ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي مىللەتلەرنىڭ جېدىلى

alkamjan0991

	ئەسسالام ئەلەيكۇم مۇنبەرداشلار بۇگۈن تور ئارىلاۋىتىپ  ئاچىنۇق بىلوگىدا (ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللەتلەرنىڭ جىدىلى )تېمىسىدىكى مۇنۇ ماقالىنى ئۇچرۇتىپ قالدىم ،مەنچە ھەقىقەتەن ياخشى يېزىلغان ماقالىكەن .بەلكىم يازغۇچىمۇ ئىنسان بولغاندىن كېيىن مەلۇم سەۋەنلىكلەردىن خالىي ئەمەستۇ،لېكىن بىزنىڭ ئويلۇنۇپ بېقىشىمىزغا ئەرزىيدىغان نۇرغۇنلىغان مەسلىلەر تىلغا ئېلىنىپتۇ.بۇنى ئۇقۇغاندىن كېيىن بەلكىم ئۇزۇندىن بېرى جاۋاب تاپالمىغان مەسىلىلەرگە جاۋاب تېپىۋىلىشساق ئەجەب ئەمەس. ئەسكەرتىش :بۇ پەقەت شۇ يازغۇچىنىڭ تارىخى ماتىراللار ئاساسىدا بايان قىلغان ئۆزىنىڭ كۆز قاراشلېرى  خالاس ،كۆپچىلىكنىڭ تۇغرا مۇ ئامىلىدە بولۇپ ئىلمىي مۇنازىرىلىشىشىنى ئۈمۇد قىلىمەن. ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي مىللەتلەرنىڭ جېدىلى خېلى يىللار بولدى، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي مىللەتلەردە تارىخ بولۇپمۇ تارىخى شەخىسلەر ھەققىدىكى ئىختىلاپلار بەكلا ئىغىرلاپ كەتتى. بۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى بىر قىسىملار شۇلارنى يوشۇرۇش شۇنداق كىشلەرنىڭ دىققىتىنى بۇرايدىغان ئىشلارغا بەك كۈچەيدىكەن. نادان خەلق تارىخ ھەققىدە گەپ سىتىپ بىر-بىرىنى تىللاپ يۈرىدىكەن. بۇنداق ۋاقىتتا  ئاشۇنداق بىر قىسىملارئوتتۇرغا چىقىپ ئۆزى تۇتاشتۇرغان ئوتقا تېخىمۇ كۆپ ياغ سىپىپ خەلقىنى ئالداپ يۈرىدىكەن، نادانلارغا تېخىمۇ بولۇپ بىرىدىكەن. بۇنداق ئىشلارنىڭ ئەڭ تېپىك مىساللىرى: *ئورخۇن مەڭگۈ تاشلىرىنىڭ ”مىللەت“ ئىگدارلىقى *فارابى، مەھمۇد قەشقەرى، يۈسۈپ خاس ھاجىپ، ئەلىشىر نەۋائىي قاتارلىق ئالىملارنىڭ ”مىللەت“ تەۋەلىكى *تارىختىكى داڭلىق خانلىقلارنىڭ ”مىللەت“ ئىگدارلىقى *چىڭگىزخان، ئەمىر تۆمۈر قاتارلىق سىياسىئونلارنىڭ ”مىللەت“ تەۋەلىكى *ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كۆپ نوپۇسلۇق مىللەتلەرنىڭ تارىخى ئەجداتلىرى          بۇ مەسىلىلەرنىڭ ئاسانلا  ئوتتۇرىغا چىقىشىنىڭ بىر سەۋەبى:        مىللەت ئوقۇمى بەكلا يىقىنقى زاماندىكى ئۇقۇم. يەنى 19-ئەسىردىن بۇرۇن مىللەت ئۇقۇمى ئوتتۇرا ئاسىيادا يوق ئىدى دېسەك بەك خاتالاشمايمىز. ئۇنىڭدىن بۇرۇن قەبىلە ئۇقۇمى ھەممىدىن روشەن بولغان، دۆلەتلەر قەبىلە ئىتتىپاقى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن (ھونلار، كۆك-تۈركلەر، ئۇيغۇر ئېمپىراتۇرلۇقى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى قەبىلە ئىتتىپاقى سۈپىتىدە روياپقا چىققان). ئوتتۇرا ئاسىيانى مىسالغا ئالساق، قەبىلدىن چوڭىراق ئۇقۇملاردىن ”سارت“ سۆزى بولۇپ، كۆپىنچە كىشىلەر بۇ سۆزنىڭ چارۋىچى كىشىلەرنىڭ مۇقىم ئولتۇراقلىشىپ تېرىقچىلىق قىلغان كىشىلەرنى كۆزدە تۇتقانلىقىنى ئىلگىرى سۈرۋاتىدۇ، بۇ سۆز تۈركىيلەرنىمۇ، ئىران تىللىق خەلقلەرنىمۇ كۆرسەتكەن دېيىلىدۇ. بۇ سۆزىنىڭ قارشىسى ئۈچۈن ”قىپچاق“ سۆزىنى مىسال ئىلىش مۇمكىن. لىكىن بۇ سۆز ئوخشىمىغان دەۋىرلەردە ئوخشىمىغان مەنالارنى ئىپادىلىگەن بولۇشى مۇمكىن، خۇددى ”تاتار“ سۆزىدەك. ئۆزبەكلەر / سارتلار كۆچمەن چارۋىچىلارنى ئومۇملاشتۇرۇپ شۇنداق ئاتايدىغىنىنى ھىس قىلدىم، لىكىن كىسىپ شۇنداق ئىيتالمايمەن. ”تارانچى“ سۆزىمۇ بەلكىم قىتان ياكى موڭغۇلغا ئوخشاش توڭگۇس قەۋىملىرىنىڭ ئولتۇراقلاشقان تۈركلەرگە قارىتا ئىشلەتكەن سۆزى بولۇشى ھەم مۇمكىن.       19-ئەسىردىن كىيىن مىللەتچىلىك پۈتۈن دۇنيا مىيقىياسىدا كۈچەيدى. بۇرۇنقىلار مىللەت سۆزىنى ئىشلەتمىگەچكە ياكى بۈگۈنكى ئېستىمالىمىزدىكى مەنىدە قوللانمىغاچقا ئۆزىلىرىنى مەن پالانى مىللەتتىن دەپ ئاتىمىغان. بۈگۈنكى كۈندە ھەم ئىسپاتلاش ئىمكانىيىتىمىز يوق. شۇڭلاشقىمۇ، ئاسانلا تالىشىش تېمىسىغا ئايلىنىپ قالىدۇ. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ باشقا يەرلەردىن بەكىرەك پەرىقلىنىشى، يەنى تارىخ داۋامىدا ئات ئۈستۈدىكى خەلقلەرنىڭ داۋاملىق كۆچۈپ، ئوت، سۇ قوغلىشىپ يۈرۈشىدەك ھايات شەكلى شۇ قەبىلىلەرنى ئوخشىمىغان رەۋىشتە يۇغۇرۇپ، بۇ خىل ”مىللەت“ تەۋەلىك مەسىلىسىنى تېخىمۇ مۇرەككەپلەشتۈرۋەتسە كېرەك.         بىر قىسىم بىز دىققەت قىلىشقا تىگىشلىك پاكىتلار: بۈگۈنكى كۈندىكى لوپنۇر ئۇيغۇرلىرىنىڭ مىللى كېيىمى قازاق-قىرغىزلارنىڭ مىللي كىيمىگە ئوخشاپ قالىدۇ، ھەم جانلىق قارشىلىشىپ قوشاق ئىيتىشىشقا ئوخشاش ئەنئەنىسى قازاق-قىرغىزلاردىكى ”ئايتىشىۋ/ئاقىندار ئايتىسى“ غا ئوخشاپ قالىدۇ. ئۆزلىرىنى تارانچى دەپ بىلىدىغان ئىلى ئۇيغۇرلىرىدىمۇ قىرغىزلارنىڭكىگە ئوخشاپ كىتىدىغان بۆكىسى/مالخىيى بار. قوبدۇنى مەركەز قىلغان غەربى موڭغۇلىيەدە ھازىرمۇ تۈركىي مىللەتلەر ياشايدۇ، قازاقلار كۆپىرەك، ئۇيغۇرلارمۇ بار، لىكىن كۆپىنچىسى 50-يىللاردا (ھەم ئالدى-كەينىدە) ھازىرقى ئۇيغۇر يۇرتىغا كۆچۈپ كىلىۋالغان.       30-يىللاردىن بۇرۇن (يەنى رۇسلار ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللەتلەرگە مىللەت چاپىنى كىيگۈزۈشتىن بۇرۇن) سەمەرقەنت بىلەن خوتەن ئارىسىدا كىشىلەر بىر-بىرىنى يۇرت نامى بىلەن ئاتاپ ئادەتلەنگەن، قەشقەرلىق، ئەنجانلىق دېگەندەك. ئورتاق يېزىق تىل ئىشلەتكەن. بۇ ئورتاق تىل قازاندىكى/قىرىمدىكى تاتارلاردىن تارتىپ ئۇيغۇرلارغىچە ئورتاق بولغان. ھەتتا، ئوغۇز تۈركلىرىنى ئاساس قىلغان ئوسمانلى تۈركچىسىمۇ ئوخشاش يېزىق ئىشلەتكەن، ھەم تىلمۇ ھازىرقىدىن كۆپ يىقىن بولغان.      ئەپسۇس، كېيىنكى رۇسلارنىڭ ئوخشىمىغان جۇغراپىيەلىك جايلاردىكى تۈركلەرگە بولغان ھۆكۈمىرانلىقى، مۇستاپا كامالنىڭ تىل-يېزىق ئىسلاھاتى دېگەندەك گېئو-سىياسى سەۋەبلەر بۇ تىللارنى بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە بىر-بىرىدىن كۆپ يىراق ھالغا كەلتۈرۈپ قويدى… مۇنداقچە ئىيتقاندا، بىز قانچە كونا يازما ئەسەرلەرنى كۆرگەندە ئوخشاشلىقنىڭ شۇنچە كۆپلىكىنى ھىس قىلىمىز.      مەيلى ئۆز يۇرتلىرىمىزدا، تورلاردا بۇ قېرىنداش مىللەتلەر بىر-بىرىنى قانچىلىك تىللاشسۇن، غەربى ياۋرۇپادەك يۇرتلاردا ئۆز قېرىندىشىدەك يىقىن ئۆتۈشىدۇ. مەن تۇرغان شەھەردە بىر مەن ئۇيغۇر، ئۈچ قىرغىز ئائىلىلىك (ئارىسىدىكى بىرى يىرىم قازاق، يىرىم قىرغىز، يەنە بىرى يىرىم قازاق يىرىم باشقىرت)، بىر ئۆزبەك ئائىلىلىك ۋە بىر ئۆزبەك ئوقۇغۇچى بار.       كەلگەن تۇنجى يىلىم بىر قىرغىز بالا بىلەن توپ ئويناش باھانىسىدا تونۇشۇپ قالدىم. ھىيىت نامىزىنى تۈرك جامەسىدە ئۆتىدۇق. شۇ كۈنى باشقىلار بىلەن تونۇشتۇم، ھەممىسى بىلەن قۇچاقلىشىپ كۆرۈشتۇق، گەرچە ھىچ بىر زامان كۆرۈشۈپ باقمىغان بولساقمۇ. كۆزلەردە ھاياجان، بۇ يات يۇرتتا پەقەت بىزلا بىر-بىرىمىزنىڭ تىلىنى چۈشىنىمىز، مەدەنيىتىمىزنى چۈشىنىمىز، ماڭا ”بىزگە قاچان لەغمەن ئېتىپ بىرىسەن“ دىگەننى پەقەت شۇلارلا دەيدۇ. قازاقچىنى ياخشى بىلگەنلىكىم ئۈچۈن قىرغىزچىنىمۇ چاندۇرمۇدۇم. يىڭى يىلدا شۇلاردىن بىرى ئۆيىگە مېھمانغا چاقىرىپتۇ، ئۇزاق پاراڭلاشتۇق، شۇنداق خوش بولدۇم. ئايالى رۇسچە ئوقۇغاچقا قىرغىزچىنى ئانچە بىلمەيدىكەن. مېنى تەسىرلەرندۈرگىنى، ئۇلارنىڭمۇ شۇ ۋەتىنىدىن ئايرىلغاندىن كىيىن ھىس قىلغان مىللى ۋە دىنى كىملىگى بوپتۇ. ئايالى ئەرەبچە ئوقۇشنى، سۈرىلەرنى ئۆگىنىۋىتىپتۇ. مانا 7 يىل ئۆتتى، كىم پەرزەنىتلىك بولسا شۇنى تەبرىكلەپ تۇردۇق، كىم ئۆي كۆچسە شۇنىڭغا ياردەملىشىپ، داۋاملىق توپ ئويناپ، دالا تامىقى قىلىپ، بىر-بىرىمىزنى ئۆيلەرگە چاقىرشىپ يۈرۋاتىمىز. قىرغىزچىنى تۈزۈك بىلمەيدىغان ئايال قىرغىزچىنى ئۆلچەملىك سۆزلەيدىغان، پەرزەنىتلىرى نىمىسچە ئوقۇسىمۇ ئانا-تىلىدا گەپ چۈشىنەلەيدىغان بولدى.      قىرغىزىستان ئوشتا ۋەقە بولدى، نۇرغۇن ئۆزبەك ئۆز يۇرتىدىن قوغلاندى. بۇ يەردىكى ئۆزبەك بالىمۇ دەل شۇ ئوشتىن ئىدى. ھەممىمىز ئىئانە يىغدۇق ئوشتىكى ئۆزبېكلىرىمىز ئۈچۈن. قىرغىزلىرىمىز ۋەتىنىدىكى ئىشلاردىن خىجىل بولدى، پارىخور سىياسەتۋازلىرىنى قارغاپ يۈرۈشتى، دۆلەت نامرات، خەلق نادان ئىدى. ئەپسۇس، بىز پەقەت مۇشۇنداق مۇساپىر ۋاقىتلاردىلا قانچىلىك يىقىنلىقىمىزنى ھىس قىلىدىكەنمىز.       ئەمدى باشتىكى مەسىلىلەرگە قايتىپ كەلسەك، شۇ تالاشقان نەرسىلەرنىڭ ”مىللەت تەۋەلىكى“نى تۈركىي دەپ كىسىپ ئىيتالايمىز. ”ئەمىر تۆمۈر“ ياكى چىڭگىزخاننى تۈركى دىيىشنى تازا قوللىمايمەن. ئەلبەتتە، كىيىنچە خىلى كۆپ ساندا موڭغۇللار، جۈملىدىن موڭغۇل قەبلىلىرى قىسمەن تۈركلىشىپ كەتتى. بەلكىم بەزى ئاز ساندىكى تۈركى قەبلىلەر قىسمەن موڭغۇللىشىپ كەتكەن بولۇشىمۇ مۇمكىن. ئەمەلىيەتتە، تۈركلەر موڭغۇللاردىنمۇ تىل جەھەتتە بەك يىراق ئەمەس. بىزدىكى ”كۆك“ سۆزىنى موڭغۇلچە خۆخ، تۈركچە گۆك دەيمىز. يەنە ”سېرىق“ نى ”سار“ (تۈركچە سارى)، ”دولقۇن/داۋالغۇچ“ نى داۋالغا (تۈركچە دالگا)، "ئۇرۇش/سوقۇش" نى سوك دەيمىز. موڭغۇللاردا ھازىرمۇ بىزنىڭ ئەڭ تۇنجى دىنىمىز بولغان تەڭرىزىم دىنى ئەنئەنىسى بار. تۇغلۇق تۆمۈر، ئەمىر تۆمۈرلەرنى تۈركلەشكەن موڭغۇللار دېگەن تۈزۈك. تۈركلەشكەن موڭغۇللارنى تۇتقا قىلىپلا چىڭگىزخاننىمۇ تۈرك دېيىش يېتەرلىك ئەمەس. يەنى چىڭگىزخاننىڭ ئەۋلاتلىرى قىسمەن تۈركلىشىپ كەتكەن بولۇشى مۇمكىن، شۇ تۈركلەشكەنلىرىلا بوۋىمىز دېسە بولار، لىكىن چىڭگىزخاننى بۈگۈنكى كۈندىكى بىر تۈركى مىللەتكە تەۋە دېيىش تازا توغرا كەلمەيدۇ دەپ ئويلايمەن.       بەزىلەر، ئۆزبەك ۋە قازاق سۆزىنىڭ تارىختا بەك كېيىن چىققىنىغا قاراپلا ھازىرقى بۇ مىللەتلەرنى شۇ مىللەت نامى تارىخ يۈزىگە چىققاندىن باشلاپلا پەيدا بولغان دەيدۇ. بۇ بىر ئەخمىقانىلىق قاراش. ئۇلار ھىچقاچان ئاسماندىن چۈشمىگەن، ئۇلارمۇ شۇ تۈركى قەۋىملەر، بىزنىڭ تارىخىمىز قانچىلىك ئۇزۇن بولسا ئۇلارنىڭ تارىخىمۇ شۇنچىلىك ئۇزۇن. پەقەت شۇ مىللەت نامىغا ئۇيۇشقىنى كېيىن بولغان. مەيلى قازاق بولسۇن ياكى ئۆزبەك بولسۇن، يالغۇز بىر قەۋىمدىن شەكىللەنمىگەن، بەلكى قەبلىلەر ئىتتىپاقى ياكى يۇغۇرۇلمىسى. يىقىنقى يىللارغىچە، موڭغۇلكۈرەدىكى يەرلىك قازاق قەبلىلىرى ھىسابلانغان قىزاي قەبلىلىرى بىلەن رۇسلاردىن قىچىپ كەلگەن ئالبان قەبلىلىرى بىر-بىرى بىلەن قۇدىلاشمايدۇ، قىزايلار قارامتۇل، ئالبانلار ئاق-سېرىق كىلىدۇ. ئالتاي تەرەپلەردە كېرەي قاتارلىق باشقا قەبلىلىرى بار. بۇ يەردە ئۇيغۇرلار ھەققىدىمۇ ئومۇملاشقان ئوخشاش تىپتىكى بىر خاتالىق بار، يەنى 8-ئەسىرلەردىكى ئۇيغۇر خانلىقىنى تەشكىل قىلغان قەبلىلەرنى بۈگۈنكى ئۇيغۇرلار بىلەن تەڭ ئورۇنغا قويۇپ، "ئۇيغۇرلار تارىمغا كېيىن كۆچۈپ كەلگەن، بۇرۇن تارىمدا ئۇيغۇر يوقتى" دېيىشتەك لاۋزا سىياسى سەپسەتە. ئەمەلىيەتتە، بىزمۇ پەقەت شۇ مىللەت ئايرىش دولقۇنى باشلانغاندا بىزنىڭ بۈگۈنكى تىل ھەم ئېتنىك ئاساسىمىزنى سالغان شۇ ئۇيغۇر خانلىقىدىكى قەبىلە ئىتتىپاقى نامىنى ئىشلەتتۇق. خۇددى ئالدىنقى يازمىدا دېگىنىمدەك (بۇ يەرگە قارالسۇن)، ئەڭ يىڭى گېن تېخنىكا نەتىجىسى بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ بۇنىڭدىن 2500 يىللار ئىلگىرىلا كاۋكاز ئىرقى بىلەن موڭغولوئىد ئىرقىنىڭ تەڭمۇ-تەڭ نىسبەتتە ئارلىشىپ ئۈلگۈرگەنلىكىنى ئوتتۇرغا قويدى. دېمەك بىزنىڭ تەركىبىمىز باشقا تۈركى قېرىنداشلىرىمىزغا قارىغاندا مۇرەككەۋەرەك، ھاپلوگراف نەتىجىسىمۇ بۇ يەكۈننى قوللايدۇ. بۇنى ھەم بىزنىڭ تارىختا يىپەك يولىنىڭ ئوتتۇرسىدا تۇرغان جۇغراپىيەلىك ئەھۋالىمىز، ھەم بۇ يۇرتىمىزنىڭ ياۋرۇ-ئاسىيا يايلاقلىرى بىلەن ئىكىنزارلىقنى ئاساس قىلغان ئىران، ھىندىستان يۇرتلارنىڭ ئارلىقىدا جايلاشقان ئالاھىدىلىكىمۇ ئۆز ھەسسىنى قوشقان بولۇشى مۇمكىن.       ئەگەر سىز بىر تىلشۇناس بولۇپ، سىبىريەدىن تارتىپ ئاناتولىيەگىچە سوزۇلغان تۈركى تىللارنى بىر-بىرلەپ سىلىشتۇرسىڭىز، بۇ قەۋىملەرنىڭ بىر-بىرىگە قانچىلىك چىرمىشىپ كەتكەنلىكىنى بەكلا ئاسان ھىس قىلىسىز. بۈگۈنكى كۈندە يۇتيۇبدا بۇ 30 دىن ئارتۇق تۈركى مىللەتلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ تىل ھۆججەتلىرىنى، ناخشىلىرىنى تاپالايسىز، ئاڭلاپ بىقىڭ. قۇمىق تىلى تاتارچە بىلەن قازاقچە ئارىسىكى بىر تىلدەك، قارا-قالپاق تىلى قازاق تىلى بىلەن ئۆزبەك تىلىنىڭ ئوتتۇرسىدا تۇرغاندەك، سېرىق ئۇيغۇر تىلى ئۇيغۇر، قازاق، ئوغۇز تىللىرىنىڭ ئارلاشمىسىدەك ھىس قىلىسىز… … خۇلاسە سۈپىتىدە، ماتېماتېكىدىكى توپلام ئۇقۇمى بويىچە، بىلگەنلىرىم ئاساسىدا تۆۋەندىكى دىئاگراممىنى تەخمىنى سىزىپ چىقتىم، بۇ پەقەت بىر تەخمىن، مەنچە بۈگۈنكى تۈركى قەۋىملەرنىڭ قەبلە ئاساسى شۇنىڭدا ئىپادىلەنگەندەك، بەزى قەبلىلەر بۈگۈنكى كۈندە پەقەت بىر مىللەت ئىچىدە بولۇشى مۇمكىن، يەنە بەزى قەبلىلەر تارىخنىڭ بوران چاپقۇنلىرىدا بۈگۈنكى نەچچە مىللەت قىنىغا سىڭىشىپ كەتكەن بولۇشى مۇمكىن. شۇڭلاشقىمۇ، شۇ داڭلىقلىرىمىزدىن ھەممە تۈركى قەۋىملەر پەخىرلىنىشكە ھوقۇقلۇق. ئەڭ مۇھىم نەرسە، ئۇلارنىڭ بۈگۈنكى مىللى كىملىكىنى سۈرۈشتۈرۈش ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ بىزگە قالدۇرغان ھېكمەتلىرىنى ئېسىمىزدە چىڭ تۇتۇش، ئۇلارنى تەتقىق قىلىش، ئۇلارنىڭ روھىنى ئۆگىنىش ئەڭ مۇھىم بولۇشى كېرەك ئىدى… … تۈركى مىللەتلەر بىر چاغلاردا ئىنگىلىز تىلىدىكى allempires مۇنبىرىدىكى قېرىنداش تۈركى مىللەت ئەزارلىرىدىن بىرى بۈگۈنكى تۈركى مىللەتلەرنىڭ تىلىنى بىرلىككە كەلتۈرۈش تەكلىۋىنى بەرگەن ئىكەن. كىم خالىمايدۇ، لىكىن ئەمەلىيەتتىن بەكلا يىراق. يېزىقنى بىرلىككە كەلتۈرۈش تەكلىۋىنى بەرگەن ئىدىم، ھەممىسى بەك خوش بولۇپ كەتكەن ئىدى، ئەلۋەتتە بۇمۇ بىر چۈش، ئەگەر بىر كۈنلەردە يېزىق بولسىمۇ بىرلىككە كەلسە، ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ئۈچۈن نەقەدەر قولايلىق بولار ئىدى. بالا كەلسە قېرىنداشتىن دېگەندەك، كۆپىنچە ھاللاردا ”ياتلارنىڭ قولى بىلەن ياتلارنى باشقۇرۇش“ ھېيلىسىنى ئىشلىتىپ كىلىۋاتقان دۈشمەنلىرىمىزگە ئويۇن قويۇپ بىرىدىكەنمىز، بۇمۇ بىر ھىسابتا نادانلىقتىن بولىدىكەن. تۇققانچىلىقنى قەدىرلەش مەنچە بىر ياخشى ئىش! مەنبە :ئاچىنۇق بىلوگى(http://achinuq.org/?p=498

بۇغداي

	alkamjan0991  تورداشنىڭ تېمىسىغا ، مەشھۇر تارىخچىمىزنىڭ ماۋۇ ئەسىرىنىمۇ قوشۇپ قويغۇم كەلدى.                         ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى كىلىپ چىقىشى توغرىسىدا يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ئۇيغۇر تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا كىرىشكەن تارىخشۇناسلاردا، ئۇيغۇرلارنىڭ شىنجاڭدا قاچاندىن بۇيان ماكانلاشقانلىقى ۋە ئەسلى كېلىپ چىقىشى ھەققىدە بىر - بىرىگە ئوخشىمايدىغان مۇنداق ئىككى خىل كۆز قاراش بار. بۇ ئىككى خىل كۆز قاراشنىڭ بىرىنچى خىلى: ئۇيغۇرلار مىلادىنىڭ 845 - يىلى موڭغۇلىيە دالىسىدىن غەربكە كۆچۈپ، شىنجاڭدا ماكانلاشقان دەپ قارىسا، ئىككىنچى خىلدىكىلىرى، ئۇيغۇرلار ئەزەلدىن مۇڭغۇلىيەنىڭ شەرقىدىكى ھىنگاان تاغلىرى (قىدىرقان تاغلىرى) دىن غەربتە بالقاش كۆلىنىڭ بويىغىچە بولغان كەڭ تېررىتورىيىدە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادا (شىنجاڭ بۇنىڭ ئىچىدە) ئولتۇراقلاشقان قەدىمكى خەلق دەپ قارايدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە بىر - بىرىگە ئوخشىمايدىغان ئىككى خىل قاراش بار. بىرىنچى خىلى: ئۇيغۇرلار بىلەن ھۇنلار ۋە تۈركلەر قان قېرىنداش دەپ قارىسا، ئىككىنچى خىلدىكىلىرى ھۇنلار، ئۇيغۇرلار، تۈركلەر قان قېرىنداشلىق جەھەتتە بىر - بىرىگە مۇناسىۋىتى يوق دەپ قارايدۇ. مەن بۇ مەسىلىلەر ئۈستىدە تارىخىي پاكىتلارغا ئاساسلىنىپ تۇرۇپ، يۇقىرىدىكى ئىككى خىل كۆز قاراشلار ھەققىدە ئۆز مۇلاھىزىلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتىمەن. 1. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسلى ماكانلىرى ھەققىدە ئۇيغۇرلار تۈركىي خەلقلىرىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق بىر تارمىقى بولۇپ، تارىخىنىڭ ئۇزۇنلىقى، ئەمگەكچانلىقى، كۆرەشچانلىقى بىلەن شانلىق مەدەنىيەت يارىتىپ، جۇڭگو ۋە دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ غەزىنىسىگە ئۆلمەس تۆھپىلەرنى قوشقان مىللەت. ئۇيغۇرلار مىلادىدىن خېلى كۆپ ئەسىرلەر ئىلگىرى "تۇرالار" دېگەن نام بىلەن ئاتىلىپ كەلگەن بولسىمۇ جۇڭگونىڭ قەدىمكى تارىخىي كىتابلىرىدا پەقەت مىلادىدىن ئۈچ ئەسىر بۇرۇنلا تىلغا ئېلىنغان. ئۇلار شەرقتە بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبىدىن تارتىپ غەربتە ئېرتىش دەرياسى، بالقاش كۆلىنىڭ بويلىرى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا قاتارلىق بىپايان تېررىتورىيىدە ياشاپ بۇ جايلارنىڭ تەبىئى شارائىتىنى ھېسابقا ئېلىپ، دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، ھۆنەرۋەنچىلىك، ئوۋچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان. ھازىرقى زاماندىكى غەرب بۇرزۇئا تارىخچىلىرىنىڭ بىر قىسمى، شىنجاڭدا قەدىمكى زاماندا ياشىغان خەلقلەر ھىندى - ياۋرۇپا تىل سىستېمىسىدا سۆزلىشىدىغان، ئېرقى جەھەتتىن ئارىئان نەسلىگە (ئىرانلىقلارمۇ بۇنىڭ ئىچىدە) مەنسۇپ بولغانلار ئىدى، دېيىشىدۇ. مەسىلەن: چاررۇسسىيە جاھانگىرلىكىنىڭ چوڭ جاسۇسى گ. گارزىمايلو بۇنداق دەپ يازىدۇ: «ئەڭ قەدىمكى دەۋردە پامىردىن تارتىپ ئۇنىڭ شەرقىغە (تارىم ئويمانلىقىنى دېمەكچى - ت) ئىرانلىقلار كېلىپ جايلاشقان. يەنە مەلۇم بىر مەزگىلگە كەلگەندە جۇڭگونىڭ ئىچكى جايلىرىدىن خەنزۇلار بۇ يەرگە زورمۇ زو كەلگەن.» ئۇ يەنە مۇنداق دەپ يازىدۇ: «تۇرپاننىڭ دەسلەپكى ئاھالىسى ئىرانلىقلار ئىدى. كېيىنكى چاغلارغا كەلگەندە، ئۇلارنى كېلىپ چىقىشى تۈركلەرگە مەنسۇپ بولغان خىلمۇ خىل ئاھالە شەرق تەرەپتىن كېلىپ قىستاپ قويدى. نەتىجىدە تۇرپاندا ئولتۇراقلاشقان ئىرانلىقلارنىڭ بىر قىسمى كېيىن كەلگەنلەر تەرىپىدىن سىقىپ چىقىرىلىپ، جۇڭگونىڭ غەربىي قىسمىغا كەتتى. بىر قىسمى ئۇلارغا ئاسسىملاتسىيە بولۇپ، مۇشۇ خىلدىكى دەرىجىگە يېتىپ، تىلى بىلەن ئۆزىنىڭ ئىرقى پەرقلىرىنىڭ ھەممىسىنى يوقاتتى.» 19 - ئەسىرنىڭ ئاخىرى بىلەن 20 - ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىلگىرى - ئاخىرى بولۇپ، شىنجاڭ ۋە دونخۇاڭغا كېلىپ، قەدىمكى زاماندىن ئوتتۇرا ئەسىرگىچە ئۇيغۇرلار ياراتقان شانلىق مەدەنىيەتنىڭ ئەڭ ئېسىل يادىكارلىقلىرىنى ئېلىپ كەتكەن لىكوك، سىتەيىن قاتارلىق غەرب بورزۇئا ئالىملىرىنىڭ كۆز قارىشى گ. گارزھىمايلو بىلەن ئوخشاش. قەدىمكى زاماندا تارىم ئويمانلىقىدا بارلىققا كەلگەن شانلىق مەدەنىيەتنى ئۇيغۇرلار ياراتقان بولماستىن، ئارىئان نەسلىگە مەنسۇپ بولغان خەلقلەر ياراتقان دېمەكچى بولىدۇ. كىشىنى ئەجەپلەندۈرىدىغىنى شۇكى: يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ئېلىمىزدىكى بەزىبىر تارىخشۇناسلارمۇ يۇقىرىقىلارنىڭ سەپسەتىسىنى قۇۋەتلەپ، تارىخىي پاكىتلارغا خىلاپ ھالدا مۇنداق دىيىشىدۇ: «(تارىم ئويمانلىكى) مىلادىدىن كېيىنكى بىرىنچى مىڭ يىللىقىنىڭ ئالدىنقى يېرىم مەزگىلى بىلەن ئۇنىڭدىن سەل كېيىن، بۇ يەردە ئىران تىلىدا سۆزلىشىدىغان (قەشقەردىن خوتەن ئەتراپلىرىغىچە) ۋە ئۇنىڭدىن باشقا ھىندى - ياۋرۇپا تىلىدا سۆزلىشىدىغان («توخار تىلى» دەپ ئاتىلىدىغان) ئۇرۇق - قەبىلىلەر (ئاقسۇ، كۇچار، قاراشەھەر، تۇرپان ئەتراپلىرىدا ياشىغان، بۇندىن تاشقىرى يەنە ھىندى - ياۋرۇپا تىل سىستېمىسىدا سۆزلىشىدىغان قەدىمكى زاماندىكى فىشامشان دۆلىتى، نىيەدىن تارتىپ لوپنۇر ئەتراپلىرىغىچە) مىللەتلەر، شۇنىڭ بىلەن بىللە تىبەت تىلىدا سۆزلىشىدىغان تىبەت قاتارلىق مىللەتلەر ياشىغان. تۈرك مىللىتى (قەدىمكى زاماندىكى ئۇيغۇرلارمۇ بۇنىڭ ئىچىدە) ئېھتىمال 7- 8- ئەسىردىن كېيىن شىمالدىن بۇ يەرگە كەلگەن. بەلكى قەدەممۇ قەدەملەپ شۇ يەرنىڭ ھۆكۈمرانىغا ئايلانغاندىن كېيىن، ئاخىرى باشقا قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ تىلىنى يېڭىپ ھۆكۈمران ئورۇننى ئىگەللىگەن.» غەرب بورزۇئا ئالىملىرىنىڭ كۆز قارىشىغا ماسلىشىدىغان يۇقىرىدىكى ھۆكۈملەر توغرا ئەمەس. ئۇلارنىڭ بىردىنبىر ئاساسلىنىدىغىنى كۇچار، قارا شەھەر رايونلىرىدىن تېپىلغان زور مىقداردىكى سانسىكىرىت يېزىقى، قارۇشتى يېزىقى، (بۇ يېزىقلارنى قەدىمكى زاماندا ھىندىلار قوللانغان)بىلەن ھىندى تىلىدا يېزىلغان بۇدا تەلىماتىغا دائىر يازما يادىكارلىقلاردىن ئىبارەت. سانسىكىرىت يېزىقىدا بۇدا نامىلەرنىڭ قانچە كۆپ بولىشىدىن قەتىينەزەر، ئۇنداق ماتېرياللار بۇ يەردە ياشىغان خەلقلەرنىڭ ھىندى - ياۋرۇپا تىلىدا سۆزلىشىدىغان ئارىئان نەسىلىگە مەنسۇپ ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىيالمايدۇ. مىلادىنىڭ بىرىنچى ئەسرىدىن باشلاپ ھىندىستان ئارقىلىق بۇددا دىنى تارىم ئويمانلىقىدىكى خوتەن، كۇچار، قەشقەر، كېيىنرەك تۇرپان قاتارلىق جايلارغا تارقىلىپ، ئاتا - بوۋىلىرىمىزنىڭ دىنى ئېتىقاتىغا ئايلانغان. شۇ چاغدىن باشلاپ، ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان بۇددا نوملىرى بولمىغانلىكى ئۈچۈن، بۇددا ئىبادەتخانىلىرىدە بۇددا راھىپلىرى سانسىكىرىت يېزىقى بىلەن ھىندى تىلىدا يېزىلغان بۇددا نوملىرىنى ئوقۇغان، بۇنى خەلق چۈشەنمەيتتى، بۇ ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئېتىقات قىلغاندىن كېيىن، ئىسلام دەستۇرى بولغان قۇران ۋە باشقا ئەقىدىلەر يېزىلغان نۇرغۇن كىتابلار ئەرەپ، پارس تىلىدا بولۇپ، بۇنى ئاز ساندىكى دىنىي ئەرباپلار چۈشىنىدىغان بولسىمۇ، ئاددى خەلق بىۋاستە ئوقۇپ چۈشىنەلمەيدىغانلىقىغا ئوخشاش بىر ئەھۋال ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن دىنىي ئۆلىمالارنىڭ مەسچىت، مەدرىسلەردە ئەرەب، پارس تىلىدىكى ئىسلام ئەقىدىلىرىدە ۋەز ئېيتقانلىقى ۋە تالىپلارغا دەرس ئۆتۈپ بەرگەنلىكىگە قاراپ، ئۇلارنى ئەرەب دېيىشكە بولمىغىنىدەك، قەدىمكى زاماندىكى ئۇيغۇر بۇددىستلىرىنى ئىبادەتخانىلاردا سانسىكىرىت يېزىقى بىلەن يېزىلغان ھىندى تىلىدىكى بۇددا نوملاردىن ئەمر - مەرۇپ قىلغانلىقىغا قاراپ، ئۇلارنىمۇ ھىندى دېگىلى بولمايدۇ. 7- ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر بۇددىست ۋە تەرجىمان شۇەن زۇاڭ «ئۇلۇغ تاڭ دەۋرىدىكى غەربكە ساياھەت خاتىرىسى» ناملىق ئەسىرىدە ناھايىتى ئېنىق قىلىپ قەشقەر، خوتەن، كۇچار ئەتراپلىرىدا قوللىنىۋاتقان يېزىق ھىندى يېزىقى بولۇپ، تىلى ھىندى تىلى ئەمەس، دەپ كۆرسەتكەن. ئەمدى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى زامانلاردىن تارتىپ تارىم ئويمانلىقىدا ياشاپ كەلگەنلىكىگە دائىر تارىخىي پاكىتلار ئۈستىدە توختىلىمەن. 1981- يىل 2 - ئاينىڭ 24 - كۈنى ئۇيغۇرچە شىنجاڭ گېزىتىنىڭ بېتىدە بىر تارىخىي ماقالە بېسىلغان. ماقالىدا 1979 - يىلى قىشتا شىنجاڭ ئىجمائىي پەنلەر ئاكىدىمىيىسى ئارخىئولوگىيە تەتقىقات ئورنى كۆنچى دەرياسىنىڭ بويىدىكى بىر ئىپتىدائى قەۋرىستانلىقتىن ئىككى جەسەتنى تاپقانلىقى ئېيتىلغان. ماقالىدا بۇ جەسەتلەرنىڭ بىرى ياش ئايال، يەنە بىرى كىچىك بالا بولۇپ، نەنجىڭ داشۈ جۇغراپىيە فاكۇلتىتىنىڭ كاربون 14 تەجرىبىخانىسى، قەۋرىستانلىقتىن قېزىپ ئېلىنغان ياغاچلارنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق جەسەتلەرنىڭ بۇنىڭدىن 6412 يىل (+_117) بۇرۇنقى جەسەت ئىكەنلىكىنى دەسلەپكى قەدەمدە ئېنىقلاپ چىقىلغانلىقى خەۋەر قىلىنغان. بۇ ھازىرغىچە ئاپتونوم رايونىمىز ۋە مەملىكەت بويىچە تېپىلغان ئەڭ قەدىمكى جەسەت ئۈلگىسى. شۇنداقلا دۇنيا بويىچىمۇ ھازىرغىچە تېپىلغان قەدىمكى جەسەتلەر ئىچىدە ئەڭ بۇرۇنقى جەسەت ئۈلگىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. بۇ قەدىمكى جەسەتنىڭ تېپىلغانلىقى، شىنجاڭ رايونىنىڭ قەدىمكى مەدەنىيىتى ۋە شۇ زاماندىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ فىزىئولۇگىيىلىك ئالاھىدىلىكىنى ۋە بۇ رايوننىڭ دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، يۇڭ توقۇمىچىلىق، ھۆنەر ـ سەنئىتى، زىبۇ - زىننەت بۇيۇملىرىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. «بۇ جەسەتلەرنىڭ يەر يۈزىدىن ئېگىزرەك قۇرغاق قۇم دوۋىسىدىن قېزىپ ئېلىنغان. گۆرنىڭ ئىككى بېشىغا بىردىن ياغاچ قويۇلغان بولۇپ، يەر ئۈستىدىن كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. گۆر تىك قىلىپ قېزىلغان، جەسەتلەر گۆردە ئوڭدىسىغا قىلىپ ياتقۇزۇلغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە ياغاچ تاختاي ۋە تاختايلارنىڭ ئۈستىگە قوي تىرىسى بىلەن چىغ توقۇلما يېپىلغان، جەسەت ناھايىتى قوپال توقۇلغان رەختكە ئورالغان بولۇپ، ئايال جەسەتنىڭ بېشىغا كىگىز تەلپەك كىيگۈزۈلگەن. ئۇنىڭ سېرىق ئۇزۇن چاچلىرى دولىسىغا چۈشۈپ تۇرىدۇ، كۆزلىرى يوغان، كىرپىكلىرى ئۇزۇن، قاڭشالىق بۇ قەدىمكى جەسەتلەر بىلەن بىللە قېزىپ ئېلىنغان ئاخىرەتلىكلەر ئىچىدە ناھايىتى نەپس توقۇلغان چىغ سىۋەتلەر بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىگە زىرائەت دانلىرى سېلىنغان، ئەمما بۇ دانلار چىرىپ ئۇنغا ئايلىنىپ كەتكەن. بالا جەسىتى بىلەن بىللە كۆمۈلگەن چىغ سىۋەتتىن ئۆز پېتى ساقلانغان بۇغداي چىقتى.» يۇقىرىقى ئىككى جەسەت ھەققىدىكى مەلۇمات كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ. چۈنكى ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسلى ئانا يۇرتى، ئىرقى كېلىپ چىقىشى، مەدەنىيىتى قاتارلىق جىددى مەسىلىلەرگە كىشىنى قايىل قىلغۇدەك جاۋاپ بېرىدۇ. لوپنۇردىن چىققان ئىككى جەسەتنىڭ بۇندىن 6412 يىل ئىلگىرى دەپنە قىلىنغان قەدىمكى زامانلاردىن بۇيان تارىم ئويمانلىقىدا، ئارىئانلار ئەمەس، ئۇيغۇرلارنىڭ ياشاپ كېلىۋاتقانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. «قەدىمكى دۇنيا تارىخى» دىكى مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، بۇنىڭدىن 4000 يىل بۇرۇن ھازىرقى ھىندىستاندا، ھىندى - ياۋرۇپا تىل سىستېمىسىغا كىرىدىغان، تېگى - تەكتىنى سۈرۈشتۈرگەندە ئارىئان(ئارىلار) نەسلىگە مەنسۇپ بولغان ھازىرقى ھىندىلارنىڭ ئەجدادى ئەمەس، بەلكى باشقا ئىرققا مەنسۇپ دىراۋىدىلار ياشىغان ئىدى، 4000 يىل بۇرۇن ئىراندا ئارىئانلار ھىندىستانغا بېسىپ كىرىپ دىراۋىدىلارنى جەنۇبى قىسىمغا سۈرۈۋەتكەن. ھازىر جەنۇبى ھىندىستاندا ياشايدىغان ئاشۇ دىراۋىدلارنىڭ سانى 50 مىليونغا يېتىدۇ. ئەگەر ئارىئانلارنىڭ ئىراندىن ھىندىستانغا كۆچۈپ كەلگەنلىكىنى نەزەردە تۇتۇپ، ھىندىستانغا چېگرىداش بولغان جەنۇبى شىنجاڭ (تارىم ئويمانلىقى)غا ئارىئانلار ھىندىستان ئارقىلىق ئۆتكەن دېيىلسە، بۇ پاكىتلارغا ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. چۈنكى سېرىق چاچ، قاڭشالىق، بېشىغا كىگىز تەلپەك كىيگەن ئايال جەسىتىنىڭ 6412 يىل ئىلگىرى لوپنۇر ئەتراپىدا دەپنە قىلىنىشى، ئارىئانلار ئىراندىن ھىندىستانغا بېسىپ كىرىشتىن 2500 يىل بۇرۇنلا ئۇيغۇرلار ئەجدادىنىڭ تارىم ئويمانلىقىدا ياشاپ تۇرغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. مانا شۇ پاكىت، بەزى تارىخشۇناسلارنىڭ «ئۇيغۇرلار، 845 - يىلى موڭغۇلىيە دائىرىسىدىن شىنجاڭغا كۆچۈپ كەلگەن، ئۇنىڭدىن بۇرۇن شىنجاڭدا ئۇيغۇرلار يوق ئىدى» دېگەن قاراشلىرىنىمۇ رەت قىلىدۇ. لوپنۇردىن تېپىلغان جەسەتلەرنىڭ دەپىن قىلىنغان ۋاقتى، جەسەتنىڭ يۇڭ توقۇلما رەخت بىلەن ئورالغانلىقى، گۆردىن ياغاچ تاختايلار، چىغ سىۋەت، ئۆز پېتى ساقلىنىپ قالغان بۇغدايلارنىڭ چىقىشى، تارىم ۋادىسىدا مەدەنىيەتنىڭ ناھايىتى قەدىمكى چاغدىن باشلىنىپ، ئاتا - بوۋىلىرىمىزنىڭ دېھقانچىلىق، قول - ھۆنەرۋەنچىلىك، چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇلغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. لوپنۇردىن تېپىلغان جەسەدلەر ۋە باشقا بويۇملار، تارىخچى مورگانىڭ «دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ ئاچقۇچى تارىم دەرياسى تۈزلەڭلىكى ئاستىدا كۆمۈگلۈكتۇر. قاچانكى بۇ ئاچقۇچ تېپىلىدىكەن دۇنيا مەدىنىيىتىنىڭ سىرى مەلۇم بولغۇسىدۇر.» دېگەن كارامەتلىك ھۆكۈمنىڭ توغۇرلىقىنى ئىسپاتلىدى. تارىم ۋادىسىدىكى ئەڭ قەدىمكى مەدەنىيەتنىڭ سىرىنى ئۈزۈل - كېسىل ئېچىش، ئانتروپولوگىيە، ئىتنۇگرافىيە، ئارخىئولوگىيە قاتارلىق پەنلەرنىڭ ئالدىدىكى ئەڭ جىددى ۋە شەرەپلىك ۋەزىپە. بۇ يەردە بىرئاز يىراقتىن گەپ ئاچقىنىمىزدا مەسىلە تېخىمۇ ئايدىڭلىشىدۇ. مىلادىنىڭ 2 - ئەسرىدە ياشىغان يۇنان ئالىمى پ. تۇلۇمى ئۆزىنىڭ ئون توملۇق «جۇغراپىيە» ناملىق ئەسىرىدىكى «سىرىسلار دۆلىتى» (يىپەك دۆلىتى) بابىدا ھازىرقى تارىم دەرياسى ۋادىسىدىكى ئاساسىي يەرلىك خەلقنىڭ ئۇيغۇر ئىكەنلىكى، ئۇلارنىڭ پىلە بېقىپ، يىپەكتىن نەپىس شايى - ئەتلەسلەرنى توقۇيدىغانلىقى تارىم ئويمانلىقىنىڭ تەبىئى شارائىتلىرى (تاغلىرى، دەريالىرىمۇ بۇنىڭ ئىچىدە) ھەققىدە خېلى تەپسىلى مەلۇمات بەرگەن. «ۋىي سۇلالىسى يىلنامىسى» دىكى مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، 4 - ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ھازىرقى موڭغۇلىيەنىڭ شەرىقى قىسمىدا، ئەسلى كېلىپ چىقىشى تۇنگۇس نەسلىدىن بولسىمۇ، خېلى دەرىجىدە تۈركلەشكەن، ياۋرۇپالىقلار «ئاۋارلار» دەپ ئاتىغان، جۇرجانلار باش كۆتۈردى. مانا شۇ جۇرجان تۈركلىرىنىڭ قاغانى شىرون (مىلادىنىڭ 400 - يىلدىن 411- يىلغىچە قاغان بولغان) مىلادىنىڭ 400 - يىللىرى موڭغۇلىيەدىكى ئۇيغۇرلار، ئالتايدىكى تۈركلەرنى بويسۇندۇرغاندىن كېيىن خېلى كۈچەيدى. ئۇيغۇرلار جۇرجان قاغانلىقنىڭ قوشۇنلىرىدا ھەربىي خىزمەت ئۆتەشكە مەجبۇر قىلىنغان بولسا ئالتايدىكى تۈركلەر جۇرجانلار ئۈچۈن ھەربىي قورال ياساپ بېرىشكە قىلىنغان. چۈنكى، ئالتاي تۈركلىرى مىتال ئېرىتىپ تۈرلۈك قوراللارنى ياساشقا ناھايىتى ماھىر ئىدى. جۇرجان قاغانلىقى تېررىتورىيىسىنىڭ غەربىي جەنۇبى ھازىرقى قارا شەھەرگىچە، غەربىي ئىلى ۋادىسىغىچە، شەرىقى چاۋشىئەننىڭ غەربىگىچە، شىمالىي تاشقى موڭغۇلىيەنىڭ شىمالىغىچە، جەنۇبى ئىچكى موڭغۇلىيەنىڭ جەنۇبىغىچە سوزۇلغان بولۇپ، پايتەختى ھازىرقى گەنسۇ ئۆلكىسىدىكى جاڭپى ناھىيىسىنىڭ شىمالىدا ئىدى. مىلادىنىڭ 487- يىلى موڭغۇلىيە دالىسىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمى بۇركلى(تۇماغلىق) قەبىلىسىنىڭ خانى ئاي ئوجرونىڭ يېتەكچىلىكىدە جۇرجانلارغا قارشى ئىسيان كۆتۈرۈپ، تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالىي قىسمىغا (ھازىرقى جۇڭغار دالىسىغا) كۆچكەن. شۇ قېتىم ئالتاي ئارقىلىق شىنجاڭغا كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ سانى 600 مىڭ بولۇپ، 120 مىڭ ئائىلىدىن ئىبارەت ئىدى. جۇرجان قاغانى تۇلۇن (487- 492 ـ يىللارى) نۇرغۇن قوشۇنلىرىنى باشلاپ، ئۇيغۇرلارنىڭ كەينىدىن قوغلاپ كەلدى. جەنۇبىي ئالتايدا بولغان ئۇرۇشتا ئۇيغۇر خانى ئاي ئوجرو جۇرجان قاغانى تۇلۇن قوشۇنلىرىنى تار - مار قىلدى، ئۇرۇشتا يېڭىلىپ قېچىپ كەتكەن تۇلۇن قاغاننى جۇرجان ھۆكۈمرانلىرى ئۆلتۈرۈپ ئورنىغا ناغاينى قاغان قىلدى. ئۇيغۇرلار 487 - يىلى جۇرجانلار ئۈستىدىن غەلىبە قىلغاندىن كېيىن، شىنجاڭدىكى ئۆز قېرىنداشلىرى بولغان ئۇيغۇرلار بىلەن بىرلىشىپ، تارىختا «ئىگىز ھارۋىلىقلار خانلىقى» دەپ ئاتالغان ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇردى. 60 يىل ھۆكۈم سۈرگەن (مىلادىنىڭ 487 - يىلدىن 546 - يىلغىچە) بۇ ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ پايتەختى ماناس ئەتراپلىرىدا بولۇپ، تېررىتورىيىسى شىمالدا ئالتاي، شەرقتە قۇمۇل، غەربتە سايرام كۆلى بويىغىچە، جەنۇپتا قاراشەھەر، لوپنۇر ئەتراپلىرىغىچە سوزۇلغان بولۇپ، شىمالدا جۇرجانلار بىلەن، قاراشەھەر ئەتراپلىرىدا ئاق ھونلار بىلەن، لوپنۇر ئەتراپلىرىدا تۇيغۇنلار (تىبەت خانلىقى) بىلەن دائىم ئۇرۇشۇپ تۇرغان. «تاڭ سۇلالىسى يىلنامىسى» دىكى ماتېرىياللاردا ئۇيغۇرلارنىڭ 845 - يىلى موڭغۇلىيە دالىسىدىن غەربكە كۆچۈشلىرىنىڭ سەۋەبلىرى ۋە كېيىنكى تەقدىرى توغرىسىدىكى ئەھۋاللارنى تۆۋەندىكىدەك بايان قىلىنغان. 200 يىل ھۆكۈم سۈرگەن ئۇيغۇر قاغانلىقى 646 - يىلىدىن 845 - يىلىغا كەلگەندە ئىچكى ئۇرۇشلار، قىرغىزلارنىڭ ئىسيان كۆتۈرۈشى قاتارلىق ھەرىكەتلەر (ھەربى ۋەزىر تولۇق باغانىڭ قىرغىزلارنى ئىسيان كۆتۈرۈشكە كۈشكۈرتىشى) قارنىڭ قاتتىق يىغىپ، چارۋا ماللارنىڭ كۆپلەپ ئۆلۈپ كېتىشى، ۋابا كېسىلىنىڭ تارقىلىشى بىلەن ئادەملەرنىڭ نابۇت بولىشى قاتارلىق تەبىئى ئاپەت، سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن دۆلەت ھالاكەتكە قاراپ يۈزلەندى. مانا مۇشۇنداق ئېغىر ئەھۋالغا دۇچ كەلگەن ئۇيغۇرلار بىر نەچچە يۆنىلىشكە تاراپ موڭغۇل دالىسىدىن كۆچۈشكە باشلىدى. ئوكى تىگىن، ئىنەن تىگىن باشچىلىقىدىكى جەنۇبقا قاراپ كۆچكەن ئۇيغۇرلار خېبىي، سەنشى، شەنشى ئۆلكىلىرىنىڭ شىمالىغا يېقىنلاپ كېلىپ، تاڭ سۇلالىسىنىڭ ياردىمىنى ئالغاندىن كېيىن يەنە شىمالغا قايتىپ ئۆز قاغانلىقىنى ھالاكەتتىن قۇتۇلدۇرۇپ ئالماقچى بولدى. لېكىن ئۇلارنىڭ بۇ ئۈمىدى يوققا چىققاندىن كېيىن ھالاك بولدى. بۇلار 300 مىڭ كىشى ئۆپچۇرىسىدە ئىدى. غەربكە قاراپ كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ كۆپ قىسمى يەتتە سۇ ۋە ھازىرقى قىرغىزىستان رايۇنلىرىغا بېرىپ ماكانلىشىپ، ئۆز قېرىندىشى بولغان قارلۇقلارغا قوشۇلدى. ئۇيغۇرلارنىڭ يەنە بىر تارمىقى گەنسۇنىڭ خېشى كارىدۇرىغا كېلىپ، خانلىق قۇردى. بۇ خانلىق 870 - يىلدىن1031 - يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرۈپ، تاڭغۇت خانلىقى تەرىپىدىن يوقىتىلدى. كېيىن ئۇلار (سانى 200 مىڭدىن كۆپرەك ئىدى) تاڭغۇتلار (تىبەت) ۋە خەنزۇلاردىن سان جەھەتتىن ئاز بولغانلىقى ئۈچۈن بارا - بارا ئۇلارغا سىڭىپ كەتتى. غەربكە قاراپ كۆچكەن يەنە بىر تارمىقى15 ياشلىق ئورخۇن شاھزادىسى پان تىگىن يېتەكچىلىكىدە ئالتاي بىلەن تەڭرىتاغلىرىنىڭ ئارىسىغا كېلىپ ماكانلىشىپ، ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ سىياسى مەركىزىنى بەشبالىق قىلىپ بەلگىلىدى. پان تىگىننىڭ تالانتلىق ھەربىي سەركەدىسى بۇكۇقۇن باشچىلىقىدىكى ئۇيغۇر قوشۇنلىرى تىبەتلىكلەر ئۈستىدىن غەلىبە قىلىپ، ئۇلارنى دەسلەپ شىمالىي شىنجاڭدىن، كېيىن تۇرپان، قارا شەھەر، كۇچار قاتارلىق جايلاردىن قوغلاپ چىقاردى. شاھزادە پان تىگىن شۇ غەلىبە ئاساسىدا، ئۇيغۇر سەركەدىسى بۇكۇقۇننىڭ ساداقەت بىلەن يار - يۆلەكتە بولىشىغا تايىنىپ مىلادىنىڭ 850 - يىلى مەشھۇر ئىدىقۇت خانلىقىنى (850 - 1250 - يىللار ھۆكۈم سۈرگەن) ۋۇجۇتقا كەلتۈردى. بۇ خانلىقنىڭ يازلىق پايتەختى بەشبالىق، قىشلىق پايتەختى تۇرپان قاراغۇجىدىكى ئىدىقۇت شەھىرى ئىدى. شاھزەدە پان تىگىن باشچىلىقىدىكى غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇرلاردىن كۆپ دېگەندە، 200 مىڭ كىشى تارىم ئويمانلىقىغا كېلىپ ماكانلاشقان. ئىككى خەن يىلنامىسىدىكى مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، دەل شۇ چاغدا تارىم ئويمانلىقى ۋە ئۇنىڭغا يانداش بولغان جايلاردىكى ئاھالىنىڭ سانى بىر مىليوندىن ئارتۇق ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلار بۇددا دىنىغا ئېتىقات قىلاتتى. موڭغۇلىيە دالىسىدىن كۆچكەن ئۇيغۇرلار مەدەنىيەت جەھەتتە بىر قەدەر ئارقىدا بولۇپ، مانى دىنىغا ئېتىقات قىلاتتى. ئەگەر غەرب بورزۇئا تارىخشۇناسلارنىڭ قارىشى بويىچە 845 - يىلى موڭغۇلىيە دالىسىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ شىنجاڭغا كۆچۈپ كېلىشىدىن بۇرۇن ئەسلى شىنجاڭدا ئۇيغۇر يوق دېيىلىدىغان بولسا موڭغۇلىيە دالىسىدىن كۆچكەن ئۇيغۇرلار شىنجاڭدىكى يەرلىك ئاھالىغا قارىغاندا، سان جەھەتتىن بىر نەچچە ھەسسە ئاز، مەدەنىيەت جەھەتتە بىر قەدەر تۆۋەن، دىنىي ئېتىقادى باشقا تۇرۇغلۇق، قانداق قىلىپ ئۇلارنى (شىنجاڭدىكى ئاھالىنى) ئۇيغۇرلاشتۇرۇپ كېتەلەيدۇ؟ شۇنىسى ئېنىقكى، موڭغۇلىيەدىن كۆچكەن ئۇيغۇرلار شىنجاڭغا كېلىپ، ئۆزىدىن نەچچە ھەسسە ئارتۇق بولغان ئۇيغۇر قېرىنداشلىرى بىلەن قوشۇلغانلىقى ئۈچۈنلا قۇدرەتلىنىپ، تېز ئارىدىلا تىبەتلىكلەرنى شىنجاڭدىن قوغلاپ چىقىرىپ، ئىدىقۇت خانلىقىنى قۇرالىغان. خۇلاسە قىلىپ ئېيتقاندا، يۇقىرىدا كەلتۈرگەن ئىشەنچىلىك پاكىتلار ئۇيغۇرلار شىنجاڭنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەسلى خەلقى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاشقا يېتەرلىك بولسا كېرەك. 2.ئۇيغۇرلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە ئۇيغۇرلار كېلىپ چىقىشى جەھەتتىن تۇرالارنىڭ ئەۋلادى بولۇپ، ھۇنلار، تۈركلەر بىلەن قان قېرىنداش ئىدى. ئۇلار تىل جەھەتتىن ئالتاي تىل سىسىتېمىسىدىكى تۈرك تىللىرى گۇرۇپپىسىغا كىرىدۇ. قەدىمكى چاغلاردا ھۇن ياكى تۈرك دەپ ئاتالغان خەلقلەر ئالتاي ۋە تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمالىدا ياشىغان ئىدى. ئارخېئولوگىيىلىك قېزىشلار نەتىجىسىدە ئالتاي تاغلىرىدىن مىلادىدىن ئىلگىرىكى چاغلارغا دائىر نۇرغۇن قەۋرىلەر تېپىلغان. بۇ قەۋرىلەردىن چىققان ھۇنلار ۋە تۈركلەرنىڭ جەسەتلىرى ناھايىتى ئېگىز بويلۇق، قاۋۇل ئۇستىخانلىق ئادەملەردىن بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسكىلىتلىرى بىلەن ئوخشاش، ئۇلار قاڭشالىق، يۈزلىرى ئاق سۈزۈك، قاۋۇل ئىدى. ھۇنلار ئېگىز بوي، قاۋۇللىقى، چىرايى قاتارلىق خۇسۇسىيەتلەرنى قەدىمكى جۇڭگو تارىخىدىكى مەلۇماتلارمۇ ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. «خەن يىلنامىسى» دىكى «چىڭمىدې ھەققىدە قىسسە» بابىدا، ھۇن شاھزادىسى چىڭمىدىنىڭ بويى سەككىز چى ئىككى سۇڭ. بۇيى ھازىرقى ئۇزۇنلۇق ئۆلچىمىدىكى مېتىرغا سۇندۇرغاندا، ئىككى مېتىر سەكسەن سانتىمېتىر بولىدۇ. بۇ پاكىت ئالتاي تاغلىرىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن تېپىلغان ھۇن جەسەتلىرىنىڭ ناھايىتى ئېگىز بوي، قاۋۇل ئادەملەر ئىكەنلىكىنىڭ راستلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. جۇڭگو پەنلەر ئاكادىمىيىسى ئارخىئولوگىيە تەتقىقات ئورنى تەرىپىدىن 1955 - 1957- يىللىرى شەنشى ئۆلكىسىنىڭ ھازىرقى شىئەن شەھىرى ئەتراپىدىكى خەن سۇلالىسى دەۋرىگە ئائىت شاڭلىڭفەن دېگەن جايدىن 140 - نۇمۇرلۇق ئالاھىدە بىر قەۋرە تېپىلغان. بۇ قەۋرىگە دەپىن قىلىنغان ئۆلۈك بىلەن بىللە كۆمۈلگەن ئاخىرەتلىك نەرسىلەر ئىچىدىن ئىككى پارچە تۆت چاسا مىس تاختاي چىققان. مىس تاختايغا ئىككى نەپەر ئادەم، ئىككى ئاتنىڭ سۈرەتلىرى نەقىش قىلىپ چۈشۈرۈلگەن. ئىككى ئادەم بىر - بىرىنىڭ بېلى ھەم پاقالچىقىدىن تۇتۇشۇپ، چېلىشىۋاتقان قىياپەتتە تۇرۇشقان. ئۇلار قاڭشالىق، يايما چاچ بولۇپ، پاقالچەكلىرى ئورالغان ئىشتان كېيىشكەن ئارخىئولوگىيە ئالىملىرى بۇ قەۋرىدىن چىققان كىشىلەرنى ھۇنلارنىڭ خەن سۇلالىسىغا ئەۋەتكەن ئەلچىسى ياكى ئەلچىنىڭ ھەمرالىرى دەپ بېكىتكەن. بۇ قەۋرىدە تېپىلغان نەرسىلەر ھۇنلارنىڭ چاچ قويۇش شەكلى، كىيىنىشلىرى، چىرايى، چېلىشىش ئادەتلىرى بىلەن قىياپەتلىرىنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ. 1972 - يىلى شىنجاڭنىڭ ئارخىئولوگىك خىزمەتچىلىرى تۇرپان ناھىيىسىدىكى ئاستانە قەۋرىستانلىقىدىن بەشىنچى ئەسىردىكى تۇرپان ۋالىسى، ھۇن شاھزادىسى قۇتقۇپانتاينىڭ قەۋرىسىنى تاپقان. مىلادىنىڭ 445 - يىلى قۇتقۇ پانتاي دەپىن قىلىنغان قەۋرىدىن لايدىن ياسالغان تۆت بۇت تېپىلغان، بۇتلار پىچاق بىلەن قىرىپ ياسالغان بولۇپ، ئاددى، جانلىق. بۇتلارنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، يۈزلىرى سوزۇنچاغراق، قاڭشالىق يايما چاچ. مۇشۇ لاي بۇتلارمۇ ھۇنلارنىڭ قىياپىتىدىكى خۇسۇسىيەتلەرنى ئۆزىدە گەۋدىلەندۈرگەن بولۇپ، شىئەن ئەتراپىدىكى شاڭلىڭفەن دېگەن جايدىن تېپىلغان مىس تاختايغا چۈشۈرۈلگەن ھۇنلارنىڭ قىياپەتلىرى بىلەن ئوخشاش. قۇتقۇ پانتاي گەنسۇدا قۇرۇلغان ھۇن خانلىقى (مىلادىنىڭ 397 - يىلىدىن 460 - يىلىقىچە ھۆكۈم سۈرگەن)نىڭ مەشھۇر خانى قۇتقۇمونسۇننىڭ ئوغلى ئىدى. قۇتقۇمونسۇن ھۆكۈمرانلىق قىلغان چاغدا (مىلادىنىڭ 400 - يىلىدىن 432 - يىلىقىچە) ھۇن خانلىقى تازا كۈچەيگەن بولۇپ، خانلىقنىڭ تېررىتورىيىسى دائىرىسىگە گەنسۇنىڭ خېشى كارىدورى، كۆكنۇرنىڭ (چىڭخەي) بىر قىسمى، شىنجاڭنىڭ شەرىقى قىسمى (تۇرپانمۇ بۇنىڭ ئىچىدە) مۇ كىرگەن ئىدى. ۋىي سۇلالىسى (مىلادى 385 - يىلىدىن 534 - يىلىغىچە) نىڭ تارىخى بولغان «ۋىي سۇلالىسى يىلنامىسى» دىكى «ئېگىز ھارۋىلىقلار ھەققىدە قىسسە» بابىدا، «ئېگىز ھارۋىلىقلار (ئۇيغۇرلار) قەدىكى چاغدىكى قىزىل تۇرالارنىڭ (تۇرا شەرىقى ئۇيغۇرلارنىڭ نامى ئىدى) نەسلىدىن ئىدى. باشتا ئۇلار تۇرالار دەپ ئاتالغان، شىماللىقلار (شىمالىي سۇلالىلەر كۆزدە تۇتۇلىدۇ) ئۇلارنى ئېگىز ھارۋىلىق تۇرالار دەپ ئاتاشقان، ئۇلارنىڭ تىلى ھۇنلارنىڭ تىلى بىلەن ئوخشاش بولۇپ، بەزىدە ئازراق پەرقى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئاتا - بوۋىسى ھۇنلارنىڭ جىيەنى ئىدى» دېيىلگەن. قەدىمكى زامانلاردا، ئۇيغۇرلار مۇڭغۇلىيە دالىسىنىڭ ئالاھىدە بولغان جۇغراپىيە شارائىتىنى (يايلاق، دالا، چۆل، قۇملۇق) ھېساپقا ئېلىپ ئېگىز چاقلىق ھارۋىلارنى ئىشلەتكەن. شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇلارنى تارىخچىلار ئېگىز ھارۋىلىقلار دەپ ئاتاشقان. مىلادىنىڭ 90 - يىللىرى ئۆز ئارا داۋام قىلغان ئىچكى ئۇرۇشلار، دۈشمەن ئەللەرنىڭ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ قىلغان ھۇجۇملىرى نەتىجىسىدە، ئېغىر مەغلۇبىيەتكە ئۇچرىغان ھۇنلارنىڭ خېلى كۆپ قىسمى مۇڭغۇلىيە دالىسىدىن غەربكە قاراپ كۆچۈپ، غەربىي ئاسىيا تەرەپكە كەتكەن. شۇ چاغدا ھازىرقى كۇچارنىڭ شىمالىدىكى (توققۇز تارا، تىكەس ئەتراپلىرى) جايلاردا، غەربكە كۆچكەن ھۇنلارنىڭ بىر قىسمى ئولتۇراقلىشىپ قالغان، مانا شۇ ھۇنلار مىلادىنىڭ بەشىنچى، ئالتىنچى ئەسىردە زابىندىرلار دۆلىتى دەپ ئاتالغان بىر كىچىك دۆلەت قۇرغان. شىمالىي سۇلالىلار تارىخىنىڭ «غەرب ئەللىرى ھەققىدە قىسسە» بابىدا «بۇ دۆلەتنىڭ ئۆرپ - ئادىتى، تىلى ئېگىز ھارۋىلىقلار بىلەن ئوخشاش ئىدى» دېيىلگەن. سۈي سۇلالىسى (مىلادىنىڭ 581 - 618 - يىللار) نىڭ تارىخى بولغان «سۈي سۇلالىسى يىلنامىسى» دا ھۇنلارنىڭ ئەۋلادى بولغان تۇرالارنىڭ (ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرىنىڭ) 6 - ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا، جايلاشقان ئورۇنلىرى، ناملىرى، ئۆرپ - ئادەتلىرى ھەققىدە خېلى ئېنىق تەپسىلى مەلۇمات بار. «تۇرالارنىڭ ئاتا - بوۋىلىرى ھۇنلارنىڭ ئەۋلاتلىرى ئىدى. ئۇلارنىڭ ئۇرۇق - جەمەتلىرى ناھايىتى نۇرغۇن.» تۇرالارنىڭ جايلاشقان ئورۇنلىرى ناملىرىنى «سۈي يىلنامىسى»غا ئاساسلىنىپ مۇنداق بايان قىلىشقا بولىدۇ. 1. بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبىدا، توبا قەبىلىسى ياشايدۇ؛ 2. مۇڭغۇلىيىدىكى توغلا دەرياسىنىڭ شىمالىدا بوكو، توڭرا، ئۇيغۇر بايىرقۇ، بوركلى، ئەركىن، مۇنچىن، تۆرە، ئىزگۇل، قۇن، خوغۇرسۇر قاتارلىق قەبىلىلەر ياشايدۇ؛ 3. قۇمۇلنىڭ غەربىدىن تارتىپ، قاراشەھەرنىڭ شىمالىدىكى تەڭرىتاغلىرى ئەتراپىدا، قالپاقلار، يورجىلار، ئازىيلار، سىغىناقلار، ئوغۇزلار، قىرغىزلار، ئونخورلار ياشايدۇ؛ 4. ئالتاي تاغلىرىنىڭ غەربىي جەنۇبىدا، سۇر تاردۇشىلار، جەرۇقلار، زابىندىرلار، تۇرگەشلەر ياشايدۇ؛ 5. قاڭلىنىڭ شىمالىدا، (ھازىرقى قازاقىستاننىڭ غەربىي شىمالىدا) ئىدىل (ۋولگا) دەرياسىنىڭ بويلىرىدا، ئادىزلار، ھازارلار، بۇلغارلار، فىچىنەكلەر، قىپچاقلار، سىۋارلار، بورتاسلار ياشايدۇ؛ 6. كاسپى دېڭىزىنىڭ شەرىقى ۋە غەربىي تەرەپلىرىدە، سارىغۇرلار، سانسۇيانلار، مۇكشلار، چىركەسلەر ياشايدۇ. شەرىقى روما ئىمپېرىيىسىنىڭ شەرقىدە ئوغۇزلار، ئالانلار، باشقۇردلار ياشايدۇ. ئۇلارنىڭ ئاتىلىشى ھەر خىل بولسىمۇ ئورتاق نامى تۇرالار دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇلار جايلاشقان ئورۇنلىرىغا قاراپ، شەرقتىكىلىرى شەرىقى تۈركلەرگە، غەربتىكىلىرى غەربىي تۈركلەرگە قارايدۇ. مانا بۇ مەلۇماتقا قارىغاندا، تۇرالارنىڭ تارقىلىپ ياشىغان جايلىرى ئىنتايىن كەڭ بولۇپ، غەربتە كاسپى دېڭىزىنىڭ غەربىدىن تارتىپ شەرقى ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق مۇڭغۇلىيە ۋە بايقال كۆللىرىنىڭ بويلىرىغىچە سوزۇلغان. يۇقىرىدىكى پاكىتلار يەنە بىر تەرەپتىن ئۇيغۇرلار بىلەن ھۇنلار ۋە تۈركلەرنىڭ قان قېرىنداشلىقىنى ئىسپاتلاشتا ناھايىتى يۇقىرى قىممەتكە ئىگە. «كونا تاڭ سۇلالىسى يىلنامىسىدا «ئۇيغۇرلارنىڭ ئاتا - بوۋىسى ھۇنلارنىڭ ئەۋلادى ئىدى، كېيىن ۋىي سۇلالىسى زامانىسىدا، تۇرالار دەپ ئاتالدى» دېيىلگەن. مىللەتلەرنىڭ پەيدا بولۇش تارىخىدىن قارىغاندا قان سىسىتېمىسى جەھەتتىن ئۆزئارا يېقىن كېلىدىغان ئۇرۇقلار بىرلىشىپ قەبىلىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن بولسا، يەنە قان سىستېمىسى تىلى، ئۆرپ - ئادەتلىرى جەھەتتىن ئۆزئارا بىر - بىرىگە يېقىن كېلىدىغان قەبىلىلەر بىرلىشىپ قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن. ئەگەر شۇنىڭ ئىچىدە، مەلۇم بىر قەبىلە كۈچلۇك بولسا (سان جەھەتتىن كۆپ، جەڭگىۋارلىقى ئۈستۇن بولسا) قەبىلىلەرنى بىرلىككە كەلتۈرىدۇ. شۇ قەبىلىنىڭ نامى باشقا قەبىلىلەرنىڭ ئورتاق نامىغا ئايلىنىدۇ. شۇڭا سان جەھەتتىن ئىنتايىن كۆپ، ئىنتايىن جەڭگىۋار بولغان ئۇيغۇرلارنىڭ نامى، شەرىقى ۋە غەربىي تۇرالارنىڭ ئورتاق نامى بولغىنى تەسادىپى ئەمەس. مىلادىدىن ئۈچ ئەسىر ئىلگىرىكى چاغلاردىن تارتىپ، مىلادىنىڭ 6 - ئەسىرگىچە ھازىرقى بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبى ۋە موڭغۇلىيەدە ياشىغان ئۇيغۇرلارنىڭ ئاتا - بوۋىلىرىنىڭ نامى تۇرالار دەپ يۈرگۈزۈپ كەلگەن بولسا، 7 - ئەسىردە موڭغۇلىيەدىكى شەرىقى تۇرالار بىلەن تەڭرىتاغلىرى ئەتراپلىرى ۋە ئۇنىڭ غەربىدە ياشىغان غەربىي تۇرالارنىڭ نامى ئۇيغۇر دەپ ئاتىلىدىغان بولغان. جۇ سۇلالىسى (مىلادىنىڭ 557 - يىلدىن 587 - يىلغىچە ھۆكۈم سۈرگەن) تارىخى بولغان «جۇ سۇلالىسى يىلنامىسى» دا «تۈركلەر ھۇنلارنىڭ ئالاھىدە بىر نەسلى ئىدى» دېيىلگەن. مىلادىنىڭ 735 - يىلى قۇتلۇق ئىلتىرىش قاغانلىقىنىڭ (مىلادىنىڭ 681- يىلىدىن مىلادىنىڭ 743 - يىلغىچە) قاغانى بىلگە قاغان (مىلادىنىڭ 716 - يىلدىن 735 -يىلغىچە) خاتىرىسىگە ئورخۇن دەرياسىنىڭ بويىغا مەر مەر تاشتىن قويۇلغان يادىكارلىقىدا «توققۇز ئوغۇزلار مەن بىلەن نەسىلداش ئىدى» دېيىلگەن. يادىكارلىقتا ئېيتىلغان «توققۇز ئۇغۇزلار» دەل ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزى بولۇپ، ئۇيغۇر قاغانلىقى دەۋرىدە (مىلادىنىڭ 646 - يىلدىن 845 - يىلغىچە) شەرىقى ئۇيغۇرلار «توققۇز ئوغۇز»، «توققۇز ئۇيغۇر» دەپ ئىككى تارماققا بۆلۈنەتتى. يۇنان تارىخچىسى ھىرادۇت مىلادىدىن بەش ئەسىر ئىلگىرى ئوتتۇرا ئاسىياغا قىلغان ساياھىتىدە ئۇ يەردە كۆرگەن بىر ئىرقىنى «تۈرك» دەپ يازغان . كېيىنكى تارىخ ئالىملىرى ھىرادۇتنىڭ شۇ سۆزىنى توغرا دەپ ھېساپلىغان. مىلادىنىڭ بىرىنچى ئەسىردە ياشىغان روما تارىخچىسى ئاتتالاتا «سىفىكلەر بىلەن تۈركلەر بىر ئىرقىدۇر» دېگەن. مىلادىدىن بىرنەچچە ئەسىر ئىلگىرى ياشىغان يۇنان تارىخچىلىرى غەربتە قارا دېڭىزنىڭ شىمالىدىن تارتىپ شەرقتە ئالتاي تاغلىرىغىچە بولغان چەكسىز تېررىتورىيەدە ياشىغان خەلقلەرنى «سىفىكلەر» دەپ ئاتىغان. «تارىخنامە»، «خەن سۇلالىسى يىلنامىسى» دىكى غەرب ئەللىرىگە بېرىلگەن مەلۇماتتىمۇ، ھۇنلار، ئۇلۇغ ياۋچىلار، ئۇيسۇنلار، قاڭلىلار، ئالانلار(كاسپى دېڭىزنىڭ شىمالىدا)نىڭ ئۆرپ - ئادەتلىرىنىڭ ئوخشاشلىقى ئېيتىلغان. مانا مۇشۇ يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان خەلقلەر قەدىمكى زاماندا، قان قېرىنداشلىقى، تىل، ئۆرپ - ئادەتلىرى جەھەتلىرىدىن بىر - بىرى بىلەن ناھايىتى يېقىن بولۇپ، ھازىرقى زاماندىكى تۈركىي خەلقلەرنىڭ ۋۇجۇتقا كېلىشىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆرپ - ئادەتلىرىمۇ ھۇنلار، تۈركلەرنىڭ ئۆرپ - ئادەتلىرى بىلەن ئوخشاش ئىدى. تۈركىي خەلقلىرىدە كىشى ئۆلسە چىكىسىنى تىلىپ، قان چىقىرىپ پەريات چېكىش، مەرھۇمنىڭ ئايالىنى، مىنگەن ئېتىنى بىللە قوشۇپ دەپنە قىلىش، مەرھۇم ھايات ۋاقتىدا، قانچە دۈشمەن ئۆلتۈرگەن بولسا شۇنچە تاش قويۇش ئادەتلىرى بار ئىدى. مىلادىنىڭ 570 - يىلى، كونستانتىنۇپولدىن ئىلىدىكى تىكەس يايلىقىغا كەلگەن شەرىقى روما ئىمپېرىيەسىنىڭ ئەلچىلىرى قاغان ئىستىمىي خاننىڭ دەپىن مۇراسىمىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن. بۇ ھەقتە 6 - ئەسىردە ياشىغان شەرىقى روما تارىخچىسى مىناندىرنىڭ خەۋەر بېرىشىچە، «مەرھۇم ئىستىمىي قاغاننىڭ ئوغلى تاردۇخان بىر نەچچە ئەسىرلەرنى ئۆلتۈرۈپ دادىسى بىلەن بىللە كۆمۈشتىن ئىلگىرى، دادىسىغا يەتكۈزۈپ قويۇش ئۈچۈن ئەسىرلەرنىڭ قۇلىقىغا نزمىدۇ بىرنېمىلەرنى پىچىرلىغان ئىكەن» دېيىلگەن. 757 - يىلى تاڭ پادىشاسى تاڭ شاۋزۇنىڭ كىچىك قىزى مەلىكە نىڭگۇ، ئۇيغۇر قاغانى ئىلخان (مىلادىنىڭ 747 - يىلدىن 759 - يىلغىچە قاغان بولغان)غا ياتلىق قىلىنغان. ئارىدىن ئىككى يىل ئۆتۈپلا 759 - يىلى ئىلخان ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇيغۇرلار ئىلخاننى دەپنە قىلىدىغان چاغدا، ئۆز ئۆرپ - ئادىتى بويىچە، مەلىكە نىڭگۇنى ئىلخان بىلەن بىللە كۆمۈشكە ئۇرۇنغان. تاڭ مەلىكىسى نىڭگۇ ، ئارىلىقنى يىراق كۆرمەي ئۇيغۇر قاغانىغا ياتلىق بولغانلىقى، ئۇيغۇرلارنىڭمۇ خەنزۇلارنىڭ ئۆرپ - ئادىتىگە ھۆرمەت قىلىشى لازىملىقىنى ئېيتىپ، تىرىكلا كۆمۈلۈپ كېتىشتىن ساقلىنىپ قالغان. لېكىن مەلىكە نىڭگۇ چىكىسىنى تىلىپ، قان ئاققۇزۇپ، ئىسەكەپ يىغلاپ، ئۇيغۇر قاغانى ئىلخانغا ماتەم تۇتقان. تۈركى خەلقلەردە باتۇرلۇقنى ھۆرمەتلەش ئومۇملاشقان ئادەت بولۇپ، مەسىلەن: ھۇنلار ئاسماندا ئۇچۇپ كېتىۋاتقان شۇڭقارنى ئېتىپ ئۆلتۈرگەنلەرنى جەڭچى ھېسابلىغان بولسا، ئۇيغۇرلار، تۈركلەر بوراندەك ئۇچقۇر ئاتنى چاپتۇرۇپ كېتىۋەتىپ، ئوقيانى نىشانغا تەككۈزەلىگەنلەرنى جەڭچى ھېسابلىغان. ئۇچار قۇشلار ئىچىدە ناھايىتى تېز ئۇچۇدىغان قاناتلىق شۇڭقار بولۇپ، ئۇنى ئۇچۇپ كېتىۋاتقاندا ئېتىش ناھايىتى قىيىن بولسىمۇ، بۇ ئىشلار ھۇنلار ئۈچۈن ئاددەتتىكى ئىش ئىدى. باتۇرلۇقنى ھۆرمەتلەش شۇ دەرىجىگە بېرىپ يەتكەنكى، تۈركى خەلقلەر قىزلىرى باتۇر يىگىتلەرنى ئۆزىگە جۇرا قىلىشنى ئىشقى مۇھەببەتنىڭ، بىرەر يىگىتكە ياتلىق بولۇشنىڭ ئاساسىي شەرتى ھېسابلىغان. ھۇنلار، ئۇيغۇرلار، تۈركلەر دىنىي ئېتىقات جەھەتتىن شامانىزمغا ئېتىقات قىلىشاتتى. شۇنداقلا بۆرىنى مۇقەددەس ھېسابلاپ، ئۇنى بەختنىڭ ئالامىتى دەيدىغان تۇتېمىزمغا ئىشىنەتتى. «ئوغۇز داستانى»، «ئېگىز ھارۋىلىقلار ھەققىدە قىسسە»، «ئەرگىنە قۇن» داستانى قاتارلىق يىلنامە، داستانلاردىكى بۆرى ھاققىدە ئەپسانىلەر، مانا شۇ بۆرى تۇتېمى ھەققىدىكى ئېتىقادنى كۆرسىتىدۇ. يۇقىرىدا ھۇن، ئۇيغۇر، تۈركلەرنىڭ نەسلى خۇسىسىيەتلىرى، تىلى، ئۆرپ - ئادەتلىرى، تۇتېم ۋە دىننىي ئېتىقادى قاتارلىقلارنىڭ ئوخشاشلىقى ھەققىدە كەلتۈرگەن پاكىتلار، ئۇلارنىڭ قان قېرىنداشلىقىنى، ئېرقىي جەھەتتىن سېرىق تەنلىك ئەمەسلىكىنى ئىسپاتلاشقا بولسا كېرەك. بىر مىللەتنىڭ شەكىللىنىشىنى بىر خىل قان سىستزمىسىغا باغلاپ چۈشەندۈرمەكچى بولۇش تارىخىي پاكىتلارغا ئۇيغۇن ئەمەس. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى قەدىمكى زامانلاردىن تارتىپ رەسمىي بىر مىللەت بولۇپ شەكىللەنگەچكە، شەرقتىكى موڭغۇل، مانجۇ نەسىللىك خەلقلەردىن سىيانپىلار، جۇرجانلار، كىدانلار (مىلادىدىن ئۈچ ئەسىر بۇرۇنقى چاغدىن تارتىپ مىلادىدىن كېيىنكى 6 - ئەسىرگىچە) بىلەن گەنسۇ ئەتراپلىرى ۋە تارىم ۋادىسىدا (7 - ئەسىردىن 13 -ئەسىرگىچە) تارىخىي سەۋەبلەرگە بىنائەن تىبەت، خەنزۇلار بىلەن، 13 - ئەسىردىن 17 - ئەسىرگىچە موڭغۇللار بىلەن ئارىلىشىپ چېتىشىپ كەتكەن. لېكىن كونكىرىت تارىخىي شارائىتتا، مەلۇم رايونلاردا سىيانپىلار، جۇرجانلار، كىدانلار، تىبەتلەر، موڭغۇللار ئۇيغۇرلارغا نىسبەتەن سان جەھەتتىن ئاز بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇلار ئاسسىملاتسىيە بولۇپ كەتكەن. ئۇيغۇرلار سېرىق تەنلىكلەرگە مەنسۇپ بولغانلار بىلەن قان سىستېمىسى جەھەتتىن چېتىشقان بولسىمۇ، ئۆزىنىڭ قەدىمكى ئەجدادلىرىغا خاس بولغان خۇسۇسىيەتلىرىنى ساقلاپ قالغان. قان قېرىنداشلىق جەھەتتىن ئاساسەن ئوخشاش بولغان ھۇنلار، ئۇلۇغ ياۋچىلار، ئۇيسۇنلار، قاڭلىلار، ئالانلار، ئۇيغۇرلار، تۈركلەرنىڭ شەرقتىكى موڭغۇل نەسلىگە مەنسۇپ بولغان خەلقلەر بىلەن، ئوتتۇرا ئاسىيادا ئارىئان نەسلىگە مەنسۇپ بولغان خەلقلەر بىلەن ئۆزئارا چېتىشىپ سىڭىشىپ كېتىشتىن، تۈركى تىلدا سۆزلىشىدىغان، قان قېرىنداشلىقى جەھەتتىن بىر - بىرىگە يېقىن كېلىدىغان نۇرغۇن تۈركى مىللەتلەر كېلىپ چىققان. مەسىلەن: ئۇلار شەرىقى سىبىرىيىدىكى لىنا دەرياسىنىڭ بويىدا ياشايدىغان خاكاسلار (قەدىمكى قىرغىزلارنىڭ ئەۋلادى) گەنسۇدىكى سالالار، سېرىق ئۇيغۇرلار، شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلار، قازاقلار، قىرغىزلار، سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۆزبېكلەر، باشقۇردلار، تاتارلار، قازاقلار، قىرغىزلار، تۈركمەنلەر، مورداۋالار، چۇۋاشلار، ئوكرائىنادىكى قالاچلار، كاۋكازدىكى چىركەسلەر، داغان تاتارلىرى، كاۋكاز - ئىران، ئىراقتىكى ئەزەربەيجانلار، ئىراندىكى قالاچلار، ئافغانىستاندىكى ئۆزبېكلەر، تۈركمەنلەر، موغۇللار، تۈركىيە تۈركلىرىدىن ئىبارەت. يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان تۈركىي خەلقلەر ئاسىيادىكى كۆپلىگەن دۆلەتلەردە ياشىسىمۇ، جۇغراپىيە جەھەتتىن ئالغاندا، ئۇلارنىڭ ياشىغان تېررىتورىيىسى، ئاسىيانىڭ شەرقىدىن غەربىگە ۋە غەربىي جەنۇبىغا قاراپ، بىر تۇتاش ھالدا سوزۇلۇپ كەتكەن. مەنبە: «شىنجاڭ ئۇنۋىرسىتىتى ئىلمىي ژۇرنىلى» 1982 ـ يىل 2 ـ سان.

jundullah114

	ۋە ئەلەيكۇم ئەسسالام  ۋەرەھمۇتۇللاھى ۋەبەركاتۇھۇ!    بىز ئىنسانلارنىڭ ئەجدادىمىز بىرلا ئادەم يەنى  تۇپراقتىن يارىتىلغان ئادەم ئەيھىسالام ئاتا ۋە ئۇنىڭ قوۋۇرغىسىدىن يارىتىلغان ھەۋۋا ئانىدىن تارقالغان. تۇرۇك مىللەتلەرنىڭ نەسەبى نوھ ئەلەيھىسالام دەۋىرىگە  يىقىن بىر پەيغەمبەرگە تۇتىشىدۇ دەپ ئاڭلىغانتىم( يەنى قايسى بىر پەيغەمبەرنىڭ بالىسىنىڭ ئىسمى تۇرۇك  دىگەندەك...) بىلىدىغانلار  ئىزاھلاپ قويساڭلار!                            رەسۇلۇللاھ سالامنى ئومۇملاشتۇرۇڭلار دىگەن   ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم!

sardor

	مەن شەخسەن ئۇيغۇرنى تۇركىي خەلقلەرنىڭ بىر تارىمىقى دىگەنگە قايىل ئەمەس.ئۇيغۇر تۈرك تارىخ پەرقلەنمەيدۇ .شۇڭا  مەن   ئۇيغۇرلار ،تۈركلەر ھونلارنىڭ بىر تارمىقى .بىز ھازىرقى ‹تۈركىيە ئىقىمى›نىڭ تەسىرىدە تۈركلەرنىڭ بىر تارمىقى ياكى تۈرك ئۇيغۇرلىرى دەپ ئاتىلىپ قىلىش ئاكا ئۇكىلارنى ئاكىسىنى دادا ئۇكىسىنى بالا قىلىپ قويغاندەك ئىش .

aa0998

	مىسرانىم توربىكنىڭ چ چ توپ نۇمۇرى قانچە مەن ئۇنتۇلۇپ قاپتىكەن مېنى قوشۋلىڭلار1548673246

ئاردا

	jundullah114 يوللىغان ۋاقتى  2013-5-11 02:02 PM ۋە ئەلەيكۇم ئەسسالام  ۋەرەھمۇتۇللاھى ۋەبەركاتۇھۇ!    ب ... تارىخى ئەمىنىيە دىگەن كىتابتا بار !

vukux

	‏رەھمەت بىلىۋالدۇق!

sabir786

	رەھمەت ...........

uzkui

	رەمەت سىزگە جاپا چەكتىڭز

alkamjan0991

	uzkui يوللىغان ۋاقتى  2013-5-11 09:19 PM رەمەت سىزگە جاپا چەكتىڭز مەنمۇ مۇشۇ تېمىنى يازغان ئاچىنۇق  بىلوگىغا رەخمەت ئېيتىمەن!!