رەسىملىك :يەكەندىكى قەدىمىي تۆت چوڭ جامە ، مازارلار

XERHAN

	يىراق يىقىندىكى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈش ئىمكانىيتى بولمايۋاتقان تورداشلارنىڭ ھوزۇرىغا ، بۈيۈك ئۇيغۇر خانىدانلىقى - سەئىدىيە خانىدانلىق دەۋرىنىڭ ئالدى كەينىدە بىنا قىلىنغان بىر قىسىم ئىسلام بىناكارلىقى ئۇسلۇبىدىكى جامە ، قەبرىگاھلارنى رەسىمگە تارتىپ ئېلىپ كەلدىم . شانلىق تارىخقا ئىگە ئۇيغۇر سەئىدىيە خانىدانلىقى ئاللىقاچان كەلمەسكە كەتىتى ، بىراق شۇ دەۋىرلەردە بىنا قىلىنغان مۇشۇنىڭغا ئوخشاش قەدىمىي قۇرۇلۇشلار ھازىرغىچە ھېلىھەم يەكەن شەھەر ئىچىدە مەۋجۇت . تۆۋەندىكىسى بۇنىڭ تىپىك مىسالى سۈپىتىدە ، شەھەر ئىچىدىكى  ئۆزۈم بىلىدىغان تۆت قەدىمىي ، چوڭ جامە ۋە بىرقانچە قەبرىگاھلار  بولۇپ بۇلارنىڭ ھەممىسى دىگۈدەك ئاپتۇنۇم رايۇن دەرىجىلىك نوقتىلىق قوغدىلىدىغان ئىمارەتلەر قاتارىغا كىرگۈزۈلگەن . 1 - ئازنە مەسچىد جايلاشقان ئورنى : كونا شەھەر ، تۆمۈر غوجا كۆل ئىجتىمائىي رايۇنى تەۋەلىكىدىكى چاسا ( ھازىرقى ئاتىلىشى )باشلانغۇچ مەكتەپ ئۇدۇلىدا . يەكەن ناھىيەسىدىكى جۈملىدىن پۈتكۈل شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنىدىكى ئەينەن ساقلىنىپ قالغان ئەڭ قەدىمى مەسچىدلەرنىڭ بىرى ، يەكەن ئازنا مەسچىد شەرقى چاغاتاي خانلىقى (موغۇلىستان خانلىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) ئەمىرلىرىدىن مۇھەممەت ھەيدەر مىرزا (مىرزا مۇھەممەت ھەيدەر كۆرەگاننىڭ ئاتىسى ) زامانىسىدا يەنى مىلادىيە 1466-يىلى يەكەن كونا شەھەر تەۋەسىدىكى چاھارسۇ دىگەن يەرگە ياسالغان ، بەزىلەر بۇ مەسچىدنى ئۇنىڭ جىيەنى مىرزا ئابابەكرى  ياساتقان دەيدۇ . ئەمەليەتتە مىرزا ئابابەكرىنىڭ تاغىسى مۇھەممەد ھەيدەر مىرزا مىلادىيە 1463-يىلىدىن 1480-يىلىغىچە يەكەننى ۋە قەشقەرنى سۇيۇرغاللىق زىمىن سۈپىتىدە باشۇرۋاتقان مەزگىلدە ئوتتۇرا ئاسىيا بويچە داڭلىق بۇ مەسچىدنى يەرلىك مۇسۇلمانلارنىڭ مايىللىقىنى قولغا كەلتۈرۈپ ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەش مەقسىتىدە ياساتقان. مەسچىد ياغاچ ئىشلەتمەي خىش ۋە لاينى ماتىرىيال قىلىپ ، 52  گۈمبەزلىك قىلىپ ياسالغان بولۇپ ،كىچىك گۈمبەزلەرنىڭ ئىگىزلىكى 5.5مىتىر ، دىئامىتىرى 2.6مىتىر ، مەسچىدنىڭ شىمال تەرەپ ئوتتۇرا ھۇجرىسىغا ياسالغان گۈمبەزنىڭ ئىگىزلىكى 15مىتىر ، دىئامىتىرى 7.9مىتىر كىلىدۇ . مەسچىد نوقۇل مەسچىد سۈپىتىدىلا ئەمەس ، يەنە تالىپلار ئىلىم تەھسىل قىلىدىغان مەدرىسە قىلىپ ئىشلىتىشكىمۇ بولىدىغان قىلىپ لاھىلەنگەن ، ھەم كىيىنكى زامانلاردا ، ئاپاق غوجا مازىرىنىڭ ياسىلىشى ئۈچۈن ئۆرنەك بولغان. بۇندىن باشقا مەسچىد ئالدىدىكى مۇنار تۇۋى دىگەن يەرگە بىر مۇنار سىلىنغان بولۇپ ، پىشقەدەم موللا، ئالىملارنىڭ مەلۇماتلىرىدا <<بۇ مۇنارغا چىقىپ قارىسا ، يەكەن دەرياسى كۆرۈنەتتى ، مۇنارغا چىقىپ چۈشكۈچىلەر، مۇنار ئۈستىدە قونۇپ قالاتتى >>دىيىلگەن . كىشىلەر ئاغزىدىمۇ مۇناسىۋەتلىك رىۋايەتلەر ساقلىنىپ قالغان . ئەپسۇس بۇ مۇنار كىيىنكى زامانلاردا ۋەيرەن قىلىۋىتىلگەن. ئومومەن ئازنا مەسچىد ئۆزىنىڭ قەدىمىلىكى ۋە قۇرۇلمىسىنىڭ ئۆزگىچىلىكى ،خاس يەرلىك ئالاھىدىلىكى بىلەن مەشھۇر، تولىمۇ قىممەتلىك ئىمارەت بولۇپ ، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمى ئەنئەنىۋى بىناكارلىق سەنئىتىنى تەتقىق قىلىشتا ناھايتى مۇھىم ئەھمىيەتلىك تارىخى مىراس . بىرلا ۋاقىتتا 5000كىشى ناماز ئوقۇيالايدىغان بۇ مەسچىدنىڭ سەئىدىيە سۇلتانلىقى قۇرۇلغان ۋاقىتتا بىر قىتىم رىمۇنت قىلىنغانلىقىدىن باشقا ھازىرغىچە رىمۇنت قىلىنغانلىقى توغرىلۇق مەلۇمات يوق بولۇپ ، 550يىلغا يىقىن ۋاقىتتىن بۇيان يەنىلا ئەسلى ھالىتىنى ساقلاپ كەلمەكتە. 1990-يىلى بۇ مەسچىد <<ئاپتونۇم رايۇن دەرجىلىك نوقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنيەت يادىكارلىق ئورنى >>دەپ ئىلان قىلىنغان . كىرىش ئىشىكى يېنىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان تاختاي ئالدى تەرەپ كىرىش ئىشىكى كۆرىنىشى ئالدى تەرەپ كىرىش ئىشىكى سول تەرىپىدىكى ھاجەتخانا ( ئەتراپتىكى ھاۋانىڭ بۇلغىنىشىنى ۋە مەسچىد قورۇ تېمىنىڭ زەيلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ) مەسچىد  سول تەرىپىدىكى تارچۇق كوچا ۋە مەسچىد قورۇ تېمىنىڭ بىر قىسمى مەسچىد  سول تەرىپىدىكى تارچۇق كوچا ۋە مەسچىد قورۇ تېمىنىڭ ئاياغ قىسمى مەسچىد كىرىش ئىشىكى ئوڭ تەرىپىدىكى مەسچىد قورا تېمىغا چاپلاپ سېلىنغان دۇكانلار مەسچىدنىڭ چاسا يولى تەرەپتىن كۆرىنىشى يول تەرەپكىمۇ دۇكانلار چاپلاپ سېلىنغان مەسچىد ئۆگزىسىدىكى چوڭ گۆمبەز مەسچىد ئالدى ھويلىسىدىكى نامازخانلارنىڭ ناماز ئۆيەيدىغان ئورنى مەسچىد ئىچكى ھويلىسىنىڭ دەرۋازىسى مەسچىد ئىچكى ھويلا دەرۋازىسى سول تەرىپىدىكى ئۆرۈلۈپ ، بۇزۇلۇپ كەتكەن تام مەسچىد ئىچكى ھويلىسىنىڭ دەرۋازىسى ئىتىك بولغاچقا ئىشىك يوچىقىدىن تارتىلغان ئىچكى ھويلا كۆرىنىشى مەسچىد ئىچكى ھويلىسىنىڭ دەرۋازىسى ئىتىك بولغاچقا ئىشىك يوچىقىدىن تارتىلغان ئىچكى ھويلا كۆرىنىشى مەسچىد ئۆگزىسدىن بىر كۆرىنىش ( خىش ، كىسەك بىلەنلا قوپۇرۇلغان ئۆگزە ئۈستىدىكى گۈمبەزلەر ) مەسچىد ئۆگزىسدىن بىر كۆرىنىش ( خىش ، كىسەك بىلەنلا قوپۇرۇلغان ئۆگزە ئۈستىدىكى گۈمبەزلەر ) مەسچىد ئۆگزىسىدىكى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان ، ئەخلەت بىلەن تولغان يېرى ... 2 - جامە شىنجاڭدىكى داڭلىق مەسچىدلەردىن بىرى بولۇپ ،ئورنى يەكەن كونا شەھەر مەركىزىدە ، كۆلىمى بىر قەدەر چوڭ ،بىناكارلىق سەنئىتى ئالاھىدە بولغان قەدىمى مەسچىد . بۇ مەسچىد سەئىدىيە سۇلتانلىقىنىڭ ئاخرىقى مەزگىللىرىدە ئابدۇللاخان تەختتىكى ۋاقىتتا ياسالغان . 1734 -يلى چوڭ رىمۇنت قىلىنغان . 1870-يىلى ئىككىنجى قىتىم كىڭەيتىلگەندىن كىيىن يەنە بىر نەچچە قىتىم رىمۇنت قىلىنغان ،جامە مەسچىدى ياغاچ سالاسۇن ۋە قىزىل خىشتىن قوپۇرۇلغان تام بىلەن ئىچكىرى-تاشقىرى ئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ،ئالدىنقى قىسىمى مەدرىسە ،كىيىنكى قىسمى مەسچىد،ئىككى تەرىپىدە مىۋىلىك باغ ۋە ۋەخپە يەر بولۇپ ،ئومومى يەر كۆلىمى 20مىڭ كىۋادىرات مىتىردىن كۆپرەك،دەرۋازا راۋىقىنىڭ ئۈستىدە ئۆزئارا سىمىتىرىك قىلىپ سىلىنغان ئىككى مۇنار قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ.دەرۋازا ئۈستىدە ئىگىز ،ئۇچلۇق قۇببە بولۇپ قۇببىنىڭ ئىككى يىنىدا بىر قاتار تەكچىلەر ،ئۇنىڭ ئۈستىدە گەج بىلەن نەقىش چىقىرىلغان رۇجەكلەر بار،تورۇسلىرى كاتەكچىلەر بىلەن بىزەلگەن،مەدرىسە قاتار سىلىنغان 40نەچچە ھۇجرىدىن ئىبارەت بولۇپ،ئوتتۇرسىدا چۆرىسىگە دەرەخ تىكىلگەن كۆلچەك بار،مەسچىد نامازخانىسى ئىچكىرى تاشقىرى ئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ،ياغاچ قۇرۇلمىلىق بولۇپ ،تورىسى لىم ياغاچلار قويۇپ يىپىلغان،ئىچكى نامازخانا تۈۋرۈكلۈك بولۇپ،غەربى قىسمىدا مىھرابسىمان تەكچىلەر بار.ئىشىك رامكىلىرى ھەر خىل نەقىشلەر بىەن نەقىشلەنگەن،ئۈسىتىگە خىلمۇ خىل كاتەكچىلەر چىقىرىلغان روجەكلەر چىقىرىلغان ،تاشقى نامازخانا كەڭ ،ئازادە دەھلىزدىن ئىبارەت ،دەھلىز ئالدىغا قاتار بىر قاتار نەقىشلىك تۈۋرۈكلەر ئورنىتىلغان،ھەربىر تۈۋرۈكنىڭ شەكلى ۋە نەقىشى ئوخشىمايدىغان بولۇپ ،ھەر بىرسىنىڭ ئۆزگىچىلىكى بار،پۈتكۈل مەسچىد تورۇس قۇرۇلمىسى بەك مۇرەككەپ بولۇپ ،نەپىس ۋە گۈزەللىكى ئالاھىدە كۆزگە كۆرۈنەرلىك ،تورۇسنى 136تال تۈۋرۈك كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ،ئىچكىرىدىكى بەش ھۇجرا ،ئالدى كەڭلىكى 18ھۇجرا بار بولۇپ،جەمئى 90ھۇجرا بار،26ھۇجرىنىڭ تورۇسى لىم ياغاچلار زىچ قويۇلۇپ يىپىلغان.28ھۇجرىنىڭ تورۇسى كاتەكچىلەر بىلەن نەقىشلەنگەن،بۇنىڭ ئىچىدە 20نەچچە ھۇجرىنىڭ تورۇسى ۋاسا جۈپ قىلىنغان ،تورۇسلار گەج بىلەن ئاقارتىلىپ ،ھەرخىل نەقىش ۋە رەڭلىك رەسىم بىلەن بىزەلگەن .رەڭلىكى بىزەش سەنئىتى ئۇيغۇر بىناكارلىق سەنئىتىنىڭ زور مۇۋەپىقيەتلىرىنى ئەكىس ئەتتۈردىغان بىر ۇھىم نامايەندە .يەكەن جامەسى 1990-يىلى ئاپتونۇم رايۇن دەرجىلىك قوغدىلىدىغان مەدەنيەت يادىكارىقى قىلىپ بىكىتىلگەن. مانا بۇ جايلاردا بىزنىڭ دىنىمىز گۈللىنىپ خەلقىمىز ئۈچۈن بەخت ،سائادەتلەرنى بەخش ئەتكەن. ئۇ يەرلەر خەلقىمىزنىڭ 600يىلدىن ئارتۇق تارىخنى جانلىق ئەكىس ئەتتۈرۈپ بىرەلەيدۇ. جامە چوڭ دەرۋازىسى ئالدىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان تاختاي جامەنىڭ ئالدى تەرەپ چوڭ دەرۋازىسى جامە دەرۋازىسى ئۈستىدىكى مىھراپقا قويۇلغان ۋىۋىسكا جامەنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى باشلانغۇچ مەكتەپ قورا تېمى ۋە جامە قورا تېمى ئارلىقىدىكى تار كوچا جامەنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى باشلانغۇچ مەكتەپ قورا تېمى ۋە جامە قورا تېمى ئارلىقىدىكى تار كوچا جامە ئىچى ئالدى ھويلىسدىكى تال باراڭ جامەنىڭ  چوڭ دەرۋازىسى ئىچكى كۆرىنىشى جامەنىڭ  چوڭ دەرۋازىسى ئىچكى كۆرىنىشى جامەنىڭ ئىچى ئالدى ھويلىسى تۈرلۈك گۈل - گىياھ ۋە مىۋىلىك دەرەخلەرنى ئاساس قىلغان جامەنىڭ ئالدى ھويلىسىغا جايلاشقان ئىشخانا جامەنىڭ ئالدى ھويلىسىغا جايلاشقان سىنىپلار ( ئىچى ئامبار قىلىۋىتىلگەن ) جامەنىڭ ئالدى ھويلىسىغا جايلاشقان س سىنىپ ، قوشۇمچە قوغداش ئىشخانىسى جامەنىڭ ئالدى ھويلىسىغا جايلاشقان سىنىپ جامەنىڭ ئالدى ھويلىسىنىڭ يەنە بىر تەرىپى جامەنىڭ چوڭ دەرۋازىسىدىن كىرگەندىن كىيىنكى كۆرۈنۈش جامەنىڭ ئىچىكى ھويلىسىغا كىرىدىغان ئىشىكلەر ( بۇ يىل يىڭىدىن ياسىلىپتۇ ) جامەنىڭ ئىچكى ھويلىسىدىن كۆرۈنۈش جامەنىڭ ئىچكى ھويلىسىدىن كۆرۈنۈش 3 - ئالتۇن مەسچىد ( جامە ) ئالتۇن مەسچىد ئالتۇن دەرۋازىسىغا جايلاشقان ، تارىخى ئوخشاشلا ئۇزاق ، سەئىدىيە خانىدانلىقى زامانىسىدا بەرپە بولغان . ئالتۇنلۇق مەيدان ، ئالتۇن مەسچىد ، ئاماننىساخان مەقبەرىسى ۋە مەسچىد قورا تېمى كەينىدىكى خانىدانلىق مازارلىقى بىلەن بىرگەۋدىلەشكەن دىنىي پائالىيەت ئېلىپ بېرىش مەيدانى ۋە  ساياھەت ئورنى . يىراقتىن تارتىلغان مەقبەرە ۋە مەسچىد دەرۋازىسى ئالتۇنلۇق مەيداندىن بىر كۆرۈنۈش يىراقتىن تارتىلغان مەقبەرە مەيدان ئەتراپىدىكى چەتئەل مەھسۇلاتلىرى دۇكانلىرى مەسچىد چوڭ دەرۋازىسى مەسچىد ھويلىسىدىن بىر كۆرۈنۈش مەسچىد ھويلىسىدىن بىر كۆرۈنۈش تاشقى مەسچىد تاملىرىدىكى نەققاش ۋە تارىخنامە 4 - ھەزرىتىپىر مەسچىد ( جامە ) ھەزرىتىپىر مەسچىد ھەزرىتىپىر كەنىت تەۋەلىكىدە بولۇپ كەينى قورا تېمى ۋە قورا تېمىغا تۇتاش بولغان مازار 5 - ئوتتۇرا مەكتەپ ، سابىق سىفەن مەكتەپكە بىلەن كىچىك بىر يول ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ .

alvaste

	بۇ  مىراسلار  ياخشى  قوغدىلىشقا  مۇھتاج  ئىكەن!!!

abduwayt

	بىز مۇشۇنداق مەدەنيەتكە باي كىشىلەر ئىكەنمىز . تارىخى مەدەنيەتلىرمىز بىر بىر لەپ ئوزگەرتىلىپ دەپسەندە قىلىنماقتا. بۇندىن كىيىن ئۇيغۇر مەدەنيىتى تەخىمۇ يۇقلۇشغا باشلايدىغان ئۇخشايدۇ

بۇغداي

	دىيارىمىزدا بۇنداق قەدىمىي مىمارچىلىق قۇرلۇشلىرىنى ، مەدەنىيەت ئۆزنەكلىرىنى بارماق بىلەن سانىساق بارماقلار ئىشىپ قالىدۇ. نۇرغۇن ئېسىل مەدەنىيەتنىڭ شاھىدى بولۇپ قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان ھەيۋەتلىكلەر ........ سەۋەپلەر تۈپەيلى يوقىدى. مەسچىدنىڭ ئارقا كوچىسىدىكى ئەخلەتكە توشۇپ كەتكەن تاملىرىنى كۆرۈپ كۆڭلۈم بىر قىسمىلا بولۇپ قالدى.....

313nurlan

	يەكەن  مول بولغان مىللى مەدەنيەت  بايلىقىغا  ئىگە  يۇرت دە  ،  بىر  باغۇم  با جۇمۇ  شۇ يەگە .

abdul915

	ئالتۇن مەسچىت بىلەن ھەستىپىر مەسچىتىنىلا ۈىلىدىكەنمەن

arkin.jan

nurizadam

	abduwayt يوللىغان ۋاقتى  2013-5-5 10:13 AM بىز مۇشۇنداق مەدەنيەتكە باي كىشىلەر ئىكەنمىز . تارىخى  ... توغرا دەيسىز.

nurizadam

	بۇلارنى بىرەر قاتا رىمۇنىت قىلسا بولغىدەك.

banker625

	مىنىڭ شۇنداق بارغۇم بار ئىدى يەكەنگە ،لىكىن پۇرسەت بولمايۋاتىدۇ، يەكەن دەرياسىنى پادىشاھلارنىڭ  مازارلىرىنى بەكمۇ كۆرگۈم بار ئىدى، ئاللا نىسىپ قىلسا چۇقۇم بارىمەن