىماسلارنى سۇنۇپ كەلمەكتە. مەزكۇر تەشكىلاتنىڭ مەقسىدى قارايىم خەلقىنى ۋە ئۇنىڭ ماددىي ھەم مەنىۋى مەدەنىيىتىنى، تىلىنى ساقلاپ قېلىشتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭ ياچېيكىلىرى قىرىمنىڭ باخچىساراي، ئەۋاپتورىيە، سىمفېرېپول، سېۋاستوپول، يالتا قاتارلىق شەھەرلەردە مەۋجۇت  ئىكەن.        ئىزاھاتلار:    1. 钱伯泉：»维吾尔族的族源及其先民的西迁»«新疆社会科学研究«维文遍1996年期见62-65页       2. »新疆民族词典«  新疆人民出编社1995。乌鲁木齐72页 3 » 隋书 «  84卷 »   北狄传 « 1880页 4 » 旧唐书 « 195卷，回纥转，5198页 5. gy Nemeth,HMK,s,205; D.M.Dunlop : »  The history of thejewish khazars « . s.89vd                           6. Melek tekin:›› Türk Tarihi Ansiklopedisi‹‹  milliyet 1991.136bet          7 [j markuart,… streifzüge, s,13,  Y.kutluay: ››islam  we yahudi mezhepliri‹‹,1965,s. 189-200] 8 A.zajaczkowski, »karamsinPoland«,s.24-29, E.L.Dietrich,Qaraer(qaraiten) ,s.374-378.  Ibrahim kafes: »Türk milli kϋltürü« 1983 . 163 . 9 L.Rasonyi:» Tarihte türklük«,Türk kültürünü Arastirma enstitüsü, Ankara,1971.s.115.   10   宗教词典 « ，上海辞书出版社，1983年5月第2次印刷289页。 11 A.zajaczkovski, »karaims in Poland«…s,30 vd;     Ayn.müell. »  Khazarian culture«…,s.302; Ayn .müeII»Lehistan arazisinda türk unsurlari «,s.417-424, 12 س .مالوپ:«ئىگور پولكى ھەققىدە قوشاق»نىڭ (تىلىدىكى تۈركچە سۆزلەر) Ⅴtom,1946 иAN,OЛЯ 13ن.ئا.باسكاكوۋ: «تۈركىي تىللار»،1986-يىلى بېيجىڭ ،مىللەتلەر نەشرىياتى،ئۇيغۇرچە نەشرى،كىرىش سۆز قىسمى 5-بەت ۋە 275- بەتكە قاراڭ. 14世界博览2002年第20

forever1

	مىسرانىمغا يوللانغان مىللىتىمىزگە ئائىت تارىخى ماقالىلەرنى ئوقۇسام،نۇھ ئەلەيھىسسالام زامانىسىدىن باشلاپ تاكى بۈگۈنگىچە بىردىن بىر داۋام قىلىۋاتقان مىللەت دەل-ئۇيغۇرلار ۋە باشقا مىللەتلەر ئۇيغۇرلارنىڭ ئەۋلادلىرى دېگەن قاراشقا كەپ قالغىلى تاس-تاس قالىمەن.ھېلىمۇ ھاياجىنىمنى بېسىۋالىمەن.ئۇف! بۇرۇن بىر تورداش بۇلىدىغان.ئۆزى مۇشۇنداق ماقالىلەرنى يوللاپ قۇيۇپ بىرمۇ ئىنكاسقا ئىنكاس قايتۇرمايدىغان.ئۇنىڭ تارىخى قارشى بۇيىچە بولغاندا،نۇھ ئەلەيھىسسالامنىڭ زامانىسىدا ھايات قالغانلار دەل ئۇيغۇرمىش!قۇرئان كەرىمدە تىلغا ئېلىنغان ئەسھابۇل  كەھىفمۇ ئۇيغۇرمىش!دۇنيادىكى كۆپىنچە يەر-جاي ئاتالغۇلىرى ئۇيغۇرلار قويغان ئىچىم بۇيىچە نەچچە زامان تاۋۇش ئۆزگىرىش ۋە بەلكىم تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى ،قۇشۇلۇپ قېلىشى،بىر ھەرىپنىڭ باشقا ئاھاڭدا ئېيتىلىشى سەۋەبلىك ھازىرغىچە داۋاملاشقانمىش!ئېسىمدە قېلىشىچە شۇ ماقالىدە ئىراق،تىبەت،ئافغان،جۇڭگۇ،ئىران...دىيارىمىزدىكى بارلىق يەر-جاي ناملىرىنى ئۇيغۇرلىرىمىز قويغانمىش!بىز يەيدىغان نان قىززىق تۇنۇردا پىشىدىغانلىقى ئۈچۈن ئۇيغۇلار نان دېسە ،خەنزۇلار قىززىق تەرەپنى بىلدۈرىدىغان جەنۇپنى نەن (南) دەيدۇ دەپ تىلغا ئېلىنغان...مۇشۇيەرگىچىلىك سۆزلەي بولدى،ھاۋا بەك ئىسسىق

tarim-darya

	تىمىڭىزگە رەخمەت .

german

	ئۇيغۇرلار تۈركىي خەلقلەرنىڭ بىر تارمىقى بولۇپ، دۇنيادا ياشىغۇچى تۈركىي خەلقلىرى ئىچىدە تارىخىنىڭ ئۇزۇنلۇقى، ئەمگەكچان- باتۇرلۇقى، ئەقىللىق ۋە كۈرەشچانلىقى، ئاق كۆڭۈل ۋە سەمىمىيلىكى، ئۆزىنىڭ ياراتقان شانلىق مەدەنىيىتى بىلەن دۇنيانىڭ مەدەنىيەت خەزىنىسىگە ئۆچمەس تۆھپە قوشقانلىقى بىلەن تونۇلغان قەدىمقىي مەدەنىيەتلىك ئۇلۇغ مىللەت. ئۇيغۇرلار كېلىپ چىقىشى جەھەتتىن ھونلار، تۈركلەر بىلەن قان- قېرىنداش بولۇپ، تىل جەھەتتىن ئالتاي تىل سېستىمىسى تۈرك تىللىرى گۇرۇپپىسىغا كىرىدۇ. < ئۇيغۇر> دىگەن نام دەسلەپتە ئىتنىك (مىللىي) ئىسىم ئەمەس ئىدى. خۇددى داڭلىق شەرقشۇناس، ئاكادېمىك بارتولد: "<تۈرك> دىگەن ئىتنىك ئىسىم ئەمەس، بەلكى <تۈرك> دىگەن بۇ ئاتالغۇ تۇرك قەبىلىلىرىنىڭ سىياسىي بىرلەشمىسىنى بىلدۈرىدىغان ئاتالغۇ" دىگىنىگە ئوخشاش، <ئۇيغۇر> دىگەن ناممۇ ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ بىرلەشكەن سىياسىي تەشكىلىنى كۆرسىتىدىغان نام. 16- ئەسىردە ئۆتكەن خېيۋا خانى ئۇبۇلغازى باھادۇرخاننىڭ <تارىخىي شەجەرىئى تۈرك> (تۈركلەرنىڭ شەجەرىسى) دىگەن ئەسىرىدە: "ئۇيغۇر دىگەن نام ئوغۇزخان تەرىپىدىن تۈركىي تىل سېستىمىسىدىكى قەبىلىلەرنىڭ باتۇر، ئۇيۇشقاق بىر قىسمىغا، ئۇلارنىڭ جەڭلەردە كۆرسەتكەن باتۇرلۇقى، خەلق ھەم ۋەتىنىگە كۆرسەتكەن سادىقلىقى ئۈچۈن بېرىلگەن نام" دەپ كۆرسىتىدۇ. بۇ پىكىرگە پروفېسسور كازلى (1841- يىلى ئۆلگەن)، ئاكادېمىك رادلوپ (1890- يىلى ئۆلگەن) لار قوشۇلىدۇ. شەرق تارىخشۇناسلىرىدىن رەشىددىدىن ئۆزىنىڭ <جامئوت تەۋارىخ> (تارىخلار توپلىمى) دىگەن كىتاۋىدا بۇ پىكىرگە ئاساسلار كۆرسەتكەن ئىدى. ئۇبۇلغازى باھادۇرخان ئۆز پىكرىنى داۋاملاشتۇرۇپ "<ئۇيغۇر> سۆزى ئۇيۇشقاق، <يېپىشقاق>، <بىرىككەن> مەنىسىدە بولۇپ، ئۇيغۇر قەبىلىلىرىدە شۇنداق خۇسۇسىيەتلەر بولغانلىقى ئۈچۈن <ئۇيغۇر> دەپ نام بېرىلگەن" دەيدۇ. بۇ نام دەل مۇشۇنداق ئاساستا مەيدانغا چىققانمۇ، بۇنىڭغا تا ھازىرغىچە نەق، ئىلمىي، تارىخىي ئاساستا ئوتتۇرىغا قويۇلغان پاكىت كەم، بولسىمۇ يېتەرلىك ئەمەس. ئەمما <ئۇيغۇر> دىگەن ئاتالغۇنىڭ تومۇرى تۈركچە ئىكەنلىكىنى كىلاپورت، پىلانو، كارنپىلى قاتارلىق تىلشۇناسلار ئۆز ئاساسلىرى ئارقىلىق ئىسپاتلايدۇ. دىمەك، <ئۇيغۇر> دىگەن نام ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ سىياسىي تەشكىلىنىڭ نامى ئىكەنلىكىدە شەك يوق. 8- ئەسىرلەردە، ھازىرقى تاشقى موڭغۇلدا قۇرۇلغان دۇنياغا داڭلىق ئورخۇن دۆلىتىمۇ ئۆزلىرىنى ئۇيغۇر دۆلىتى، دەپ ئاتىغان ئىدى. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجداتلىرى جۇڭگو يىلنامىلىرىدا ھەر قايسى تارىخىي دەۋرلەرگە قاراپ ئوخشىمىغان ناملار بىلەن ئاتىلىپ كەلگەن، مەسىلەن، ئۇيغۇرلار ھون ئىتتىپاقىغا كىرگەن مىلادىدىن بۇرۇنقى 3- ئەسىرلەردە دىڭلىڭ 丁零 دىگەن نام بىلەن ئاتالغان بولسا، مىلادى 4- ئەسىرلەرگە كەلگەندە يۈەنخې 袁纥 دىگەن نام بىلەن، 5- ئەسىرلەردە گاۋچې 高车 دىگەن نام بىلەن، ئۇنىڭدىن كېيىن تېلې 铁勒، ۋېيخې 韦纥، تاڭ سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى يىللىرىغا كەلگەندە خۇيخې 回纥، مىلادى 788- يىللاردىن كېيىن خۇيگۇ 回鹘 دىگەن ناملار بىلەن ئاتالغان. ئۇيغۇرلار قەبىلە ئىتتىپاقى 9 قەبىلىدىن، بەزىدە 10 قەبىلىدىن تەشكىل تاپقاچقا، بەزى تارىخىي ھۆججەتلەردە <توققۇز ئوغۇزلار> دەپ ئاتىلىدۇ. خەنزۇ تارىخىي مەنبەلىرىدە بولسا <توققۇز تۈركلەر> 九姓铁勒 دەپ ئاتالغان. ئۇيغۇرلار ئۇرۇق، قەبىلىدىن قەبىلە ئىتتىپاقى بولۇپ، قەبىلە ئىتتىپاقىدىن خەلق، خەلقتىن مىللەت بولۇپ شەكىللەنگەنگە قەدەر بولغان ئارىلىقتا ناھايىتى ئۇزاق بىر تارىخىي مۇساپىنى بېسىپ ئۆتكەن ھەمدە مۇشۇ ئۇزاق تارىخىي جەرياننى بېسىپ ئۆتۈش جەريانىدا نۇرغۇن ئىجتىمائىي ئەگرى- توقايلىقلارنى بېشىدىن كەچۈرگەن. بۇنداق ئۇزۇن ۋە مۇرەككەپ جەريان ئۇلارنىڭ ئىقتىسادىي، سىياسىي، ئىجتىمائىي ھاياتى، جەمىيەت تۈزۈلمىسى، ئىتنىك تەشكىلى، تۇرمۇش ئۆرپ- ئادەتلىرى ۋە ئاڭ- پىكرى، تىل تەرەققىياتىغا ماھىيەتلىك تەسىر كۆرسەتتى، بۇ ئۇلارنىڭ بەدىئىي تەپەككۇرىغا، ئەدەبىيات- سەنئىتىگە سىڭىپ كىرىپ، چوڭقۇر ئىز قالدۇرغان. 2. ئۇيغۇرلارنىڭ ياشىغان جايلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسلى ئانا ماكانى شىنجاڭنى ئاساس قىلغان ئوتتۇرا ئاسىيا بولۇپ، دۇنيا جامائەتچىلىكى بىردەك ئېتىراپ قىلغان تارىخىي ئارجىئولوگىيەلىك ماتىرىياللار بۇ كۆز قاراشنى يىمىرىلمەس پاكىتلار بىلەن ئىسپاتلاپ بەرمەكتە. ياۋرۇپالىق تارىخ ۋە ئارخىئولوگىيە ئالىملىرىنىڭ تەكشۈرۈپ ئىسپاتلىشىچە، ئىنسانىيەت جەمىيىتىنىڭ تارىخ سەھىپىسىدىكى تەرەققىياتى بىر خىل بولغان ئەمەس. بۇنىڭغا ھەر قايسى خەلق ياشىغان جاينىڭ جۇغراپىيىۋى شارائىتى موھىم سەۋەپلەرنىڭ بىرى بولغان. دەريا بويلىرىدىن ماكان تۇتقان، دېھقانچىلىق شارائىتى ياخشى بولغان خەلق دېھقانچىلىق بىلەن شوغۇللۇنۇپ، تۇراقلىق ھايات كەچۈرۈپ، مەدەنىيەتكە خېلى بالدۇرلا قەدەم قويغان. مەسىلەن، تارىم دەريا ۋادىسى، نىل دەريا ۋادىسى (مىسىردا)، گاڭگا دەريا ۋادىسى (ھىندىستاندا)، سىر دەريا ۋادىسى، خۇاڭخې، چاڭجىياڭ قاتارلىق چوڭ- چوڭ دەريا ۋادىلىرىدا ياشىغان خەلقلەرنىڭ مەدەنىيىتى خېلى بۇرۇنلا تەرەققى قىلغان. تاغ ئېتەكلىرى، يايلاقلاردا ياشىغان خەلقلەر كۆچمەنچىلىك، چارۋىچىلىق بىلەن، ئورمانلاردا ياشىغانلار ئوۋچىلىق بىلەن شوغۇللانغان، ئۇلارنىڭ مەدەنىيىتىمۇ ئۆزىنىڭ ياشىغان شارائىتى، ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىغا قاراپ ئۆزىگە يارىشا تەرەققى قىلغان. خەلقلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان يېزا- قىشلاق، شەھەر، ئۆتەڭلەردە بولسا، مەدەنىيەت تېز ۋە يۈكسەكراق تەرەققى قىلغان. كەڭ تېرىلغۇ يەرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان دەريا ۋادىلىرى، چەكسىز كەتكەن ئورمان ۋە ئوتلاقلارغا ئىگە بولغان، تەبىئىي شارائىتى ياخشى بولغان ئوتتۇرا ئاسىيادا ئەڭ قەدىمقىي زامانلاردىن باشلاپلا مەدەنىيەت تەرەققى قىلغان. يىللارنىڭ ئۆتىشى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادا تەبىئىي شارائىت ئۆزگۈرۈپ، دەريا سۇلىرى قۇرۇپ، كۆللەرنىڭ، دېڭىزلارنىڭ ئورنىنى قۇم بارخانلىرى ئىگىلەپ، قۇرغاقچىلىق ئاپىتى يۈز بەرگەن. ھازىرقى كاسپىي دېڭىزى، بالقاش كۆلى، لوپنۇر كۆلى، سايرام كۆلى ۋە باغراش كۆلى، ئارال دېڭىزى قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيادىكى چوڭ- كىچىك كۆللەر بۇرۇنقى دېڭىزدىن قالغان پارچە كۆللەردىن ئىبارەت. بۇنىڭدىن ئون مىڭ يىللار بۇرۇن قۇرغاقچىلىق ۋەھىمىسىدە قالغان ئاتا- بوۋىلىرىمىز ئوتتۇرا ئاسىيادىن تەرەپ- تەرەپكە قاراپ كۆچۈشكە باشلىغان. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شەرقىدىكى__ تارىم ۋادىسىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمى ئۆزلىرىگە يېقىن بولغان سېرىق دەريانىڭ شىمالىي تەرىپىگە كۆچكەن، يەنە بىر قىسمى تارىم ۋادىسىدا داۋاملىق ئولتۇراقلىشىپ قالغان. سېرىق دەريانىڭ شىمال تەرىپىگە كۆچكەنلەر تاشقى موڭغۇلدىكى ئورخۇن، سىلىنگا دەريالىرىنىڭ ۋادىلىرىغا، بايقال كۆلىنىڭ بويلىرىغا ئورۇنلاشقان، تارىختىكى ھونلار، تۈركلەر، ئۇيغۇرلار دەپ ئاتالغان مانا شۇ تارىم بويىدىن كۆچۈپ بارغانلارنىڭ ئەجداتلىرىدۇر. < شىنجاڭ گېزىتى> نىڭ 1981- يىلى 2- ئاينىڭ 24- كۈنىدىكى سانىدا ئېلان قىلىنىشىچە (ئۇيغۇرچىدا): 1979- يىلى قىشتا شىنجاڭ ئىختىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى ئاخىئولوگىيە تەتقىقات ئۆمىكى لوپنۇر كۆلىنىڭ غەربىي شىمالىدىن تەخمىنەن 70 كىلومېتىر يىراقلىقتىكى كۆنچى دەرياسى تۆۋەن ئېقىمىنىڭ شىمالىي قىرغىقىدىكى بىر ئىپتىدائى جەمىيەتكە مەنسۈپ قەۋرىستانلىقتىن ئىككى جەسەتنى تاپقان. ئۇنىڭ بىرى، ياش ئايالنىڭ جەسىتى، يەنە بىرى بالىنىڭ جەسىتى. نەنجىن ئۇنىۋېرسىتېتى جۇغراپىيە پاكولتېتىنىڭ <كاربون 14> تەجرىبەخانىسى جەسەت بىلەن بىللە قېزىۋېلىنغان ياغاچ ۋە باشقا بۇيۇملارنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق جەسەتلەرنىڭ بۇندىن 6412 يىل بۇرۇنقى جەسەت ئىكەنلىكىنى ئىنىقلاپ چىقتى (بۇ خەۋەر <خەلق گېزىتى> نىڭ 1981- يىلى 2- ئاينىڭ 17- كۈنىدىكى سانىنىڭ 1- بېتىدىمۇ ئېلان قىلىنغان). بۇ جەسەتلەر ئاپتۇنۇم رايونىمىز بويىچە ھەتتا پۈتۈن مەملىكىتىمىز بويىچە ئالغاندىمۇ، ھازىرغىچە تېپىلغان قەدىمقىي جەسەتلەر ئىچىدە ئەڭ قەدىمقىسى ھىساپلىنىدۇ. بۇ ئىككى جەسەت ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىللە قېزىۋېلىنغان تۈرلۈك نەرسىلەر ئەجداتلىرىمىزنىڭ جىسمانىي ئالاھىدىلىكىنى، شىنجاڭنىڭ دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، يۇڭ توقۇمىچىلىق، ھۈنەر- سەنئەت قاتارلىقلىرىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. جەسەت تېپىلغان قەۋرىستانلىقتىكى قەۋرىلەر ناھايىتى پۇختا ئورۇنلاشتۇرۇلغان بولۇپ، قۇم دۆۋىسىنىڭ ئۈستىدىن بىر- بىرىگە كىرىشتۈرۈپ تىزىلغان 7 قات يۇمۇلاق ياغاچ ۋە ھارۋا چاقىنىڭ شادىسىغا ئوخشاش تىزىلغان يۇمۇلاق شەكىلدە ياغاچلار كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. گۆرنىڭ شەكلى ئاساسەن ئۈچ خىل بولۇپ، جەسەت بىلەن ھەر خىل نەرسىلەر بىللە قوشۇپ كۆمۈلگەن. جەسەت قېزىۋېلىنغان گۆرنىڭ ئىككى بېشىغا بىردىن ياغاچ قويۇلغان بولۇپ، يەر ئۈستىدىن كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. گۆر تىك قىلىپ قېزىلغان، جەسەتلەر ئوڭدىسىغا ياتقۇزۇلغان. گۆر ئۈستى ياغاچ تاختاي بىلەن يېپىلغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە قوي تېرىسى ۋە ئەخلەت ئالىدىغان شازا شەكىلدىكى چىغ توقۇلما يېپىلغان. جەسەت ناھايىتى يىرىك، قوپال توقۇلغان يۇڭ توقۇلما رەختكە ئورالغان بولۇپ، ئۆز پېتى ساقلانغان. ئايال جەسەتنىڭ بېشىغا كىگىز تەلپەك كىيگۈزۈلگەن. ئۇنىڭ ساغۇچ ئۇزۇن چېچى دولىسىغا چۈشۈپ تۇرىدۇ. كۆزلىرى بۇلاقتەك، كىرپىكلىرى ئۇزۇن، ئاغزى ئويماقتەك، بۇرنى قاڭشالىق بولۇپ، بەكمۇ چىرايلىق ئىدى. جەسەت بىلەن بىللە قېزىۋېلىنغان نەپىس توقۇلغان چىغ سۆۋەتلەرنىڭ ئىچىگە زىرائەت دانلىرى سېلىنغان بولۇپ، بۇ دانلار ۋاقىتنىڭ ئۆتىشى بىلەن چىرىپ، ئۇنغا ئايلىنىپ كەتكەن. بالا جەسىتى بىلەن بىللە كۆمۈلگەن چىغ سۆۋەتتىن ئۆز پېتى ساقلىنىپ قالغان بۇغداي چىققان. مۇشۇ قەۋرىستانلىقتىكى باشقا قەۋرىلەردىن تاش قوراللار، ياغاچ ئەسۋاپلار، سەدەپ مارجان، تاش مارجان، ياغاچتىن ئويۇلغان ئادەم ھەيكىلى ۋە ھەر خىل ھايۋانات سۆڭىكى قاتارلىق يۇقۇرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە مەدەنىي مۇيۇملار قېزىۋېلىندى. يۇقۇرىدا تىلغا ئېلىنغان، ئىككى جەسەت ھەققىدىكى مەلۇمات دۇنيا جامائەتچىلىكىنى ھەيران قالدۇرىدۇ، چۈنكى ئۇ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسلى ئانا ماكىنى، ئىرقىي كېلىپ چىقىشى، مەدەنىيىتى قاتارلىق جىددىي مەسىلىلەرگە قايىل قىلارلىق دەرىجىدە جاۋاب بېرىدۇ. 6412 يىل بۇرۇن ئۇيغۇر ئايال بىلەن بالىنىڭ لوپنۇر ئەتىراپىغا دەپىن قىلىنىشى ئۇيغۇر ئەجداتلىرىنىڭ ناھايىتى ئۇزاق تارىخىي دەۋردىن تارتىپ شىنجاڭدا ياشاپ كەلگەنلىكىنى ۋە بۇندىن 10 مىڭ يىللار ئىلگىرى، قۇرغاقچىلىق تۈپەيلىدىن بىر قىسىم ئۇيغۇرلار ئۆزىگە يېقىن بولغان ھازىرقى ئىچكى، تاشقى موڭغۇلغا، بايقال كۆلىنىڭ بويلىرىغا كۆچۈپ بارغانلىقىنى ئىسپاتلاپ بېرىدىغان پولاتتەك پاكىت. لوپنۇر ئەتىراپىدىن تېپىلغان ياش ئايال بىلەن بالىنىڭ جەسىتى ھەققىدىكى مەلۇماتتا <بۇلار ھازىر ئاپتونۇم رايونىمىز ۋە مەملىكەت بويىچىمۇ ھازىرغىچە تېپىلغان ئەڭ بۇرۇنقى جەسەت ئۈلگىسى؛ شۇنداقلا دۇنيا بويىچىمۇ ھازىرغىچە تېپىلغان قەدىمقىي جەسەتلەر ئىچىدە ئەڭ بۇرۇنقى جەسەت ئۈلگىسى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ> دىيىلگەن. دۇنيا تارىخىنى ۋاراقلاپ كۆرىدىغان بولساق، ھازىرغىچە دۇنيادا مەدەنىيەت ئەڭ بۇرۇن باشلانغان جاي دەپ ھىساپلىنىۋاتقان ئافرىقىدىكى نىل دەرياسى ۋادىسىدىن تېپىلغان ئېھراملار (پرامىدالار) ئىچىدە ئەڭ قەدىمقىي ئېھرام دەپ تونۇلغىنى بۇندىن 5500 يىل بۇرۇن ياسالغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىگە مىسىر پادىشاھلىرىنىڭ جەسىتى دەپىن قىلىنغان. مانا شۇ جەسەتلەر ھارىزغىچە دۇنيادا تېپىلغان جەسەتلەرنىڭ ئەڭ قەدىمقىسى ھىساپلىنىپ كەلگەن. لېكىن لوپنۇردا تېپىلغان جەسەت ئۇنىڭدىن 912 يىل كونا. شۇنداق بولغاندا، دۇنيا تارىخىي بۇندىن كېيىن دۇنيادا مەدەنىيەت ئەڭ بۇرۇن باشلانغان جاي مىسىردىكى نىل دەرياسى بويلىرى ئەمەس، ئاسىيادىكى تارىم دەرياسى بويلىرى دەپ يېزىشقا تامامەن ھەقلىق. يۇقۇرىدا تىلغا ئېلىنغان جەسەت ھەققىدىكى مەلۇماتتا يەنە <گۆر تىك قىلىنىپ قېزىلغان، جەسەتلەر ئوڭدىسىغا ياتقۇزۇلغان. 4 ئەتىراپى ياغاچلار بىلەن توساپ قويۇلغان، گۆر ئۈستى ياغاچ تاختاي بىلەن يېپىلغان> دىيىلگەن. گۆر ئۈستىنىڭ ياغاچ تاختاي بىلەن يېپىلىشى ئاتا- بوۋىلىرىمىزنىڭ شۇ دەۋرلەردىلا تۆمۈر قورال، ھىچ بولمىغاندا قىس قوراللارنى ئىشلەتكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ. چۈنكى ياغاچنى تاش قورال بىلەن چاناپ ياخياي قىلغىلى بولمايدۇ. ئۇنى تۆمۈر پالتا، تۆمۈر ھەرە ياكى مىس پالتا، مىس ھەرە بىلەنلا تاخياي ھالىتىگە كەلتۈرۈش مۇمكىن. جەسەتنىڭ يۇڭ رەخت بىلەن كېپەنلىنىشى، ياغاچ تاختاي، چىغ سۆۋەت ۋە سۆۋەت ئىچىدە بۇغداينىڭ ساقلىنىشى تارىم ۋادىسىدا مەدەنىيەتنىڭ ناھايىتى قەدىمقىي چاغلاردىن تارتىپ باشلىنىپ، ئاتا- بوۋىلىرىمىزنىڭ دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، قول ھۈنەرۋەنچىلىك بىلەن شوغۇللانغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. خۇلاسە قىلغاندا، لوپنۇر ئەتىراپىدىن تېپىلغان جەسەتلەر ۋە باشقا بۇيۇملار تارىخچى مورگانىڭ <دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ ئاچقۇچى تارىم دەرياسى تۈزلەڭلىكى ئاستىدا كۆمۈكلۈكتۇر، قاچانكى بۇ ئاچقۇچ تېپىلىدىكەن، دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ سىرى مەلۇم بولغۇسىدۇر> دىگەن ھۆكۈمىنىڭ توغرىلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. مىلادى 2- ئەسىردە ياشىغان يۇنان ئالىمى پتولومى ئۆزىنىڭ 10 توملۇق <جۇغراپىيە> ناملىق ئەسىرىدە، ھازىرقى تارىم دەرياسى ۋادىسىدىكى ئاساسىي يەرلىك خەلقلەرنىڭ ئۇيغۇر ئىكەنلىكى، ئۇلارنىڭ ھايات پائالىيىتى، جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ تەبىئىي شارائىتلىرى (تاغ- دەريالىرى) ھەققىدە خېلى تەپسىلى مەلۇمات بەرگەن. < ۋېي يىلنامىسى، ئىگىز ھارۋىلىقلار ھەققىدە قىسسە>، <ۋېي يىلنامىسى، جۇجانلار ھەققىدە قىسسە> باپلىرىدىكى مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، مىلادى 4- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا، ھازىرقى تاشقى موڭغۇلنىڭ شەرىقى قىسمىدا ياشايدىغان، ياۋرۇپا تارىخچىلىرى ئاۋارلار دەپ ئاتايدىغان جۇجانلار باش ***ەردى. جۇجانلار مانجۇ- موڭغۇل نەسلىگە مەنسۈپ بولۇپ، بىرنەچچە ئەسىر يەنى مىلادىدىن بۇرۇنقى 3- ئەسىردىن مىلادى 1- ئەسىرگىچە ھون ئىمپىراتورلۇقىنىڭ تەركىۋىدە تۇرغانلىقتىن، ئۇلار تۈركلەشكەن خەلق ئىدى. مانا شۇ جۇجان تۈركلىرىنىڭ خاقانى مىلادى 400- يىللىرى، تاشقى موڭغۇلدىكى ئۇيغۇرلارنى، ئالتايدىكى تۈركلەرنى بويسۇندۇرۇپ، ئۇلارنىڭ كۈچى بىلەن تېخىمۇ قۇدرەت تاپتى. ئۇيغۇرلار جۇجان خاقانلىقىنىڭ قولىدا ھەربىي خىزمەت ئۆتەشكە مەجبۇر قىلىنغان بولسا، ئالتايدىكى تۈركلەر جوجانلار ئۈچۈن ھەربىي قورال ياساپ بېرىشكە مەجبۇر قىلىنغان. چۈنكى ئالتاي تۈركلىرى مېتال ئېرىتىپ تۈرلۈك ھەربىي قوراللارنى ياساشقا ئۇستا ئىدى. ئەينى ۋاقىتتىكى جۇجان خاقانلىقىنىڭ زىمىنى غەربتە ھازىرقى قاراشەھەرنىڭ شىمالىغىچە، شەرقتە چاۋشەننىڭ غەربىي قىسمىغىچە، شىمالدا تاشقى موڭغۇلنىڭ شىمالىغىچە، جەنۇپتا ئىچكى موڭغۇلنىڭ جەنۇبىغىچە سوزۇلغان، ئۇنىڭ پايتەختى ھازىرقى گەنسۇ (كەڭسۇ) ئۆلكىسىنىڭ جاڭيى ناھىيىسىنىڭ شىمالىدا ئىدى. مىلادى 487- يىلى، تاشقى موڭغۇلدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمى بورىكلى قەبىلىسىنىڭ (بوكلىكلەر) خانى ئاي ئوجرونىڭ يېتەكچىلىكىدە جۇجانلارغا قارشى ئىسيان ***ۈرۈپ، شىنجاڭنىڭ شىمالىي قىسمىغا (جۇڭغار ئويمانلىقىغا) قاراپ كۆچكەن. جوجان خاقانى تولۇن خان ۋە ئۇنىڭ تاغىسى ئايناغاي خانلار ئۇيغۇرلارنىڭ كەينىدىن قوغلاپ شىنجاڭغا كەلگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇيغۇرلار تولۇن خاقان بىلەن ئايناغاينى تارمار كەلتۈرگەن. مىلادى 487- يىلى شىنجاڭغا كۆچۈپ كەلگەن ئۇيغۇرلار شۇ جايدىكى قېرىنداشلىرى بىلەن بىرلىشىپ، تارىختا <ئىگىز ھارۋىلىقلار> 高车 خانلىقى دەپ نام ئالغان ئۇيغۇر خانلىقىنى (487- يىلىدىن 546- يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرگەن) قۇرغان. 59 يىل ھۆكۈم سۈرگەن بۇ خانلىقنىڭ پايتەختى ماناش ئەتىراپىدا بولۇپ، زىمىنى شىمالدا ئالتاي، شەرقتە قۇمۇل، غەربتە ئىلى ۋادىسى، جەنۇپتا قاراشەھەر، لوپنۇر ئەتىراپلىرىغىچە سوزۇلغان. بۇ خانلىق ئۆزىگە چېگرىداش بولغان شىمالدىكى جوجانلار بىلەن، جەنۇبتا ئاق ھونلار بىلەن، لوپنۇر ئەتىراپىدا تاڭغۇتلار بىلەن (تىبەت خانلىقى) دائىم ئۇرۇشۇپ تۇرغان. موڭغۇلىستاندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمىنىڭ مىلادى 487- يىلى شىنجاڭغا كۆچۈپ كلىشى پەقەت ئۆز قېرىنداشلىرىنىڭ قوينىغا، ئانا ماكانىغا قايتىپ كېلىشتىنلا ئىبارەت. خۇلاسە قىلغاندا، يۇقۇرىدىكى پاكىتلار ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمقى چاغلاردىن تارتىپ، شىنجاڭنىڭ ئەڭ ئاساسىي يەرلىك خەلقى ئىكەنلىكىنى، شىنجاڭنىڭ ئەزەلدىن ئۇيغۇرلارنىڭ ئانا ماكانى ئىكەنلىكىنى، ئونمىڭ يىللار بۇرۇن يۈز بەرگەن قۇرغاقچىلىق تۈپەيلىدىن، ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمى ھازىرقى تاشقى موڭغۇلدىكى ئورخۇن، سىلىگا دەرياسى ۋادىلىرىغا، بايقال كۆلى ئەتىراپىغا كۆچۈپ بېرىپ ماكانلاشقان بولسىمۇ، تۈرلۈك تەبىئىي، ئىجتىمائىي، سىياسىي سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن، شىنجاڭغا __ ئۆز قېرىنداشلىك قوينىغا، ئانا ماكانىغا قايتىپ كېلىپ، ئايتاي، يەتتە سۇ (ھازىرقى قازاقىستانغىچە)، تەڭرى تاغ ئېتەكلىرى، ھەتتا كوئىنلون باغرىغىچە، دۇڭخۇاڭ، چىليەنشەن، گەنسۇ ئەتىراپلىرىغىچە ماكانلاشقانلىقىنى تولۇق ۋە قايىل قىلارلىق ھالدا ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. 8- ئەسىردە، ئورخۇن ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ تەبىئىي ئاپەت، ئىچكى- تاشقى ئۇرۇش- تالاش سەۋەبىدىن پايتەختنى ئىدىقۇتقا كۆچۈرگەنلىك توغرىسىدىكى پاكىتنى قوشقاندا، بۇ ئىسپاتنى تېخىمۇ زور ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ. دىمەك ئۇيغۇرلار قەدىمقىي دەۋرلەردە ئەنە شۇنداق كەڭ زىمىننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئالتۇن دىياردا ياشىغان ئىدى. ئۇيغۇر تىلى ۋەتىنىمىز كۆپ مىللەتلىك مەملىكەت بولغىنى ئۈچۈن، تىل سىستېمىسىمۇ خىلى كۆپ. كونكىرت قىلىپ ئېيتقاندا، خەنزۇ- زاڭزۇ تىل سىستېمىسى، ئالتاي تىل سىستېمىسى، ئاۋسترو- ئاسىيا تىل سىستېمىسى، جەنۇبىي ئاسىيا تىل سىستېمىسى، ھىندى- ياۋرۇپا تىل سىستېمىسى قاتارلىق بەش خىل تىل سىستېمىسىغا مەنسۈپ 80 خىلدىن كۆپرەك تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەت ۋە خەلق ياشايدۇ. ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى ناھايىتى چوڭ تىل سىستېمىسى، ئۇ تۈركىي تىللار تۈركۈمى، موڭغۇل تىلى تۈركۈمى، مانجۇ- توڭگوس تىلى تۈركۈمى ۋە چاۋشيەن، ياپون تىلى تۈركۈمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇنداقلا بۇ تىل سىستېمىسى ئورال تىل سىستېمىسىغا كىرىدىغان ئوگۇر- فىن ۋە سامودى تىللىرى تۈركۈمىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا تېخىمۇ زور ئورال- ئالتاي تىللىرى سىستېمىسىنى تەشكىل قىلىدۇ. ھازىر دۇنيادا مۇشۇ تىل سىستېمىسىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى تەخمىنەن 200 مىليون ئەتىراپىدا بولۇپ، ئۇلار ئاساسەن ئاسىيا ۋە ياۋرۇپانىڭ شەرىقى شىمالىي قىسمىدا ياشايدۇ. ئۇيغۇر تىلى ئۆزبېك، قازاق، قىرغىز، تاتار، يوغۇر، سالا، نوغاي، تۈركمەن، تۈرك، ئەزەربەيجان، باشقىرت، قارا قالپاق، قومىق، تۇخار، خاكاس، چۇۋاش، ياقۇت، قارايىم، قاراچاي، شور، ئاباقان، تىلىۋوت، تورا، قۇندۇم، كوماندى، قويبول، كورىك، سۇيۇت، ساغاي، بارابا، قاچا، لىبىد قاتارلىق تىللار بىلەن بىر قاتاردا تۈركىي تىللار تۈركۈمىگە مەنسۈپ بولۇپ، تۈركىي تىللار تۈركۈمىنىڭ شەرىقى تۈركىي تىللار تارمىقىغا مەنسۈپ بىر خىل تىل. دۇنيا تۈركشۇناس ئالىملىرى تۈركىي تىللار شەكىللىنىش تارىخىنى مۇنداق 6 دەۋرگە بۆلىدۇ: (1) ئالتاي دەۋرى: بۇنىڭ يىل ھىساۋى ئېنىق ئەمەس. ئالىملارنىڭ ئىلمىي پەرىزىچە، مىلادىدىن بۇرۇنقى خېلى ئۇزاق بىر تارىخىي دەۋرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. (2) ھون دەۋرى: مىلادىدىن بۇرۇنقى 5- ئەسىردىن مىلادى 3- ئەسىرگىچە ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. (3) قەدىمقى تۈركىي دەۋرى: مىلادى 5- ئەسىردىن 10- ئەسىرگىچە ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. (4) ئوتتۇرا تۈركىي دەۋرى: يەنى تۈركىي تىللارنىڭ تەرەققى قىلىپ بىر بىرىدىن پەرق قىلىپ، ئايرىم شەكىللىنىشكە باشلىغان دەۋرى بولۇپ، مىلادى 10- ئەسىردىن 15- ئەسىرگىچە ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. (5) يېڭى تۈركىي دەۋرى: تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىلى شەكىللىنىپ، مۇستەقىل تەرەققى قىلىشقا باشلىغان دەۋرى بولۇپ، مىلادى 15- ئەسىردىن 20- ئەسىرگىچە ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. (6) ئەڭ يېڭى دەۋر: بۇ ئۆكتەبىر سوتسىيالىستىك ئىنقىلابى دەۋرىدىن باشلىنىدۇ. يۇقۇرىدىكى ئىز بىلەن ئۇيغۇر تىلىنى تەكشۈرگەندە، تۆۋەندىكى جەرياننى كۆرگىلى بولىدۇ: (1) ئالتاي دەۋرىدە، مانجۇ- توڭگوس (سىيانپىي) گۇرۇپپىسى بىلەن موڭغۇل، تۈركىي تىل گۇرۇپپىسى ئايرىلىپ، مۇستەقىل ئىككى تىل گۇرۇپپىسى شەكىللىنىشكە باشلىغان. بۇنىڭ ئىچىدىكى موڭغۇل، تۈركىي تىل گۇرۇپپىسىنى تەكشۈرگەندە، موڭغۇل تىلىدىن تۈركىي قەبىلىلىرىنىڭ تىلىمۇ ئايرىلىپ چىقىپ شەكىللىنىشكە باشلىغان. موڭغۇل، تۈركىي تىل گۇرۇپپىسىدىن ئەڭ ئالدى بىلەن ئايرىلىپ چىقىپ شەكىللىنىشكە باشلىغان تىل ئۇيغۇر قەبىلىلىرىدىن ئوگور (ئوغۇر)، قوتورغور (قوتتاغور)، ساراگور (ساراغۇر) لارنىڭ تىلى. كېيىنرەك ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى شەكىللىنىشكە باشلىغان. (2) ھون دەۋرىدە، تۈركىي قەبىلىلەر ئۇزاققىچە بىر- بىرى بىلەن ئارىلىشىپ ياشاپ، 3 تىل گۇرۇپپىسىنى شەكىللەندۈردى: پۈتۈن ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ نەسىللىرى بىرلىشىپ قارلۇق، ئوغۇر تىلى گۇرۇپپىسىنى شەكىللەندۈردى؛ ئوغۇر تىلى گۇرۇپپىسى شەكىللەندى؛ قىپچاق تىلى گۇرۇپپىسى شەكىللەندى. (3) قەدىمقى تۈركىي دەۋرىدە يەنى 5- ئەسىردىن 10- ئەسىرگىچە تۆۋەندىكى 3 دەۋرنى بېشىدىن كەچۈردى: توكيو دەۋرى (5- ئەسىردىن 8- ئەسىرگىچە بولغان كۆك تۈرك دەۋرى)؛ قەدىمقى ئۇيغۇر دەۋرى: 8- ئەسىردىن 9- ئەسىرگىچە)؛ ⑿ قەدىمقى قىرغىز دەۋرى: (9- ئەسىردىن 10- ئەسىرگىچە). (4) ئوتتۇرا تۈركىي دەۋرى. 10- ئەسىردىن 15- ئەسىرگىچە ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، تۈركىي تىللار رەسمىي شەكىللىنىپ، تەرەققى قىلىش باسقۇچىغا كىرگەن بۇ دەۋر سىياسىي كۈچلەر نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، مۇنداق ئىككى دەۋرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: قاراخانىلار دەۋرى (10- ئەسىردىن 12- ئەسىرگىچە)؛ ⑿ موڭغۇل چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ دەۋرى. 10- ئەسىردە، قۇدرەت تاپقان ياغما قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنى ئاساس قىلىپ ئالدىن بالاساغۇن، كېيىن قەشقەرنى مەركەز قىلغان ھالدا كۈچلۈك قاراخانىلار دۆلىتى قۇرۇلدى. قاراخانىلار پۈتۈن ماۋرائۇننەھرى ۋادىسىنى ۋە سامانىلار (ئىرانلىقلار) غا تەۋە بولغان غەربتىكى بۇخارا، سەمەرقەنتلەرنىمۇ ئۆز ئىلكىگە كىرگۈزدى. ئۇ ئۇششاق فېئودال ئۇيغۇر خانلىقلىرىنى ۋە ئامۇ دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىمدىكى 10- ئەسىردە ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغان مەدەنىيەتلىك تۈركىي ۋە ئىران خەلقلىرىنىمۇ ئۆزىگە بويسۇندۇردى. بۇ مەزگىلدە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي ئەدەبىي تىل ئىككى مەركەزنى ئاساس قىلغان خاراكتىرگە ئىگە ئىدى: 1) خاقانىلار تىلى (خاقانىيە تىلى) بولۇپ، بۇ قارلۇق__ ئۇيغۇر تىلى. بۇ تىل پۈتۈن غەربىي ۋە شەرىقى ئاسىيادا ئەدەبىي تىلنىڭ شەكىللىنىشىگە تەسىر كۆرسەتكەن. 2) قارلۇق__ خارازىم تىلى. بۇ تىل قاراخانىلارنىڭ ئەدەبىي تىلى بولغان قارلۇق__ ئۇيغۇر تىلى (خاقانىيە تىلى) تەسىرىدە مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، خارازىم ئوبلاستىدا موڭغۇل ئىستىلاسىغىچە ئۈلگە بولۇپ كەلگەن. موڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىن خارازىمنى مەركەز قىلغان جۇجى ئۇلۇسى (پۇقراسى) <ئالتۇن ئوردا> ئەدەبىي تىلىنىڭ شەكىللىنىشىگە ۋە چاغاتاي ئۇلۇسىنىڭ غەربىي قىسمىنىڭ ئەدەبىي تىلىنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس سالدى. لېكىن بۇلارنىڭ ھەممىسى يېزىق جەھەتتىن قەدىمقى ئۇيغۇر ئېلىپبەسىنى، قىسمەن ئەرەب ئېلىپبەسىنى ئىلەتتى. ئەمما يازما ئەدەبىي يادىكارلىكلىرىدا قارلۇق__ ئۇيغۇر تىلىنى ئىشلەتتى. يۇقۇرقىلار ئۇيغۇر تىلىنىڭ شەكىللىنىشىنىڭ قىسقىچە جەريانىدۇر. ئۇيغۇر قەبىلىلىرى مىلادىدىن 3 ئەسىر بۇرۇنلا ھون ئىتتىپاقىغا كىرگەن. ھون ئىتتىپاقىنىڭ ئاساسىي گەۋدىسىنى تەشكىل قىلغۇچى قارلۇق قەبىلىسى قارلۇق__ ئۇيغۇر تىلىنى شەكىللەندۈرۈپ، قاراخانىلار دۆلىتىنىڭ <خاقانىيە تىلى> نىڭ ئاساسىنى ياراتقان ھەمدە ئوتتۇرا ئاسىيادا شەرق ۋە غەرب ئەدەبىي تىللىرىنى شەكىللەندۈرگەن. ئەڭ ئاخىرى يېڭى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۆزبېك تىللىرىنىڭ ئاساسىي بولۇپ قالغان قارلۇق__ ئۇيغۇر تىلى ھون تىلىنىڭمۇ ئاساسىي دىگەن ھۆكۈمگە ئېلىپ كېلىدۇ. تارىخىي پاكىتلارغا ئاساسلانغاندا، ئۇيغۇر ئەجداتلىرىنىڭ بىر قىسمى ئەڭ قەدىمىي چاغلاردا ھازىرقى تاشقى موڭغۇلنىڭ ئورخۇن، توغلا دەريالىرى ۋادىسىدا ياشىغانلىقى ناھايىتى ئېنىق. مانا شۇلارنىڭ ئورخۇن دەرياسىنىڭ <خۇن> دەپ ئاتىلىدىغان بىر تارمىقىنىڭ بويىدا ياشىغانلىرى ئۆزلىرىنى ئاشۇ دەريانىڭ نامى بىلەن <خۇن> دەپ ئاتاشقان ئىكەن. بەزى تۈركشۇناسلار <ھون> سۆزى ئەنە شۇ <خۇن> سۆزىدىن كېلىپ چىققان دىيىشىدۇ. يەنە شۇنىمۇ ئېيتىپ ئۆتۈش لازىمكى، ھازىرقى تۈركشۇناسلارنىڭ بىر قىسمى قەدىمقى چاغلاردا شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۇيغۇرلارنىڭ ئاتا- بوۋىلىرىنىڭ بىر قىسمى ئۆزلىرىنى <كۈن> دەپ ئاتاشقان. چۈنكى شامان دىنى كۆپ خۇدالىق دىن بولۇپ، ئۇنىڭدا كۈن تەڭرىسى ئاساسلىق تەڭرى ئىدى، ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلىش ناھايىتى مۇھىم ئورۇندا تۇراتتى. <ھون> سۆزى ئەنە شۇ <كۈن> سۆزىدىن كېلىپ چىققان دىيىشىدۇ. قانداق بولمىسۇن، يۇقۇرىدا تىلغا ئېلىنغان ئىككى خىل ھۆكۈمنىڭ بىرى توغرا دىيىلگەندىمۇ، <ھون> دىگەن نامنىڭ كېلىپ چىقىشىنى ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ. ھازىرقى زامان تۈركولوگلىرى ئۆز تەتقىقاتلىرىدا ئەنە شۇ ھونلارنىڭ تىلى ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى ئىگەنلىكىنى ئىسپاتلىماقتا. شۇ نەرسە ئېھتىمالغا ناھايىتى يېقىنكى، تىل تارىخنىڭ شەكىللىنىشىدە <ھون تىلى> دىگەن ئىبارىنى زادى ئۇچراتمايمىز. ئەكسىچە ئۇنىڭ ئىتتىپاقىنىڭ ئەڭ ئاساسىي گەۋدىسىنى تەشكىل قىلغان، ئۇنىڭ قان قېرىندىشى بولغان ئۇيغۇرلار ۋە ئۇنىڭ قەبىلىلىرىنىڭ تىل تارىخىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە ئۇنىڭ بۇ جەرياندا تۇتقان ئورنى، رولى توغرىسىدا يېتەرلىك پاكىتلارنى تاپالايمىز. خۇلاسە قىلغاندا، ئۇيغۇر تىلى ئالتاي تىللىرى سىستېمىسىنىڭ شەرىقى تۈرك تىلى قارمىقىدىكى ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە تىل بولۇپ، ھەر قايسى تارىخىي دەۋرلەردىن بېرى تەرەققى قىلىپ، مۇكەممەللىشىپ، بېيىپ كەلدى. نەچچە مىڭ يىللىق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا، تىلنىڭ فونېتىكا سىستېمىسى، لۇغەت تەركىۋى ھەم گىرامماتىكىلىق قۇرۇلىشىدا كۆپلىگەن يېڭىلىنىش، تولۇقلىنىش، قېلىپلىشىش بارلىققا كەلگەن بولسىمۇ، لېكىن بۇ تىلنىڭ ئاساسىي گەۋدىسى ۋە خۇسۇسىيەتلىرى ئۇزاق تارىخىي دولقۇنلارنى يېرىپ ئۆتۈپ، ئۆزىنىڭ ياراتقۇچىسى بىلەن بىللە ساقلىنىپ تەرەققى قىلدى. زاماننىڭ ئۆتىشى بىلەن ئىپادىلەش ئۈنۈمى ئۆسۈپ، شەيئىلەر تەرەققىياتىنىڭ ئەڭ نازۇك، ئەڭ ئىنچىكە، ئەڭ مۇرەككەپ، ئەڭ چوڭقۇر جەريانلىرىنى تولۇق ئىپادىلەپ بېرەلەيدىغان نەپىس، پاساھەتلىك (سەنئەتلىك)، باي تىلغا ئايلىنىپ، دۇنيادىكى تارىخىي ئەڭ كونا، لۇغەت تەركىۋى بىر قەدەر باي تىللارنىڭ بىرى بولۇپ قالدى، ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئۆلمەش ئەسىرى <تۈركىي تىللار دىۋانى> بۇنىڭ جانلىق پاكىتى.

qilanqi8

	خوجا نىياز مۇئەللىمگە رەخمەت. __---------   ھەزەرلەر غەربى پامىر ساكلىرىنىڭ ئەۋلادى، ساك-تۇرانىيلارغا مەنسۇپ. ئۇلار باشقا قېرىنداش خەلقلەر قاتارىدا دەسلەپ  پارىس ئاخمانىيلار ئىمپىرىيىسىنىڭ، ئارقىدىن ماكىدۇن-گېرىك ئىمپىرىيىسى(ئالىكساندىر ئىمپىرىيىسى)نىڭ تاجاۋۇزىنى باشتىن كەچۈرگەن. ماكىدۇن-گېرىك ئىمپىرىيىسىنىڭ ئامۇ دەرياسىنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالىدىكى ھۆكۈمرانلىقىنىڭ يوقىلىشىغا ئۇلىنىپلا باش كۆتەرگەن ياۋچى-تۇخار ئىمپىرىيىسى دەۋرىدە بۇ ئىمپىرىيىگە بېقىندىلىق بىلدۈرگەن. قاڭلى-پېچىنەكلەرنىڭ  سىر دەريا ۋادىلىرىدىكى ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئورنىنى ئېلىپ بالامىرغىچە بۇ يەردە پائالىيەت قىلغان ھونلار 4-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرى غەرپكە كۆچكەندىن كېيىن، ھەزەرلەر شىمالغا سۈرۈلۈپ ھەزەر دېڭىزى-كاسپى دېڭىزىنىڭ شەرقى جەنۇبىدىكى ماكانلىرىدىن بۇ دېڭىزنىڭ شەرقى شىمالى، شىمالىدىكى يەرلەرگە كۆچكەن ۋە تۇخار-كۇشان ئىمپىرىيىسىنىڭ زىمىنلىرىغا ئىگە بولغان ئېپتالىت-ئاق ھون ئىمپىرىيىسى بىلەن مەلۇم تەسىرلەردە بولۇپ ئۆتكەن. كۆكتۈركلەر باش كۆتۈرگەندىن كېيىن ھەزەرلەر ئۇلارغا تەۋە بولغان - ئىستىمى قاغان ئاساس سالغان غەربى تۈرك ئىمپىرىيىسىگە قارىغان. كۆكتۈرك چەۋاندازلىرى دون دەريا بويلىرىغا يۈرۈش قىلغاندا، ھەزەرلەرنىڭ غەرپكە سىلجىشى باشلانغان...

forever1

	http://www.doppa.biz/forum.php?mod=viewthread&tid=220

778899

	ئىسىل تىما يوللىغىنىڭىزغا  رەھمەت !

german

	تۆۋەندە يېزىلغانلىرى پەقەت شەخسەن چۈشەنچىلىرىمگىلا ۋەكىللىك قىلىدۇ، خاتالىقلارنىڭ بولۇشى تەبئى، تورداشلارنىڭ تەنقىدى-پىكىرلىرنى ئايىماسلىقىنى سورايمەن! ئىلاۋە:ساۋادىم چىقىشى بىلەن تارىخقا قىزىقىپتىمەن، بۇنىڭغا ئائىلە تەسىرى ئاساسى رول بولغان ئىدى. مىھمانخانا ئۆيىمىزدە بىر كارۋات بولىدىغان، قىلىن يىغىلغان يوتقانلارنىڭ ئاستىغا ئاپام ‘مەجبۇرى’ يىزىلغان شىنجاڭ مائارىپ ژۇرناللىرى بار ئىكەنتۇق. ئىھتېمال 2-يىللىقتىكى (~1989) چاغلىرىم بولسا كېرەك،  ئاشۇ كۆمۈلگەن ژۇرناللار شۇنداق قىزىقىشىمنى قوزغاپ قويدى. گەرچە پەقەت بىر مائارىپ ژۇرنىلى بولسىمۇ ئەينى ۋاقىتتا تارىخ توغۇرلۇق ماقالىلەر شۇنداق كۆپ يىزىلاتتى. ئۇيغۇر يىزىقلىرى ھەققىدىكى بىر ماقالىدىن ئورخۇن، قەدىمقى ئۇيغۇر ۋە چاغاتاي يىزىقلىرىنى ئۈگىنىۋالغان ئىدىم. ھونلار ئاتلىق ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئات تۇياقلىرى مەن بىلمەيدىغان يەرلەرگىچە بارغانلىقىنى،  بىر شائىرنىڭ تېلەن تاغلىرىدىكى (ھازىرقى چىلىيەنشەن، گەنسۇدا) يايلاق ھاياتى ھەققىدىكى شىئېرلىرىنى ئوقۇغان ئىدىم. ئورخۇن يىزىقى مىنى ئۆزىگە شۇنداق جەلىپ قىلغان ئىدىكى، كىچىكىمدە ئاڭلىغان چۆچەكلەردىكى ئاجايىپ-غارايىباتلار شۇ خەت شەكىللەرگە سىڭىپ كەتكەندەك بىلىنگەن ئىدى. شۇنىڭدىن باشلاپ ئالىي مەكتەپكىچە تارىخ مەركەزلىك قىزىقىشىم بولوپ قالدى، تارىخ قىزىقىشى تەسىرىدە جۇغراپىيەگىمۇ شۇنداق قىزىقىپ قالدىم. ئۇيغۇر تارىخى ھەققىدە خىلى كۆپ كىتابلارنى ئوقۇشقا مۇۋەپپەق بولدۇم، خىتاي تارىخچىلىرىدىن تارتىپ ئۆزىمىزنىڭ تارىخچىلىرىغىچە، بارتولد دىن مىلۋارىدقىچە ئەسەرلىرى بىلەن تونۇشقان بولدۇم. شۇ ئوقۇغانلىرىم بويىچە Allempires.com تارىخ مۇنبىرىدە ئۈچ يىلچە تارىخ ھەققىدە تالاش-تارتىشلارغا قاتناشقان بوپتىمەن، ئەمدىلىكتە ئۆز كەسپىمنىڭ مۇھىملىقى ئارتقانسىرى بۇ ھەقتە يەنە كاپشىپ يۈرۈشنى مۇۋاپىق كۆرمىدىم ھەم بۇ يەردە ئۆز چۈشەنچىلىرىمدىن بىر خۇلاسە چىقارغان ھىسابتا چىكىت ئۇرۇشنى لايىق تاپتىم. يۇرتىمىزدا قاچاندىن تارتىپ ئىنسان ياشىغان دىگەن سۇئالنىڭ جاۋابى داۋاملىق يىڭلىنىپ تۇرۇلۋاتىدۇ. بۇرۇن بىز ئاتۇشتىن تېپىلغان بۇنىڭدىن 18 مىڭ يىل ئىلگىركى ئاتۇش ئادىمىنى مىسالغا ئالاتتۇق. يېڭى بىر تەتقىقات نەتىجىسىدە ئالتاي تاغلىرىدىن تېپىلغان بۇنىڭدىن 33 مىڭ يىل بۇرۇن ياشىغان ئىتنىڭ نەتىجىسى ئېلان قىلىندى[1]. ئىت ئادەتتە بۆرىنىڭ ئىنسانلار تەرىپىدىن نەچچە ئەۋلات كۆندۈرۈلۈشى تەرىپىدىن بارلىققا كەلگەن دەپ قارىلىدۇ، دېمەك ئالتاي تاغلىرىدا چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان ئىنسانلارنىڭ پائالىيىتىنى 33 مىڭ يىلدىنمۇ ئۇزاققا سۈرۈشكە ھەقلىقمىز. ئۇيغۇر سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى تازا ئىنىق ئەمەس. بىر قەدەر كەڭ قوبۇل قىلىنغان ئىنىقلىمىدا بۇ سۆزنى ”ئۇيۇغۇر“ دىگەن سۆزدىن كىلىپ چىققان، ئۇيۇشماق، ئىتتىپاقلاشماق دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ دەپ قارايدۇ. ئۇيغۇر سۆزى ئەڭ دەسلىپىدە قەبىلە ياكى قەبىلە ئىتتىپاقى ئىسمى بىلەن كەلگەن. دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغان بىر نۇقتا، بىز مىللەت نامى ئورنىدا ئىشلىتىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندىكى ئۇيغۇر سۆزى ھەرگىز پەقەت 8-ئەسىرلەردە ئوتتۇرغا چىققان قەبىلىنىڭ كېيىنكى ئەۋلاتلىرىنىلا كۆرسەتمەستىن، بەلكى شۇ قەبىلە نامىنى يادرۇ قىلغان، ئەسىرلەردىن بۇيان ھازرقى كۈندىكى ئۇيغۇر مەدەنىيەت قاتلىمىغا سىڭگەن نۇرغۇن تۈركى ۋە تۈركى بولمىغان (مىسالەن: ھىندى-ياۋرۇپا تىل سېستىمىسىدىكى قەۋىملەر) قەۋىملەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. يەنى بۈگۈنكى كۈندىكى ئۇيغۇر سۆزىنىڭ مەنىسى 8-ئەسىرلەردىكى ئۇيغۇر سۆزىدىن كۆپ چوڭ، تېخىمۇ كۆپ مەزمۇننى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. دۇنيادىكى مىللەتلەر ئىچىدە ئۇيغۇردەك قىنى مۇرەككەپ مىللەت بولمىسا كىرەك. بۇنى دۇنيا مىللەتلىرى ھاپلوگرۇپ (ئورتاق ئەجداد ئىزى تىپلىرى، 1. خەرىتە) خەرىتىسىدىن كۆرۋىلىشقا بولىدۇ[2]. ئۇ خەرىتىدىن بىز ئۇيغۇرلاردا روشەن نىسبەتتە كاۋكاز قان تىپى بارلىقىنى، شۇنداقلا مۇڭغۇللۇئىد تىپىنىمۇ ئاز بولمىغان نىسبەتتە كۆرىمىز. ئەگەر بىز 100% سىرىق ئىرق ۋەكىللىكىدىكى شەرقى ئاسىيا تىنىچ ئوكيان قىرغاقلىرىدىن 100% ئاق ئىرققا ۋەكىل بولغان شىمالى/غەربى ياۋرۇپا ئاتلانتىك ئوكيان قىرغاقلىرىغىچە بىر سىزىق (ياي) بويلاپ ماڭىدىغان بولساق، بۇ مۇساپىدە ئىرق ئۆزىگىرىشىنىڭ ناھايتىمۇ سىلىق گرادېيىنتىنى (تەدرىجىلىكىنى)  كۆرىمىز.  مەركىزى ئاسىيادا ياشىغۇچى ئۇيغۇرلار بۇ ئىرق گرادېينتىنىڭ دەل ئوتتۇرسىغا جايلاشقان، شۇڭلاشقىمۇ مەلۇم بىر خىل چىراينى ئۇيغۇر مىللىتىگە ۋەكىل قىلىپ چىقىرىش مۇمكىن بولماي قالغان. بىزدە ئاق ئىرقمۇ سېرىق ئىرقمۇ بار، بۇ يەردە ئەڭ باشتا بىز قايسى ئىرققا مەنسۇپ دىگەن سۇئالغا جاۋاب بىرىشنىڭ ئەھمىيىتى بولمىسا كېرەك. بۇ سۇئالغا ت.ئالماس ئىنىقلا قىلىپ ئاق ئىرق دەپ جاۋاب بىرىدۇ. ئەگەر بىز ئوتتۇرا ئەسىرلەردىن كىيىن مەلۇم كۆلەمدە ئاسسىمىلياتسىيە قىلۋەتكەن قىتان، مۇڭغۇللارنى كۆزدە تۇتساق بەلكىم توغرا بولۇشى ھەم مۇمكىن. ت.ئالماس ئەپەندىنىڭ ئاساسلىرىدىن بىرى بەزى ھون شاھزادىلىرى دەپ بېكىتىلگەن جەسەتلەرگە ئاساسەن ئاساسى ئەجدادلىرىمىزدىن بىرى بولغان ھونلار ئاق ئىرق دەيدۇ. لىكىن گىرمانيەدىن تىپىلغان ھون جەسەتلىرىنىڭ ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەن شەكلى [3] ئۇلارنى تىپىك سېرىق ئىرق قاتارىغا چىقىرىدۇ. يەنە ياۋرۇپا تارىخچىلىرى ھونلارنى بىر ئېتنىك گۇرۇپپا ئەمەس بەلكى سىياسى مۇددىئاسى بىرلەشكەن يايلاق قەبىلىلەر ئىتتىپاقى دەپ چۈشەندۈرىدۇ. شۇڭا بۇ ھەقتە ئالدىراپ ھۆكۈم چىقىرىش قىيىندەك تۇرىدۇ.  تۇرپاندىكى مىڭ ئۆيلەردە سىزىلغان رەسىملەردە قىزىل چاچلىق كۆك كۆزلۈك ھەم قارا چاچ قارا كۆزلۈك كىشىلەرنىڭ بولۇشى بىزدىكى ئىرقى مۇرەككەپلىكنىڭ شۇ زامانلاردىمۇ بارلىقىنى بىلدۈرۈپ تۇرغاندەك قىلىدۇ. ئاق ئىرق بىلەن سېرىق ئىرقنىڭ جۇغراپىيەلىك چىگرىسىغا جايلاشقان ئۇيغۇرلار بەلكى قەدىمدىن تارتىپلا شۇنداق ئارغۇن ئىرق تىپىدىندۇر بەلكى. ئۇيغۇرلارنىڭ گېن تۈزۈلمىسى ھەققىدىكى ئەڭ يېڭى بىر تەتقىقاتتا بىزنى 60% كاۋكاز (ياۋرۇپا) ئىرقى، 40% موڭغوللۇئىد ئىرقى دەپ بىكىتكەن. بۇ تەتقىقاتنىڭ ئەڭ مۇھىم بىر خۇلاسىسى، بۇ خىل ئارلىشىش بۇنىڭدىن 2100 دە 2900 يىللار ئىلگىرىلا بولغان[4] . بۇ بۈگۈنكى ئۇيغۇر مىللەت قان تەركىبىنىڭ ناھايتى ئۇزاق تارىختىلا مۇرەككەپلىشىشكە باشلىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. مەيلى قانداقلا دەيلى، ئۇيغۇرلۇقنى ئىرقى نۇقتىدىن بەلگىلەشنى توغرا تاپمىدىم. تەبئىكى ئېتنىك تەركىبىمىزمۇ ئوخشاشلا بىر ئارلاشما تىپ! بۇنى ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەدئىمىن —-ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى ئېتنىك قاتلىمىغا كىرگەن پۈتۈن مەركىزى ئاسىيا ساك-تۇران قەبىلىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ توخار(توخرى)، سوغدى، ھون قاتارلىق ئەۋلادلىرى شەرتىسىز ھالدا ئۇيغۇر ئېتنىك تۈركۈمى بويىچە مۇھاكىمە قىلىنىشى كېرەك[5]—-دەپ يازىدۇ. دىمەككىمۇ مەيلى “ئوغۇزنامە” ئىپوسىنى ئوقۇيلى، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ خەرىتىسى ھەم بايانلىرىنى كۆرەيلى، ياكى خىتاي تارىخچىلىرىنىڭ يازغانلىرىنى ئاساس قىلايلى، تۈرك-ئۇيغۇر ھەققىدىكى يازمىلارنىڭ كۆپ خىللىقىدىن ئوخشاش بىر خۇلاسىگە كىلىمىز. بۇ دىگەنلىك، بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ قېنىدا، نۇرغۇنلىغان ئېتنىك گۇرۇپپىلارنىڭ، كۆپ قىسىم تۈركى قەۋىملەرنىڭ قېنى بار. بۇنىڭ سەۋەبىنى، ئەڭ دەسلىپىدە ئولتۇراقلىشىپ يېزا-ئىگلىكى بىلەن شۇغۇللانغان تۈركى قەۋىملەرنىڭ داۋاملىق باشقا تۈركى قەۋىملەرنى ئۆزىگە ئۈزلۈكسىز قوشىۋىلىشىدىن كۆرۈش مۇمكىن. داۋاملىق كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان تۈركى قەۋىملەردە بۇنداق جەريانغا كۆپ پۇرسەت بولمىغاچقا، بۈگۈنكى كۈندىمۇ تىل ۋە ئۆرپ-ئادەت جەھەتتە كۆپ ئۆزگەرمىگىنىنى كۆرىمىز. ئۇيغۇرلار تۈركي قەۋىملەردىن “ئۆي ئايرىپ” چىقىشتىن بۇرۇن، بىۋاستە ئەجدادلىرىمىز بولمىش كۆك تۈركلەر مىلادى 500-يىللاردىن باشلاپ شەرىقتە ھىنگان تاغلىرىدىن غەرىبتە كاسپى دىڭىز بويلىرىغىچە، شىمالدا سىبىريەدىن جەنۇبتا سەدىچچىنغىچە بولغان كەڭ زىمىندا 200 يىلدەك ھۆكۈم سۈردى.  مىلادىدىن بۇرۇنقى ~2500-يىلىدىن مىلادى 500-يىللىرى مابەينىدە دەل مۇشۇ زىمىننىڭ ئالتاي تاغلىرىنى پاسىل قىلغان شەرقى يىرىمىدا كۆچمەن ھون قەبلىلىرى (en: Hun) ھۆكۈم سۈرگەن بولسا غەربىدە كۆچمەن ساك قەبلىلىرى (en: Scythian) ھۆكۈم سۈرگەن. ئۆز تارىخچىلىرىمىزغا ئاساسلانغاندا ئىككىلا قەۋىم بىزنىڭ ئەجدادىمىز. لىكىن بۇلارنىڭ ئۆز-ئارا مۇناسىۋىتى ھازىرقى تارىخچىلار تالاش تارتىش قىلۋاتقان مەسىلىلەردىن ھىسابلىنىدۇ. بۇنداق بولۇشى بۇ قەۋىملەر ئۆزلىرى ھەققىدە بىر نەرسە يىزىپ قالدۇرمىغان. بۇلار ھەققىدىكى بايانلار كۆپىنچە يۇنان تارىخچىسى ھېرودوت ۋە خىتاي تارىخچىلىرى قالدۇرغان خاتىرىلەر ئاساس قىلىنغان. بولۇپمۇ ساكلارغا ئائىت خاتىرىلەر ھەممىدىن ئاز. لىكىن ساكلار قالدۇرۇپ كەتكەن ئالتۇندىن ئىشلەنگەن زىننەت بۇيۇملىرى، توقۇلغان بۇيۇملار، مىستىن ئىشلەنگەن جابدۇق ۋە ھەيكەللەر، قىيا تاش رەسىملىرى، تاش بالباللار ئۇلارنىڭ ناھايتىمۇ يۈكسەك بىر مەدەنىيەت ياراتقانلىقى ئىسپاتلايدۇ. شۇڭلاشقىمۇ شەرقى ياۋرۇپادىكى سىلاۋ مىللەتلىرى، كافكازدىكى مىللەتلەر، ئىرانلىقلاردىن تارتىپ ھىندىستاندىكى بەزى مىللەتلەرگىچە ساكلارنى ئۆزىنىڭ ئەجدادى دەپ تالىشىدۇ[6]. غەرىب تارىخچىلىرى ھېرودوتنىڭ يازمىلىرىغا ئاساسەن ئۇلارنى ھىندى-ياۋرۇپا سىستىمىسىدا سۆزلىشىدىغان قەۋىملەر دەپ قارايدۇ، لېكىن پاكىت يېتەرلىك ئەمەس، چۈنكى ھېرودوت ئەينى ۋاقىتتا ساكلار ياشىغان جايلارغا بارمىغان، پەقەت ئاڭلىغانلىرىغا ئاساسەن ساك كىشى ئىسىملىرى دەپ بىر نەچچە سۆزنى تىلغا ئالغان، كىشىنى تازا قايىل قىلالمايدۇ. ئارخىلوگىيە دۇنياسىنى زىلزىلىگە سالغان ئالتاي بازىرىقتىكى قەبرىدىن تىپىلغان نەرسىلەر، قەبرە تۈزۈلۈشى ئۇلارىدىن كېيىن ياشىغان كۆكتۈركلەر بىلەن كۆپ ئورتاقلىققا ئىگە (6.رەسىم چۈشەندۈرمىسىگە قاراڭ). ئۇنىڭ ئۈستىگە، ھونلاردىن قالغان ئارخىئولوگىيەلىك قىزىلمىلاردىمۇ ئالتۇن بەك كۆپ ئۇچرايدۇ، ھەم ساكلارنىڭكىدەكلا ناھايتى نەپىس ئىشلەنگەن، بىر خىل ئورتاقلىقىنى ھىس قىلىسىز. بۇ خىل ئوخشاشلىقلار يايلاق مەدەنىيىتىگە ئورتاق نەرسىلەر بولۇشى ھەم مۇمكىن، خۇددى تەڭرىزم ئىتقادچىلىقىدەك. ساكلارغا تەۋە ئالتۇن مارجان (6, 11.رەسىملەر) بىلەن ھون تەڭرىقۇتىنىڭ ئالتۇن تاجىنى، ھون قەبرىلىرىدىن چىققان ئاياللارنىڭ ئالتۇن زىبۇ-زىننەتلىرىنى [3]، ئات جابدۇقلىرىنى سىلىشتۇرسىڭىزمۇ بىر خىل ئورتاقلىقنى بايقايسىز. يەنى ئۇزۇن زامانلاردىن بۇيان ئوتتۇرا ئاسىيادا ئالتۇن ۋە مىسنىڭ كەڭ ئىشلىتىلىشى ئۆزىگە خاس ئالاھىدلىككە ئىگە. ھازىرقى كۈندىمۇ ئۇيغۇر خانىم-قىزلىرىنىڭ ئالتۇننى ئەتۋارلىشىدىن بۇ خىل مەدەنىيەتنىڭ ئىزچىللىقىنى كۆرىمىز. موڭغۇلكۈرەدىكى ساكلارغا ئائىت ئايال تاش ھەيكىلىنىڭ چاچلىرى ئۆرۈلگەن ھەم ئەگىر تىقىمىدىن ئاشقان قىلىپ ئويۇلغان (خۇددى ھازىرقى ئۇيغۇر-قىز ئاياللىرىنىڭ ئۆرۈمە چاچلىرىدەك). ساكلارنىڭ ئەڭ ئاساسى بەلگىسى بولغان ئۇچلۇق تۇماقنى تۇرپاندىنمۇ، ئىلى ۋادىسىدىنمۇ، تارىم بويلىرىدىكى مۇميالاردىنمۇ تاپىمىز. ئات-ئۈستى مەدەنىيىتى قەھىرمانلىقنى ئۇلۇغلايدۇ، بازىرىقتىكى قەبرىگە قارايدىغان بولساق قەبرە ئۈستى تاش بىلەن تولدۇرۇلغان. ئىيتىلىشىچە كۆكتۈركلەر دەۋرىدە ھەم ئۇنىڭدىن كىيىنكى دەۋىرلەردە يايلاقتىكى ئاتلىقلار ھەر قىتىم بىرەر قەھىرماننىڭ قەۋرىسىدىن ئۆتكەندە، شۇ قەھىرىمانغا ھۆرمەت يۈزىسىدىن بىر تال تاش قويۇپ قويىدىكەن، كۈنلەرنىڭ ئۆتۈشى بىلەن قويۇلغان تاشلار كۆپىيىپ ئەسلى قەبرە تەبئىلا كىچىك دۆڭچىگە ئايلىنىدىكەن[5-رەسىم]. بۇ خىل كىچىك دۆڭچىلەر تېكەس دەرياسىنىڭ يۇقۇرى ئېقىنىدا، غەربى كۆك-تۈركلەر خانى ئىستەمى قاغاننىڭ ئوردىسى بولمىش شوتا (قىرغىز قازاقلار شات/شاتى دەيدۇ) قەدىمقى شەھىرى ئەتراپىدا ناھايتىمۇ كۆپ. ئۇ قەبرىلەردىن ھازىرغىچە ئالتۇن دۇبۇلغا ئالتۇن ئوقيا دىگەندەك نەرسىلەر ئۈزۈلمەي چىقىۋاتىدۇ. بۇ خىل قەبرىلەر ئالتاي تىغىنىڭ جەنۇبى، ئېرتىش دەريا ۋادىسىدىمۇ خىلى كۆپ. بۇ ئوخشاشلىقلارغا كۆرە بۇ يايلاق مىللەتلىرىنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتە شۇنداق بىر ئىزچىللىقنى ساقلىغانلىقىنى كۆرىمىز، ئەلبەتتە ئۆرىپ-ئادەت، دىنى ئورتاقلىق بىلەنلا ئۇلارنى تۈركي قەۋىم دىيەلمەيمىز. كۆچمەن ساك قەبلىلىرىنى ئىران تىللىق دىگەن تەقدىردىمۇ ئۇلارنىڭ مەلۇم قىسمىنىڭ كىيىنكى تۈركي خەلىقلەرگە چىتىلىپ كەتكەنلىكىنى كۆپىنچە تارىخچىلار ھەم ئېتراپ قىلىدۇ.  خۇلاسە شۇكى ساكلار بىز بىلەن قانداش بولسۇن بولمىسۇن ئۇلار ياراتقان يۈكسەك مەدەنىيەتكە قەدىمكى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ بۈگۈنكى ئىگىلىرى بولوش سۈپىتىمىز بىلەن بىۋاستە ۋارىسلىق قىلغان بولىمىز. پرىنىستون يىللىق نادىر كىتاب مۇكاپاتىغا ئىرىشكەن مەنبەدىمۇ توخارلارنى(بۇ يەردە ساك دەپ چۈشەنسەكمۇ توغرا بولۇشى مۇمكىن)، بارلىق ھىندى-ياۋرۇ تىللىق مىللەتلەرنىڭ بۆشۈكى دەپ قارالغان كاسپى دىڭىز-قارا دىڭىز ئارلىقىدىكى يايلاقلىرىدىن بۇنىڭدىن تەخمىنەن 5300دە 5700 يىللار ئىلگىرى ھازىرقى يۇرتىمىزغا (ئالتاي-تارىم) كۆچكەن دەپ قارالغان[7؛ 3. خەرىتە]. بەلكىم بۈگۈنكى بىزدىكى 60% كاۋكاز ئىرقى تېپى دەل شۇنداق توخارلاردەك كاۋكاز نەسىللىك تەركىبلەر سەۋەبىدىن بولۇشى مۇمكىن. ئەمدى نەزىرىمىزنى تەكلىماكان (تەكتى–ماكان[8]) نىڭ جەنۇبى ئېتەكلىرىدىكى بوستانلىقلارغا ئاغدۇرايلى. (ئۆز دەۋرىنىڭ ئەڭ يامان سودىگەرلىرى ھىسابلانغان، ئامۇ-سىر دەريا ئارىسىدا ياشىغان سوغدىلارنى نەزەردىن ھازىرچە ساقىت قىلدىم.) خىتايچە تارىخى مەنبەلەردە بۇ رايونلاردا ياۋچى/توخارلارنىڭ (خىتايچە: Yue Zhi) ئەڭ دەسلەپتە ياشىغانلىقىنى، ھەم بۇ رايونلارنىڭ ھونلارنىڭ تەسىر دائىرسىدە بولغانلىقى قەيىت قىلىنىدۇ. بەزى تارىخچىلىرىمىز توخرىلار، ئۇيسۇنلار ھونلار بىلەن قان قىرىنداش دەپ قارايدۇ. يەنە بەزى تارىخچىلار توخرىلارنى ھىندى-ياۋرۇپا تىللىق خەلق، ئۇيسۇنلارنى تۈركي دەپ كۆرسىتىدۇ. ئۇيسۇنلار كىيىنچە ئىلى ۋادىسىدا ياشاپ قاراخانىلار دەۋرىگە كەلگەندە قارلۇقلارغا قېتىلىپ قاراخانى تۈركلىرى تەركىبىگە كىرىپ كەتكەنلىكى ئېھتىمالغا يىقىن. توخرىلار ھەققىدە تالاش  تارتىش سەل جىددى. بۇلارنى ساك قەبلىلىرى دىگۈچىلەرمۇ بار. لىكىن ساكلارغا ئائىت تاش بالباللارنى تەڭرىتاغلىرىنىڭ جەنۇبىدا ئانچە ئۇچراتمايمىز.  بۇ رايونلاردىن تېپىلغان (يەكەن دەريا يۇقۇرى ئېقىنىدىن تارتىپ لوپنۇرغىچە) 2000~6000 ياشلىق موميالارنىڭ كىملىكى ھازىر ئەڭ قىززىق نۇقتا بولوشى مۇمكىن. ھازىرقى خىتاي تارىخچىلىرى ئۇلارنى تارىمدا مەدەنىيەت يارىتىپ كىيىن تۈركلەر تەرىپىدىن سىقىپ چىقىرىلغان ھىندى-ياۋرۇپا تىل سىستىمىسدىكى توخرىلار دەيدۇ. ئۇلارنىڭ مىس ۋە ئالتۇن بۇيۇملارنى ئىشلىتىشى ھەم ئاق ئېرىقىغا تەۋەلىكىگە كۆرە ئۇلارنى ياۋرۇپالىقلارغا باغلايدۇ. ئەكسىنچە، يەنە شۇ خىتاي تارىخى مەنبەلەردە بەزى تۈركي قەبلىلەرنى كۆك كۆز، سىرىق چاچ دەپ يازغان. بۇنىڭدىن سىرىت ئامىركا بايقاش قانىلى (en:Discovery channel, tarim mummies) ئىشلىگەن تارىم موميالىرى ھەققىدىكى ھۆججەتلىك فىلىمدە قەۋرىلەردىن تىپىلغان نان ياسلايدىغان ياغاچ تەڭنە بىلەن ھازىرقى ئۇيغۇرلار ئىشلىتىۋاتقان ئوخشاش بۇيۇملار، موميالاردىكى كىسەللىك ئىزنالىرى بىلەن ھازىرقى بەزى رايون ئالاھىدىلىكىگە ئىگە كىسەللىكلەر سىلىشتۇرۇلغان. ئاخىرىدا شۇ موميالارنىڭ ئەۋلاتلىرى ھازىرقى ئۇيغۇرلارنىڭ بولۇش ئېھتىماللىقى يورۇتۇلغان. بەزى تارىخچىلار ئېيىتقاندەك بۇ رايونغا كىيىن كۆچۈپ كەلگەن تۈركلەر يەرلىك دېھقانچىلىقنى ئاساس قىلغان، ئاللىقاچان شەھەرلەشكەن توخرىلارنى ئاسسىمىلياتسىيە قىلغان دېگەندەك نەزەرىيە بار. دېھقانچىلىق مەدەنىيىتى شەھەرلىشىشنى تەلەپ قىلىدۇ، شەھەرلەشكەن ھايات سىستىمىلاشقان جەمىيەت قۇرۇلمىسىنى بەرپا قىلىدۇ ھەم بۇ خىل مۇناسىۋەت يىزىقنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ. شۇڭلاشقىمۇ چارۋىچى مىللەتلەر دېھقان مىللەت ئۈستىدىن ھۆكۈم يۈرگۈزگەن ھالەتتىمۇ دېھقان مىللەت تەرىپىدىن ئاسسىمىلياتسيە بولوپ كىتىدۇ، تارىختا بۇ خىل قاراشنى ئىسپاتلايدىغان يىتەرلىك مىساللار بار، ھالبۇكى نوقۇل چارۋىچىلىق مەدەنىيىتىنىڭ تېرىقچىلىقنى ئاساس قىلغان مەدەنىيەتنى ئاسسىمىلياتىسىيە قىلغىنىنى كۆرمەيمىز. بۇنىڭدىن مۇنداق ئىھتېماللىقلارنى تىزىشىمىز مۇمكىن: 1.توخرىلارمۇ ئەسلى تۈركي ھون تىپىدىكى ئىرق، شىمالدىن كەلگەن كۆچمەن قىرىنداشلىرى بۇلار بىلەن ئاسانلا سىڭىشىپ كەتكەن. 2.توخرىلار كاۋكاز نەسىللىك، لىكىن شىمالدىن كۆچۈپ كەلگەن تۈركي قەۋىملەر مەدەنىيەت جەھەتتىن بۇلاردىنمۇ ئۈستۈن كەلگەن، نەتىجىدە تۈركلەر تەرىپىدىن ئاسسىمىلياتسىيە قىلۋىتىلگەن. ئۆز تىلى تۈركلىشىپ كەتكەن. 3.توخرىلار ئەسلى تۈرك نەسىللىك، ئۇلار كۈچلەنگەندە بىر قىسمى شىمالغا كىڭىيىپ ئالتاي تاغلىرىدىنمۇ ئۆتۈپ ئورخون-يېنسەي(ئانا-ساي) دا بىر مەزگىل ھۆكۈم سۈرگەن، كىيىنكى ئۇرۇش ۋە ۋابا سەۋەبلىك ئەسلى يۇرتىغا قايتىپ كەلگەن. 4.توخرىلار تارىم ئويمانلىقىدىن، بىسىپ كەلگەن تۈركلەر تەرىپىدىن پۈتۈنلەي سىقىپ چىقىرىلغان. … … جەنۇب تەرىپى قاراقۇرۇم، كوئىنلۇن تاغلىرى بىلەن، شەرىق-غەرىب تەرەپتە تىبەت، پامىر ئىگىزلىكلىرى بىلەن، شىمالدا تەڭرىتاغلىرى بىلەن قورشالغان كوھىقاپتەك تارىم ئويمانلىقى ھەقىقەتەن نەرى ئىسسىق، توپىسى “ئىغىر” بىر زىمىن. بۇ يەردە ئەسىرلەردىن بۇيان ياشاۋاقتان ئۇيغۇرلار تەبىئەت بىلەن قانداق ھارمونىيىلىك ياشاشنى شۇنچىلىك ياخشى ئۈگىنىۋالغان. ئوپال ئەتراپىدىكى سۈنئى ئىھاتە ئورمانلار، تۇرپاندىكى 800 خىلدىن ئارتۇق يىتىشتۈرۈلگەن ئۈزۈم سورتى بۇ بوستانلىق ۋادىلارنىڭ ئۇزۇن دەۋىرلەردە شەككىللەنگەنلىكىنىڭ ئىپادىسى. دۇنيادا ھىچقانداق مىللەت ئۆز زىمىنىنى مىللەت سۈپىتىدە تاشلاپ چىقىپ كەتمىگەن. رىم ئىستىلاسى ۋە ئەرەب ئىستىلاسى يەھۇدىلارنى پىتراپ كىتىشكە مەجبۇرلىغان بولسىمۇ ھازىرغىچە مەلۇم ساندا يەرلىك يەھۇدىلار پەلەستىندىن چىقماي ياشاپ كەلگەن. ئىچىلىپلا توزۇپ كەتكەن چىڭگىزخاننىڭ مۇڭغۇل ئىمپىريىسى باشقا يەرلەردە تۈزۈك ئىزنا قالدۇرالماي يەنىلا ئۆزلىرى ئىش باشلىغان موڭغۇل ئىگىزلىكىدە ئۆزىنى ساقلاپ قالدى. پۈتۈن دۇنياغا تارقاپ كەتكەن سىگانلارنىڭمۇ ھازىرغىچە ھىندىستاندىكى ئەسلى يۇرتىدا ئىزنالىرى بار[9]. دىمەكچى، ئاشۇ كىرورەن گۈزىلىنى ۋەكىل قىلغان موميالارنىڭ كىيىنكى ئەۋلاتلىرى بۇ زىمىننى پۈتۈنلەي تاشلاپ كەتكەن دىگەندەك سەپسەتە تازا ئەقىلغا سىغمىسا كېرەك.  يەنە بىر نۇقتا: 7-ئەسىرلەردىلا بىزگە ئورخون تاش پۈتۈكلىرىنى قالدۇرۇپ كەتكەن تۈركي ئەجداتلىرىمىز ياۋرۇ-ئاسىيا يايلاقلىرىدا ئەڭ بۇرۇن يىزىق قالدۇرغان قەۋىم ھىسابلىنىدۇ؛ تىخى يىقىندىلا ئالتاي تاغلىرى شىمالى ئېتىكىدىكى تۇۋا رايونىدىن تىپىلغان ئۇيغۇر ئورخون خانلىقىغا تەۋە مۇكەممەل قورغانلىق شەھەرمۇ شۇ شىمالدىكى تۈركي قەۋىملەرنىڭ مەلۇم دەرىجىدە شەھەرلەشكەن ئۈستۈن بىر مەدەنىيەت ياراتقانلىقىنى كۆرسىتىپ تۇرۇپتۇ. بۇلارغا كۆرە ئۇيغۇرلار تۈركي قەۋىملەر ئىچىدە ئەڭ بۇرۇن شەھەرلەشكەنلىرى بولوپ ھىسابلىنىدۇ. بۇ خىل بالدۇر شەھەرلىشىش ئۇيغۇرلارنى باشقا تۈركي قىرىنداشلىرىغا سىلىشتۇرغاندا ئەڭ بۇرۇن ئۈستۈن مەدەنىيەت ياراتقان قەۋىم قىلىپ نەتىجىلىدى. ئۇيغۇرلار كۆپىنچە باشقا چارۋىچى قەۋىملەر (تۈركىي قەۋىملەرمۇ بار) تەرىپىدىن بىردەك سارت دەپ ئاتالغان، بۇ سۆزگە ئادەتتە كارۋان بىشى، سودىگەر دەپ ئېنىقلىما بىرىلىدۇ. ئۇيغۇرلارلا ئەمەس، ئولتۇراقلاشقان ئۆزبېكلەر ھەم تاجىكلارمۇ بىردەك سارت دەپ ئاتالغان. بۇنىڭدىنمۇ بىز ئۇيغۇرلارنىڭ ناھايتى بۇرۇنلا شەھەرلەشكەن قەۋىم ئىكەنلىكىنى ھىس قىلىمىز. مىلادى 745-يىلى ھازىرقى مۇڭغۇل يايلىقىدا كۆك تۈرك ئىمپىراتورلىقىدىن كىيىن مەيدانغا كەلگەن ئۇيغۇر خانلىقى (ئۇيغۇر ئورخۇن خانلىقى) تۇققۇز ئوغۇز قەبلىلىرى باشچىلىقىدا باشقا تۈركى قەبلىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھەربى-سىياسى ئىتتىپاقنى ئۇيغۇرلارنىڭ “ئۆي ئايرىپ” چىقىشىنىڭ باشلىنىشى دىسەك، بۇ قەبلىلەرنىڭ كىيىن تارىم -تۇرپان ئويمانلىقىغا كۆچۈشى ۋە شۇ يەردىكى قېرىنداشلىرى بىلەن قوشۇلۇشى نەتىجىسىدە مىلادى 840 دىن 1250-يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرگەن، تۇرپان ۋە تارىم ئويمانلىقلىرىنى مەركەز قىلغان ئۇيغۇر خانلىقلىرى (قاراخوجا/ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى، قاراخانىلار خانلىقى) نىڭ قۇرۇلۇشى ھازىرقى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئېتنىك قۇرۇلمىسىنى ئاساسى جەھەتتىن تاماملىغان بولوشى مۇمكىن. ئەلبەتتە ئۇنىڭدىن كىيىنمۇ قارا قىتانلار (خىتاي كەلمىسى مەنبەسى دىگۈچىلەر بار)، موڭغۇللار، گەرچە بىزگە مەلۇم ۋاقىت ھۆكۈمىرانلىق قىلغان بولسىمۇ، مەدەنيىتىمىزنىڭ ئۈستۈنلۈكى ھەم ئۇلارنىڭ ئىشغاليەتچى قوشۇنلىرىدا تۈركي قەبىلىلەرنىڭ كۆپلەپ بولوشى سەۋەبلىك تەركىبىمىزگە مەلۇم نىسبەتتە ئاسسىمىلياتسىيە بولۇپ كەتتى (بۇلارنىڭ قازاق، قىرغىزلارغا بەكىرەك قېتىلىپ كەتكەنلىكى ھەم بەزى مەنبەلەردە ئىلگىرى سۈرۈلگەن). ئۇيغۇرنىڭ ئەڭ زور سەلتەنەتى بولغان قاراخانىلار ھازىرقى تىلىمىز، ئىتقادىمىزنىڭ ئاساسىنى سالغان بولدى. 11-ئەسىرلەردىن باشلانغان قارا قىتانلار قاراخانىي ھاكىميىتىنى ئاجىزلاشتۇردى، لىكىن ئۆزلىرىمۇ 13-ئەسىردە باستۇرۇپ كەلگەن موڭغۇللار تەرىپىدىن گۇمران بولدى. موڭغۇللارنىڭ زىمىنىمىزدىكى ھۆكۈمىرانلىقى چاغاتاي خانلىقى نامىدا 17-ئەسىردە خوجىلارنىڭ باش كۆتۈرۈپ چىقىشىغىچە داۋاملاشتى. چاغاتاي خانلىقى گەرچە موڭغۇل ئاقسۆڭەكلىرىنى ئاساس قىلغان بولسىمۇ، كىيىنكى خانى تۇغلۇق تىمۇر (1329~1363-يىللار، تۇغلۇق تۆمۈر) نىڭ ئىسلام دىنىغا كىرىشى بىلەن تەدرىجى ئىسلاملىشىپ كىيىنچە خاراكتېرى ئىسلاملاشقان تۈركي ھاكىميەت بولوپ قالدى. ھاكىميەت خوجىلار قولىغا ئۆتكەندىن كىيىن ئىچكى نىزالار كۆپىيىپ ئاق تاغلىق قارا تاغلىق بولوپ ئىككىگە بۆلىنىپ كەتتى، ئۇزۇن ۋاقىتقا قالماي شىمالدىكى جۇڭغارلار تارىمنى ئىلكىگە ئالدى. جۇڭغارلارنىڭمۇ ھۆكۈمىرانلىقى ئۇزۇنغا بارماي، 18-ئەسىرگە كەلگەندە ئەسلى چاغاتاي خانلىقىنىڭ زىمىنلىرى بولغان ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ كۆپ قىسىم زىمىنى  مانجۇ-چىڭ ئىمپىريىسىنىڭ ھىچقاچان بىر ئەمىن تاپقۇزالمىغان [10] مۇستەملىكە زىمىنىغا ئايلىنىپ قالدى. مانجۇلار پەقەت 1884-يىلى يۇرتىمىزدا ئۆلكە تەسىس قىلىپ، نامىنى شىنجاڭ (مەنىسى: يېڭى چىگرا، يېڭى رايون) دەپ ئاتىدى. شۇنداق قىلىپ، تۈركى قەبلىلەر ياشاپ كەلگەن ئوتتۇرا ئاسىيا ئىككىگە بۆلىنىپ، غەربى turk رۇسلارنىڭ ئالقىنىغا چۈشتى، شەرقى قىسمى بولسا مانجۇلارنىڭ ئىلكىگە ئۆتتى. كېيىنچە سىياسى مەقسەتلەرگە كۆرە 16-ئەسىرگىچە بىر خىل يازما تېل ئىشلىتىپ كىلىۋاتقان تۈركلەردىن، چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلغانلىرى قازاق، قىرغىز، قارا-قالپاق، تاتار بولۇپ، ئولتۇراقلاشقانلىرى ئۆزبېك-ئۇيغۇر بولۇپ ئايرىلدى. بۈگۈنگىچە داۋام قىلۋاتقان يېزىق ۋە ئىملا ئۆزگەرتىش ھەرىكەتلىرى، ئوخشىمىغان تىل تەسىرى (رۇس ۋە خىتاي) بىلەن قوشۇلۇپ بۈگۈنكى كۈندىكى ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركى مىللەتلىرىنىڭ تىلىنى بىر-بىرىدىن خىلىلا ئۇزاقلاشتۇردى. بۇنىڭ ئىسپاتىنى ئەڭ كىچىككەندىمۇ 50-يىللاردا نەشىر قىلىنغان يازما ھۆججەتلەرنىڭ تىلىدىن كۆرەلەيمىز. چۈشەنچىلىرىمنى يىغىنچاقلىسام: ھون، ساك، توخارلارنى ئۆزىگە ئەجداد قىلغان تۈركي تىللىق ئۇيغۇرلار— ھازىرقى 32 * تۈركىي مىللەتلىرى ئىچىدە مەدەنىيەت قاتلىمى جەھەتتە ھەممىدىن باي بىرى دىسەم ئارتۇق كەتمەس. بۇنداق بولۇشىنى بىزنىڭ ئىرق/ئېتنىك تەركىبىمىزنىڭ ئەسلىدىلا مۇرەككەپلىكى، ئىتقاد تارىخىمىزنىڭ ئالدى-كەينى بولوپ 6 خىل دىن ئىتقاتچىلىقىنى باشتىن كەچۈرگەنلىكى[11]، ياشىغان جايىمىزنىڭ مۇرەككەپ جۇغراپىيەلىك تۈزۈلۈشى شۇنداقلا ياۋرۇ-ئاسىيا قۇرۇقلۇقىدىكى ئىستىراتىگىيەلىك ئورنى (تارىختىكى يېپەك يولىنىڭ مەركىزى )، تۇرمۇش ئۇسۇلىمىزنىڭ كۆپ-خىللىقى (تېرىقچىلىق، باغۋەنچىلىك، چارۋىچىلىق، بىلىقچىلىق، ئوۋچىلىق)، ئىشلەتكەن يىزىقلىرىمزنىڭ كۆپلۈكى (ئاساسلىق يىزىقلاردىن ئورخۇن-يېنسەي/تۈرك-رونىك، قەدىمقى ئۇيغۇر، چاغاتاي، لاتىن) ، ھەم ئۆزگىرىشچان ھاۋا كىلىماتى قاتارلىق ئامىللار كەلتۈرۈپ چىقارغاندەك تۇرىدۇ. بۇنىڭغا ئۇيغۇر باش كىيىملىرى، ئۇيغۇر ئۇسۇللىرى، ئەتلەس، گىلەملىرىنىڭ تۈر ۋە شەكىللىرىنىڭ كۆپ خىللىقى، ھەرخىل ئۇيغۇر تائاملىرى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ رەڭگارەڭ مەزمۇن بايلىقىغا ئىسپات بولوپ تۇرۇپتۇ. ئۆز نۆۋىتىدە، دەل مۇشۇ خىل مول مەزمۇن، بىزدە بۈگۈنكى كۈندە مەجبۇرى ئاسسىمىلياتسىيەگە قارشى كۈچلۈك بىر ئىممۇنېت كۈچنى ھازىرلىغاندەك تۇرىدۇ. قوشۇمچە: تىنىچ ئوكياندا يوقىلىپ كەتكەن مۇ قۇرۇقلۇقى ۋە ئۇيغۇر دۆلىتى ھەققىدىكى سەپسەتىلەر، ئۇيغۇرلار بىلەن ياپونلار، ئۇيغۇرلار بىلەن ۋىنگىر (مەغيار)، ئۇرال مىللەتلىرى ھەققىدىكى يىقىن تۇققاندارچىلىق ھەققىدىكى نەزەرىيىلەرگە تازا ئىشىنىپ كەتمىدىم. سەۋەب: بۇ نەزىريىلەرنىڭ ئىلمىيلىكى بەكلا تۆۋەن. ئەگەر راستىنلا 6~10 مىڭ يىللار ئىلگىركى تارىخقا قارىساق، نۇرغۇن مىللەتلەر ئوخشاش بىر بولوپ چىقىدۇ. ئىسلام دىنىدىمۇ بىز ئادەم ئاتا بىلەن ھەۋۋا ئانىنىڭ ئەۋلاتلىرى. بەزىلەر بۇلاردىكى تەڭرىزىم دىنى ئورتاقلىقنى ئىسپات قىلىدۇ. ئەمەلىيەتتە قۇياش، ئايغا ئوخشاش تەبىئەت ھادىسىلەر ئىنساننى ئەڭ بۇرۇن قىزىقتۇرغان شەيئىلەر، شۇڭلاشقىمۇ تەڭرىزىم ئىتقاتچىلىقى ئافرىقىدىكى قەبلىلەردىن تارتىپ جەنۇبى تىنچ ئوكيان ئاراللىرىدىكى مائۇرىلاردىمۇ بار. بۇ خىل تۇققاندارچىلىق نەزەريىسى بىلەن باشقىلارنىڭ تەسەللىسىگە ئىرىشىش، ئۇلاردىن بىر خىل ياردەم تەلەپ قىلىش ياكى ئۇلارنىڭ ئىتراپ قىلىشىنى تاما قىلىش تازا ئاقمىسا كېرەك. ھازىرقى دۇنيادا ھىچكىم ئاجىزنى كۆزگە ئىلمايدۇ. ئەگەر سىز كۈچلۈك بولسىڭىز ھەممە ئادەم سىزنى تۇققان تارتىدۇ. ئۇنداق بۇرۇننى قويۇپ تۇرايلى، مىلادىيدىن كىيىنكى تارىخىمىزدا، ۋە شۇ تارىخ ياراتقان مەدەنىيىتىمىزدە قانچىلىك پەخىرلەنسەك ئەرزىگۈدەك مەزمۇن بار. مۇساپىر بولمىغۇنچە مۇسۇلمان بولماس دەيدىكەن، ئەگەر سىز ھىچ ئۇيغۇر ياشىمايدىغان باشقا بىر مەدەنىيەت ئىچىدە تۇرۇپ كەلسىڭىز ئاندىن ئۆز مىللەت مەدەنىيىتىڭىزدىن شۇنداق پەخىرلىنىدىغان بولىسىز. ئا. ئۆتكۈرنىڭ “مەن ئاق بايراق ئەمەس”، ئادىل تۇنىيازنىڭ “قەشقەردىكى يەرشارى” ناملىق شىئىرلىرىنى چوڭقۇر مەنتىقىلىرى بىلەن چۈشىنىسىز. ئۇيغۇرلىقىڭىزدىن ئۇستىخان-يىلىكلىرىڭىزگىچە پەخىرلىنىسىز. ئەلۋەتتە پەخىرلىنىشلا كۇپايە قىلمايدۇ، ئۇنى كۈچكە ئايلاندۇرۇش زۆرۈر…ئەپسۇسلىنارلىقى، 15-ئەسىرلەردە  دىڭىز يوللىرىنىڭ ئىچىلىشى يىپەك يولىغا ئوخشاش قۇرۇقلۇق يولىنىڭ تاشلىنىپ قىلىنىشغا سەۋەبچى بولدى دە ئۇچۇر ئالمىشىش ۋە مەدەنىيەت مەركىزى دىڭىز بويلىرىغا يۆتكىلىپ كەتتى. بۇ سەۋەبلىك 18-ئەسىرلەرگە كەلگەندە بىكىنمىلىكتە قالغان خەلقمىز مەدەنىيەت تەرەققىياتىدا شۇنچىلىك كۆپ ئارقىدا قالدى.  خەيرىيەت، 21 -  ئەسىر بىلەن باشلانغان ئۇچۇر دەۋرى مەدەنىيەت ئالمىشىشتا ئۇزۇن مەزگىل يېتىم قالغان خەلقىمىزگە يەنە بىر پۇرسەت بىرىپ تۇرۇپتۇ. مىسالەن: شۆھرەت مىتالىپوۋ، ساھىبجامال دۆلەت، ئەركىن سىدىققا ئوخشاش سانى نەچچە يۈزدىن ئاشىدىغان ئالىملىرىمىز بۈگۈنكى كۈندە دۇنيانىڭ ئەڭ ئالدىدىكى ئىلمى ژۇرناللاردا ماقالىلەر ئېلان قىلىپ، قايتىدىن ئۇيغۇرنىڭ دۇنيا ئىلىم-پېنىگە تۆھپىسىنى قوشۇشنى باشلىۋەتتى، ھەم ياش ئالىملىرىمىزمۇ ئۈزۈلمەي چىقىۋاتىدۇ. دېمەك ھازىرقى كۈندە، قانداق قىلىپ ئۆزىمىزدىكى مول مەزمۇنلۇق رەڭگا-رەڭ مەدەنىيىتىمىزنى ئاساس قىلىپ، ئۇنى بىيىتىپ يىڭىچە قىياپەتتە باشقا مەدەنىيەتلەرگە خىرىس قىلىش، ھەم شۇ ئارقىلىق كىملىكىمىزنى ساقلاش مەسىلىلىرى دىققىتىمىزنىڭ ئەڭ مەركىزىدىن ئورۇن ئىلىشى كېرەكتۇر. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۆزگىنىڭكىنى، ھەم ئۆزىمىزنىڭكىنىمۇ ياخشى ئۆگىنىشكە توغرا كىلىدۇ. ھەدىستە “ئۆزىنى قۇتقۇزمىغان قەۋىمنى ئاللاھمۇ قۇتقۇزمايدۇ” دىيىلگەنىكەن!… … تىرىشچانلىق خاراكتېرىمىزگە ئايلانغۇسى! پايدىلىنىلغان مەنبەلەر: [1]http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal.pone.0057754 [2]http://www.scs.uiuc.edu/~mcdonald/WorldHaplogroupsMaps.pdf [3]http://www.hunnen.speyer.de/en/ausstellung.htm [4] http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18355773 [5]ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەدئىمىن، <<قەدىمكى مەركىزى ئاسىيا>> 100-بەت [6]http://www.allempires.com/، http://en.wikipedia.org/wiki/Scythians [7]The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World by David W. Anthony [8]ئىمىن تۇرسۇن، <<تارىمدىن تامچە>> [9]دۇنيا جۇغراپىيەسى مەلۇم بىر سانى، http://www.nationalgeographic.com/ [10] James A. Millward، Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang [11]http://achinuq.blogbus.com/logs/63618518.html رەسىم ۋە خەرىتىلەر: 1. دۇنيا ھاپلوگرۇپ (ئەجداد ئىزى گىن تىپلىرى) ئەھۋالى، ئۇيغۇرلارغا قارايدىغان بولساق، مۇتلەق ئۈستۈنلۈككە ئىگە گۇرۇپپا يوق، ئاق ئېرىقتىكىلەرنىڭ نىسبىتى سەل يۇقۇرى 2. گېن تېپى سىلىشتۇرمىسى، قىزىل رەڭ خىتاي، قارا رەڭ ئافرىقىدىكى يورۇبالار، كۆك رەڭ ئۇيغۇرلار، كۈلرەڭ مەركىزى ياۋرۇپالىقلار. [4] مەنبەدىن. 3. خەرىتە، توخارلارنىڭ كۆچۈشى رەسىم، ساكلارنىڭ پائالىيەت رايونى. مىلادىدىن ئىلگىركى 1-ئەسىرلەر. بۇ خەرىتىدە شەرقى چىگرىسى تازا توغرا بولمىغاندەك قىلىدۇ، ساك يادىكارلىقلىرىغا ئاساسلانغاندا شەرقى قىسمى ئالتاي تاغلىرى، جۇڭغار بويلىرىنى ھەم ئۆز ئىچىگە ئىلىش كىرەك 5. يايلاق قەۋىملىرىنىڭ پادىشاھ ياكى قەھىرمانلىرىنىڭ قەبىرلىرى 6. بازىرىكتىن (Pazyryk) تېپىلغان ساك قەبرىسى ۋە ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەن بۇيۇملار [img=483,640]http://farm9.staticflickr.com/8250/8611533468_4da7305717_z.jpg[/img] 7. ئۇكرائىنادىكى تولستايا موگىلا دىن تىپىلغان ساكلارغا مەنسۇپ بويۇنغا ئىسۋالىدىغان زىننەت بۇيۇمى، مىلادىدىن بۇرۇنقى 4-ئەسىرلەرگە تەۋە. يۇقۇرى قىسمىدا ئىنسان ھاياتى، تۆۋەن قىسمىدا ياۋايى ھايۋانلار تەسۋىرلەنگەن 8. ساكلارغا ئائىت تاش بالباللار، مىلادىنىڭ ئالدى كەينىدىكى يىللارغا تەۋە. رەسىمدىكىسى مۇڭغۇلكۈرەدە تېپىلغانلىرى 9.  ساك، توخارلارغا تەۋە بۇيۇملار چىققان جايلار، بۇنىڭدىن 3500 دە 3900 يىللار ئىلگىرى دەۋىرلەر 10. ھونلارنىڭ تەسىر دائىرسى، مىلادىدىن ئىلگىركى (?)2500- يىللاردىن مىلادى 3- (?)ئەسىرلەرگىچە 11. ھون تەڭرىقۇتى تاجىسى، مىلادىدىن بۇرۇنقى 200-300 -يىللار كۆك تۈركلەر تەسر دائىرسى، 6، 8- ئەسىرلەر. كۆكتۈركلەر  552-745 ،      ئۇيغۇر ئورخون    745-840 ئۇيغۇر خانلىقلىرى، قاراخانىيلار،  ئىدىقۇت (قوچۇ، قاراخوجا دەپمۇ ئاتىلىدۇ)،  كەڭسۇ (ھازىرقى گەنسۇ دائىرسى)    850-1250 ئورخون مەڭگۈ تاشلىرى، ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە تېكلەنگەن، 8- ئەسىرلەر يېڭدىن بايقالغان ئۇيغۇر شەھىرى، ئۇيغۇر ئورخون خانلىقىغا تەۋە بولۇشى مۇمكىن ئالمالىقنى مەركەز قىلغان چاغاتاي خاقانلىقى (1225- 1687) قىسقا داۋام قىلغان جۇڭغار خانلىقى، كۆك چىگرا ئىچىدىكىسى جۇڭغارلارنىڭ تەسىر دائىرىسى, 1750-يىلى، بۇ جۇڭغارلارنىڭ ئەڭ كۈچلۈك مەزگىلى 1820-يىلىدىكى مانجۇ-چىڭ ئىمپېريىسىنىڭ زىمىنى، بالقاش كۆلى ئاستىدىكى كەڭ زىمىنلارنى كىيىنچە تەڭسىز شەرىتنامىلەر بىلەن چارروسىيەگە سىتۋەتكەن. قاراخانىيلار ئىزلىرى، 12- ئەسىرگە تەۋە، ئۈرگەنىج [img]http://farm9.staticflickr.com/8108/8610438499_85a356ea0b_z.jpg[/img]

qilanqi8

	...ساۋادىم چىقىشى بىلەن تارىخقا قىزىقىپتىمەن،... _-----   رەخمەت، ئىشلىرىڭىز ھەمىشە قۇتلۇق بولغاي.

abdulahad

	forever1 يوللىغان ۋاقتى  2013-8-2 07:19 PM http://www.doppa.biz/forum.php?mod=viewthread&tid=220 ئاللاھ جاجىسىنى بەرسۇن بۇ مۇناپىقنىڭ