قاغىلىق جامەسىنىڭ بىنا قىلىنىشى توغرىسىدا

yagaqqi

	قاغىلىق جامەسىنىڭ بىنا قىلىنىشى توغرىسىدا                                                            دىلشات ئابلىز    قاغىلىق - يىرى كەڭ ، بايلىقى مول ، تۇپرىقى مۇنبەت ، ئىلىم - مەرىپەت ، ھۇنەر - سەنئەت تەرەققى قىلغان قەدىمقى يۇرىت . قاغىلىق چىڭ سۇلاسى دەۋرىدە گۇما ، پوسكام ، ئىككىسۇ ، ئۇششارباش قاتارلىق 18 بەگلىكنى ئىدارە قىلىدىغان ئايماق بولغان . 1885 - يىلى 12 - ئايغا كەلگەندە ئاندىن رەسمىي ناھىيە بولۇپ قۇرۇلغان .    قاغىلىق بازىرى تەرەققى قىلىپ كوركەم بىنالار قەد كوتەرگەن ، تەرەپ - تەرەپكە سوزۇلغان ئاسفالىت يوللۇق ئاۋات « شەھەر » گە ئايلانغان بۇگۇنكى كۇندىمۇ ، شەھەرنىڭ مەركىزىدىكى ئىگىز بىنالارغا ياندىشىپ تۇرغان قاغىلىق جامەسى قەدىمقى تارىخنىڭ تۇلۇق گۇۋاھچىسى سۇپىتىدە قەد كوتۇرۇپ تۇرماقتا . جامە ئالدىدىكى كەڭرى بازار تارىختىن بىرى قاغىلىقنىڭ سودا ۋە دىنىي مەركىزى بولۇپ كەلگەن قەدىمقى رەستە بولۇپ ، بۇ رەستىگە قاغىلىقنىڭ ئۇزاق يىللىق ئىجتىمائى تۇرمۇشىدىكى ئاجايىپ گۇزەل ، يارقىن ، قايناق مەنزىرىلەر مۇجەسسەملەنگەن . رەستىدىكى ئادەملەرگە لىق تولغان ئاشخانا ، كاۋاپدان ئىچىدىكى چوغ تەپتىدە ۋىژىلداپ پىشىۋاتقان زىخلىق كاۋاپلار ، دوۋىلىنىپ تۇرغان قوغۇن - تاۋۇز ، ئۇزۇم - ئانارلار ، زەرگەرلەرنىڭ ئىلغۇلىرىدا يالتىراپ تۇرغان كوركەم زىبۇ - زىننەتلەر ، دوختۇرلۇق ، تىۋىپلىق بولۇملىرى ، جامە دەرۋازىسىنىڭ ئىككى يىنىدىكى كىتاپپۇرۇشلار ئالدىدا ھازىرقى ۋە قەدىمقى زامان ئەسەرلىرىنى بىرىلىپ ئوقۇۋاتقان شەپكىلىك ، دوپپىلىق ، شىلەپىلىك كىشىلەر ۋە ئاق سەللە ، ئۇزۇن پەرەنجىلەرگە يوگىنىپ ئىبادەت ئۇچۇن كەلگەن كىشىلەرنىڭ ئوزىگە خاس پائالىيەتلىرى ئوتتۇرا ئەسىر مەدىنىيىتى بىلەن ھازىرقى زامان مەدىنىيىتىنىڭ گىرەلىشىپ كەتكەن ئاجايىپ گۇزەل مەنزىرىسىنى يارقىن ئەكىس ئەتتۇرۇپ بىرىدۇ .    مانا مۇشۇ گۇزەل مەنزىرە ئىچىدە جۇلالىنىپ تۇرغان قاغىلىق جامەسىنىڭ بارلىققا كىلىشى - مۇشۇ ئەتراپنىڭ سەئىدىيە خانلىقى دەۋرىدە بازار بولۇپ شەكىللىنىشى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك .ئۇنىڭدىن ئىلگىرى جامە ۋە بازارنىڭ ئورنى ئەسلى ساي ياقىسىدىكى كەنىت بولۇپ ، يەكەن بىلەن خوتەن ئارلىقىدىكى مۇھىم قونالغۇ بولغانىدى . سۇلتان ئابدۇرىشىتخان تەخىتكە چىققاندىن كىيىن ، ئوز دولىتىنىڭ ھەربىي ۋە سىياسى كۇچىنى مۇستەھكەملەش بىلەن بىرگە مائارىپ ، يىزا ئىگىلىكى ،  سۇ ئىنشائاتى ، قاتناش ئىشلىرىغا ئالاھىدەئەھمىيەت بىرىپ ، ئۇزۇن مۇساپىلىق ئوستەڭلەرنى چاپتۇرۇپ ( قاغىلىق بازىرىنىڭ ئوتتۇرسىغا جايلاشقان ئوستەڭ شۇنىڭ مەھسۇلى .ئازاتلىقتىن كىيىن خىلى ئۇزۇن مەزگىل ئوتكەندە تۇندۇرۇۋىتىلدى ) تىرىلغۇ يەرلەرنىڭ كولىمىنى كىڭەيتىپ ۋە يىڭىدىن يىزا - كەنىتلەرنى بەرپا قىلىپ  يول - لەڭگەرلەرنى ياساپ قاتناشنى راۋانلاشتۇرغان . بازارنى كوپەيتىپ يۇرىتنى ئاۋاتلاشتۇرغان . سۇلتان ئابدۇرىشىتخان قاغىلىقتا تۇرۇۋاتقان مەزگىلدە ، سەمەرقەنىتتە ئوقۇپ ئىلىم تەھسىل قىلغان سايراملىق دىنىي ئالىم خوجا مۇھەممەت شىرىپ ( يەكەندىكى ھەزرىتى پىر مۇشۇ كىشىنىڭ مازىرى ) ھىندىستان ئارقىلىق قاغىلىققا كەلگەندە ، بۇ كىشى ئەينى زاماننىڭ ئاتاقلىق مۇتەپەككۇرلاردىن بولغاچقا ، سۇلتان ئابدۇرىشىتخاننىڭ خىزمەتلىرىگە يىقىندىن مەسلىھەتتە بولغان . قاغىلىق - خوتەن بىلەن يەكەن ئارلىقىدىكى مۇھىم قاتناش تۇگۇنى بولغاچقا ، خوجا مۇھەممەت شىرىپ سۇلتانغا قاغىلىققا مەسچىت ۋە لەڭگەر سىلىش تەكلىپىنى بەرگەن .بۇنى خانلىق توغرا تاپقاندىن كىيىن ھىجىرىيە 816 - يىلى ( مىلادى 1409 )ھازىرقى جامەنىڭ ھۇلى سىلىنغان .ئەمما مەسچىتنىڭ تىمى ئارقىمۇ - ئارقا 3 قىتىم ئولتۇرۇشۇپ كىتىپ ، قايتا سالسىمۇ توختىمىغان . كىيىن تام ئورنىنىڭ ئولتۇرۇشۇپ كەتكەنلىكى سىزىلىپ ، سۇلتان ئابدۇرىشىتخان بىلەن خوجا مۇھەممەت شىرىپ بۇ يەرنىڭ تىگىنى چۇڭقۇر كولاشنى بۇيرىغان . تام ھۇلى كولىنىپ 2 - 3 مىتىر چۇڭقۇرلۇققا يەتكەندا ئاستىدىن بىر كۇپ ئالتۇن ، بىر چويۇن بۇت ۋە بىر كىشىنىڭ جەسىدى چىققان . سۇلتان ئابدۇرىشىتخان شۇ مەيداندىلا بۇ ئالتۇننى مەسچىت قۇرۇلۇشىغا سەرىپ ئىتىش ئۇچۇن ئوز قولى بىلەن يارلىق يىزىپ ، موھۇر بىسىپ بەرگەن . شۇنىڭ بىلەن مەسچىت قۇرۇلۇشىنى باشقىدىن پىلانلاپ ، ئىچكىرى - تاشقىرى مەسچىت ۋە كەڭ سەينالىق جامەگە ئوزگەرتىلگەن . ھىلىقى جەسەتنىڭ ھورمۇن شەھىرىدىن كەلگەن موللا خوجا ئەھمىدى دىگەن كىشىنىڭ جەسىدى ئىكەنلىكى ئىنىقلىنىپ ، جامەنىڭ جەنۇپ تەرىپىگە قايتا دەپنە قىلىنىپ ، قەبرىگاھى ياسالغان . ( ھازىر بۇ يەر تۇمۇرچىلىك مازار غوجام دەپ ئاتىلىدۇ شۇ ۋاقىتلاردا بۇ يەردە تۇمۇرچىلىك بازىرى بولغان) بىركۇپ ئالتۇننىڭ جامە قۇرلۇشىدىن ئاشقان قىسمىغا جامەنىڭ شەرقىدىن 64 پاتمان ( 460 مو چامىسىدا ) يەر ئىلىنىپ جامەنىڭ ۋەخپىسى قىلىنغان . ( بۇ يەرلەر ھىلىمۇ ۋەخپە دەپ ئاتىلىپ كەلمەكتە )جامە پۇتۇپ يەتتە يىلدىن كىيىن ( ھىجرىيە 950 - يىلى ، مىلادى 1543 يىلى ) سۇلتان ئابدۇرىشىتخان قاغىلىقنىڭ سايباغ كەنتىگە كىلىپ ، بۇ يەرنىڭ مىۋىزارلىق ، سۇيى ئەلۋەك ، ئاۋات يۇرىت ئىكەنلىكىنى كورۇپ ، بۇ يەرنى بازار قىلماقچى بولغان .لىكىن سايباغ خەلقى خاندىن بازارنى باشقا جايغا قۇرۇشنى تەلەپ قىلىپ تۇرۇۋالغان .بۇنىڭ بىلەن سۇلتان ئابدۇرىشىتخان جامە ئالدىنى بازار قىلىشنى قارار قىلىپ ، داۋۇر كەنتىدىن باشلانغان ئوستەڭنى بازار ئوتتۇرسىدىن كىسىپ ئوتۇدىغان قىلىپ ياساشنى ، جامە ئەتراپىغا دۇكان ، رەستىلەرنى سىلىشنى بۇيرۇغان .    قۇرۇلۇش باشلانغاندا سۇلتان ئابدۇرىشىتخان دايىم دىگۇدەك ئوستەڭ ۋە جامە ئەتراپىدىكى دۇكان قۇرۇلۇشىنى كوزدىن كوچۇرۇپ تۇرغان ھەمدە باشقا يەرلەردىن تۇمۇرچى ، ناۋاي ، موزدۇز ، ئاشپەز قاتارلىق ھۇنەرۋەن - كاسىپلارنى پەرمان بىلەن قاغىلىق بازىرىغا يوتكەپ كىلىپ دۇكانلارغا ئورۇنلاشتۇرغان . ئوستەڭ چىپىلىپ سۇنىڭ كىلىشى ۋە بازارنىڭ بىنا قىلىنىشى بىلەن ئەتراپتا كۇجۇم مەھەللىلەر بارلىققا كىلىپ ، قاغىلىق بازىرىنىڭ دائىرىسى پەيدىن- پەي كىڭىيىپ ئاۋاتلىشىشقا باشلىغان . شۇنىڭ بىلەن ھىجرىيە 953 - يىلى ( مىلادى 1546 - يىلى ) دۇشەنبە كۇنى رەسمى بازار قىلىش بەلگۇلەنگەن .    ھىجرىيە 1290 - يىلى ( مىلادى 1883- يىلى ) شۇ زاماننىڭ ئوقۇمۇشلۇق كىشىلىرىدىن قاغىلىق مەھكىمە شەرئىنىڭ ئەلىمى مۇتىئىللا ئەلەم ئاخۇنۇمنىڭ تەشەببۇسى بىلەن قاغىلىق جامەسى بىر قىتىم رىمىنۇت قىلىنىپ ، جامەنىڭ شىمال تەرىپىگە كەڭرى سەينالىق مەدرىسخانا چىقىرىلغان . مەدرىستە تالىپلار ئىلىم تەھسىل قىلغاندىن سىرىت ، جۇمە كۇنلىرى مەھكىمە شەرئىنىڭ كاتىپلىرى داۋا ئىشلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان قازىخانا ئورنىدىمۇ ئىشلەتكەن .    1936 - يىلى قاغىلىق ناھىيىسىگە ھاكىم بولغان ھاجى شەنجاڭ ( خۇيزۇ ) دىگەن كىشى جامەنى يەنە بىر قىتىم چوڭ رىمىنۇت قىلدۇرۇپ ، ئەسلىدىكى شەرىققە قارايدىغان چوڭ دەرۋازىسىنى شىمالغا قارايدىغان قىلىپ ئوزگەرتىپ ، جامەگە دەھلىز ئارقىلىق كىرىدىغان قىلغان . دەرۋازىنىڭ ئىككى يىنىغا 18 مىتىر ئىگىزلىكتە مۇنار چىقىرىپ ، ئىچكى ھوجرىلارنى كوپەيتىپ پىشايۋانلىق قىلىپ ياپتۇرغان .    ئارىدىن يىرىم ئەسىر ئوتۇپ 1986 - يىلىغا كەلگەندە قاغىلىق بازىرىنىڭ قىياپىتىدە زور ئوزگۇرۇشلەر بولدى .شۇ ۋەجىدىن كەڭ خەلىق ئاممىسىنىڭ كۇچلۇك تەلىپى بىلەن جامەنى شەھەر قۇرلۇشىنىڭ تەرەققىياتىغا ماسلاشتۇرۇپ ياساپ چىقىش ئۇچۇن ناھىيىلىك سىياسى مەسلىھەت كىڭىشى ، ناھىيىلىك مىللىي- دىنى ئىشلار ئىدارىسى ، ئىسلام دىنىي جەمىيىتى قاتارلىق مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارنىڭ مەسئۇل بولۇشى ئارقىسىدا مەخسۇس « قاغىلىق جامەسىنى كىڭەيتىپ ، رىمىنۇت قىلىش ھەيئىتى » تەشكىل قىلىنىپ ، ھەيئەت باشلىقلىقىنى ئاتاقلىق دىننىي ئالىم ، ۋەتەنپەرۋەر ، مىللەتپەرۋەر زات مەرھۇم ئابدۇلھىكىم مەخسۇم ھاجىم+ ئۇستىگە ئالدى .  كەڭ خەلىق ئاممىسىنىڭ زور كۇچ بىلەن ئىئانە توپلىشى بىلەن 373 مىڭ 799 يۇەن نەق پۇل ( ۋىلايەتلىك دىنىي ئىشلار ئىدارىسى ئىنىقلىغان سان )ۋە باشقا ماددىي بۇيۇملار ، ماددىي ئەشيالار توپلىنىپ ، 5 يىل ئىشلەش ئارقىلىق جامە ئورنى كىڭەيتىلىپ ، ئومۇميۇزلۇك رىمىنۇت قىلىنىپ ياسالدى . جامە ئىچىدىكى ھوجرىلار 14 ئىغىزغا كوپەيتىلىپ ياسالدى ھەمدە جەنۇپ شەرىق - شىمال تەرەپتىكى ھوجرا ۋە لەمپىلەرنىڭ ئۇستىگە رىشاتكىلىق سەينا چىقىرىلدى . پۇتۇن جاما ئىچكىرى - تاشقىرى مەسچىت ۋە سەينا دەپ ئۇچكە بولۇنۇپ ، بىرلا ۋاقىتتا 10 مىڭ ئادەم ناماز ئوقۇيالايدىغان دەرىجىدە كىڭەيتىلدى . ئىچكىرى تاشقىرى مەسچىتنىڭ تۇرۇسلىرى كىشىنى مەھلىيا قىلغۇدەك دەرىجىدە كوركەم زىننەتلەندى . توك ۋە تۇرۇبا سۇيى قاتارلىق باشقا ئەسلىھەلەرمۇ تولۇقلىنىپ  ، كەڭ ئىتىقاتچى ئامما بەھۇزۇر نۇرمال دىننىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىش ئىمكانىيىتىگە ئىرىشتى . دەرۋازىنىڭ ئىككى يىنىغا ياسالغان مۇنارغا ۋە دەرۋازىلىرىغا ئۇيغۇر بىناكارلىق سەنئىتىنىڭ ئاجايىپ نەپىس نامايەندىلىرى مۇجەسسەملەنگەن بولۇپ ، دەرۋازا ئۇستىدىكى ئىگىزلىكى بەش مىتىر كىلىدىغان  كوك كاھىشلىق گومبەز قارىغان كىشىگە ئاجايىپ كوركەم ۋە ھەيۋەت كورۇنىدۇ . بىر يىرىم مىتىرلىق پەشتاق ئارقىلىق دەرۋازىدىن كىرگەندىن كىيىن ، دەھلىز نامايان بولىدۇ . دەھلىزنىڭ ئۇدۇل تىمىغا مىھراپ شەكىلدە گۇل نەقىشلەنگەن ، تۇمۇر رۇجەك ئورنىتىلغان بولۇپ ، جامە سەيناسىغا كىرمەي تۇرۇپمۇ جامەنىڭ ئومۇمىي مەنزىرىسىنى كورگىلى بولىدۇ . جامەنىڭ تام - تورۇسلىرى ئۇيغۇر خەتتاتلىق سەنئىتى بىلەن گۇل نەقىش ئويمىچىلىق سەنئىتىنىڭ ئاجايىپ ئىسىل دۇردانىلىرى بىلەن نەپىس زىننەتلەنگەن . گومبەزنىڭ ھەممە تەرىپىگە ئىككى قۇر دىرىزە قويۇلغان بولۇپ ، ئىچى ئازادە ۋە يورۇق . جامەنىڭ شىمالىدىن جەنۇپقا ئۇزۇنلۇقى 65 مىتىر ، غەرىپتىن شەرىققە ئۇزۇنلۇقى 70 مىتىر ، ئومۇمىي كولىمى4550كۇۋادىرات مىتىر ( 6 موغا باراۋەر ) كىلىدۇ .    جامە ئۇيغۇر بىناكارلىق سەنئىتىنىڭ ئوزىگە خاس ئۇسلۇبى بىلەن كەڭرى ، كوركەم ، ئازادە ياسالغان بولۇپ ، ناھىيىمىزدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ مىللىي ۋە دىنىي ئورىپ - ئادەتلىرى پارتىيىنىڭ مىللىي ، دىنىي سىياسىتىنىڭ پارلاق نۇرى ئاستىدا تىخىمۇ گۇللەپ ياشنىغۇسى .    1992 - يىلى قاغىلىق جامەسى ۋىلايەتلىك مەدىنىي يادىكارلىقلارنى ساقلاش ئورنى تەرىپىدىن قاغىلىق ناھىيىسى بويىچە 1 - دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان يادىكارلىق ئورنى قىلىپ بىكىتىلدى .             1993 - يىلى نەشىر قىلىنغان « قاغىلىق تارىخىي ماتىرىياللىرى » توپلامدىن ئىلىندى .                                                         2013 - يىل 1 - ئىيۇن

apchil

	بىرپارچە رەسىمىنى قىستۇرۇپ قويغان بولسىڭىز يازمىڭىز تېىخمۇ ياخشى چىقاركەن

apchil

XAHZAD

	قاغىلىق ئۈزى گۈزەل كىشىللىرى ياخشى يۇرت . بولسا شۇ نامى پۇر كەتكەن 0كىلومىتىر دىگەن كوچا يوللىرى قۇرۇپ كەتكەن بولسا . نامى خېلى يەرگىچە تارالغان يەرمىش ئۇ .

خۇش

	بىلمىدۇق بۇ جەمە ھازىر قايتا رىمونىت قىلىندىمۇ؟ قايسى چاغدا بۇ جامەگە كىرگىنىمدە جەمە خەتەرلىك ئەھۋالغا چۈشۈپ قالدى دەپ ئىچكى مەسچىدنى قۇلاپ قويۇپتىكەن تاشقىرى پەگادا ناماز ئوقۇغانتىم، شۇ چاغدا بۇ جەمەنىڭ  ئەتراپىدىكى ھەيۋەتلىك ئارىسىدا تولىمۇ غېرىنسىنغان ياكى قورۇنۇپ تۇرغان ھالىتىنى كۆرۈپ كۆزلىرىم ئىختىيارسىز نەمدەلگەن ئېدى......

0902

	بۇ مىسرانىمدا نىمشقا قومۇلغا مۇناسىۋەتلىك تېمىلار تاقىلىدۇ ؟يا ئىنكاس يازغىلى بولمىغان ، باغداش مۇنبىرىنى قومۇللۇقلار ئاشقانلىقى ئۈچۈنلا  مىسرانىمدا قومۇلغا مۇناسىۋەتلىك تېمىلارغا سەزگۈرلۈك بىلەن مۇئامىلە  قىلىنامدۇ ، مىسرانىمنىڭ مەسئولى شۇنچىلىك توخۇ يۈرەكما ؟ ئىشەنمىسەڭلار قومۇل دەپ ئىزدەپ مۇناسىۋەتلىك تېمىلارنى كۈرۈپ بېقىڭلار ، ھېچقايسىسىغا ئىنكاس يوللىغىلى بولمايدۇ ،