يەكەننى تونۇڭ

fanteken

	يەكەننىڭ تەبىئىى جۇغراپىيىسى ئۇيغۇرنىڭ مەدەنيتى ئوت بولۇپ يانغان يەنە بىر ئەزىز يۇرت، يەكەن. يەكەن قەدىمكى تۈرك تىلىدىكى ياركەنت دىگەن سۆزنىڭ ئۇزۇن ۋاقىت قوللىنىلىش داۋامى نەتىجىسىدە ھازىرقى يەكەن دىگەن سۆزگە ئۆزگىرىش ھاسىل قىلغان سۆزدۇر. ئۇ سۆز ھەممىمىزگە ئاھاڭىدىنلا چۈشۈنۈشلۇك بولغىنىدەك يار لىۋىدكى شەھەر ،مەركىزى شەھەر دىگەن مەنىدە.مەسىلەن ھازىرقى، باشكەنت دىگەنگە ئوخشاش . 1.يەكەننىڭ جايلاشقان ئورنى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇننىنىڭ غەربى جەنۇبى ،قەشقەر ۋىلايىتىنىڭ جەنۇبى ،قارا قۇرۇم تاغلىرىنىڭ شىمالى،تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربى جەنۇبىدىكى ئەڭ چوڭ بوستانلىق يەكەن دەرياسى بوستانلىقىنىڭ مەركىزى قىسمىدىكى يەكەن دەرياسى يەلپۈگۈچسىمان تىنمىسىنىڭ ئوتتۇرا،يۇقىرى بەلبىغىدا تۇپرىقى مۇنبەت،باغ ئورمانلىرى كۆپ ،ماددى مەھسۇلاتلىرى مول،ئاھالىسى زىچ،شىنجاڭ بويچە نوپۇسى ئەڭ كۆپ ناھىيە-يەكەن ناھىيەسى جايلاشقان.ئۇنىڭ شەرق تەرىپىدە دۇنيا بويچە ئىككىنچى چوڭ كۆچمە قۇملۇق -تەكلىماكان قۇملۇقى ،غەرپ تەرىپىدە بۇغرا قۇملۇقى بولۇپ ،بۇ ئىككى قۇملۇق پۈتۈن ناھىيە زىمىنىنى شەرق ۋە غەرپ تەرەپتىن قورشاپ تۇرىدۇ.يەكەن ،تىزناپ دەريالىرى ناھىيە زىمىنىنى توغرىسىغا كىسىپ ئۆتىدۇ. دۆلەت تاشيولى لىنىيەسى بويچە ناھىيە مەركىزىنىڭ قەشقەر شەھرى بىلەن ئارلىقى 189 كىلومىتىر ،خوتەن شەھرى بىلەن ئارلىقى 327 كىلومىتىر ،ئۈرۈمچى بىلەن ئارلىقى 5626 كىلومىتىر بولۇپ،ئىلىمىزنىڭ ئەڭ غەربىدىكى چەت ،چىگرا رايۇن ھىسابلىنىدۇ. يەركەننىڭ زىمىنى غەربى جەنۇپ-شەرقى شىمال يۆنىلىشىدە يىيىلغان بولۇپ ،شەقى جەنۇپ تەرىپى يەكەن دەرياسىنى پاسىل قىلىپ ،پوسكام، قاغىلىق ناھىيەلىرى بىلەن تۇتىشىدۇ.شەرقى شىمال تەرىپى مەكىت ناھىيەسىنىڭ شىھىتدۆڭ يىزىسى بىلەن ،شىمالدا مارالبىشى ناھىيەسىنىڭ ئاۋات بازىرى بىلەن تۇتىشىدۇ.غەربى شىمالدا يوپۇرغا ناھىيەسىنىڭ بايئاۋات يىزىسى ۋە يىڭىشەھەر ناھىيەسىنىڭ ھاراب يىزىسى بىلەن ،غەرب تەرەپتە يىڭىسار ناھىيەسىنىڭ قىزىل يىزىسى ۋە ئاقتۇ ناھىيەسىنىڭ كوسراپ يىزىسى بىلەن تۇتىشىدۇ.غەربى جەنۇپ تەرىپى تاشقورغا تاجىك ئاپتونۇم ناھىيەسى بىلەن قوشنا ،يەكەن يەنە پاكىستان،ھىندىستان،ئاففانىستان،تاجىكستان،قىرغىزىستان،ئۆزبىكستان قاتارلىق دۆلەتلەرگىمۇ يىقىن. يەكەن زىمىنىنىڭ شەرق غەرپ كەڭلىكى 56 كىلومىتىر ،شىمال جەنۇپ ئۇزۇنلۇقى 190 كىلومىتىر ،ئومومى كۆلىمى 8195.69كىۋادىرات كىلومىتىر،قەشقەر ۋىلايىتى ئومومى كۆلىمىنىڭ%5نى ئىگىلەيدۇ. يەكەن زىمىنى دائىرىسىدىكى ئاساسلىق تاغلار يۈسۈپ قادىرخان تىغى.چارەك بازىرىنىڭ غەربى شىمالىغا جايلاشقان.ناھىيە مەركىزى بىلەن تۈز سىزىق ئارلىقى 85 كىلومىتىر ،غەربتىن جەنۇبقا سوزۇلغان.دىڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى تەخمىنەن 1644مىتىر ،توپا تاش تاغ،قارا خانىيلار دۆلىتىنىڭ مەشھۇر پادىشاھى يۈسۈپ قادىرخان مۇشۇ تاغقا دەپنە قىلىنغانلىقى ئۈچۈن شۇ نام بىلەن ئاتالغان. دامسى تاغ چوققىسى:       دامسى يىزىسىنىڭ دامسى كەنتى تەۋەسىدە،دىڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى تەخمىنەن 2722مىتىر كىلىدۇ.توپا تاش تاغ.كۆمۇر ،تۆمۇر ،مىس قوغۇشۇن ،مىس ۋە ھاك تىشى قاتارلىقلار چىقىدۇ.بۆرە ،تۈلكە ،كىيىك قاتارلىق ياۋايى ھايۋانلار ،رەۋەن ،يەر مەدىكى قاتارلىق دورا ئۆسۈملۈكلىرى بار. تاش تاغ چوققسى: دامسى يىزىسىنىڭ شەرقى شىمالىغا 6.2كىلومىتىر كىلىدىغان تاشنا كەنت تەۋەلىكىدە بولۇپ دىڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى تەخمىنەن 1870 مىتىر ،كۆمۈر ،تۆمۈر ،مىس ،قوغۇشۇن ،گەج قاتارلىق مەدەنلەر چىقىدۇ.بۆرە تۈلكە ،كىيىك قاتارلىق ياۋايى ھايۋانلار ،رەۋەن يەر مەدىكى قاتارلىق دورا ئۆسۈملۈكلەر بار.تاغ چوققىسى قورام تاشلاردىن ھاسىل قىلىنغانلىقتىن مۇشۇ نام بىلەن ئاتالغان. چىپان تۆپە تىغى : بۇ تاغ شەرقتىن جەنۇپقا قاراپ سوزۇلغان بولۇپ،ئۇزۇنلىقى تەخمىنەن 50 كىلومىتىر كىلىدۇ،دىڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى 3492مىتىر .تاغدا قارىغاي،ئارچا قاتارلىق ئورمانلار ،قان تىپار قاتارلىق دورا ئۆسۈملۈكلەر بار . مەزەگەن داۋىنى: دامسى يىزىسىنىڭ كەندىلىك كەنت تەۋەسىدە بولۇپ،يىزىلىق ھۆكۈمەت تۇرۇشلۇق جاينىڭ شەرقىگە 30 كىلومىتىر جايىغا توغرا كىلىدۇ.كەندىلىك كەنتنىڭ ساراي مەھەللىسىدىن باشلىنىپ شەرقتىن جەنۇپقا قاراپ سوزۇلۇپ يەكەن دەرياسىنىڭ بويىدا ئاخىرلىشىدۇ. ئۇۇنلۇقى 60 كىلومىتىر ،دىڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى تەخمىنەن 4000مىتىر .بۇ داۋان ئەتراپىدىكى تاغلار ئىنتايىن گۈزەل بولۇپ ،قارغاي، ئارچا،چۈج قاتارلىق دەرەخلەر ،پىچان ،كىلەپ،تەسكەن،سىرىقئوت قاتارلىق ئوت-چۆپلەر ئۆسكەن،تاغدا يەنە كىيىك ،ئۇلار،داۋاغان،بۆرە قاتارلىقلار بار. يەكەن ناھىيەسىنىڭ ئىجتىمائى جۇغراپىيەسى يەكەن ناھىيەسى ئاپتونۇم رايۇنىمىزدىكى نوپۇسى ئەڭ كۆپ ناھىيە.2006يىلدىكى نوپۇسى 704مىڭ 900كىشى بولۇپ ناھيە تەۋەلىكىدە يەتتە رايۇنلۇق مەھكىمە (رايۇن)،يەتتە بازار ،22 يىزا ،يەتتە دۆلەت ئىگىلىكىىدىكى دىھقانچىلىق،ئورمانچىلىق،بىلىقچىلىق،مەيدانى بار. ھەرقايسى رايۇنلارغا تەۋە يىزا-بازارلارنىڭ نوپۇسى تۆۋەندىكىچە: تومئۆستەڭ رايۇنى.بۇ رايۇندا گۈلباغ يىزىسى نوپۇسى(22مىڭ 316.)ئارال يىزىسى (،14مىڭ 77)،چاھارباغ يىزىسى( 11مىڭ 860،) تومئۆستەڭ يىزىسى( 21مىڭ 51،)يىڭىئۆستەڭ يىزىسى (9مىڭ200،)قاتارلىق بەش يىزا بار. ئىشقول رايۇنى. بۇ رايۇندا مىشا يىزىسى نوپۇسى(28مىڭ 580).ئىشقول يىزىسى (23مىڭ 560).پەكىچى يىزىسى(16مىڭ 981).تاغارچى يىزىسى(37مىڭ )قاتارلىق تۆت يىزا بار. ئىلىشقۇ رايۇنى. بۇ رايۇندا ئىلىشقۇ بازىرى نوپۇسى (34مىڭ)قوشئىرىق يىزىسى(15مىڭ 223).خاڭدى بازىرى(31مىڭ).دۆڭباغ يىزىسى(16مىڭ53).قاتارلىق ئىككى يىزا ئىككى بازار بار. بەشكەنت رايۇنى. بۇ رايۇندا بەشكەنت بازىرى نوپۇسى (74مىڭ683).باغئاۋات يىزىسى(13مىڭ 177).ئىگەرچى بازىرى (23مىڭ 500). قاراسۇ يىزىسى(13مىڭ 189).قاتارلىق ئىككى يىزا ئىككى بازار بار. ئاۋات رايۇنى.بۇ رايۇندا ئاۋات بازىرى نوپۇسى(23مىڭ804).ئالمەت يىزىسى(17مىڭ927)ئازاتباغ يىزىسى(12مىڭ 900).قاتارلىق ئىككى يىزا بىر بازار بار. ئودانلىق رايۇنى. بۇ رايۇندا ئودانلىق يىزىسى نوپۇسى(31مىڭ).ئارسلانباغ يىزىسى (17مىڭ 946)زەرەپشات تاجىك مىللى يىزىسى (9مىڭ 19) چارەك بازىرى(28مىڭ100).ياقىئىرىق يىزىسى(9مىڭ 734).قاتارلىق تۆت يىزا بىر بازار بار. قوشراپ رايۇنى: بۇ رايۇندا كاچۇڭ يىزىسى نوپۇسى(16مىڭ 720)قوشراپ يىزىسى(13مىڭ517)دامسى يزىسى(8مىڭ 39).قاتارلىق ئۈچ يىزا ،يەكەن بازىرى (111مىڭ 733).بىر بازار بار. مىللەت قۇرۇلمىسى: يەكەن ناھىيەسى ئۇيغۇرلارنى ئاساسى گەردە قىلغان ،بۇ يەردە يەنە خىتاي،موڭغۇل،تۇڭگان،تىبەت،مىياۋزۇ،بۇيى، چاۋشىيەن،مانجۇ،يۇجىيا ،دوڭشىياڭ،قازاق،قىرغىز ،تۇزۇ،داغۇر،شىبە ،تاجىك،ئۆزبىك ،رۇس،تاتار قاتارلىق 20 مىللەت ياشايدۇ. بەزى مىللەتنىڭ نوپۇسى پەقەت نەچچىسىلا بار ،ئۇيغۇرلار %95نى،تاجىكلار%0.36نى،خىتايلار%3.77نى،قىرغىزلار %0.15نى،تۇڭگانلار%0،13نى،ئۆزبىكلەر%0.2نى تەشكىل قىلغان. يەكەن توغرىسىكى مەلۇماتلار بۇندىن كىيىن يەنە تونۇشتۇرلىدۇ ،يەكەننى چۈشۈنۈش ئىستىكى بار قىرىنداشلارغا پايدىسى بوپ قالسا ئەجەپ ئەمەس. پايدىلىنغان ماتىرىيال.يەكەن 1-ئوتتۇرا مەكتەپ ئۆزئالدىغا كۈچ تەشكىللەپ تۈزۈپ چىققان مۇقام يۇرتى -يەكەن ناملىق كىتاپ. بۇ كىتاپ بىر قىتىملا نەشىر قىلىنغان ،پەقەت 1-ئوتتۇردىكى ئوقۇغۇچىلارغا دەرسلىك قىلىپ تارقىتىلغان . ئاپتونۇم رايۇنىمىزنىڭ باشقا جايلىرىدا يوق. يەكەننى تولۇق تونۇشتۇرۇپ چىققان كىتاپ بولغاچقا بۇ مۇنبەر ئارقىلىق قىرىنداشلارنى ئازراق بىلىشكە تىگىشلىك نەرسىلەردىن خەۋەردار قىلاي دىدىم.    ئۆزيۇرتىمىزنى ھەققى تونۇشقا پايدىسى بولار. 2013-4-16

dartba

	خىتايلار  كۈندىن-كۈنگە كۆپۈيۈپ كەتتى ھازىر . مۇشۇ سۈرئەت بىلەن جىقايغىلى تۇرسا بىرە يىلدىن كىيىن يەكەندە ئۇلا بىلەن بىزنىڭ نۇپۇسىمىز تەڭ لىشىپ قالامىكى .

forever1

	غەمكىن04 يوللىغان ۋاقتى  2013-4-17 09:43 AM ئۈرۈمچى   بىلەن  بولغان  ئارلىقى 5626  كىلو  مىتىر قانداق   ... شۇ ئەمەسمۇ خوتەنمۇ 1560 كىلومىتىردىن كۆپ ئاشمايدۇ،نەدىمۇ بىر ناھىيە 5مىڭ كىلومىتىر پەرىقلەنسۇن!كۈپكۈندۈزدە چۈش كۆرۈشقۇ بۇ! 1626 مىتى يا

yulghunjan

	ياركەنىد(ئېغىز تىلىدا يەكەن) ــــ 1514- يىلىدىن 1678- يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرگەن سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئاستانىسى.

yulghunjan

	غەمكىن04 يوللىغان ۋاقتى  2013-4-17 09:43 AM ئۈرۈمچى   بىلەن  بولغان  ئارلىقى 5626  كىلو  مىتىر قانداق   ... يەكەن ئۈرۈمچىگە قەشقەردىن يىراق.

MiRul

	ئەمەسمۇ خوتەنمۇ 1560 كىلومىتىردىن سان خاتالىقى بار ئىكەن  5626 ئەمەس  1626كېلومېتىر كېلىدۇ

tatlik0997

	يەكەن ھەقىقەتەن بىر كۆپ مىللەت توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان، دائىرسى كەڭ ، نۇپۇسى كۆپ، تەرەققىياتى ئالدىنقى قاتاردىكى ناھىيەلەرنىڭ بىرى ئىكەن. مەن 2012-يىلى 2- ئايدا بارغان